Kobiler için Temiz Üretim ve Eko

KOBİLER İÇİN TEMİZ ÜRETİM VE EKO-VERİMLİLİK YAKLAŞIMLARI
Deniz Gümüşel
ÇMO Projeler Genel Koordinatörü
Küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ’ler)1 dünya genelinde üretim sektöründe önemli bir paya
sahiptir. Sanayileşmiş ülkeler de dahil olmak üzere, birçok ülkede KOBİ’lerin toplam işletmelere oranı
% 95’in üzerinde seyretmektedir. İşyeri sayısı, toplam istihdam ve katma değer gibi üç önemli
göstergeye bakıldığında küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin Türkiye ekonomisinde de önemli bir
yer tuttuğu görülecektir. Türkiye’de:
Küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmeleri üretim sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin %
99.5’ini oluşturmaktadır.
Üretim sektöründeki istihdamın % 61.1’i küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmelerinde yer
almaktadır.
Yaratılan katma değerde ise küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmelerinin payı % 27.3’dür.2
KOBİ’ler, yatırım maliyetlerinin düşüklüğü, ürün çeşitlilikleri, talep değişikliklerine/ çeşitliliklerine kolay
uyum sağlamaları ve gerektiğinde proseslerini teknolojik değişikliklere daha rahat adapte edebilmeleri
açısından büyük sanayiyle karşılaştırıldıklarında avantajlı konumdadırlar.
Ancak aynı zamanda, teknoloji düzeyleri genellikle düşük olan KOBİ’ler, finansman araçlarından
yeterince yararlanamama, kredi ve kalifiye eleman temini gibi konularda güçlük çekme, teknik
gelişmeleri yakından izleyememe/uygulayamama gibi sorunlarla da karşı karşıyadır. Bu durum, üretim
kalitesi ve miktarını doğrudan etkilediğinden KOBİ’lerin iç ve dış pazarlardaki rekabet güçlerini
düşürdüğü gibi, sürdürülebilirlik açışından da kritik bir noktada durmalarına neden olmaktadır.
Sürdürülebilirlik kavramı, kısaca gelecek kuşakların gereksinimleri da göz önünde bulundurularak
bugünün temel ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmak olarak tanımlanabilir. Doğal kaynakların ve
yenilenemez enerji kaynaklarının hızla ve sorumsuzca tüketildiği, hava, su ve toprak kirliliğinin ekolojik
dengeyi tehdit ettiği günümüz dünyasında, artık üretim ve gelişme/kalkınma mantığının yenilenmesi bir
zorunluluk halini almıştır. Ülke ekonomisi ve sanayisindeki yerleri ve özellikleri göz önüne alındığında
sürdürülebilir kalkınmanın en önemli ayaklarından birinin KOBİ’ler olduğu açıkça görülmektedir.
Üretim sürecinin planlanması, hammadde ve doğal kaynak kullanımının optimizasyonu, atık yönetimi
ve kirlilik kontrolü gibi konular, KOBİ’lerin yapısal özellikleri nedeniyle genellikle sorunlu alanlardır.
Örneğin, geleneksel kirlilik kontrol yöntemleri için gerekli yatırımların yüksek maliyetli oluşu, bakım ve
işletmelerinin zorluğu KOBİ’lerin çevresel etkilerinin kontrolünün önünde engel oluşturmaktadır. Bu
bağlamda temiz üretim ve eko-verimlilik prensiplerinin KOBİ’lerde uygulanması, sürdürülebilirlik
çerçevesinde, ülke ekonomisi ve çevresel değerler açısından büyük önem taşımaktadır. Temiz
üretim/eko-verimlilik yaklaşımlarının üretimdeki payı % 40’lara varan
KOBİ’ler tarafından
benimsenmesi, ülkenin hammadde, enerji ve doğal kaynakları üzerindeki baskının azaltılması, kirlilik
kontrolü için yapılan yüklü harcamaların en aza indirilmesi gibi ekonomik faydaların yanı sıra çevre
kirliliği kaynaklı ciddi sağlık problemlerinin önlenmesi ve ekolojik dengenin korunması gibi yaşamsal
önem taşıyan konularda da önemli iyileştirmeler sağlayacaktır.
Bu nedenle, küçük, yerel doğal kaynaklardan beslenen, temiz üretim teknolojileri kullanarak
verimliliğini arttırmayı ve çevreyi tahrip etmeden üretim yapmayı hedeflemiş işletmeler oluşturmak
birincil önem taşımaktadır. Bu pencereden bakıldığında, sürdürülebilir bir KOBİ şöyle tanımlanabilir:
İnsanın temel gereksinimlerini karşılamada yeni, orijinal, sürdürülebilir çözümler sunar.
