GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYÖRLER) VE İLGİLİ DONATIMI

A. Spivakovsky ve V. Dyachkov
GÖTÜRÜCÜLER
(KONVEYÖRLER)
VE
İLGİLİ DONATIMI
Çeviren
Aü Münir CERlT - Mak. Y. Müh.
2. BASKI
ANKARA - 1984
BÖLÜM IV
KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER (BELT CONVEYORS)
A. GENEL TANITMA VE AMAÇ
Bir kayışlı götürücünün ana bölümleri (Şekil.3O) şunlardır: şasi 1; tamburların yerleştirildiği uçlar: döndürücü (tahrik) 2 tamburunun yerleştirildiği baş taraf ile gerdirme tamburunun 3 bulunduğu kuyruk tarafı; sonsuz kayış 4 (bu tamburlara sarılır); hareketi boyun-.
ca kayış üst (yüklü) şeridini destekleyen üst taşıyıcı makaralar (avaralar) 5 ve kayış
alt (boş) şeridini destekleyen alt taşıyıcı makaralar (avaralar) 6. Bu makaralar şasiye
bağlanmışlardır. Bazı durumlarda kayış, taşıyıcı makaralar tarafından değil de sabit bir
kılavuz kızak tarafından desteklenir. Yük, genel olarak, üst şeritte gider ve alt şerit, boş
olarak dönüşü sağlar.
İstisnai durumlarda, yükü taşımak üzere, alt şerit kullanılır. Diğer bazı durumlarda ise üst
ve alt şeritler aynı anda ve zıt yönlerde yük taşırlar (genellikle tane-mallar). Döndürme
tamburu, hareketini çalıştırma biriminden 7 alır. Gönderilecek mal, götürücü üstüne
(uygun yükseklikte) kurulmuş bir ya da fazla sayıda yükleme haznesinden 8 kayış üzerine
yüklenir. Kayış tarafından taşınan yük, baş tamburu 2 üzerinden boşaltma oluğuna 9 ya
da götürücü boyunca herhangi bir noktaya yerleştirilmiş özel boşaltma düzeneklerine
boşaltılır. Kayış temizleyicisi (silici) 10, kayışın dış yüzeyine yapışmış olan malzemeyi
sıyırır. Bu düzenek genellikle götürücü baş tamburuna 2 yakın bir yere yerleştirilir.
Kayışlı götürücüler geniş bir yelpaze içine giren birim-yükleri ve dökme malzemeleri,
yatay ya da hafifçe eğimli yörüngeler boyunca taşımakta ya da hat üretimi (line production) birimlerinde, hafif ara ürünleri bir işlemden diğerine iletmekte kullanılırlar: dökümhanelerdeki taşıma işlemlerini mekanikleştirmede (döküm kumunun gelişi ve dağılışı);
kuvvet santrallannda yakıt taşımada; kömür ve maden ocaklarındaki yeraltı ve yerüstü
taşımalarda; metallurji sanayiinde kok ve cüruf yapıcıların taşınmasında; tahıl silolarında
her çeşit tahılın taşınması ve yükseltilmesinde; toprak kazısı ve inşaat şantiyelerindeki
taşıma işlemlerinin mekanikleştirilmesinde; besin ve hafif endüstride, süreç kademeleri
arasındaki taşımalarda, vb.
Kayışlı götürücüler, genellikle, transfer hatları, taşıyıcı köprüler, düzeltici-yükselticiler (grader elevators),
vb. gibi karmaşık tesislerde yer alabilirler. Yüksek kapasite
(500-5000 m 3 /sa ve daha fazla), büyük uzaklıklara yük taşıma (500-1000 m ve daha fazla)
yeteneği, basit tasarım ve oldukça düşük öz ağırlık, güvenilir işletme ve uygun çalıştırma
gibi özelikler, kayışlı götürürücüleri, dünya çapında en çok kullanılan götürme makinası
durumuna getirmişlerdir.
63
sû
64
Tasarım biçimine göre, kayışlı götürücüler sabit (bu bölümde incelenen), taşınabilir ve
hareketli (Bölüm XVIII e bakınız) diye sınıflandırılırlar. Amaçlarına göre götürücüleri
şu şekilde ayırabiliriz: genel amaçlı ve özel amaçlı götürücüler. Sonuncu götürücüler
arasına yeraltı götürücülerini, besin ve tahıl endüstrisinde kullanılanları ve hât üretiminde
kullanılanları sokabiliriz,
Götürücü kayışları dokuma, çelik şerit ya da çelik tel örgülü olabilirler.
B. DOKUMA (Tekstil) KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER
1. Kayışlı Götürücülerin Geometrisi
Hareket yörüngelerine göre kayışlı götürücüleri (Şekil.31) şu şekilde sınıflandırabiliriz:
yatay, a; eğimli, b; karma: eğimli-yatay, c; yatay-eğimli, d, e ve f. Yataya göre eğim
(|3 açısı) esas olarak taşınan malzeme ile hareketli kayış arasındaki sürtünme katsayısına,
malzemenin statik şev açısına (dökme yükler için) ve malzemeyi kayış üzerine yükleme
yöntemine bağlıdır.
Pratik deneyler, eğimin 7-10° arasında ve taşman malzeme ile kayış arasındaki sürtünme
açısından küçük alındığında, güvenli bir işletme sağlandığını, kayma ve kayış kenarlarından dökülme olmadığını göstermiştir. Bu, taşıyıcı makaralardaki kayış sarkmasının, bu
makaralar yakınında kayışın normal eğim açısmı (götürücünün genel geometrik eğiminden
daha büyük) oluşturması olgusuyla açıklanır.
Tablo .6
Düz Kayışlı Götürücülerde Değişik Malzemeler için önerilen Maksimum
Eğim Açılan
Malzeme
Briket kömür
Yıkanmış ve sınıflandırılmış çakıl
Tahıl
Dökümhane kumu, sarsılmış (yanmış)
Dökümhane kumu,
nemli (hazır)
Kırma taş, boyutsuz
Kömür, boyutlu
Kömür, boyutsuz
Maksimum
eğim açısı
derece
12
12
18
•
Malzeme
Hızar talaşı, taze
Kireç, pudra
27
23
Kum, kuru
Kum, ıslak
18
27
Cevher, büyük parçalı
Cevher, kırılmış
Antrasit, parça
Kömür, tuvönan
Kömür, boyutlu, küçük
Çimento
Cüruf, antrasit, yaş
18
25
17
18
22
20
22
24
26
18
17
18
Maksimum
eğim açısı
derece
Kayışlı götürücülerde izin verilen eğimler Tablo.6 da gösterilmiştir.
65
^Döndürme (tahrik)
Şekil .31- Kayışlı Götürücülerin Geometrisi
2, Kayışlı Götürücülerin Parçalan
(a) Kayışlar. Aşağıdaki dokuma türleri kayışlı götürücülerde kullanılırlar: deve tüyü,
pamuk (dokuma ya da örme), kauçuk kaplamalı dokumalar. Götürücü kayışları şu istemleri karşılanırıdırlar: düşük nem tutma (higroskopi), yüksek dayanım, düşük öz ağırlık,
küçük özgül uzama, yüksek bükülebilme (fleksibilite), (taşınan yüke karşı sürtünme ile
sık sık tekrarlanan eğilmenin ve kayış destekleme düzeneklerinin yarattığı değişken gerilmelerden doSan) katların ayrılması eğilimine karşı yüksek direnç, uzun çalışma ömrü.
Kauçuk kaplanmış kayışlar bu istemleri diğer türlerden daha iyi karşıladıklarından
genellikle tercih edilirler.
Kauçuk kaplanmış dokuma kayışlar (Şekil.32) çeşitli tabakalardan oluşurlar: kaba pamuk dokumadan meydana gelen katlar 1, bunlara kayış örgüsü (belting) denir. Katlar
birbirine doğal ya da yapay kauçukla ve vulkanizasyon yöntemiyle bağlanırlar. Bazı durumlarda katlar, yüksek-dayanımlı sentetik dokumalardan yapılırlar: capron, perlon,
nylon, vb. Kayışın üstünde 2 ve altında 3 kauçuk kaplama tabakaları vardır. Bunlar kayışı
nem girişine, mekanik hasarlara ve götürülen malzemenin aşındırıcı ve kesme etkilerine
karşı korurlar.
66
I 1113 .
A
2
\
R
y y.,. . ı . . . • ı . ı n . ı . . . . . . .
, .
(b)
1
ıi '
rT
'
'
'
'
' ' ' ' • ' '
V
\
1
\
V
ı ı ı ı ı ı ı y ı ı ı ı • t
I T T I T T n ı n ı n ı ı i ı n m ı r ı ı p ı r j i
•• • t ı t ı ı t' ı i ı ı i ı j ı ! ı t ı t t ı t ı ı t i ıı i
(d
>
\
I I I ı
, ı . . . . . . . ıı ı•ı. .ı .ı. ı. 'ı. ı tı .ı ı .ı •'
ı. ,
2
YükLü taraf
^-
3
/
Dönüş tarafı
ı ı ı ı ı • i • ı ı ı ı ı •
r i [ i
|rTirrpııi|i
ı r T 1 T n T
TTPj:
i ı ı f ı ı | ı ı ı ı ı ı . m
- 4
g r n , . - . . , , . lm m ı T M j | | n ITIIIT1 İFTTIl III t II Itlll I Ili-ÜLİ
^
ı ı ı ı • ı
I II I/1|IJ-U-1-1U-MJ'A
~7
. . . ı . ı
ı . r.tr
Tr^TTT-r-.-nn 11 i 11 ı I ı ı m ,\. II ı I 11 ı ı ı ı I ı I ı ı ı ı ı ı ı ı ı t ı . ı ı ı ı ı ı ı • ı ı
Şekil.32- Değişik Türlerdeki Kauçuk Kaplı Uokuma Kayışların Enine Kesitleri
a- kesik katlar; b- katlanmış katlar; c- spiral biçimde katlanmış katlar; d- kademeli katlar; e- ısıya dayanıklı kayış; 1. dokuma katları; 2- üst kaplama; 3- alt kaplama; 4- amyant tabaka; 5- kırıcı şerit
Kayıştaki katlar, onun iskeletini (karkas) oluştururlar. Boyuna çekme gerilmelerini ve
kayış üzerine düşen yükün darbesini bu iskelet alır. Kauçuk ve köpük kaplamalar katları
yapıştırıcı çimento görevi görürler. Ayrıca, katlan nem ve mekanik hasarlara karşı korurlar. Götürücü kayışları kesik-kath (Şekil.32a), katlanmış-katlı (Şekil.32b), spiral katlanmış-katlı (Şekil.32c) ve kademeli-katlı (Şekil.32d) olarak tasarlanabilirler. Kesik katlı
kayışlar diğerlerine üstün olup en çok bunlar kullanılırlar.
Bir kayışın dayanımı (mukavemeti), iskeletinin dayanımına bağlıdır. Kayış örgüleri normal B-820(l), yüksek dayanımlı OP B-5(l) ve OP B-12(l), pamuk-kanaviçe dokuma
ve çok yüksek-dayanımlı sentetik dokumalardan yapılabilirler. Katı-dokumalı (2)
(solid-woven) ve kauçuk kaplamalı kayışlar da yapılabilir. Ancak, yüksek rijitlik, aşırı
maliyet nedeniyle bu kayışların kullanımı yaygınlaşmamıştır. Kayışlar genel amaçlı
ve özel amaçlı olarak iki ana bölüme ayrılabilirler. Çoğunlukla genel amaçlı kayışlar
kullanılırlar, özel amaçlı kayışlar sıcak yükleri taşımakta ya da + 60°C den yukarı ve
— 25°C den aşağı sıcakhklardaki işletmelerde ve bir de kayışın dokuma örgüsüne ya da
kauçuk kaplamasına kimyasal olarak zarar veren malzemelerin taşınmasında kullanılırlar.
Özel amaçlı kayışlar şu türleri içerir: ısıya karşı dayanıklı; dona karşı dayanıklı; yanmaz,
vb. Isıya karşı dayanıklı kayışlar (Sekil.32e) bir ısıva-direncli kauçuk kaplama 2 ve
(1) Sovyet Kayış normları
(2)
Kalın tek katlı kayış
67
üstteki kat ile kauçuk kaplama arasına yerleştirilmiş bir amyant tabaka 4 ile donatılırlar. Ayrıca, üstte ve yanlarda "kinci" 5 adı verilen ince bir şeritle de güçlendirilmişlerdir. Bu kayışlar 100°C ye kadar olan işletme sıcaklıklarına dayanırlar. Dona karşı dayanıklı kayışlar, kauçuk karışımının içine özel don önleyici (antifreeze) maddeler katılarak
üretilirler. Bu kayışlar — 45°C ye kadar sıcaklıklarda etkin olarak çalışırlar.
Kauçuk kaplı genel ve özel amaçlı kayışların ana parametreleri Tablo.7 de gösterilmiştir.
