tefsir - video.eba.gov.tr

ANADOLU İMAM-HATİP LİSELERİ
TEFSİR
ÖĞRETİM MATERYALİ
YAZARLAR
Dr. Ramazan YILDIRIM
Dr. Eşref ALTAŞ
Musa ŞİMŞEKÇAKAN
Dr. Mehmet AKGÜL
Dr. İlhami GÜNAY
Mehmet Akif ÖZKİRAZ
Editör
Eyüp KOÇ
Dil Uzmanı
Arzu DEMİR
Görsel Tasarım
Ertuğrul ÇAKIR
Dilek ANDER
Emre ANDER
Ölçme Değerlendirme Uzmanı
M. Akif KARAKUŞ
Program Geliştirme Uzmanı
Hasan TOPAL
Rehberlik Uzmanı
Davut YURTTAŞ
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE: KUR’AN-I KERİM TARİHİ
1. Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Ortamı ve Gönderiliş Amacı...........................................................10
2. İlk Vahiy ve Vahyin Geliş Şekilleri....................................................................................... ....13
3. Vahyin Yazılması ve Korunması...............................................................................................15
4. Kur’an-ı Kerim’in Mushaf Hâline Getirilmesi.........................................................................17
5. Mushafın Çoğaltılması.............................................................................................................19
6. Kur’an-ı Kerim’in Noktalanması ve Harekelenmesi................................................................20
7. Kur’an-ı Kerim’in Diğer İsimleri.............................................................................................21
2. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
1. Tefsir İlminin Tanımı ve Temel Kavramları.............................................................................25
2. Tefsir İlminin Amacı ve Kur’an’ı Anlamadaki Önemi.............................................................30
3. Tefsir İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi.......................................................................................32
3. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
1. Hz. Peygamber’in Yaşadığı Dönemde Tefsir.......................................................................39
2. Sahabe Döneminde Tefsir.........................................................................................................42
3. Tabiîn Döneminde Tefsir..........................................................................................................43
4. Tefsirin Tedvin Dönemi............................................................................................................46
5. Kaynak ve Yöntem Bakımından Tefsir Çeşitleri.....................................................................48
5.1. Rivayet Tefsirleri..............................................................................................................48
5.2. Dirayet Tefsirleri...............................................................................................................50
6. Başlıca Tefsir Kaynakları.........................................................................................................54
6.1. Arapça Tefsirler................................................................................................................54
6.2. Türkçe Tefsirler.................................................................................................................60
7. Türkçe Meal Çalışmaları.........................................................................................................63
8. Tefsirde Yeni Yaklaşımlar.........................................................................................................66
4. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
1. Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve Gelişmesi.................................................................................72
2. Kur’an’ın İndiriliş Süreci ile İlgili Özellikleri.........................................................................73
2.1. Mekki ve Medeni.............................................................................................................73
2.2. Esbab-ı Nüzul...................................................................................................................75
2.3. Nasih ve Mensuh..............................................................................................................76
3. Kur’an İfadelerinin Sınıflandırılması.......................................................................................77
3.1. Kıraat Farklılıkları............................................................................................................78
3.2. Garibu’l-Kur’an...............................................................................................................79
3.3. Müşkilu’l-Kur’an.............................................................................................................80
3.4. Mücmel ve Mübeyyen......................................................................................................81
3.5. Mübhemler........................................................................................................................82
3.6. Muhkem ve Müteşabih....................................................................................................83
3.7. Vücuh ve Nezair..............................................................................................................85
4. Kur’an’ın Üslup Özellikleri........................................................................................................86
4.1. İ’cazu’l-Kur’an..................................................................................................................86
4.2. Huruf-ı Mukattaa................................................................................................................88
VII
4.3. Sure Başlangıçları...............................................................................................................89
4.4. Yeminler............................................................................................................................90
4.5. Meseller.............................................................................................................................91
4.6. Kıssalar..............................................................................................................................93
4.7. Mecazlar............................................................................................................................94