Üretim sürecine sosyal, ekonomik, sağlık, güvenlik ve çevresel boyutları da dahil eder.
1
Çalışan sayısı 1-49 arası işletmeler ‘küçük’, 50-199 arası işletmeler ‘orta’ büyüklükteki işletmeler
olarak tanımlanmaktadır.
2
Kaynak: http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonomi/001.html
1
Sürdürülebilir kalkınma kavramını yerel anlamda benimser ve uygular.
Yerel/bölgesel ölçekte sürdürülebilirlik kavramının hayata geçirilebilmesi için inisiyatif kullanır.
Doğal kaynakları sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kullanır.
Enerji ve hammadde girdilerini gözden geçirerek, tüketimini en aza indirir.
Üretim sürecinde hammadde ve enerji kayıplarını önler/en aza indirir.
Üretiminde mümkün oranda yenilenebilir enerji kaynakları kullanmaya çalışır.
Kullanılmakta olan hammadde ve ara maddelerden çevre için bir tehdit oluşturanlar yerine çevre
ile uyumlu olan ve/veya geri dönüştürülebilir nitelikteki maddeleri kullanır.
Üretim sürecini atık azaltımı sağlayacak şekilde yeniden tasarlar.
Ürün kalitesini, ürünün yaşam süresini arttıracak tarzda geliştirir. Yeniden kullanım ve/veya geri
kazanıma uygun ürünler tasarlar ve üretir.
Dahil olduğu eko-sistemi tanıyarak, eko-sistemin özellik ve şartlarına daha uyumlu bir üretimin
planlamasını yapar.
KOBİ’lerin, sürdürülebilirlik ve temiz üretim yönünde gelişim ve değişimleri için bilgi, finans ve yönetim
araçları gibi konularda desteğe ihtiyaçları vardır. Bu bağlamda son on yıllık dönemde birçok
uluslararası kuruluşun desteklediği ya da doğrudan yürüttüğü, KOBİ’lerde temiz üretim, eko-verimlilik,
sürdürülebilir üretim kavramların yerleşmesi ve hayata geçirilmesi ile ilgili projeler
gerçekleştirilmektedir (LIFE, PREPARE, EET Programme, DELTA Programme vd.). Bu projeler
bağlamında KOBİ’lere çevresel performanslarını geliştirmede kullanabilecekleri yönetsel, işletimsel
araçlar, karar alma mekanizmaları gibi konularda danışmalık, özellikle ar-ge çalışmalarında teknoloji
ve finans desteği verilmekte; sürdürülebilir ve temiz bir üretim felsefesinin yaygınlaştırılması amacıyla
eğitim programları yürütülmektedir.
Temiz üretim/eko-verimlilik yaklaşımlarının gittikçe önem kazanması, birçok kuruluş, enstitü ve
üreticinin bu konu üzerinde çalışmasına yol açmış, dünya genelinde gelişen duyarlılık ve bilinç
çerçevesinde kısa zamanda kayda değer binlerce başarılı sonuç elde edilmiştir.
DELTA EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI
DELTA (Developing Environmental Leadership Towards Action - Eyleme Yönelik Çevresel Liderlik
Geliştirme), merkezi İsviçre’de bulunan uluslararası sivil toplum kuruluşu Sustainable Business
Associates (SBA, Sürdürülebilir İş Derneği) tarafından 1996 yılında başlatılmış bir programdır.
Gündem 21’in (Birleşmiş Milletler Rio Dünya Zirvesi, 1992) 30. Bölümü’nde de belirtildiği gibi sanayi
sektörlerinin ‘sürdürülebilir kalkınma’ hedeflerini gerçekleştirmede belirleyici roller oynadıkları
gerçeğinden yola çıkarak programın amacı sanayicilere “eko-verimlilik” ve “bütünsel önleyici çevre
yönetimi” kavramlarını tanıtmak olarak belirlenmiştir. DELTA Programı çerçevesinde gelişmekte olan
Akdeniz ülkelerinden sanayicileri ortak bir yapı altında toplamayı amaçlayan DELTA Ağları’nı kurmak
üzere çalışmalar başlatılmıştır. Şu an, aralarında Türkiye’nin de yer aldığı 11 Akdeniz ülkesinde
çalışmalarını yürüten DELTA Ağları, çevresel konularda aktif rol oynayabilecek kilit noktalardaki
sanayici, işadamları ve bilim insanlarından oluşmaktadır. DELTA Ağları:
Çevresel sorunlar hakkında bilgi ve deneyim paylaşımı yapılan,
Firmaların ekonomik ve ekolojik açıdan verimli projeler geliştirmesine yardım eden,
Kamu ve özel sektör arasında işbirlikleri geliştirilmesine zemin oluşturan,
Firmalarının eko-yönetim yaklaşımlarını benimsemeleri amacıyla eğitim
düzenleyen ve örnek uygulama projeleri gerçekleştiren pratik ve işler yapılardır.
programları
2
EKO-VERİMLİLİK NEDİR?