Tablo .7
Önerilen Kayış Katları
Kayış genişliği, mm
300
400
500 650
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
Minimum ve maksimum kat sayısı, i
3-4
3-5
3-6
4-8
5-10
6-12
7-12
8-12
8-12
9-14
3-7
Tabloda verilen kayış genişliğiyle kat sayısı arasındaki bağıntı, kayışın -tamburlara sarılması için gerekli- bükülebilirliğine ek olarak, belli bir boyuna rijiditeye de sahip olması
gereğini göstermektedir. Böyle bir rijidite, kayışın iç makaralı avaralardan (taşıyıcı makara grubu) geçmesini ve bu makaralar arasındaki boşlukta düzelmesini önleyerek oluklama durumunu korumasını sağlar. Demek ki, ağır ve büyük-parçah malzemenin taşınması için tasarlanmış bir götürücü kayışında (oluklu), hafif yükler için tasarlanmış bir
kayıştan daha fazla kat bulunmalıdır. Kauçuk kaplamanın seçimi ise (Tablo.8) taşınan
malzemenin (Bakınız Bölüm I, B) boyutlarına ve fiziksel özeliklerine bağlıdır.
Kauçuk kaplamalı bir dokuma kayışın yürüyen her metresinin q^ ağırlığı (genişlik B m,
kat sayısı i ve kalınlığı 6 mm, kaplama kalınlıkları 5 j ve §2 mm ise) aşağıdaki formülden
hesaplanır:
qk =1,1 B(5 1 + 61 + 82) kg/m
(106)
Kauçuk köpük kaplamasında dikkate alınmamış bulunan bir kat kalınlığı 6 normal
pamuk dokumalı kayış örgüsünde 1,25 mm, yüksek dayanımlı kayış örgüsünde 1,9 mm,
pamuk-kanaviçeli örgüde 2,0 mm ve sentetik dokuma örgülerde 0,9-1,4 mm alınır.
Gerekli kat sayısı aşağıdaki denklemden hesaplanır:
.
ı>-
ks
maks
BK1
Burada:
s
maks
=
Maksimum teorik kayış çekmesi, kg
Kt
= Kat başına 1 cm genişlik için kopma gerilmesi, kg/cm
k
= Emniyet katsayısı (Tablo.9 a bakınız)
B
= Kayış genişliği, cm
Sovyet Devlet Normlarına göre kayış kopma gerilmeleri:
68
(107)
örgü sınıfı B-820 : 55 kg/cm
11
" OPB-5 ve OPB-12:115 kg/cm
Pamuk-kanaviçe örgü: 119 kg/cm
Sentetik dokuma örgü (anide ya da capron): 300 kg/cm
Tablo.8
Kauçuk Kaplamalı Dokuma Kayışlar İçin Önerilen Dökme ve Birim Yükler
(Tablo.l ve 2 ile Şekil.32 ye bakınız)
Kaplama Kalınlığı, mm
Yük Nitelikleri
Malzeme
Yüklü,
taraf
Dönüş
tarafı
A. Dökme yükler
Taneli ve pudra,
aşındırıcı değil
Tahıl, kömür tozu
İnce taneli ve küçük-parçalı, aşındırıcı, orta ve ağır
(o'<60mm;7<2t/m3)
Kum, döküm kumu, çimento,
kırma taş, kok
Orta-parçalı, hafif aşındırıcı, orta ve ağır
(o'<160mm;7<2f/m3)
Aynı, aşındırıcı
Büyük-parçalı aşındırıcı,
ağır
( o r > 160mm;7>2</m3)
1,5
1,0
1,5-3,0
1,0
Kömür, turba
briketi
3,0
1,0
Çakıl, klinker, taş
cevher, kaya. tuzu
4,5
1,5
Manganez cevheri, demir
cevheri (manyetit)
6,0
1,5
1,0
1,0
B. Birim Yükler
Kâğıt ya da kumaş ambalajda hafif yükler
Paketler, kutular,
kitaplar
Yumuşak kaplardaki yükler
Çantalar, balyalar, denkler
1,5-3,0
1,0
Sert kaplardaki yükler
15 kg a kadar
Aynı 15 kg dan fazla
Kutular, variller
sepetler
1,5-3
1,5-4,5
1,0
1,0-1,5
Makina parçalan, seramik
eşya, yapı elemanları
1,5-6,0
1,0-1,5
Darasız yükler
Tablo.9
Kayış Kat Sayısına Bağlı Olarak Emniyet Katsayıları
Kayış kat sayısı
2-4
4-5
6-8
9-11
12-14
Emniyet kat sayısı, k
9
9,5
10
10,5
11,0
69
Tablodan görüleceği üzere, emniyet katsayısı, kayış kat sayısıyla büyümektedir. Bu olgu,
kayıştaki gerilmelerin bütün katlara düzgün olarak dağılmayışı ve kayış, tamburlar ve
taşıyıcı makaralar üzerinden geçerken yalnız çekme gerilmelerine değil, aynı zamanda
eğilme gerilmelerine de uğraması ile (bu gerilmeler bu hesap yönteminde dikkate alınmazlar) açıklanır. Kayışın bükülmelerden doğan yorulma sonucu zayıflaması, aşınmanın ve ek
yerlerindeki zayıflamanın da nedenidir.
' " I ' 'T I' " ' " V ' j " ' " / ' " I " '
Şekil.33- Çelik Halatla Berkitilmiş Kauçuk Kaplamalı Dokuma Kayış
Pamuk dokumalı, kanaviçe ya da sentetik örgülü ve yüksek dayanımh türlerin yanında,
çelik tel halatla berkitilmiş (takviye edilmiş) kayışlar da üretilmektedir. Bu kayışlarda
(Şekil.33), çelik tel halatlar 2 (çap 1,2-4,5 mm), örgü katlan 1 arasına yerleştirilmiş ve
boyuna vülkanize edilmişlerdir. Bu kayışlar, 3000-4000 kg/cm dolaylarında bir kopma
gerilmesine sahiptirler ve emniyet katsayısı 6-8 arasında alınır.
Çalışma yüzeyi üzerine vülkanize edilmiş baklava dilimleri, özel eğimli çıkıntılar (Şekil.34a) ya da enine lastik perdeler (Şekil.34b) taşıyan kayışlar kullanılarak götürücü
eğimi büyütülebilir.
Bununla birlikte, götürücü eğimi 35-40° nin üstüne çıkartıldığında, kapasitenin önemli
ölçüde düşeceği unutulmamalıdır.
Yanlarda etekleri (skirt) bulunan kayışlar da kapasiteyi yükseltmekte kullanılırlar.
Kayış ekleme düzenekleri (Belt fasteners). Kayış uçları götürücü üzerinde, şu yollarla
birbirine eklenir: ham deri ile dikme, özel yapıştırıcılarla soğuk yapıştırma, sıcak yapıştırma (vulkanizasyon), çeşitli tiplerde rijit ya da menteşeli madeni birleştiriciler. En
güvenilir yöntem vulkanizasyondur. Kayışı vülkanize etmek için, kayışın iki ucundan
aynı zamanda ve eşdeğer katlar kesilir (Şekil.35), temizlenir, gazyağı ile yıkanır, yapıştırıcı ile kaplanır, üstüste getirilir ve bir vulkanizasyon presinin madeni levhaları arasında
preslenir. Bu levhalar elektrik akımıyla (bazı durumlarda buhar kullanılır) 140-150°C ye
kadar ısıtılırlar. Kayış uygun basınç ve sıcaklık altında, katsayısı ve kaplama kalınlıklarına
bağlı olarak, 25-60 dakika tutulur,
(b) Taşıyıcı Makaralar (Avaralar). Genellikle kayış, avara makaralar tarafından desteklenir. Seyrek olarak da ağaç ya da çelik levhadan bir yatak tarafından ya da avara makaralarla diğer tür desteklerin birleşimi bir düzenek tarafından desteklenir. Avara makaralar,
başlıca dökme yükler taşıyan götürücülerde, daha seyrek olarak da birim yükler taşıyan
70
(a)
Şekil.34- Dik Eğimler İçin Kauçuk Kaplanmış Dokuma Kayış
a- eğimli çıkıntılar; b- enine lastik perdeler
.Birinci kayışın sonu
i
AiT
A
görünüşü
İkinci kayısın
sonu
Kayış hareket
doğrultusu
Şekil.35- Vüikanizasyon için Hazırlanmış Kauçuk Kaplanmış Dokuma Kayış
a- kesilmiş uç; b- birleştirilmiş uç
götürücülerle kılavuz yataklar ve birleşik destekleme düzenlerinin çoğunlukla uygulandığı
tane-mal götürücülerinde kullanılırlar.
Götürücüdeki yerine göre, avara makaralar üst taşıyıcı (kayışın yüklü şeridini taşırlar) ve
alt taşıyıcı (kayışın boş dönüş şeridini taşırlar) makaralar adıyla ikiye ayrılırlar, üst
71
taşıyıcı makaralar üç-makaralı (Şekil.36a) ya da tek-makaralı (Şekil.36b) türden olabilirler, tki-makaralı avaralar, iletme (transfer) makinalarına yerleştirilmiş dar kayışlı
(B = 300-400 mm) götürücülerde çok seyrek olarak kullanılırlar. Oluklu beş makaralı
avaralar ise bazan oldukça geniş (B > 1400 mm) kayışlar için kullanılırlar. Alt taşıyıcı
(avara) makaralar (Şekil.39c) hiçbir zaman birden fazla makaralı yapılmazlar. Kayış,
tek-makaralı (ya da düz) avara taşıyıcılar üzerinde düz olarak yürür; ancak, çok-makaralı avaralar üzerinden geçerken oluklanır. Bu durum, bütün kayış boyunca tekrarlanır.
Dökme yük taşımak üzere tasarlanmış götürücüler genellikle oluklu makaralarla donanmışlardır. Bu makara takımlarında, yan makaralar 20° • 35° arasında bir açıyla yerleştirilmişlerdir. Düz makaralı avaralarla donanmış götürücüler, başlıca tane-malların götürülmesinde kullanılırlar. Düz makaralı üst taşıyıcılar (avaralar), yalnız boşaltma pulluklu
3
(plough) ve düşük kapasit li (25 m /sa e kadar) kayışlı götürücülerle büyük kütleli malzemeler taşıyan geniş kayışlı götürücülerde kullanılırlar.
(a)
A Gbrunuşu
Şekil.36- Kauçuk Kaplamalı Dokuma Kayışlar için Avara Makaralar
a-oluklu Uç makaralı; b-dllz tek makaralı; c-dUz dönüş makarası
Şekil.36 ve 37 de gösterilen türlerdeki avara (taşıyıcı) makaralar 1 yan destekleri, 2 silindirleri, 3 milleri, 4 yatakları, 5 sızdırmazlık halkaları ve 6 taşıyıcı tabanından (yalnız
oluklu avaralarda) meydana gelirler. Flanşları yukarı doğru konmuş olan çelik profil
ya da köşebentler, genellikle yan destekleri taşımak amacıyla kullanılırlar. Bu iş için
bazan da yuvarlak demir ya da T demiri kullanıla-. Taşıyıcı tabanı götürücü şasisine bağlayan saplamaların delikleri, taşıyıcı (avara) makaranın durumunu ye kayış hareketini
ayarlamak amacıyla, genişletilmişlerdir (Şekil.36 A görünüşü). Düz tek-makaralı avaraların yan destekleri hadde profillerden, oluklu avaralannki ise döküm, kaynak ya da presbaskı olarak yapılırlar. Makara silindiri ise genel olarak çelik borudan, dökme demirden
(sürekli kalıp), seyrek olarak da presli plastikten yapılır. Makara mili, tesviye edilmiş
uçlarından, yan destekler üzerindeki yarıklara yerleştirilerek sabitleştirilir (Şekil.37c).
72
(a)
Şekil.37- Avara Makara Türleri
a- labirent keçeli sızdırmazlık; b- mekanik labirenti! sızdır mazi ık; c- lastik sıyırıcılı
Tablo.10
Dökme Yük Taşıyan Bir Kayışlı Götürücüde Maksimum Avara Makara Aralıkları
(Şekil.38 e bakınız)
Yükün yığma
ağırlığı
t/m3
B mm kayış genişliği için (uzaklığı, mm
400
500
650
800
1000
1200
1400
1600-2000
7<1
1500
1500
1400
1400
1300
1300
1200
1100
7=1-2
1400
1400
1300
1300
1200
1200
1100
1000
7>2
1300
1300
1200
1200
1100
1100
1000
1000
Dönmeye karşı direnci mümkün olan en az değerde tutmak için, makaralar genellikle
bilyalı ya da masuralı yataklar üzerinde dönerler. (*) Bazı durumlarda, kendiliğinden
yağlanır sert kauçuk ya da plastik burçlar da kaymalı yatak yerine kullanılır.