4.8. Hitaplar..............................................................................................................................95
4.9. Tekrarlar.............................................................................................................................95
4.10. Sorular ve Cevaplar...........................................................................................................96
5. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
1. Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Temel İlkeler...................................................................100
1.1. Kur’an’ı Kendi Bütünlüğü İçinde Anlama...................................................................100
1.2. Tarihsel Bağlamı Dikkate Alma.....................................................................................104
1.3. Sünnetin Açıklayıcılığından Yararlanma........................................................................106
1.4. Bilimsel Verilerden Yararlanma......................................................................................107
2. Kur’an’ın Ana Konuları..........................................................................................................109
2.1. Yaratılış ve Evren............................................................................................................110
2.2. İman................................................................................................................................112
2.3. İbadet..............................................................................................................................114
2.4. Ahlak...............................................................................................................................114
2.5. İnsan İlişkileri.................................................................................................................117
2.6. Tarih (Kıssalar)...............................................................................................................119
6. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
1. Meali ve Tefsiri Yapılacak Sureler..........................................................................................124
1.1. Fâtiha Suresi...................................................................................................................124
1.2. Fil Suresi.........................................................................................................................127
1.3. Kureyş Suresi.................................................................................................................130
1.4. Maûn Suresi....................................................................................................................131
1.5. Kevser Suresi..................................................................................................................134
1.6. Kafirûn Suresi................................................................................................................136
1.7. Nasr Suresi......................................................................................................................138
1.8. Leheb Suresi...................................................................................................................141
1.9. İhlâs Suresi.....................................................................................................................143
1.10. Felâk Suresi.................................................................................................................145
1.11. Nas Suresi.....................................................................................................................148
2. Örnek Tefsir Metinleri............................................................................................................150
2.1. Bakara, 1-5.....................................................................................................................150
2.2. İsrâ, 23-39.......................................................................................................................151
2.3. Mü’minûn, 1-10..............................................................................................................153
2.4. Hucurât, 6-12..................................................................................................................155
SÖZLÜK....................................................................................................................................161
KAYNAKÇA.............................................................................................................................168
VIII
TEFSİR
I. ÜNİTE
KUR’AN-I KERİM TARİHİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. İslamiyet öncesi Arap Yarımadası’nda hangi dinler vardı? Araştırınız.
2. Vahiy kelimesinin anlamını bulup öğreniniz.
3. Kur’an’ın Hz. Peygamberimiz zamanında hangi malzemelere yazıldığını araştırınız.
4. Hz. Osman Mushafı hakkında bilgi edininiz.
5. Furkân suresi 1; Âl-i İmrân suresi 138; Yûnus suresi 57. ayetlerin anlamlarını Kur’an-ı Kerim meallerinden okuyunuz.
9
TEFSİR
1. Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Ortamı ve Gönderiliş Amacı
Kur’an’ın inişiyle birlikte insanlık tarihinde büyük değişimler olmuştur. Bu değişimlerin gerektiği
şekilde kavranılabilmesi için, Arap Yarımadası’nda kültürel, dini ve sosyal yaşantının bilinmesi önemlidir.
Vahyin gelmeye başladığı Arap Yarımadası, Asya Kıtası’nın güneybatısında bulunur. Doğuda Umman Denizi ve Basra Körfezi, batıda Kızıldeniz, güneyde de Aden Körfezi ve Hint Okyanusu ile çevrili
olan bir yarımadadır.
İslam’ın ilk geldiği yıllarda Arap Yarımadası’nın genel görünümü.
Arap Yarımadası’nda insanların bir kısmı göçebe, diğer bir kısmı da yerleşik bir hayat sürdürmekteydi. Göçebe olanlar hayvancılık; yerleşikler ise tarım ve ticaretle geçimlerini sağlarlardı. Kabileler kan
davası ve sınır anlaşmazlıkları yüzünden sık sık savaşırlardı.
İslamiyet öncesi Arap Yarımadası’nda farklı inanç grupları vardı fakat putperestlik daha yaygındı.
İnsanlar, kendi elleriyle yaptıkları putlara tapar ve bunlar için kurbanlar keserlerdi. Putperestler, putların
kendilerini Allah’a yaklaştırdığına ve Allah’ın onlara yardımcı olacağına inanırlardı. Onların bu durumu,
Kur’an-ı Kerim’de, “…Biz bunlara (putlara) sadece bizi Allah’a yaklaştırmaları için tapıyoruz…”1
şeklinde ifade edilmiştir.