EK O -VER İM LİLİK
H am m adde kullanım ının azaltım ı
Kaynakta atık azaltım ı
Enerji verim liliğinin artırılm ası
Ç evreye duyarlı tasarım
Ü rün dayanaklılığının ve öm rünün artırılm ası
G eri dönüşüm
çalışm alarını içeren
koruyucu/bütünsel/sürekli
bir
stratejinin
Ü R ETIM
SÜ R EÇ LER İN E
Ü R Ü N LER E
H İZM ETLER E
uygulanarak
m aliyetlerin azaltılm ası ve çevresel
perform ansın geliştirilm esi ile
eko-nom ik ve eko-lojik verim liliğin
arttırılm ası dem ektir.
3
DELTA EKO-YÖNETİM
ARAÇLARI:
Çevresel raporlama
Çevresel teşhis
Eko-yönetim aracının
Eko-yönetim aracının karmaşıklığı
Öz-değerlendirme
√ Eko-haritalandırma
√ İşletme verimliliğinin artırılmasına yönelik çevre yönetimi
İşletmenin verimliliği
PROGRAMIN HEDEF KİTLESİ
DELTA Eko-Verimlilik Programı’nın hedef kitlesi özellikle küçük ve orta ölçekli işletme sahipleri
ve/veya yöneticileri, mühendisler, firmaların çevre ve kalite bölüm sorumluları, meslek kuruluşları, iş
çevreleri ve sanayi/ticaret odalarının yetkilileri, ilgili kamu sektörü (çevre ve sanayi bakanlığı vd.),
çevresel konularda çalışmalar yapan sivil toplum kuruluşları, dernek ve vakıflar, araştırma enstitüleri
ve akademik çevreler olarak tanımlanmıştır.
NERELERDE DELTA AĞLARI VARDIR?
DELTA Ağları halen Cezayir, Mısır, Ürdün, Lübnan, Libya, Moritanya, Fas, Filistin, Suriye, Tunus ve
Türkiye’de çalışmalarına devam etmektedir.
DELTA TÜRKİYE: TMMOB ÇEVRE MÜHENDİSLERİ ODASI
Çevre Mühendisleri Odası (ÇMO), Türk Mimar ve Mühendis Odaları Birliği (TMMOB) çatısı altında
1992 yılında kurulmuş çevre mühendislerinin kamu kuruluşu niteliğindeki meslek örgütüdür. Çevre
alanındaki gelişmeleri ve yenilikleri ulusal ve uluslararası kuruluşlarla gerçekleştirdiği işbirlikleri
aracılığıyla Türkiye’ye taşımayı hedef edinen ÇMO, 2000 Ocak ayından bu yana DELTA Programı’nın
Türkiye Temsilciliği’ni yürütmektedir. ÇMO, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesinde ‘temiz
üretim’, ‘önleyici çevre yönetimi’ ve ‘eko-yönetim’ kavramlarını Türkiye’de başta sanayi sektörü olmak
üzere ilgili kamuoyunun gündemine getirmeyi, bu kavramların uygulamalarını yaygınlaştırmayı ve
örnek oluşturabilecek çalışmalar gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. ÇMO, DELTA Türkiye olarak EkoVerimlilik Programı kapsamında aşağıdaki maddeleri gerçekleştirmeyi hedeflemiştir:
4
Türk sanayicilerini, işletme verimliliğinin arttırılması, ürün kalitesinin yükseltilmesi ve doğal
kaynakların sürdürülebilir kullanımına yardım edecek eko-verimlilik prensipleri ve eko-yönetim
uygulamalarıyla tanıştırmak,
Türkiye’de çevre alanındaki otoriteleri ve sanayi kuruluşlarını çevresel verimliliklerin
geliştirilmesi ve sanayide eko-verimlilik kavramının yaşama geçirilmesi projelereri
çerçevesinde bir araya getirmek,
İşletme verimliliğinin arttırılmasına yönelik çevre yönetimi3, eko-haritalandırma ve çevresel
teşhis gibi pratik eko-yönetim araçlarını tanıtmak ve bu araçların atık azaltımı, su ve enerji
tasarrufu, endüstriyel kirlilik azaltımı ve verimlilik arttırımı amacıyla nasıl kullanılabileceğini
göstermek, ülke çapında kullanımlarının yaygınlaşmasını desteklemek.