Yatakların dışında, içeriye toz girişini önleyen sızdırmazlık halkaları (seals) bulunur. Bu
sızdırmazlar keçe (kenevir) halkalar; preste basılmış lâbirent halkalar; lâbirent ile keçe
halkadan oluşan karma birleşik halkalar (Şekil.37a); mekanik lâbirentti salmastra halkaları (Şekil.37b); özel yağa-dayanıklı kauçuk ya da esnek plastikten yapılmış esnek sızdırmazlar (Şekil.37c) ve deri ya da keçe ile biten salmastra halkaları olabilir. Deneyler,
(*) Masuralı yataklar ancak çok-ağır hizmet türlerinde kullanılırlar.
73
<•••.
sıradan bir keçe sızdırmazın, orta tozlu bir çalışma ortamında küçük çapta bir koruma
sağlayabildiğini ve çetin çalışma koşullarında ise hiç işe yaramadığını göstermiştir.
En güvenilir, dolayısıyla en iyi sızdırmaz, labirent basamakları arasındaki tatlı geçme
(snug fit) nedeniyle, mekanik labirentli sızdırmazlık halkasıdır. Bu işlem fazla işçilik
istemekte ise de sağladığı uzun ömür ve güvenilir çalışma, ek harcamayı dengeleyecek
ölçüdedir.
Makaranın iç yüzeyi pullarla, gres yuvalarıyla 7 (Şekil.37a) ya da bir iç kovanla 8 (Şekil.37a ve b) korunur. Bunlar yatağı, makara silindirinin iç tarafından tümüyle yalıtarak
bir gres deposu ödevi görürler. îç kovanlı makaralar (avaralar) en güvenilir olanıdırlar.
Bilyalı yataklar 9 gresörü (Şekil.37a) ile ve milde açılmış gres kanalı yoluyla ya da makaraların dönemsel bakımları sırasında gres basılarak yağlanırlar.
Avaraların ana boyutları şunlardır (Şekil.36 ya bakınız):
Taşıyıcı makara (avara) çapı, D mm:
Kayış genişliği, B mm
108
: 400-800
159
194
800-1600
1600-2000
Düz bir makaranın toplam L uzunluğu ya da oluklu bir taşıyıcı makara takımında makaraların toplam uzunluğu, B kayış genişliğinden 100-200 mm fazladır. Götürücünün avara
makaralarının düzenlenmesi Şekil.38 de şematik olarak gösterilmiştir.
lYükleme
Şekil .38- Götürücüde Avara (Taşıyıcı) Makaraların Düzenlenmesi
Dökme yük götürücülerinde, yüklü bölüme ilişkin avara makaraların aralıkları Tablo. 10 da
verilmiştir.
Kayış yükleme bölgesinde avaralar arasındaki uzaklık lj * 0,5/; dönüş şeridinde l2 « 21
ya da ortalama olarak 2,5-3,0 m alınır. Ağır parça mallar taşıyan götürücülerde, yükleme
bölgesinde özel darbe-önleyici avaralar kullanılır. Bu avaralarda, kayışı, üzerine düşen
büyük kütlelerin darbe etkisine karşı korumak üzere, sağlam bir kauçuk kaplama uygulanır. Herbiri 25 kg a kadar parça-mallar taşımak üzere tasarlanmış götürücülerde, yüklü
bölümdeki avaralar 1,0-1,4 m lik bir adımla yerleştirilirler. Ağır yükler (25-80 kg) için,
avaralar, yük iki ya da daha fazla makara tarafından taşınacak biçimde sıralanırlar (genellikle 0,4-0,5 m lik aralıklarla) ve bazan ağaç ya da çelik sacdan bir kızak da kullanılabilir.
Kılavuz kızaklar, kayış hareketine karşı yüksek direnç gösterdiklerinden, ancak kısa
uzaklıklara mal taşıması istenen dUşük-kapasiteli götürücülerde kullanılırlar. Eğer üretim
sürecinin basamakları doğrudan doğruya kayış üzerinde oluşuyorsa (örneğin, bütünleştirme-assembly-götürücülerinde), kayış, her iki tarafı kayışla aynı düzeyde olan ve istenen
işlem için iş tezgahı görevi yapan bir masanın orta bölümünün oluşturduğu bir kızak
tarafından desteklenir (Şekil.39b, c, ve d).
74
•ı :iı ir
t
(c) Merkezleme düzenekleri: Merkezden kaçık yükleme, toprak yığılması, malzemenin
tamburlara ve makaralara yapışması, vb. gibi birçok nedenden ötürü kayış yalpa yapabilir. Kayışın makaralar üzerinden kaçmasını önlemek üzere çeşitli biçimlerde özel "kayış kılavuzlama makaraları" kullanılır. Bu makaralar, kayış merkezlemesini otomatik
olarak yaparlar.
Bir kayış kılavuzlama makarası (ya da söylendiği gibi bir kendiliğinden-merkezleyici), iki
bilyalı yataklı 3 dip yatağının çevresinde -kontrollü sınırlar içinde- serbestçe dönen
2 şasisine bağlanmış normal bir oluklu üç-makaralı avara takımından oluşur (Şekil.40 CCDD-EE kesitlerine bakınız). Düşey 3 dip yatağının (pivot) 4 yuvası 5 taşıyıcı profiline
bağlanmıştır. Bu profil ise götürücü şasisine cıvatalanmıştır. 2 şasisine iki yanından
6 üzengileri (stirrups) bağlanmıştır. Bu üzengilerin uçlarında birer kovan vardır ve bu
kovanlara yerleştirilerek sabitleştirilmiş 7 milleri, bilyalı yataklarla donatılmış 8 kayış
sınırlama makaralarını taşırlar. 7 mili kayış kenarına dikeydir.
Kayış eksenden kaçtığı zaman, kayışın kenarı 8 sınırlama makarasına hafif bir basınçla
değer. Bu etki, kayış kılavuzlama makara takımının şasisini, götürücünün boyuna eksenine göre, belli bir açı kadar döndürür. Makara takımının bu durumu, kayışı zıt yöne
döndüren, yani merkezleyen bir kuvvet doğurur. Kayış merkezlendiği zaman, kılavuz
makara takımını da kendiliğinden ilk durumuna getirir.
Düz kılavuzlama makaraları da, yüklü ve boş şeritler için, yukarıda tanıtılan biçimde
yapılırlar. Ancak, dip yataklı döner avara takımı oluklu değil düzdür. Düşey milin (pivot)
aşın hareketliliği, tanıtılan bu tasarımın zayıf yanıdır. Kayış kılavuzlama avara takımları
için uygulanan öbür tasarım biçimleri de aynı çalışma ilkesine dayanırlar. Çok uzun götürücülerde, bazan iki ya da üç kılavuzlama avara takımını içeren menteşeli masalar
(banks) kullanılırlar. Bunlar birbirine genellikle 0,5-1 m uzaklıkta yerleştirilmişlerdir.
Bu düzenleme, kayışı doğru (ekseninde) hareket ettirmek için, çoğu kez başarıyla kullanılır. Kayış kılavuzlama makara (avara) takımları, genellikle 40-50 metreden yukarı
uzunluktaki götürücülerde etkindirler. Götürücülerdeki kayış kılavuzlama makara takımlarının şematik yerleştirme düzeni Şekil.38 de görülmektedir.
Kayış gidişini merkezi emek için, bazı durumlarda, birkaç oluklu avara takımını kayış
hareketi doğrultusunda 2-3° kadar eğmek (devrik tutmak) mümkündür. Ancak, hızlı
kayış aşınmasına neden olduğundan, bu yöntem sakıncalıdır.
Kayış tırmanmasını engellemek için bazan da kayış kenarı boyunca rijit mili düşey makaralar yerleştirilir. Bu uygulama, düşey makaraların kayışı en zayıf yeri olan kenarından
aşındırması nedeniyle, kesin olarak sakıncalıdır.
(d) Çalıştırma birimleri. Kayışlı götürücülerde hareket ettirici güç, bir elektrik motorunun
çevirdiği döndürme tamburuna sarılan kayışa, sürtünme yoluyla aktarılır. Çalıştırma
birimi aşağıdaki bölümleri içerir: tambur (bazan iki tane), motor ve motorla tambur
arasındaki güç aktarma dişli düzeni. Eğimli götürücülerde, çalıştırma birimleri, yüklü
kayışın -elektrik akımı kesildiğinde- taşınan yükün ağırlığı altında geri kaymasmı önleyen
bir frenleme düzeniyle donatılırlar.
Çalıştırma türleri ve ana kuram. Kayışın döndürme tamburuna nasıl sarıldığını gösteren
75
(c)
Şekil.39- Birim Yük Götürücülerinde Kayış Destekleri
a- düz avaralar; b- İkili kayış için sabit kızak; c ve d- aynı, tek kayış
AA-BB Kesiti
Kgyıs honeket doğrultusu
CC-DD-EE
Kesiti
FF
Kesiti
Şekil.40- Oluklu Kayış Kılavuzlama Avara Takımı
Şekil.41- Kayışlı Götürücüler için Tipik Döndürme (Tahrik) Biçimleri
a ve b- tek tamburlu; c ve d-ikiz tamburlu; e-baskı kasnaklı; f-baskı kayışlı
şematik resimler Şekil.41 de verilmiştir, a ve b şemalarında a = 180° ve a «* 210-230° lik
sarılma açılı tamburlar gösterilmiştir, b semasındaki büyük sanlma açısı, bir baskı (snub)
kasnağı (tamburu) yardımıyla elde edilmiştir, c ve d şemaları, sanm açısı 350-480 derece
arasında değişen iki-tamburlu (tandem) çalıştırma düzenlerini göstermektedirler, e ve f
şemaları ise uzun ve ağır götürücülerde kullanılan baskı kasnaklı ve baskı kayışlı çalıştırma düzenlerini göstermektedirler.
Sürtünme ile döndürme kuramından (Euler Kanunu) bilindiği üzere
S
ger ^ sgev
c/xa
olduğu zaman kasnak üzerinde kayış kayması olmaz. Burada,
78
(108)
SgerveSgev = Döndürme tamburu üzerinde gergin ve gevşek taraflardaki
kayış çekmesi;
a
= Kayış sarılma açısı, radyan;
e
= Neperien logaritma bazı, e = 2,718;
ju
= Kayış ile kasnak arasındaki sürtünme katsayısı.
Döndürme tamburu üzerindeki Wo çevresel çekme kuvveti, kayış katılığından ileri gelen
tambur üzerindeki sürtünme ihmal edilirse, (47) denkleminden hesaplanır.
— Sger
Sgev
Buradan:
— Sger "*• Sgev < Sgev eija-—Sgev — Sgev (e^
1)
(109)
yada
e
M<*-l
. elde edilir.
(110)
(110) denkleminden görüldüğü gibi, döndürme tamburunun kayışa iletebildiği çekme kuvvetinin şiddeti sarılma açısı, sürtünme katsayısı ve kayış gerginliğindeki artışla büyür.
Sürtünme katsayısının büyüklüğü, kasnak (tambur) alanı ve ortam koşullarına (Tablo.11),
kayışın kasnak çevresindeki sarılma durumuna ve açısına bağlıdır. Kayış gerilmesi, kayışın genişliği ile katsayısının belirlediği kayış dayanımına bağlıdır. Gerekli çekme kuvveti,
kayış ile döndürme tamburu arasındaki sürtünmeyi arttırmak yoluyla, kayış gerginliğini
arttırmadan -sınırlı bir aralıkta- da mümkün olabilir. Bunu, kasnağın yüzeyine sürtünmeyi
fazlalaştıncı maddeler sürmek ve uygun bir döndürme şeması seçip sarılma açısını büyültmek yoluyla gerçekleştirmek mümkündür. Kayış gerginliğini arttırmadan çekme kuvvetini artırmanın bir diğer yolu da kayışı tambura doğru bastıran bir dış kuvvet uygulamaktır. Bu etki, bir baskı kasnağı (Şekil.41e) ya da baskı kayışı kullanarak elde edilir
(Şekil.41f).
Baskı kasnakh çalıştırma düzenlerinde (Şekil.41e) baskı kasnağının mili, bir basma yayının doğurduğu kuvvetin etkisiyle, mafsallı bir çerçeve (şasi) içinde tutulur. Kasnak,
kalın bir lastik tabakayla kaplanmıştır ve belli bir kuvvetle kayışa bastırır. Kasnağın baskı
kuvveti P ise değme noktasında kayışın kasnağa uyguladığı noktasal (yoğun) kuvvet P/I
olacak ve Euler denklemi şu biçimi alacaktır:
Sger<(Sgev + PH)eIJa
d11)
ve kayış katılığı (stiffness) ihmal edildiğinde çekme kuvveti
Wo < Sgev (el101 ~1)+ PneW olur.
(112)
Bu denklem, baskı kasnakh bir döndürme sisteminde kayışa iletilen çekme kuvvetinin,
79
kayışın gevşek tarafındaki çekme kuvveti aynı kaldığı halde -basit bir döndürme tamburu
düzenine göre- P/I CM0 kadar arttığını gösterir.