Arap Yarımadası’nda putperest Araplar dışında, Yahudi, Hristiyan, Mecusi, Sabii ve Hanifler vardı. Hanifler, Hz. İbrahim’in dinî geleneğini sürdüren ve tevhit inancını benimseyen kimselerdi. Cahiliye
Dönemi’nde Kus b. Sâide, Zeyd b. Amr ve Varaka b. Nevfel gibi önemli kişiler hanif olarak tanınırlardı.2
1 Zümer suresi, 3. ayet.
2 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi “Hanif” maddesi, C 16, sayfa, 38.
10
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
Mekke’nin ticari, sosyal ve siyasi bakımdan önemli bir yer olmasının en önemli nedeni ise
yeryüzünde Allah’a ibadet için yapılan ilk bina olan Kâbe’nin burada bulunmasıydı. Kur’an’da geçtiği üzere Allah (c.c.)3’ın emriyle Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail tarafından Mekke’de yapılan Kâbe,
insanların zamanla “Tevhit İnancı”nı unutmasıyla gerçek kimliğini yitirmiş ve putlarla doldurulmuştu. Böylece Mekke âdeta putperestliğin merkezi hâline gelmişti. Kâbe ve çevresinin kutsal kabul
edilmesi nedeniyle Arap Yarımadası’ndaki kabileler, taptıkları putları getirip buraya koyar, senenin
belli günlerinde bu putları ziyarete gelirlerdi. Kâbe’yi ziyarete gelenler, Mekke’de kurulan panayırlarda alışveriş yaparlardı. Bundan dolayı Mekke halkı, ticaret yoluyla zenginleşmiş ve ayrıcalıklı bir
konuma gelmişti.
Araplar arasında şiir ve güzel söz söyleme sanatı (belagat) oldukça ileri durumdaydı. Kurulan
panayırlarda şiir yarışmaları düzenlenir, birinci gelen şiirler Kâbe’nin duvarına asılırdı. Sözlü edebiyat geleneği gelişmiş olmasına karşın, okuma yazma bilenlerin sayısı azdı.
İslam öncesinde Araplar, birçok yönüyle ahlakı, adaleti ve özgürlüğü dışlayan bir yaşam tarzına
sahiptiler. Kur’an-ı Kerim nazil olmadan önce insanların yaşadığı bu döneme “Cahiliye Dönemi”
denir. Bu dönemde insanlar, âdeta hürler ve köleler olmak üzere iki sınıfa ayrılmıştı. Köleler, yoksullar ve güçsüzler eziliyor, insan hakkına ve onuruna değer verilmiyordu. Kadına ise toplum içinde söz
hakkı tanınmayarak mirastan mahrum ediliyordu. Bunun yanında kız çocuk doğuran kadın hor görülüyordu. Hatta kız çocuğu olan babalar, bunu utanılacak bir durum olarak kabul etmekte ve bazıları kız
çocuklarını diri diri toprağa gömmekteydi. Cahiliye Dönemi’nin genel özellikleri Kur’an-ı Kerim’de
şöyle dile getirilmiştir: “Onlardan biri, kız ile müjdelendiği zaman içi öfke ile dolarak yüzü simsiyah kesilir! Kendisine verilen kötü müjde (!) yüzünden halktan gizlenir. Şimdi onu, aşağılanmış
olarak yanında tutacak mı, yoksa toprağa mı gömecek? Bak, ne kötü hüküm veriyorlar!”4 Bunun
yanında içki, kumar, hırsızlık, tefecilik gibi kötü alışkanlıklar da giderek yaygınlaşmış ve toplumda
adalet duygusu yok olmuştu. Ancak bütün bu olumsuzlukların yanında, Araplar arasında cömertlik,
misafirperverlik, cesaret, sözünde durma, kendilerine sığınanları koruma gibi erdemler de yaygındı.