DELTA TÜRKİYE EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI: I. AŞAMA 2001-2002
ETKİNLİKLER
1. KOBİ’ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu
Çevre Mühendisleri Odası, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesindeki çalışmalarına ‘KOBİ’ler İçin
İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu’nu Türkçe’ye kazandırarak
başlamıştır. SBA ve Alman Teknolojik İşbirliği (GTZ) tarafından, özellikle küçük ve orta büyüklükteki
işletmeler (KOBİ) için tasarlanmış bu kılavuz basit, uygulaması kolay önlemler ve düşük maliyetli
yatırımlarla gerçekleştirilebilecek ve üretim maiyetlerinin düşürülmesi, çevresel etkilerin azaltılması ve
işletmenin toplam verimliliğinin arttırılmasını sağlayacak bir çevre yönetimi aracı olarak geliştirilmiştir.
Kılavuz, içerdiği kontrol listeleri, akış şemaları ve hesap tablolarıyla üretim sürecinin beş ana alanının
(hammadde, su ve enerji kullanımı, malzeme ve ürünlerin depolanma ve taşınması, atık yönetimi) ekoverimlilik prensipleri ile yeniden planlanması için gerekli çalışmaları formüle etmektedir. Kılavuzda da
aktarıldığı üzere ‘İşletme Verimliliğinin Artırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi’:
Hammadde kullanımı ile su ve enerji harcamalarının kabul edilebilir düzeylere çekilmesi,
Üretim sürecinde ortaya çıkan katı atık, atık su ve emisyon miktarlarının ve/veya çevreye
olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi,
Hammadde ve paketleme malzemelerinin en yüksek oranda yeniden kullanımı ve geri
kazanımının sağlanması,
Atık azaltımı,
İşletmenin çalışma koşullarının ve iş güvenliğinin iyileştirilmesi çalışmalarını içermektedir.
2. KOBİ’ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Seminerleri
Çevre Mühendisleri Odası, 2001-2002 yılları içerisinde “KOBİ’ler İçin İşletme Verimliliğinin
Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi” seminerleri düzenlemiştir.
3
7-11 Mayıs 2001 tarihleri arasında “Eko-Yönetim Haftası” adı altında Gebze’de Sustainable
Business Associates (SBA), CEMASA (Reginal Activity Center For Cleaner Production-Temiz
Üretim İçin Bölgesel Etkinlik Merkezi), TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ve Çevre
Mühendisleri Odası işbirliği ile gerçekleştirilen etkinlik çerçevesinde düzenlenmiştir. DELTA
Eko-Yönetim Haftası Avrupa Komisyonu LIFE Programı, İsviçre Kalkınma ve İşbirliği Ajansı
(SDC) ve İspanya Çevre Bakanlığı tarafından desteklenmiştir.
İkinci seminer 22-23 Ekim 2001 tarihlerinde Ankara OSTİM’de gerçekleştirilmiştir. “KOBİ’ler İçin
İşletme Verimliliğinin Artırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi” semineri, Türkiye Teknoloji
Geliştirme Vakfı, KOSGEB Ostim KÜGEM Müdürlüğü ve OSTİM Organize Sanayi Bölge
Müdürlüğü’nün katkılarıyla gerçekleştirilmiştir.
Son olarak 12-13 Şubat 2002 tarihinde Bursa’da verilen seminerse Türkiye Teknoloji Geliştirme
Vakfı, KOSGEB Bursa KÜGEM Müdürlüğü ve BUTTİM Yönetim Kurulu’nun işbirliği ile
gerçekleştirilmiştir.
Good Housekeeping
5
Üç ayrı ilde düzenlenen ‘İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi’
seminerlerine toplam 100’e yakın firma yöneticisi ve mühendis, çevre ve sanayi
bakanlıklarından yetkililer, çevre alanında çalışan dernek ve vakıf temsilcileri, çeşitli araştırma
enstitüleri ve üniversitelerden akademisyenler katılmıştır.