Baskı kayışı uygulayan çalıştırma düzenlerinde (Şekil.41f), döndürme tamburu ile üç
saptırma (deflecting) tamburunun çevresine sarılan bir kısa kayış kullanılır. Saptırma tamburlarından en alttaki, baskı kayışının gerdirilmesini sağlar. Götürücü ve baskı kayışlarının, döndürme tamburu çevresindeki açılan eşdeğer ve a ya eşit, baskı kayışındaki
çekme kuvveti Sa (her noktada aynı kabul ediliyor) ise, götürücü ve baskı kayışlanndaki
toplam çekme kuvveti gevşek tarafta Sgev + Sa, gergin tarafta Sger + Sa olur. Euler
denklemi bu durumda aşağıdaki biçime girer:
(113)
Sa< (Sgev + S,,)
Buradan:
< S'gev <
-D+Sa
(114)
•-V = (Sgev-
elde edilir.
Tablo. 11
Sürtünme katsayısı (n) ve e^a Delerleri
Sarılma açısı (derece ve radyan) için et"* değerleri
Tambur türü ve
atmosferik koşullar
Sürtünme
katsayısı
180°
210°
240°
300°
360°
400°
480°
3,14
3,66
4,19
5,24
6,28
7,0
8,38
Dökme demir ya da
çelik tambur, çok nemli
atmosfer, kirli
o.ı
1,37
1,44
1,52
1,69
1,87
2,02
2,32
Ağaç ya da lastik
kaplanmış tambur, çok
nemli atmosfer, kirli
0,15
1,60
1,73
1,87-
2,19
2,57
2,87
3,51
Dökme demir ya da
çelik tambur, nemli
atmosfer, kirli
0,20
1,87
2,08
2,31
2,85
3,51
4,04
5,34
Dökme demir ya da
çelik tambur, kuru
atmosfer, tozlu
0,30
2,56
3,00
3,51
4,81
6,59
8,17
12,35
Ağaç kaplı tambur
kuru atmosfer, tozlu
0,35
3,00
3,61
4,33
6,25
9,02
11,62
18,78
Lastik kaplı tambur
kuru atmosfer, tozlu
0,40
3,51
4,33
5,34
8,12
12,35
16,41
28,56
80
(113) ve (114) denklemleri, bir baskı kayışlı çalıştırma düzeninde döndürme tamburunun
götürücü kayışına ilettiği çekme kuvvetinin -böyle bir baskı düzeni olmayan çalıştırma
biçimine göre- Sa (e*** — 1) defa büyük olduğunu gösterir.
Şekil.41 de gösterilen döndürme düzenleri arasında, b şemasında gösterileni en çok
kullanılandır, c, d, e, ve f şemalarında gösterilen döndürme düzenleri, ancak çok uzun ve
ağır yüklü götürücüler için uygundur.
Döndürme (tahrik) tamburları. Tamburlar dökme demir ya da çelik sacdan yapılırlar.
Tambur yanal yüzeyi düz ya da tümsekli (bombeli) olabilir. Bu tümsekti kısım, kayışın
merkezlenmesini sağlar. Tümsek yüksekliği, yani tamburun ortasındaki ve uçlarındaki
yançaplann farkı genellikle tambur genişliğinin (boyunun) yüzde 5 i (ancak en az 4 mm)
olarak alınır. Tambur boyu, kayış genişliğinden 100-200 mm büyük alınır. Tambur çapı, i
kayış kat sayısına bağlı olarak
Dt > ki mm alınır.
Burada, k orantılık katsayısı (factor of proportionality) olup:
ı = 2-6, k = 125
i = 8-12, k = 150 alınır.
Yeraltı koşullarında ve iletim makinalannın götürücülerinde ise * = 80 alınır. (115) denkleminden hesaplanan tambur çaplan aşağıdaki değerlerde yuvarlatılır:
250, 320, 400, 500, 630, 800, 1000, 1250, 1600 mm kayışla tambur arasındaki sürtünmeyi iyileştirmek için (Tablo.ll e bakınız) tambura lastik kaplanır ya da baskı düzeni
uygulanır.
Demir parçalarını taşınan malzemeden ayırmak için, bazı durumlarda manyetik bir tambur kullanılır.
Güç aktarma düzeneği. Modern çalıştırma düzenlerinde, teknik ve ekonomik gerekçelerle
kapalı tip hız düşürücüler (redüktörler) kullanılmaktadır. Kapalı tip bir hız düşürücü az
yer kaplayan ve güvenilir bir güç aktarma düzeneği olup, çalışma ömrü bakımından, diğer
türlerle başanyla karşdaştınlabilir. Bu düzeneğin daha ileri bir üstünlüğü de tümüyle
kapalı olması ve yüksek verimidir. Tek tamburlu çalıştırma birimlerine ilişkin ana uygulama biçimleri Şekil.42 de verilmiştir. Elektrik motoru mili, fleksibl bir kavramayla hız
düşürücü miline bağlanmıştır. Hız düşürücü ve tambur milleri ise genleşmeli ya da debriyajlı bir kavrama aracıyla birbirlerine bağlanmışlardır. Götürücüye yumuşak bir ilk hareket vermek ve kalkış momentini azaltmak için ağır yüklü ve uzun kayışlı götürücülerin
çalıştırma düzenleri, bazan bir hidrolik kavramayla donatılır. İletim makinalanndaki
götürücülerde en uygun çalıştırma birimi, tambur-motor denen döndürücüdür. Bu tür
çalıştırma birimlerinde elektrik motoru ve güç aktarma dişli düzeni ya da bunların büyük
bir bölüğü tambur içine yerleştirilmişlerdir. Tambur-motoriar çift-dişli hız düşürücü,
kapalı planet tipi ve merkezkaç planet tipi olarak üretilirler (Şekil.43).
Tambur-motodann başlıca üstünlükleri az yer kaplamak ve hafifliktir. Sakmcalan ise
81
yapım inceliği (precision) isteyen karmaşık tasarımlan, motorun yetersiz soğutulması,
sürekli olarak yük altında bulunmadan ileri gelen aşırı ısınmadır.
(c)
(d;
Şekil .42- Tipik Güç Aktarma Düzenleri
a- alın dişlili hız düşürücü; b- alın konik dişlili ya da salyangoz dişlili;
c- redüktör ve zincirle döndürme; d- tambur-motor
(e) Gerdirmeler (Take-ups): Bir kayışlı götürücüde mekanik (vidalı tip) ya da karşı ağırlıklı
gerdirme düzeni olabilir. Sonuncu ise arabalı (yatay) ya da düşey türden olabilir.
Vidalı tür gerdirmelerde (Şekil.44), gergi kasnağı aynı zamanda kuyruk tarafının saptırma tamburu görevi yapar ve sabit bir milin çevresinde (en iyi çözüm) ya da uç yatağının
içinde (en kötü çözüm) döner. Boyuna doğrultuda, sabit bir kılavuz kızak üzerinde kayabilir. Gerekli gerginlik, düzgün aralıklarla ayarlanan ve sıkılan iki civata tavafından yaratılır. Kayışı gerdirmek için gerekli kuvveti azaltmak amacıyla yamuk dişli ci vat al ar kullanmak uygundur.
Ağırlıklı gerdirmelerde (Şekil.45) gergi kasnağı (aynı zamanda kuyruk tamburu olarak da
görev yapar) hareketli bir araba üzerine yerleştirilmiştir. Araba, bir çelik halat ve saptırma
tamburları aracıyla geriye doğru çekilir.
Araba, götürücünün boyuna eksenine paralel (yani yatay götürücülerde yatay, eğimli
götürücülerde eğimli) olarak yerleştirilmiş kılavuz kızaklar üzerinde hareket eder.
Düşey karşı ağırlıklı bir gerdirme düzeni (Şekil.46), bir gerdirme ve iki saptırma tamburundan oluşur. Gerdirme tamburu, düşey kılavuz kızaklar üzerinde hareket eden şasi
ile birlikte inip çıkar ve kayış gevşekliğini -kendi ağırlığı artı hareketli şasi üzerinde yürüyen karşı ağırlık etkisiyle- alır. Arabalı-tip gerdirme düzeni, daha basit yapısı ve önemli
82
* & • "
A-A
Şekil.43- Merkezkaç Planet Dişlili Tambur-motor
00
KESİTİ
Elektrik'
motoru
Tambur
i
Gerdirme
Stroku
Şekil.44- Vidali-tip Gerdirme
A-A
Kesiti
////////////////////////////////////S/.
1I
|
1
ı
T
Şekil.45- Karşı-Ağırlddı Arabalı Gerdinne
ölçüdeki hafifliği nedeniyle, bu düşey türe üstündür. Ancak, kayışın gevşek tarafında
düzgün (üniform) bir gerginliği garanti edemez. Avara makaralardaki sürtünmeler, kayış
gerginliğinde bazı değişikliklere neden olurlar. Bir düşey gerdirme düzeni, döndürme
tamburuna yakın bir yere yerleştirildiğinde, bu sakıncaları göstermez. Bu tür gerdirme
düzeni, aynca, taşıma makaraları arasındaki aşınma ve sarkmalar nedeniyle, kayışta doğan
gevşekliği gidermek için de daha uygundur. Bu tür gerdirme düzeninin sakıncaları üç tambur gerekmesi ve kayışın çeşitli yönlerde bükülme zorunluluğudur.
Vidalı gergi düzenleri başlıca, dış hava sıcaklığının ve nem derecesinin oldukça kararlı
olduğu durumlarda, kısa yatay ve eğimli götürücülerde kullanılır. Arabalı-tip düzenler,
en çok orta uzunlukta (50-100 m) ve karmaşık bir hareket yörüngesine sahip götürücülerde; düşey düzenlemeler ise uzun götürücülerde (100 m ve yukarı) ve yer darlığının, araba
donanımının götürücünün kuyruk tarafına yerleştirilmesini zorunlu kıldığı durumlarda
kullanılır. Ağır hizmet sınıfı uzun götürücülerde arabalı-tip ve otomatik (ya da yarım
otomatik) kayış gerdirme düzenekli gerdirme düzenleri kullanılır. Bu düzenler, ters-dönüşlü (reversible) bir elektrik motorunun çevirdiği mekanik bir vinçten yararlanırlar. Karşı ağırlıklı götürücülerde, gevşek tarafın kayış gerginliği kayışın ilk hareketinde maksimuma yükselir ve götürücü kararlı bir harekete varınca minimuma düşer. Bu düzenleme,
kayış gerginliğini işletme yükünün bir fonksiyonu yapar.
AA
Kesiti
Şekil.46- Karşı Ağırlıklı Düşey Gerdirme Düzeni
86
(f) Kayışın yön değiştirmesi (bending)> Kayış, uç ya da ara tamburlar (Şekil.47a ve b),
makara takımları (Şekil.47c) aracıyla saptırılır ya da serbest bir sarkma eğrisi (doğal
sarkma) meydana getirir.
Kayışın, bir saptırma tamburu yardımıyla (Şekil.47a) eğimli durumdan yatay (ya da az
eğimli) duruma geçişi,- ancak düz taşıyıcı (avara) makaralar içirt pratiktir. Oluklu taşıyıcı
makara takımlarının kullanıldığı götürücülerde bu geçiş, taşıyıcılar arasında kayışm
düzleşmesini ve malzemenin saçılmasını önlemek amacıyla, bir seri oluklu taşıyıcı makara
takımıyla gerçekleştirilir (Şekil.47c). Eğrisel yörüngedeki taşıyıcı makaraların aralığı
ı
2 * (0,4-0,5) I ; eğrinin toplam eğrilik yarıçapı R > 126 (fi kayış genişliğidir); makara
takımı sayısı Uç ve daha yukarı alınır. Saptırma tamburlarının (ara, uç ve gergi tamburu)
çapı (115) denkleminden (k = 100-125 ve istisna olarak k = 50 alınarak) hesaplanır.
Kayış, yatay durumdan yukanya doğru eğimli bir ejŞnyç. geçiyorsa, serbestçe sarkan kayış (Şekil.47d), bir zincir eğrisinin parçasını oluşturur. Bu eğrinin eğrilik yarıçapı, kayış
gerginliğiyle doğru ve eğrisel kısımdaki kayışm birim ağırlığıyla ters orantılıdır. Yani:
R mtn ••
(116)
m
Burada:
S = Eğrisel bölümün sonundaki kayış gerginliği, kg
qfc = Kayış boyunca birim yük ağırlığı, kg/m
ki = Bir katsayı, (fi) değerlerine göre:
0=8-15°
0=16-20°
ki = 1,05
ki = 1,1
0<7O°
ki = 1
Şekil.47- Kayış Saptırma Düzenleri
87
Olağan durumlarda, bu eğrisel geçiş bölümü, B = 400-500 mm için # m , n = 50-60 m,
B = 650-800 mm için ü m ı n = 75-90 m ve B > 800 m için Rmin = 100-150 m olan bir
çember yayı olarak tasarlanır. Eğrisel bölümde taşıyıcı makaralar, ayarlanabilir saclar
(liners) üzerine yerleştirilir. Böylece, kayışa uygun eğriliği vermek mümkün olur.