KUR’AN’IN İNDİRİLDİĞİ ORTAM
SOSYAL ORTAM
EKONOMİK ORTAM
KÜLTÜREL ORTAM
DİNÎ ORTAM
Kabile hayatı ve kan
davalarının olması
Ticaret
Şiire önem verilmesi
Putperestlik
Kervancılık
Okuryazarlığın az olması
Hristiyanlık
İçki ve kumarın yaygın olması
Hayvancılık
Sözlü kültürün yaygın
olması
İnsan haklarının ihlal edilmesi
Tarım
İnsanların sınıflara ayrılması
Yahudilik
Sabiilik
Mecusilik
Haniflik
3 Celle celaluhu: Şanı yücedir.
4 Nahl suresi, 58, 59. ayetler.
11
TEFSİR
Kur’an-ı Kerim, sözü edilen olumsuz niteliklere sahip insanları vahyin eğitiminden geçirmeyi;
sorumluluk sahibi, bilgili, doğru, dürüst ve adaletli bireyler yetiştirmeyi hedeflemiştir. Bu bakımdan
Kur’an-ı Kerim’in ilk dönemdeki çağrısı, toplumda sosyal ve iktisadi adaletin sağlanması yönünde
olmuştur. İlk inen ayetlerde yardımlaşma, sorumluluk duygusu, doğruluk ve adalet gibi ahlaki ilkeler
yer almıştır.5 Ama bu ayetlerdeki asıl vurgu, tevhit ve ahiret inancına yöneliktir ve putperestliğin
reddi üzerinedir.
Bu sebeple vahyin gönderiliş amacı: İnsanların inançlarını düzeltmek, ahlakını güzelleştirmek, dünya hayatlarını düzene koymak ve bu sayede onlara ebedî saadetlerini kazandırmaktır.
İLKELER ÇIKARALIM
1. “Şüphesiz ki bu Kur’an en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan müminlere,
kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeler.” (İsrâ suresi, 9. ayet.)
2. “Bu Kur’an, Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, mutlak güç sahibi
ve övgüye layık, göklerdeki ve yerdeki her şey kendisine ait olan Allah’ın yoluna
çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır…” (İbrahim suresi, 1. ayet.)
3. “Ey Muhammed! De ki: “Ruhu’l-Kudüs (Cebrail), inananların inançlarını
sağlamlaştırmak, Müslümanlara doğru yolu göstermek ve onlara bir müjde olmak
üzere Kur’an’ı Rabb’inden hak olarak indirdi.” (Nahl suresi, 102. ayet.)
4. “Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden bir öğüt, kalplere bir şifâ ve inananlar için yol
gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.” (Yûnus suresi, 57. ayet.)
5. “…Ey iman etmiş olan akıl sahipleri, Allah’a karşı gelmekten sakının! Allah, size bir
zikir (Kur’an) indirdi.” (Talâk suresi, 10. ayet.)
6. “Böylece biz sana Arapça bir Kur’an vahyettik ki şehirlerin anası olan Mekke’de ve
çevresinde bulunanları uyarasın. Hakkında asla şüphe olmayan toplanma günüyle
onları uyarasın. Bir grup cennette, bir grup ise cehennemdedir.” (Şûrâ suresi, 7. ayet.)
Yukarıdaki ayetlerden hareketle Kur’an’ın gönderiliş amacını gösteren
aşağıya çıkarınız.
İLKELER
1. Kur’an insanları doğru yola iletir.
2............................................................
3............................................................
4............................................................
5 Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 35, 36.
12
ilkeleri
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
2. İlk Vahiy ve Vahyin Geliş Şekilleri
Vahiy kelimesi, Arapça “ ‫ وحي‬/ v-h-y’’ kökünden türetilmiştir. Kelime olarak, gizli konuşma,
fısıldama, ilham etme, emretme, ima ve işaret etme, seslenme, acele etme, ortaya çıkarma, mektup
yazma ve elçi gönderme gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Terim olarak vahiy; Allah-u Teala’nın
insanlara iletmek istediği mesajlarını aracılı veya aracısız peygamberlerine iletmesine denir.