3. Firmalarda İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Uygulamaları
TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesinde eğitim
seminerlerinin yanı sıra gönüllü firmalarda örnek oluşturabilecek çalışmalar da yapmaktadır. Şu
ana kadar farklı sektörlerden 15 firmada seminerler esnasında ve seminerleri takiben
gerçekleştirilen çalışmaların yanı sıra, kendi bünyelerinde gerçekleştirdikleri eko-verimlilik
çalışmalarını DELTA Programı’yla paylaşan firmaların da başarılı uygulamaları basılmıştır. Diğer
DELTA Ağları’nın gerçekleştirdiği ve yayınladığı çalışmaların sayısı ise toplamda 100’e
yaklaşmaktadır (bkz. http://sba.hello.to).
DELTA TÜRKİYE EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI: II. AŞAMA
2000 yılı itibariyle DELTA Ağları’nın bir üyesi haline gelen Türkiye’de DELTA Eko-Verimlilik
Programı’nın ilk aşaması 2000-2002 yılları arasında başarıyla tamamlanmıştır. Bu ilk aşamanın
devamı olarak tasarlanmış DELTA Türkiye Eko-Verimlilik Programı II. Aşaması’nın genel amacı
Türkiye’deki KOBİ’lere çevresel performans ve çevre yönetimi konularında eko-verimlilik ve ekoyönetim ilkeleri doğrultusunda bilinçli eylemler geliştirmelerine yardımcı olmaktır.
ETKİNLİKLER:
1. Eğitim Çalışmaları
Eko-Haritalandırma Kılavuzunun çevirimi ve basımı: Eko-haritalandırma, mikro, küçük ve orta
büyüklükteki işletmelerin çevresel performanslarının değerlendirilmesi ve yönetilmesi için
kullanılan görsel, basit ve işlevsel bir eko-yönetim aracıdır. Association Belge des Eco-Conseillers
en Environnement ve Eco-Council Institute (Belçika) tarafından geliştirilen araç SBA tarafından
ihtiyaçları çerçevesinde DELTA Programı’na uyarlanmıştır. DELTA Türkiye Eko-Verimlilik
Programı II: Aşaması çerçevesinde programın ikinci eko-yönetim aracı “eko-haritalandırma
kılavuzu” Türkçe’ye kazandırılmıştır.
Bilinçlendirme Toplantıları: Sanayinin yoğun olduğu kentlerde geniş katılımlı bilinçlendirme
toplantıları düzenlenecektir. Eko-verimlilik ve çevre yönetimi kavramlarının tanıtılacağı ve DELTA
Programı hakkında bilgilendirmenin yapılacağı toplantılar özellikle daha sonra eğitim
seminerlerinin gerçekleştirileceği kentlerde düzenlenecektir.
Teknik Seminerler: Eko-haritalandırma aracının tanıtılacağı ikişer günlük uygulamalı eğitim
seminerler düzenlenecektir. Her seminerde 35’er firma yöneticisinin ve ilgili kamu çalışanının
eğitilmesi planlanmaktadır. Seminerler ayrıca sanayi odaları ve organize sanayi bölge müdürlükleri
gibi doğrudan sanayiciyle çalışan diğer kurum ve kuruluşların yetkililerine de açık olacaktır.
Bu araçla ilgili ilk eğitim semineri 3-4 Temmuz 2003 tarihlerinde İzmir Atatürk Organize Sanayi
Bölgesi’nde (İAOSB), İAOSB Müdürlüğü ve KOSGEB İzmir KÜGEM Müdürlüğü’nün katkılarıyla
düzenlenmiştir.
Uygulama Çalışmaları: 10 gönüllü firmada eko-haritalandırma ve çevresel teşhis araçlarının
uygulamaları gerçekleştirilecektir. Gönüllü firmaların işletmelerinde eko-yönetim prensiplerini
hayata geçirmelerine yardımcı olmak üzere ücretsiz danışmanlık hizmeti verilecek ve başarılı
uygulamalar basılı hale getirilerek ülke genelinde ve yurtdışında tanıtımı yapılacaktır.
2. Tanıtım Çalışmaları
Web Sitesi: Projenin ve eko-verimlilik/temiz üretim yaklaşımlarının tanıtılacağı kapsamlı bir web
sitesi hazırlanacak, Türkçe’ye kazandırılmış tüm eko-yönetim araçları ve Türk firmalarında
gerçekleştirilmiş bu sitede yayınlanacaktır.
Eko-verimlilik Bülteni: Eko-verimlilik/temiz üretim alanlarında dünyadaki ve Türkiye’deki
gelişmeleri ilgili kamuoyuna duyurmak amacıyla periyodik bir bülten çıkarılması hedeflenmektedir.
6
Metnin Kaynağı:
TMMOB Çevre Müh. Odası, Çevre ve Mühendis Dergisi 25. Sayı
7