(g) Yükleme ve boşaltma düzenekleri. Yükleme düzeneklerinin tasarımı götürülen yükün
türüne, özeliklerine ve yükleme yöntemine bağlıdır. Parça-mallar, götürücü üzerine çeşitli
türlerde oluklar (sütler) yardımıyla ya da doğrudan kayışın üzerine yüklenirler. Gevşek
malzemeler, götürücüye bir besleme haznesinden (hopper) ve 2 kılavuz oluğu yoluyla
boşaltılırlar (Şekil.48). Hazne duvarlarının eğim açısı, malzeme ile bu duvariar arasmdaki
sürtünme açısından 10-15° fazla olmalıdır. Kılavuz oluğun yan ve arka duvarlarının so-
(b)
Şekil.48- Besleme Haznesi ve Kılavuz Oluk
a- küçük-boyutlu mallar içln ; b-büyük-kütlell mallar İçin;
1- hazne; 2- kılavuz oluk; 3- berkitme parçası
88
nunda özel boşaltma sizdırmazları (etekler) vardır. Bu sızdırmazlar, yumuşak lastikten
(Şekil.48 a ve b) yapılırlar. Teknenin alt parçasının genişliği, malzemenin saçılmasını
önlemek için, kayış genişliğinden küçük olmalıdır.
Büyük kütleli ağır malzemeler için kullanılan yükleme haznelerinde yükler önce haznenin
duvarlarına çarpar ve ondan sonra da bu duvarlar boyunca kayarak kayış üzerine dökülürler (Şekil.48b). Böylece, kayışın hasar görmesi önlenir ve ömrü uzatılmış olur.
AA-KESITI
(a)
Şekil.49- İki-yanlı Boşaltma Pulluğu
a- ince taneli dökme mallar için küpeşte (board) kesiti;
b- aynı, iri taneli dökme mallar için
8-20 mm kalınlıktaki çelik sac ya da lastik 3 berkitme (takviye) levhaları (Şekil.48b),
aşındırıcı malzeme taşındığı zaman, haznelerin aşınmasını önlerler. Bu levhalar darbenin
geldiği bölgelere yerleştirilirler ve aşınınca değiştirilirler.
Boşaltma genellikle kuyruk tambura üzerine ya da taşıma yolu boyunca herhangi bir yere
ve bir sıyırın pulluk (scraper plough) ya da boşaltma arabası (tripper) yardımıyla yapılır.
Bu sonuncusu sadece dökme mallar için kullanılır. Boşaltma pulluğu (Şekil.49) kayışın
boyuna ekseniyle belli bir a açısı yapan kama biçiminde bir mahmuzdur. Pulluk bir şasiye tutturulmuş olup bu şasi bir krank eksantrik çubuk ya da kaldıraç aracıyla ve pullukla birlikte kaldırılarak boş duruma alınabilir. Çalışma durumunda pulluk, kendisine tutturulmuş lastik şeritler aracıyla kayışa bastırılır (Şekil.49 AA kesitine bakmız). Boşaltma
pullukları tek ya da çift-yanlı (Şekil.49), sabit ya da bir araba üzerinde hareketli olabilirler. Birinci tür, genellikle götürücünün yatay ya da hafifçe eğimli (5-10°) bölümlerine
yerleştirilir. İkinci tür ise ancak yatay bölüme yerleştirilebilir. Pulluklar, haznelerin dolma derecesine bağlı olarak elle va da otomatik kontrollü olabilirler. Otomatik kontrollü
89
pulluklarda mahmuz, bir hava silindiri, elektro-manyet ya da başka bir mekanizma aracıyla kaldırılıp indirilebilir.
Pulluğun normal çalışmasını güven altına almak için, götürücü ekseniyle yaptığı a eğim
açısının doğru seçilmesi gerekir. Bu açı, malzemenin bir parçacığının (partide) ya da G
ağırlığındaki bir ayrı yükün, kayıştan boşaltıldığı zaman, yörüngesini belirler. Yükün
kayışla arasındaki sürtünme katsayısı n ve pullukla arasındaki ise ııı olsun. Bir v kayış
hızında, yükün pulluk boyunca sabit bir v^ hızıyla hareket ettiği varsayılabilir. Bu hız,
parçacığın mutlak hızıdır.
Şekil.SO- Pulluk Boşaltıcının Eğiminin Belirlenmesi
Parçacığın kayışa göre vo izafi hızı, hız üçgenlerinden elde edilir (Şekil.50a). Parçacığın
kayışın boyuna eksenine göre izafi hareket açısı |3 olsun. Yatay düzlemdeki yük üzerinde
etkiyen üç kuvvet vardır (Şekil,50b): (1) yükle kayış arasındaki sürtünme kuvveti, yönü
parçacığın kayışa göre v0 izafi hızına zıttır. Yani, kayışın boyuna ekseniyle (3 açısı yapar
ve şiddeti G /I dür. (2) pulluğun N normal tepkisi ve (3) -pulluğa karşı olan sürtünme
kuvveti, va ya zıt yönde ve şiddeti N nj. Eğer parçacığın va hızı sabit değerde ise bu
üç kuvvet dengededir. Bunları pulluk kenarına paralel ve ona dik doğrultuda izdüşümlersek:
— Gn cos (a + j3j = 0
(117)
Gn sin (a + 0) = 0
(118)
elde ederiz.
Bu denklemlerin ikinci terimlerini sağ tarafa geçirip birbirlerine bölersek
tg
1
1
= cotg
(119)
elde ederiz. Burada pı , fiı sürtünme katsayısına karşılık olan sürtünme açısıdır. Buradan:
90
AA
ŞekU.Sl- Hareketli Boşaltıcı
Kesiti
(b)
Şekil.52- Kayış Temizleyicileri
a- kazıyıcı; b- döner fırça
92
Şekİ1.52c- kuyruk tamburu yakınındaki kazıyıcı
a + 0 + Pı — 90° bulunur.
(120)
Aynı sonuç Şekil,50b ye bakarak doğrudan doğruya elde edilebilir. 0 açısının değeri
daima sıfırdan büyüktür. Aksi halde, va pozitif bir sayı olamayacaktı (Şekil.50a ya bakınız). Sonuç olarak, a + p^ < 90° ya da
a < 9 0 ° - p i olur.
(121)
Demek ki, a nın değeri ne yük ağırlığına ne de yükle kayış arasındaki sürtünme katsayısına bağlıdır. Sadece yük ile pulluk arasındaki sürtünme katsayısına bağlıdır. Yükle kayış
arasındaki sürtünme, kayış Boyuna ekseniyle 0 açısı yaptığından, kayışı yanlara atmaya
çalışan bir enine kuvvet (bileşen) doğar. Bu kuvvetin şiddeti Gfisin 0 dır.
0 açısı ile pulluğun eğim açısı olarak alman a açısının değerleri (120) denkleminden elde
edilir, a açısı büyüdükçe 0 küçülür; dolayısıyla, enine kuvvet de küçülür. Genellikle
a = 30-45° alınır.
Hareketli boşaltıcılar (Şekil.51) uzun götürücülerin yatay bölümlerine yerieştiriUr ve boşaltma alanının tüm uzunluğunca otomatik boşaltmayı sağlarlar.
(h) Kayış temizleyiciler. Siliciler ya da kazıyıcılar (Şekil.52a) kayışın dış yüzeyine tutunan kuru malzemeyi temizlemeye yararlar. Islak ve yapışkan malzemenin temizlenmesi
için döner fırça kullanılır (Şekil,52b). Kazıyıcı düzeneklerde temizleme işlemi, ya mafsallı bir çubuğa tutturulmuş bulunan bir lastik şeritle, fırça durumunda ise sert kıl
fırça ya da silindirik fırçaya ana doğrulan boyunca tutturulmuş 1,0-1,2 mm capron
fiberi şeritlerle yerine getirilir. Kayış temizleyiciler, boşaltma tamburunun yakınına
yerleştirilirler ve kazman malzeme boşaltma oluğuna dökülür.
Kayışın iç yüzeyini, istenmeden saçılan malzemeden temizlemek için kuyruk tamburu
yakınına bir kazıyıcı yerieştiriUr (Şekil.52c). Bazı durumlarda, malzemenin alt tarafa
dökülmesini önlemek için, alt ve üst kayış arasına bir dolu bölme yapılır (örneğin, dökümhanelerde).
93
Kapak kaldırılmış
Şekfl.53- Kavramaya Yerleştirilmiş Santrifıij-mandaİlı Durdurma Düzeni
(i) Otomatik fren düzenleri. Eğimli bir kayışlı götürücü, yük altında ansızın durduğu zaman (örneğin, elektrik akımının kesilmesinde) kayış, yük altında ters yöne hareket edebilir. Yükün kayışın boyuna ekseni doğrultusundaki bileşeni, harekete karşı sürtünme
direncinden daha büyük olduğu durumda bu olay meydana gelir. Yüklü kayışın böyle bir
ters hareketi yalnız taşınan malzemenin yükleme yerine geri gelmesi ve dökülmesiyle
kalmaz; aynı zamanda dişli kutusunda kırılmalara ya da kayış kopmasına da neden olabilir. Böyle bir tehlikeyi önlemek için, orta ve uzun eğimli götürücülerde, ana ya da yardımcı hareket miline özel bir frenleme düzeneği takılır.
Frenleme düzeneği alışılmış ve gürültüsüz-tip bir mandal-kilit sistemi (bırakılmış ve güvenilmez tasarım), makara durdurucu, santrifüj mandallı durdurucu (Şekil.53) ya da solenoid türden bir durdurucu olabilir. Ayrıca, kayış döndürme tamburu üzerinde kaymaya
başlaymca çalıştırma birimini otomatik olarak devreden çıkaran özel koruma düzenekleri
de vardır.
(j) Götürücü şa&si. Götürücünün ara bölümlerini taşıyan yapı (şasi) genellikle elektrik
kaynağı ile birleştirilmiş hadde profili (köşebent, U demiri, vb) ya da çelik çubuklardan
meydana gelmiş bir kafes-kiriş sistemidir
(Şekil.54). Şasi yüksekliği genel olarak
400-500 mm ve düşey elemanlar arasındaki açıklık 2-3.5 m dir.
L65x65x6
veya L7 5x7 5x8
AA Kesiti
=BB Kesiti
eı
'YS/SS/SS/SSSSSSS / / / / / / / / / / / / / / I / 1 / / / / / / / / /*// / S/ S V// S / ff ///
2.0-3-5 m
Al
Şekil.54- Ara Bölümler
3. Kayışlı Götürücülerin Hesabı
(a) Hesap için ilk veriler. Bir kayışlı götürücüde kayış ana boyutlarını ve gerekli motor
gücünü belirlemek için aşağıdaki ilk veriler bilinmelidir: götürülecek yükün karakteristikleri (Bölüm I, B ye bakınız), hesaplanmış ortalama ve maksimum -(pik) kapasite (t/sa ya da
m 3 /sa), götürücünün geometrisi ve ana boyutları, işletme koşulları (kuru ya da ıslak ortam, açık hava ya da kapalı yer, besleme ve boşaltma yöntemi, vb).
(b) Kayış genişliği. Dökme yükler taşındığında, kayış genişliğini, götürücünün kapasitesi
ve götürülen malzemenin boyutu belirler. Parça-mal götürülmesi durumunda ise bu genişliği, parçaların sayısı ve dıştan dışa ölçüleri belirler. Düz taşıyıcı (avara) makaralarla
desteklenen bir kayış üzerinde, serbest akışlı bir malzemenin, bir ikizkenar üçgen biçimini
alacağı kabul edilir (Şekil.55a). Kayış kenarlarından saçılmayı önlemek için, üçgen
tabanı, b = 0,8 B ve üçgenin taban açısı $1 sO,35 </> alınır. Burada B kayış genişliğini,
<p ise yükün statik şev açısını gösterir. Eğimli bir götürücüde, yükün muhtemel saçılmalarını tanımlamak için Cı düzeltme katsayısı hesaba sokulur. Bu katsayı götürücü eğimine
bağlıdır. Bir düz kayış üzerindeki yükün enine kesitinin alanı (Şekil.55a):
95
bh
0,8 B 0,4 BCj
= 0,16^^
(122)
Bir oluklu taşıyıcı makara takımı tarafından desteklenen bir kayış üzerindeki yükün
(Şekil.55b) enine kesitinin F alanı ise F2 yamuğu ile Fı üçgeninin alanlarının toplamına
eşittir. Yan makaralann eğim açısı 20° ve orta makaranın uzunluğu lo «* 0,4 B ise toplam
alan:
F = F2 + F2 * O^GBVCjtgıp, + 0.0435B
2
= B2 [ 0 , 1 6 0 ^ (0,3&p) + 0,0435]
(123)
Yükün hesaplanan bir enine kesit alanı değerlerini (7) denkleminde yerine koyduğumuzda, götürücü kapasitesini aşağıdaki biçimlerde hesaplarız:
(a) düz taşıyıcı makaralann desteklediği kayış için:
Qd = 3 6 0 0 F t v y = 576B^ Cj y vtg (0,35«p)
t/sa
(124)
ve kayış genişliği:
Bd= V "
576 Cı y vtg (0,35 <
(125)
m
(b) ohıklu bir taşıyıcı makara takımının desteklediği kayış için:
<30 = 3600 Fvy = B2Qvy [576 C2fc (0,35 <p) + 160]
= 160 Bo v y [ 3,6 Cj tg (0,35 <p) + 1]
t/sa
(125)
m
(127)
ve kayış genişliği:
°
v
160 vy [3,6 Cttg (0,35 ip) + 1]
Değişik yükler için statik şev açısı ip ve y yığma ağırlığı (t/m3) Bölüm I, B de verilmiştir.