Vahiy kelimesi sözlük anlamı ile Kur’an-ı Kerim’de pek çok yerde kullanılmıştır. Örneğin “Derken Zekeriya ibadet yerinden halkının karşısına çıktı. (Konuşmak istedi, konuşamadı.) ve onlara ‘Sabah akşam Allah’ı tesbih edin.’ diye işaret etti.”6 ayeti kerimesindeki vahiy, ima ve işaret
anlamında kullanılmıştır. “İşte böylece biz her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. Bunlar aldatmak için birbirlerine yaldızlı laflar fısıldarlar. Rabb’in dileseydi, bunu yapamazlardı. O hâlde, onları iftiralarıyla baş
BELİRTELİM
başa bırak.”7 ayetinde şeytanların birbirine
Aşağıdaki ayetlerde vahiy kavramının hangi anlamlarda kullanıldığını belirtiniz.
vahyetmesi; fısıldama, gizli konuşma, vesvese anlamlarında kullanılmıştır. Nahl suresinin
68. ayetinde de vahiy, “Rabb’in, bal arısına
En’âm suresi, 121. ayet; Fussilet suresi, 12. ayet; Zilzâl suresi, 5. ayet; Mâide
suresi, 111. ayet; Kasas suresi, 7. ayet; TâHâ suresi, 38. ayet.
şöyle ilham etti: “Dağlardan, ağaçlardan
ve insanların yaptıkları çardaklardan (kovanlardan) kendine evler edin.” ilham ve içgüdü şeklinde ifade edilmiştir.
Allah vahiy meleği ile pergamberlerine de vahiy gönderir. Allah, vahiy meleği ve peygamber
arasında geçen bu ilişkiye bir başka kişinin müdahalesi söz konusu değildir. Peygamberler vahye
hiçbir tasarrufta bulunmadan insanlara aktarmışlardır. Kur’an-ı Kerim’de bu husus şöyle dile getirilmiştir: “Eğer (peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu kudretimizle yakalardık. Sonra da onun şah damarını mutlaka koparırdık. Hiçbiriniz de bu cezayı
engelleyip ondan savamazdı.”8
Mahiyeti itibariyle vahiyde iletişim çok gizli ve son derece süratli bir şekilde gerçekleşmektedir. Hz. Peygamber’e (s.a.v.) vahiy, ashabıyla ve ailesiyle aynı ortamda bulunduğu zamanlarda
da geliyordu. Onlar vahyin geldiğini anlıyor fakat ne olup bittiğini fark edemiyorlardı. Çünkü vahiy
meleğinin melek şekliyle görülmesi ve sesinin işitilmesi mümkün değildi. Peygamberler dışında
hiçbir insan, o süratte konuşmayı takip edecek olağanüstü bir tabiatta yaratılmamıştır.9
6 Meryem suresi, 11. ayet.
7 En’âm suresi, 112. ayet.
8 Hâkka suresi, 44-47. ayetler.
9 Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, s. 55.
13
TEFSİR
{
VAHİY
BİLGİ KUTUSU
ALLAH
MELEK (CEBRAİL)
PEYGAMBER
İNSANLIK
{
İNSAN
TEBLİĞ
Vahyi gönderen Allah, muhatap ise peygamberler vasıtasıyla insan ve toplumdur. Aradaki iletişimi de melek gerçekleştirmiştir. Bu durumda vahiy, Allah – Melek – Peygamber – insan arasında
gerçekleşen bir iletişimdir. Vahiyde iletişim tek yönlüdür. Peygamber bilgiyi alan konumundadır.
Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah (c.c.)’ın insanlara vahyi üç şekilde gönderdiği bildirilmektedir.
“Allah, bir insanla ancak vahiy yoluyla yahut perde arkasından konuşur. Yahut bir elçi
gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. Şüphesiz o yücedir, hüküm ve hikmet sahibidir.”10
Ayette ifade edildiği şekilde Allah’ın vahiy
yoluyla bir insanla konuşması; bildirmek istediği bir
bilgiyi insana/peygambere ilham etmesi, kalbine yerleştirmesi anlamına gelmektedir. Meleğin görünmeden Allah’ın kelamını Resulullah’ın kalbine düşürmesi şeklinde gelen vahyi bu grupta değerlendirmek
mümkündür.