Kaba bir yaklaşım için ortalama ip « 45° alınabilir. Cj katsayısının değerleri ise, götürücünün 0 eğim açısına göre:
0 = 0-10°
C2=l,0
10-15°
15-20°
> 20
0,95
0,90
0,85
>p = 40° alarak aşağıdaki değerleri elde ederiz.
96
0-75
Şekil.55- Götürücü Kayışı Üzerinde Dökme (a ve b) ve Birim (c) Yükler
12,7 v y Cj
160»
y
m
Cj
3 2 4 Ü y C,
m
(128)
(129)
Kayış hızı götürülen yükün cinsine, kayış genişliğine, götürücü eğimine, ara boşaltmalar
olup olmayacağına bağlıdır, önerilen kayış hızlan Tablo. 12 de verilmiştir. Pulluklar
aracıyla ara boşaltmaların yapıldığı götürücülerde kayış hızı 1,25-1,6 m/s yi geçmemelidir.
(125) ve (127) denklemlerinden hesaplanan kayış genişliği, aşağıdaki bağmtılara göre,
yükün parça-boyutuyla irdelenmelidir (Bölüm I, B ye balanız):
sınıflandırılmamış malzemeler için
B>2a'+ 200 mm
(130)
sınıflandırılmış malzemeler için
B>3.3a'+ 200 mm
(131)
Son olarak seçilen kayış genişliği, (hesaplanan genişliğin üstündeki) en yakın standart
genişliğe yuvarlatılmalıdır.
97
Tablo. 12
Önerilen Kayış Hızlan
Kayış genişliği B, mm
Dökme Yük özelikleri
Malzemeler
400
500-650
800-1000
1200-1600
Kayış hızı v, m/s
Aşındırmaz ve aşındırıcı
malzemeler, kırılmış fakat
sınıflandırılmamış
Kömür, tuvenan
cevher, tuz, kum
turba
1,0-1,6
1,25-2,0
2,0-4,0
2,0-4,0
Aşındırıcı, küçük ve ortaparçalı ( a ' < 160 mm)
Çakıl, cevher,
cüruf, kırma taş
1,0-1,25
1,0-1,6
1,6-2,0
2,0-3,0
Aşındırıcı, büyük-parçalı
( a ' > 160 mm)
Kaya, cevher, taş
-
1,0-1,6
1,0-1,6
1,6-2,0
Kırılgan yükler, sınıflandırılmış kırma malzeme
Kok, sınıfland.
kömür, odun kömürü
1,0-1,25
1,0-1,6
1,25-1,6
1,6-2,0
Pulverize yük, tozlu
Tahıl
Un, çimento,
fosforit
0,8 • 1,C
Çavdar, buğday
2,0 - 4,C
Parça-mallar taşımak üzere tasarlanmış bir kayışın genişliği, götürülecek yükün dıştan
dışa ölçülerine ve kayış üzerindeki konumuna bağlıdır. Mallar, kayışın iki kenarından
en az 50-100 mm kadar içerde olacak biçimde yüklenmelidir (Şekil.55c).
Birim yükler taşıyan kayışlarda hızı, birim ağırlık, yükleme ve boşaltma yöntemi ve
istenen götürme kapasitesi belirler.
Genellikle, v hızı 0,5-0,8 m/s alınır. Eğer bir teknolojik süreç doğrudan doğruya kayış
üzerinde gerçekleştiriliyorsa kayış hızı bu sürecin istemlerine göre belirlenir. Parça-mallar taşıyan bir götürücünün kapasitesi (10) denkleminden bulunur.
(c) Götürücünün çeşitli bölümlerindeki harekete karşı direnç katsayısının belirlenmesi.
Kayış doğrusal bölümlerdeki (kesitlerde) taşıyıcı makaralar (avaralar) üzerinde hareket
ederken, direnç kayıptan bilyalı yataklardaki sürtünmeden, avaralar üzerinden geçen
kayışın yuvarlanmasından ve kayışın avaralar üzerindeki eğilmesinden doğar. Eğimli
götürücülerde doğrusal bölümlerdeki direnç kuvvetleri (36) ve (38) denklemlerine göre
hesaplanır.
Yüklü şerit için:
L
Wy = (q + qk + q'd) Ltu'cos P±(q + qk) «'" P
98
u
= (Q + Qk +<ld) Lyatw'± (q + qk)H
(132).
Boş (dönüş) şeridi için:
Wf,
=
(qk+qd)Lw'cos$± q)tLsin$= (qk+q'd')Lyatw'±qkH
(133)
Burada:
9. Qk, Qd
=
B i n m
ağırlıklar: (q) yük, (qk) kayış, (q'd) yüklü şerit için avaraların
dönen parçalan, (q'd ) boş şerit için.
|3 = Yatay düzlemle götürücünün açısı, derece.
L = Doğrusal bölümün uzunluğu, m
Lyat
= Doğrusal bölümün yatay izdüşümünün uzunluğu, m
H = Bölümün başlangıcı ile sonu arasındaki yükseklik farkı, m
w'
- Taşıyıcı makaralar ile kayış arasındaki direnç katsayısı
(132) ve (133) denklemlerinde, artı işaret kayışın yukan doğru hareketi için, eksi işaret
ise aşağı doğru hareketi için kullanılır. qkı (106) denkleminden hesaplanır. Avaralann
dönen parçalarının ağırlığı bunlann tasanm biçimine ve boyutlarına bağlı olup şartnamelerine uygun olarak alınırlar. 159 mm çaplı bir taşıyıcı makara için kabaca S kayış
genişliğinin fonksiyonu olarak ve m biriminde, aşağıdaki denklemlerden hesaplanır:
oluklu avara takımı için
G d = 1 0 B + 7kg
(134)
düz avaralar için
G d > s « 1 0 B + 3kg
(135)
Avaranın dönen parçalarının birim ağırlıktan şu denklemlerden bulunur:
q'd = ~ - kg/m
(136)
,.
Gd
qd = - y - kg/m
(137)
Burada / ve l2 yüklü (0 ve boş (l2) şeritlerde avaralar arasındaki açıklıktır (metre).
Bilyalı yataklı avara makaralardaki w' katsayısının değerleri Tablo. 13 de verilmiştir. Kaymalı yataklı avaralarda w'değerleri üç dört katı yüksek alınır.
Kayışın yüklü şeridi, sürtünme katsayısı /Xj olan bir sabit kızak üzerinde kayıyorsa, eğimli ye doğrusal bir bölümdeki direnç kuvveti
Wy = (q + qk) (Le /i; ± H)
ve
(138)
99
Tablo.13
Bilyalı Yataklı Avaralar için Direnç Katsayıları
Avaralar için w' katsayısı
İşletme
koşulları
Uygun
Orta
Kötü
İşletme koşullarının özelikleri
düz
oluklu
Temiz, kuru ortam, aşındırıcı
toz yok
0,018
0,020
Isıtılan bir ortamda çalışını
sınırlı miktarda aşındırıcı toz,
normal hava nemi
0,022
0,023
Isıtılmayan ortamda ya da açık
havada çalışma, büyük ölçüde
aşındırıcı toz, aşın nem ya da
yatak çalışmasını kötüleştiren
diğer etkenler
0,035
0,040
yatay bölümde ise
olur,
(139)
Çelik bir kızak üzerinde kayan kayışın sürtünme katsayısı //j «» 0,35-0,60; lifleri boyunca
planyalanmış bir tahta kızak üzerindeki kayışın sürtünme katsayısı ise Hj =» 0,4-0,7 alınabilir. Alt değerler elverişli, üst değerler ise elverişsiz işletme koşulları için alınırlar.
Saptırma tamburlarının direnci (39) ve (40) denklemlerinden ve 180° lik sarılma açısı için
K = 1,05-1,07, 9 0 ° lik sarılma açısı için K = 1,03-1,05 alınarak hesaplanır. Döndürme
(tahrik) tamburundaki direnç (yataklardaki sürtünme kayıpları ihmal ediliyor), (41) denkleminden elde edilir.
Makara takımlarının (roller banks) Wmt direnci (45) denkleminden ya da götürücünün
yaptığı küçük açılı dönüşlerde, şu yaklaşık formülde yapılan düzeltmelerle elde edilir:
kg
(140)
Burada:
Sgt,r = Kayışın makara takımından geçtiği yerdeki çekme kuvveti, kg;
w' - Bilyalı yataklardaki direnç (Tablo.13 e bakınız)
0
= Makara takımındaki toplam kayış dönüş açısı, radyan.
Boşaltma pulluğunun direnci taşınan yükün kayışın metresine düşen 9 birim ağırlığıyla
ve metre olarak ölçülen B kayış genişliğiyle orantılıdır. Bu direnç kuvveti aşağıdaki yaklaşık formülden hesaplanır:
100
v *,.
Wpı^2,lqB
kg
(141)
(d) Kayış genişliğinin, çekme kuvvetinin ve motor gücünün hesabı. Kayış gerginliğinin,
bütün profili boyunca ayrıntılı bir hesabı (Bölüm II, C, Madde 2 ye bakınız), kayışın döndürme tamburundan çözüldüğü noktadan başlar ve bu tambura girdiği noktada tamamlanır. Tambur üzerinde kayışın gergin tarafındaki Sger çekme kuvvetinin, gevşek taraftaki Sgev çekme kuvvetiyle ayrılma ve girme noktalan arasındaki bütün bölümlerin dirençleri toplamına eşit olduğu bilinmektedir. Sger için aşağıdaki genel anlatım yazılabilir:
(142)
Burada:
K" = Yerel dirençlerin şiddetlerinin belirlediği sayısal katsayı (yani, saptırma tamburları ile avara makara takımının dirençleri), kayış gerginliğine bağlı.
A
= Bir sayısal miktar (kg), lineer dirençler (özellikle doğrusal bölümlerde)
Kurulacak çalıştırma biriminin türü kararlaştırıldıktan ve buna bağlı olarak tambur
üzerindeki kayışın a sarılma açısı ve kayışla tambur arasındaki /I sürtünme katsayısı
belirlendikten sonra (Tablo.11 e uygun olarak) (108) denklemindeki el"* sayısal değeri
hesaplanır. (108) ve (142) denklemlerinden götürücünün uygun bölümleri belirlendikten
ve bu ayrı bölümlerdeki bütün dirençler (dolayısıyla K" ve A değerleri) hesaplandıktan
sonra, Sgev teriminin sayısal değeri bulunur. Bu ilk verilerle, kayış profili boyunca her
noktadaki gerginlik hesaplanabilir.
Yüklü şeridin gerginliğinin Symin minimum değerini aldığı iki avara makara arasında
-bu nedenle- kayış sarkmasının meydana gelmediği kontrol edilmelidir. Kayış bir bükülebilir halat olarak kabul edilerek, avaralar arasındaki (/) bölümüne maksimum sarkma
(senim)
° ®y min
bulunur.
(143)
Pratik olarak, dökme yükler için
/ ' m o f e s < (0,025-0,03)/
olmalıdır.
(144)
Buradan kayış gerginliği için minimum değerin -denklem (143) e göre- aşağıdaki bağıntıyı sağlaması gerektiği anlaşılır:
( 5 - 4 H « + gfe)Z
(145)
Parça-mallann taşındığı durumlarda, kayış ağırlığı düzgün yayılı bir yük olarak alınırken,
malzemeninki nokta (concmtnteâ) yük kabul edilir. Avaralar arasındaki bölüm yalnız
bir birimlik G yükünü taşıyorsa, toplam kayış sarkması
f =
qkp
_l*
+
Gl
olacaktır.
(146)
101
Eğer iki avara arasındaki bölümde birçok birim yük varsa kayış sarkması -düzgün yayılı
yük varsayımına göre- (143) denkleminden bulunur.
Yüklü şeritteki minimum gerginlik, yukarda açıklandığı şekilde -noktalara gelen kuvvetler
toplanarak- hesaplanmış ve (145) ve (146) denklemlerinden hesaplanan Sy m i n dan
daha küçük bulunmuşsa, hesap yeniden yapılmalı ve yüklü şeritte çekme kuvvetinin
minimum olduğu gerçek nokta bulunarak bu noktanın Sy m i n değeri alınmalıdır. Bu yeni
hesaplamada kayış profili, kayışın döndürme tamburuna sarılma ve çözülme noktalarına
kadar, iki yönde izlenir ve kayış sarkmalarını kabul edilebilir sınırlar içinde tutan Sger ve
Sgev değerleri bulunur. (107) denkleminden bulunan maksimum çekme kuvveti, gerekli
kayış katsayısını da belirler.
(47) ve (48) denklemlerinden Sger ve Sgev değerleri belirlendikten sonra (49) denkleminden Wo etkin çekme kuvveti bulunur. Kullanılacak motorun gücü, genellikle, hesaplanan
bu değerden % 15-20 daha yüksek olarak alınır.
Götürücünün ayrı bölümlerindeki gerginlikleri gösteren bir diyagram Şekil.56 da verilmiştir.
Çok kullanılan götürücülerin pratik olarak nasıl hesaplandığını gösteren örnekler, ilgili
bölümlerin sonlarında verilecektir. Bu hesaplar ne ağır ne de çabuk olmayıp yalnızca bir
kılavuz görevi yapmak üzere gösterilmişlerdir.
Yükleme
Şekil.56- Kayış Gerginliği Diyagramı
1- döndürme tamburu; 2-gerdirme tamburu
Örnek 1- Bir Kayışlı Götürücünün Hesabı:
Problem: Bir götürücünün saatte Z = 1600 parça malı L = 60 m lik bir uzaklığa götürmesi
isteniyor. Besleme düzgünsüzlüğünü gösteren katsayı K' - 1,25 dir. Parçaların izdüşüm
boyutları b = 220 x b^ = 180 mm, yükseklik 100 mm ve parça ağırlığı G = 10 kg dır.
Götürücü yatay (Şekil.57) ve ara boşaltmalar bir pulluk aracıyla olmaktadır. Götürücü,
bir ön işleme atölyesinin ısıtılan hacmine kurulacaktır.
102
Yükleme
A|
ti Bojaltmo puUuğu~""1 T
Şekil.57- Bir Kayışlı Götürücünün Hesaplama Şeması
1. Götürücünün ana parametreleri:
Düz götürücü kayışı, bilyalı yataklı düz avaralar üzerinde dönmektedir ve bu avaralar
(taşıyıcı makaralar) arasında bir çelik sac kızak bulunmaktadır. Minimum dıştan dışa
boyutlar ve basit bir tasanm sağlamak üzere, X = 0,01 L = öUU mm (Bölüm III, D ye
bakınız) stroklu bir vidalı gerdirme düzeni kullanılmaktadır. Kayış genişliği B =6+2x90=
220 + 180 = 400 mm dir. Parça, kayış üzerine yanlamasına (Şekil.55c ye bakınız)
konduğu zaman parçanın kayış kenanndan uzaklığı (köşegenel) 0,5 (400-284) = 58 mm
olur ki bu da yeterlidir. Kayış hızını 0,5 m/s alalım. Yüklü şeritte avaralar arası açıklık
; = 1,4 m, boş şeritle l2 = 2,8 m almıyor. Götürülebilecek maksimum parça sayısında
götürücünün maksimum teorik kapasitesi, (18) ve (19) denklemlerine göre,
z
maks = ZIC = 1600 x 1,25 = 2000 parça/sa olur.
GZmaks
10 x 2000
1000
1000
=20t/sa
Maksimum yükte, ayrı birim yükler arasındaki ortalama uzaklık (17) denkleminden bulunur:
3600 v
a=
3600 x 0,5
=
Zmaks
= 0,9 m
2000
ki bu da parçalann dıştan dışa boyutlanndan daha uzundur.
2. Yürüyen her metre başına yükler:
Kayışın her metresi başına düşen yük ağırlığı, (5) denklemine göre
G
10
q = —=
= 11,1 kg/m dir.
a
0,9
Kayıştaki kat sayısını ilk yaklaşımda (Tablo.7 ye göre) i = 4 ve kaplama kalınlığını
(Tablo.8 e göre) yüklü tarafta 6i = 3mm, boş tarafta8 2 = 1,5 mm buluruz. 5; = 1,25 mm
alarak kayışın birim ağırlığı (106) denklemine göre
qk « 1,1 fî(l,25 .' + 8j +82) = 1,1 x 0,4(1,25x4 + 3 + 1,5) * 4,2 kg/m
103
bulunur.
Avaraların dönen parçalarının ağırlığı, (135) denklemine göre,
Gd * 10 B + 3 = 10 x 0,4 + 3 = 7,0 kg bulunur.
Yüklü şeritteki avaraların dönem parçalarının metre başına q\ ağırlığı ve boş şeritteki
q'd'ağırlığı (136) ve (137) denklemlerinden hesaplanır:
fi*
rr
ı*
2,5 kg/m
,, — = — = 5 k g , m ; , d = - = —
3. Harekete
karşı direnç
ve kayıştaki
çekme
kuvveti:
Götürücü
profilini,
dirençleri
farklı ayn
bölümlere
ayıralım (Bölüm II, C, Madde 2 ye bakınız). Bunu yaparken a ve b saptırma tamburianndaki direnci ihmal edelim ve profili
1 den 4 e kadar numaralayalım (Şekil.57 ye bakınız).
Kayışın döndürme tamburundan çözüldüğü 1 noktasındaki Sj gerginliğini Sgev olarak
alıyoruz.
2 noktasındaki gerginlik, (46) ve (133) denklemlerine göre,
52 = Sj + Wı2 = Sj + (qk + q'd )Lw'
= S2 + (4,2 + 2,5) x60x0,022 « Si + 9 kg
olur. Burada, harekete karşı avaralar üzerinde kayış direnç katsayısı (Tablo.13 e bakınız),
ortalama çalışma koşullarında w' = 0,022 alınmıştır.
3 noktasındaki gerginlik, (39) ve (40) denklemlerinden,
53 = KS2 = 1,07 (Sj + 9 ) « 1,075; + 10 kg bulunur.
Kayışın yüklü şeridindeki harekete karşı direnç, avaraların dirençleri ile çelik sac kızağın
direncinin toplamına eşittir. Hesap kolaylığı bakımından yükün, bu iki kalem arasında
orantılı olarak dağıldığını varsayıyoruz. Yani, kayış ve yükün ağırlığının yansı avaralar
tararından ve diğer yansı da kızak tarafından taşınmaktadır, diyoruz. Çelik sac üzerinde
kayışın sürtünme katsayısı n = 0,4 dür.
4 noktasındaki gerginlik iki durum için hesaplanmalıdır: (1) boşaltma pulluğu işletme
durumunda, parçaların ara boşaltması (S*) meydana geliyor; (2) boşaltma pulluğu kaldırılmış, boşaltma yalnızca kuyruk tamburu üzerinde oluyor (S* ). Hesaplar (132), (139)
ve (141) denklemlerine göre yapılacaktır.
Birinci durum için:
104
+ 0,5 (qk + q)Lı flj + (0,5qk + qd)L2w' + 0
= l,07S 2 + 209.4 kg
İkinci durum için:
+ 0,5 (qk + q)L m = l,01Sı + 210,2 kg
Burada 1,07, (142) denklemindeki K" katsayısını, 209,4 ve 210,2 ise A değerini gösterirler.
Hesapta, yük için üst değeri veren ikinci sayıyı alıyoruz.
Döndürme tamburundaki sarılma açısı a = 210° ve sürtünme katsayısı ju = 0,20 (çelik
tambur ve nemli ortam) olduğu zaman, Tablo.ll ve (108) denkleminden,
s
ger = S4 <* Sgev e^ = Sgev x 2,08 = 2,08 Sj buluruz.
Son iki ifadeden şu sonuçlan elde ederiz:
2,08 S; > l,07S| + 210,2 veS 2 > 208 kg
S2= 208+ 9= 217 kg
53 = 1,07 x 208 + 10 = 232,6 kg
54 = 1,07 x 208 + 210,2 = 432,8 kg
Kayışın dolu ve boş (dönüş) şeritlerini paralel varsayarak, gerdirme ağırlığı (105) denklemine göre,
Gg = S2 + S3 + WT= 217 + 232,6 + 15 = 464,6 kg bulunur.
Bunda WT = 15 kg, kızaklar üzerinde hareket eden tambur için gerekli kuvvettir.
4. Kayış yapısının hesabı:
Kauçuk kaplamalı ve katlan B-820 sınıfından bir kayış kullandığımızı varsayalım. Kayış
kat sayısı (107) denklemine göre,
* Smaka _
_—nuuiB_
BKt
9
.5 *
4 3 2
«8
^
1 g7 b u
ıunuIı
40x55
Gerdirme vidasmın asın yüklemelerini hesaba katarak i = 3 alınz. önceki hesaplarda,
kayış kat sayısını i = 4 aldığımız için, üç kata inerken kayış birim ağırlığında bir değişiklik olacaktır. Ancak, bu küçük bir değişiklik olduğundan, hesaplan yeniden yapmak
gerekmez. Aynca, kızak nedeniyle avaralar arasındaki kayış sarkması önlendiğinden
minimum kayış gerginliğini de kontrol etmeyeceğiz.
105
S. Çekme kuvveti ve gerekli elektrik gücü:
Denklem (41) e göre, döndürme tamburundaki direnç -yataklardaki kayıplar hesaba
katılmazsa- aşağıdaki değere eşittir:
*çev = *' (Sger + Sgev) * 0,03 (S4 + Sj)
= 0,03 (432,8 + 208) = 19,2 kg
Çekme kuvveti ise, (48) denklemine göre,
Wçev = 432,8 - 208 + 19,2 = 244 kg olur.
= sger - Sgev +
Üç çift düz alın dişli takımından meydana gelen bir güç aktarma düzeni (redüktör)
bulunduğunu ve her dişli çiftinin veriminin rf = 0,96 ve döndürme tamburunun kavramaları ile yataklarının toplam veriminin 77" = 0,95 olduğunu varsayalım. Bu durumda,
(49) denkleminden gerekli motor gücünü
Wnv
244 x 0,5
102 rıg
102 x 0,96 3 x 0,95
= 1,42 kW olarak buluruz.
kullanılan motor gücü 1,6 kW olacaktır.
6. Götürücünün toplam direnç katsayısı, (30) denklemine göre,
367 N
367 x 1,42
20x60
- 0.435 bulunur.
Kayışı, bütün hareket yörüngesi boyunca bir dolu kızak tarafından desteklenen götürücünün toplam direnci, elbette daha da yüksek olacaktı.
C. MADENİ KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER
Çelik şerit kayışlı götürücüler (genellikle dendiği gibi Sandvik kayışları), genel düzenleme
ve çalışma ilkeleri bakımından, kauçuk kaplamalı dokuma kayışlar kullanan götürücülere benzerler. Ancak, tek tek elemanların tasarımı, çelik kayışın yüksek rijitliği nedeniyle, değişiklik gösterir. Kayışlar, soğuk çekilmiş karbon çeliğinden ya da paslanmaz çelikten yapılırlar ya da tümü haddelenmiş (350-800 mm genişlik ve 0,6-1,2 mm kalınlık)
tek kayıştan ya da tümü haddelenmiş iki ya da fazla sayıda şeridin özel yöntemle birleştirilmesinden meydana gelirler (4 m ye kadar genişlik). Sovyetler Birliği'nde en çok kullanılan çelik kayışlar, kopma gerilmesi 65 kg/mm2, uzaması % 12 olan çelikten yapılmış
500-600 mm genişliğinde ve 0,8-1,0 mm kalınlığındaki kayışlardır.
Karbon çeliğinden kayışlar, düzgün olmayan bir ısıtmada 100-120°C ye kadar ısıtılmış
malzemenin taşınmasında ve ısıtma düzgün olduğu takdirde 300°C ye kadar ısıtılan malzemenin taşınmasında kullanılırlar. Bir çelik kayış, koku taşımaz ve kazınmaz, tehlikesizce sıcak ya da soğuk suyla iyice yıkanabilir. Bu özelik bu tür kayışları sağlığa elverişli
ve besin endüstrisi için çok uygun bir duruma sokar. Bir çelik kayışın düzgün yüzeyi,
106
ıslak kil, ham şeker, vb. gibi yapışkan malzemelerin taşınmasını ve hareket boyunca
değişik noktalardan boşaltılmasını mümkün kılar.