PAYLAŞALIM
Kasas suresinin 30-35. ve
Necm suresinin 1-18. ayetleri mealden okuyarak öğrendiklerinizi
arkadaşlarınızla paylaşınız.
Yukarıda verilen ayette yer alan ikinci vahiy
yolu, Allah’ın perde arkasından peygamberle konuşmasıdır. Bu çeşit vahye Hz. Musa’nın Allah ile
bir ağaç arkasından konuşmasını örnek olarak verebiliriz. Üçüncü vahiy yolu ise, Allah’ın bir elçi
(melek) göndermesi şeklinde olmuştur. Nitekim Hz. Muhammed’e (s.a.v.) ilk vahiy de melek vasıtasıyla indirilmiştir. Şöyle ki; Peygamber’in içinde doğduğu ve yaşadığı o zamanki Arap toplumuna
hakim olan haksızlık, zulüm ve ahlaki çöküntü onu derinden etkiliyordu. Şahit olduğu adaletsizlikler
karşısında bunalan Hz. Peygamber, bu sıkıntılı ortamdan uzaklaşmak için yanına azığını da alarak
Mekke yakınlarında bulunan Nur Dağı’ndaki Hira Mağarası’na gider, orada düşüncelere dalardı.
10 Şûrâ suresi, 51. ayet.
14
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
Hz. Peygamber, 610 yılının ramazan ayının Kadir Gecesi’nde, Hira Mağarası’nda iken vahiy
meleği Cebrail (a.s.) gelerek ona “Oku!” diye seslendi. Peygamberimiz “Ben okuma bilmem.” dedi.
Cebrail ikinci kez ona “Oku!” dedi. Hz. Peygamber yine “Okuma bilmem.” dedi. Cebrail üçüncü kez
aynı istekte bulununca Peygamberimiz’in cevabı yine “Ben okuma bilmem.” oldu. Bunun üzerine
Cebrail, Alak suresinin şu ilk beş ayetini ona okudu:
َ ْ ‫ان م ِْن َعل ٍَق * ِإق َْر ْأ َو َر ُّب َك‬
” ‫ان َما ل َْم َي ْعل َْم‬
ِ ْ ‫الكْ َر ُم * َالَّذِ ي َعل ََّم ِبا ْل َقل َِم * َعل ََّم‬
ِ ْ ‫اس ِم َر ِّب َك الَّذِ ي َخل ََق * َخل ََق‬
َ ‫ال ْن َس‬
َ ‫ال ْن َس‬
ْ ‫“ ِإق َْر ْأ ِب‬
“Yaratan Rabb’inin adıyla oku! O, insanı bir aşılanmış yumurtadan yarattı. Oku! İnsana
bilmediklerini belleten, kalemle (yazmayı) öğreten Rabb’in, en büyük kerem sahibidir.”11
Hz. Muhammed (s.a.v.) bu ayetleri tekrarladı. Biraz korku biraz da heyecanla evine geldi. Hemen yattı ve eşi Hz. Hatice’den üzerini örtmesini istedi. Sakinleşince ona başından geçenleri anlattı.
Hz. Hatice: ‘‘Sen daima eli açık ve cömertsin, iyilik yaparsın; fakir ve muhtaçlara yardıma koşarsın,
misafiri ağırlarsın. Böyle bir insanı Allah yalnız bırakır mı?’’ diyerek ona destek oldu…12 Böylece
Hz. Peygamber’e nazil olan bu ayetlerle 23 yıllık vahiy süreci başlamış oldu.
3. Vahyin Yazılması ve Korunması
Hz. Peygamber, vahiy yoluyla gelen ayetleri bir yandan insanlara tebliğ ederken diğer yandan
da sahabeye ezberletiyordu. Yazılı kültürün gelişmediği ve sözlü kültürün hakim olduğu o günün
toplumu için ayetleri ezberlemek, yazıdan daha pratik ve güvenilir bir yol olarak kabul ediliyordu.