Eşdeğer yükler taşındığında, madeni kayışn götürücülerin eğimi, kauçuk kaplamalı dokuma kayış kullanan götürücülere göre 2-5° daha düşüktür. Bir çelik kayış darbelere,
noktasal etkilere ve keskin bükülmelere karşı oldukça duyarlıdır. Bu nedenle, titizlikle
yerine yerleştirilmeli, tümüyle bakım altında tutulmalı, merkezleme ve koruma düzenekleriyle donatılmalıdır. Yüksek rijitliği nedeniyle, uç ve saptırma tamburları daha büyük
çapta seçilmelidirler. Tamburun D çapı, kayışın Ö kalınlığı ile birim zamandaki bükülme
sayısının fonksiyonudur. Bundan dolayı da kayış hızına, saptırma tamburlarının sayısına ve götürücü uzunluğuna bağlıdır. Yukarda sayılan özeliklere uygun olarak,
D = (800 — 1200) 5 alınır. Düşük değer, uzun ve düşük hızlı, yüksek değer ise kısa merkez açıklıklı yüksek hızlı kayışlara uygulanır.
Çelik kayışın uçlan bindirme-perçin biçiminde birleştirilir. Birleştirme, tek sıra ve yassı
büyük başlı özel perçinlerle yapılır. Çelik kayış, kauçuk kaplamalı tekstil kayıştan önemli ölçüde daha ucuzdur.
Bir çelik kayış, çok makaralı avaralar (Şekil.58a) üzerinde düz olarak ya da yaylı avaralar
üzerinde (Şekil.58c) oluklu biçimde hareket eder; ya da ağaç şeritler (Şekil.58b) üzerinde gider. Avaralar arasındaki açıklık kayış boyutlarına, kapasitesine ve makara türüne
bağlıdır.
Düz yüklü şeridin avaraları için bu açıklık genel olarak 1-2 m, yaylı avaralar için kayış
genişliğinin iki katıdır. Dönüş (boş) şerit avaralarının arasındaki açıklık genellikle 3-6 m
arasındadır. Dökme yük taşımak üzere tasarlanmış bir götürücünün kapasitesi, kenarlarına
eklenen -götürücü şasisine rijit ya da oynak bağlanmış- etek levhalanyla (Şekil.58b)
arttırılabilir.
Çelik kayışın dış ve iç yüzeyleri özel ıspatulalar ya da fırçalarla iyice temizlenmelidir.
Uç noktalar arasındaki boşaltma pulluklarla gerçekleştirilir; gezer götürücüler (tripper)
kullanılmaz. Gerdirme düzenleri çoğunlukla yatay ve karşı ağırlıklı, arabalı ve bazan da
vidalı tip olarak yapılırlar. Düşey tip gerdirme düzenleri çelik kayışlı götürücülerde kullanılmaz. Çekme kuvvetinin güvenilir bir biçimde aktarılması ve avaralar arasındaki kayış
sarkmasının azaltılması için yüksek bir ilkel gerginlik zorunludur.
Çelik kayışın yönü saptırma tamburları, makara takımlan (her makaradaki dönme 2-3° yi
geçmemelidir) ve dönemeçlerde (virajlarda) serbest sarkma (sehim) ile değiştirilir. 1 m/s
den yüksek kayış hızları önerilmez.
Çelik kayışlı götürücüler besin ve kimya endüstrisinde ve kauçuk kaplamalı dokuma
kayışların elverişli olmadığı diğer endüstri dallannda özellikle ağır işletme koşullannda
kullanılırlar.
Telden-orülmüş kayışlar. Yukarda tanıtılan tümüyle haddelenmiş (çekilmiş) çelik kayışlara ek olarak, çeşitli tasarım ve türlerde telden-orülmüş kayışlar da kayışlı götürücülerde
kullanılırlar. Menteşe-çivili tip (Şekil.59) kayış, en geniş uygulama alanını bulmuştur.
Bu kayış, ayrı düz tel spirallerin (bölümlerin), sırasıyla bir araya getirilerek (1 sağ spiral,
107
W
m
Şekil.58- Bir Çelik Kayışlı Götürücünün Enine Kesiti
a-düz avarah; b- yukarı dönük yan kenarlı; c-geri-getlrme yaylı
Şekil.59- Menteşe^ivili Tip Çelik Tel Kayış
«•d(lz,flan$sız; b-yukarı kıvrılmış kenarlı; c-kayı$ elemanları:
1- saj) spiraller, 2- sol spiraller, 3- çubuk
108
2 sol spiral) bunların 3 çubuğuyla birbirine bağlanması sonucunda elde edilen bir örgüdür.
Bu tür telden-örülmüş kayışlar yüksek dayanımh olup yük altında az uzarlar ve gerek
birleşme yerleri gerekse diğer bölgeler eşit dayanımdadırlar. Küçük çaplı tamburlara sanlabilirler. Telden-örülmüş kayışlar düz (Şekil.59a) ya da 90-100 mm yüksek kenarlı (Şekil.59b) olarak yapılırlar. Bu tür kayışlar için kullanılan miller, tamburlar ve döndürme
(tahrik) düzenleri kauçuk kaplamalı dokuma kayışlarda kullanılanlardan değişik değildirler. Yalnızca oluklama avaraları değişiklik gösterirler. Boyuna bükUlebilirlikleri yanında
telden-örülmüş kayışlar, birleştirme çubukları nedeniyle, enine doğrultuda rijittirler ve
çok makaralı avaralar üzerinde sarkmazlar.
Telden-örülmüş kayışların yapımında birçok gereç kullanılabildiği için bunlar süreç basamakları arasında malzemenin taşınmasını gerektiren değişik endüstri dallarında çok
elverişli ve geniş bir uygulama alanı bulurlar.
Telden-örülmüş kayışlar, malzemenin 1000°C sıcaklığa kadar tavlama, ısıtma, fırınlama
ve kurutma işlemleri arasında taşınmasında, ekmek ve hamur işlerinin pişirildiği tünel
fırınlarda ve ayrıca yıkama, kireç söndürme, soğutma, sınıflama ve benzer işlerde kullanılırlar.
D. ZİNCÎRLE-ÇALIŞTIRILAN VE HALATLA-ÇALIŞTIRILAN
KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER
Bu götürücüler, kayışı hareket ettirmek için zincir ya da halat kullanırlar. Bu özel tasarım,
şu iki amaca yarar: (1) yüklerin tekrar taşınmasına gerek kalmadan taşıma yolunu uzatmak, (2) kayış maliyetini düşürmek. Bu götürücülerde kayış, yalnız yük-taşıyıcı eleman
olarak görev yapar ve uzunluğundan bağımsız olarak 3-4 katlı olarak yapılır. Çekme
kuvveti, sağlam bir zincir ya da tel halatla aktarılır. Hareketin zincir ya da halattan kayışa
aktarılması sürtünme ile olur.
Bir lamelli-baklalı (ya da yuvarlak-baklalı) 1 zinciri, Şekil.60 da gösterilen zincir-kayışlı
götürücünün çekme elemanı olarak görev yapar. Bu tür götürücü, kauçuk kaplamalı
3 dokuma kayışını desteklemeye yarıyan 2 yatak levhalanyla (yastıklar) donatılmıştır.
Kayış 4 avaraları aracıyla oluklandırılır. Bu avara takımlarında orta makara yoktur. Bunun yerini çekme zinciri almıştır. Zincir, 5 makaraları üstünde ve 6 kızakları boyunca
hareket eder. Kayış, levhalarla kayış arasındaki sürtünmeyle harekete geçer. 150 x 90 mm
boyutlarındaki yatak levhaları birer bakla ara ile yerleştirilen özel zincir baklalarına bağlanmışlardır. Kayışla levhalar arasındaki sürtünme katsayısını arttırmak için levhalar
tırtıllı lastik tabakayla kaplanırlar.
Bir zincirle-çekilen kayışlı götürücünün başarılı çalışması, kayışla zincir arasındaki değmenin tamlığına bağlıdır. Çalışma sırasında, taşıma levhaları kirlenebilir ya da ıslanabilirler ve bunun sonucu yetersiz değme, aşınma ve kayma meydana gelebilir.
Bu ve zincirin kayış hızını sınırlaması gerçeği, bu tasarımın başlıca sakıncalarını meydana getirirler.
Bu götürücülerin sahip olduğu üstünlük, bunlarm bir sonsuz kayış profilinin bağımsız ve
eş uyumlu (senkronize) hareketli birçok zincir profilini içerebilmesi nedeniyle (Şekil.60a),
büyük uzaklıklara mal taşıyabilmeleridir.
109
B
Döndürme I
•Döndürme
B
IA
Gerdirme
(a)
AA Kesiti
-rgj&L.
/mA
jtTT».
-ir"*
« t -
-Mr*TF
f
2
Ç
(b)
Şekil.6O- Zincir Kayışlı Götürücü
a- şema; b- enine kesit; c- hareketli parça
Lfi
-H.U
Şekil .61- Halat Kayışlı Götürücü
a-$ema ; b-enine kesit; c- kayış 3- döndürme tamburu;
4-saptırma tamburu; 5-dokuma tabaka; 6- çelik çubuk, 6x6 mm
.
Zincir-kayışlı götürücüler, Sovyetler Birliği'nde bazı kömür madenlerinde, kömür taşımak
için kullanılırlar. Şu anda kurulmuş bulunan tesislerin ana parametreleri şunlardır:
kayış genişliği 800-1000 mm; kapasite 400-600 t/sa; hızı 1 m/s; uzunluk 200-1200 m.
Halat-kaytşh götürücülerde, kenarları yivli eğer biçiminde kalınlaştınlmış özel bir kayış
kullanılır (Şekil.61). Kalınlaştınlmış kenarlar, kayışı sürtünme ile harekete geçiren iki
çekme halatı tarafından desteklenirler. Yaylı çelik çubuklar, kauçuk kayış içinde vulka
nize edilmişlerdir ve kayışın yük altında oluklanmasını sağlarlar (Şekil.61b). Halatlar,
götürücünün baş ve kuyruk taraflarında bulunan döndürme ve gerdirme tamburlarının
çevresinden alınırlar. Kayış döndürme tamburlarının çevresinden geçer. Bunlardan birisi gerdirme tamburu olarak görev yapar. Uç tamburları arasındaki harekette halat ve kayış, makaralar tarafından desteklenir (Şekil.61b). Bu tür götürücüler uzun uzaklıklara mal
gönderebilirler. Ancak, bazı önemli sakıncalara da sahiptirler. Bunlardan başlıcalan:
karmaşık ve güç bir döndürme, karmaşık kayış tasarımı ve yüksek maliyet. Kayışın halatlar üzerindeki kayma olasılığı nedeniyle, eğim 15-16° olarak sınırlandırılmıştır.
Bu tür götürücüler Sovyetler Birliği'ne sokulmuştur. Bu götürücülerin ana parametreleri
şunlardır: kayış genişliği 600-1200 mm; kapasite 25-750 t/sa; hız 1,25-2,5 m/s; uzunluk
400-3800 m; halat çapı 25-35 mm; döndürme tamburu çapı 2-2,5 m.
Yukarda tanıtılan birbirinden ayrı çekme ve yük taşıma elemanlarına sahip bu iki tür
götürücüye ek olarak, bir yüksek kablo hattına asılmış olarak çalışan oluklu kayışlı götürücüler de vardır.
E. KAPALI-TİP KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER
Dökme mal taşıyan sürekli hareketli götürücüler arasında kapalı-tip kayışlı götürücüler de
sayılmalıdır. Bu tür bir götürücü (Şekil.62), 2 döndürme tamburu ve 3 gerdirme tamburu
çevresinde dönen 1 kayışı, ve kayışın içinde bulunduğu 4 sızdırmaz (hermetik) yuvasından meydana gelir.
Kayış kauçuk kaplamalı dokumadan, haddelenmiş çelikten ve telden-örülmiiş olarak
(dolu ya da delikli) yapılmış olabilir. Tasanm biçimine göre, kapalı-tip kayışlı götürücüler
başlıca üç türe ayrılırlar: kayışta açılmış deliklerden merkezi yükleme ve boşaltmalı olanlar (Şekil.62a- serbest akışlı ve pudra malzemeler için); yandan yükleme ve boşaltmalı
olanlar (Şekil.62b- dolu ve tel-önilmUş kayışlar için) ve üst yüklü şeridi bulunanlar
(Şekil.62c-yabancı maddeler içeren malzemeler için).
Kapalı-tip kayışlı götürücüler kuru, serbest akışlı, pudra ve taneli malzemelerin yatay
ya da hafif eğimli düzlemlerde ( 1 2 ° ye kadar eğim açısı), 20 t/sa kapasiteye kadar ve
10-15 m uzaklığa taşınmasında kullanılırlar. Bu götürücülerin sürekli-akışlı kürekli götürücülere göre oldukça basit bir tasarımı ve düşük maliyeti vardır (Bölüm VI ya bakınız).
112
II TU!
yükleme
AA Kesiti
&:0 D D D D D D
Şekil.62- Kapab-tip Kayını Götüröcüle
113