Hz. Peygamber bununla yetinmeyip risaleti boyunca gelen ayet veya sureleri okuma yazma bilen
sahabeye yazdırdıktan sonra, “Bunu falan sureye koyunuz.” demek suretiyle de kayıt altına aldırıyordu.13 İslam tarihinde vahiy kâtipleri olarak adlandırılan bu sahabeler “Kur’an-ı Kerim”in yazılı
olarak korunmasına hizmet ediyorlardı.
Vahyin ilk geldiği Nur Dağı / Mekke
11 Alak suresi, 1-5. ayetler.
12 Buharî, Bedü’l-Vahy, 3; Müslim, İman, 25.
13 Ahmed b.Hanbel, el-Müsned I, 57.
15
TEFSİR
Vahiy kâtibi, yazdıklarını Hz. Peygamber’e
yüksek sesle okuyor, böylece yazılan metin-
BİLİYOR MUYDUNUZ?
de eksiklik, fazlalık varsa veya yanlışlık yapıl-
Vahiy kâtiplerinin sayısının kır-
mışsa Hz. Peygamber onu tashih ediyordu. Hz.
ka kadar ulaştığını, Mekke’de ilk vahiy
Peygamber’in tashihinden geçen ayetler, yine
kâtibinin Abdullah b. Sa’d b. Ebi Serh,
onun emriyle çoğaltılarak Müslümanlara dağıtı-
Medine’de ise Ubey b. Ka’b olduğunu,
lıyordu. Yazılan ayet ve surelerin asıl nüshası bir
daha sonra da bu işi devamlı olarak
görüşe göre Hz. Peygamber’in evinde diğer bir
Zeyd b. Sabit’in yaptığını biliyor muy-
görüşe göre de vahiy katipleri tarafından muha-
dunuz?
faza ediliyordu.
14
Vahiy kâtipleri gelen ayetleri, işlenmiş ince derilere, kabuğu soyulmuş hurma dallarına, beyaz ve yassı taşlara, kürek kemikleri gibi yazı yazmaya elverişli nesneler üzerine yazmışlardır. Bunun
yanında “kırtas” denilen kâğıt parşömenler de az da olsa kullanılmıştır. Bunlar arasında özel işlenmiş
hayvan derisi ise hem dayanıklılık hem de o günler için elde edilmesi en kolay malzeme olması bakımından, özellikle hicretten sonra daha fazla kullanılmaya başlanmıştır. Böylece Kur’an-ı Kerim’in
bizzat Hz. Peygamber’in yol göstericiliği ve çabasıyla hiçbir değişime uğramadan sonraki nesillere
aktarılması sağlanmıştır.
DEĞERLENDİRELİM
Kur’an metninin Hz. Peygamber zamanındaki tespitinde takip edilen usullerden biri
“Şüphesiz o Zikr’i (Kur’an’ı)
de “arz”dır. Hz. Peygamber, her sene ramazan
biz indirdik, biz! Onun koruyucu-
ayında o zamana kadar nazil olan bütün sure ve
ayetleri vahiy meleği olan Cebrail’le karşılıklı
okurdu. Hz. Peygamber’in vefat ettiği yılın son
su da elbette biziz.”
(Hicr suresi, 9. ayet.)
ramazan ayında bu karşılıklı okuma iki defa yapılmış ve buna son sunuş anlamında “son arz”
denilmiştir. Bu usul, hem ezberleme hem de yazı
yoluyla yapılan tespitin bir bakıma son kontrolü
anlamına gelmektedir. Bu açıdan vahyin korunmasında mukabelenin önemi büyüktür.
14 Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, s.79-83.
16
Ayette verilen mesajı okuyarak
arkadaşlarınızla değerlendiriniz.
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
4. Kur’an-ı Kerim’in Mushaf Hâline Getirilmesi
Hz. Peygamber Dönemi’nde Kur’an’ın tamamı yazılmış ve ezberlenmiş, ancak bir kitap
hâline getirilmemişti. Çünkü Hz. Peygamber hayattaydı ve ona vahiy inmeye devam ediyordu. Onun
vefatıyla birlikte vahiy kesilmiş ve Müslümanların elinde Allah’ın kitabı Kur’an kalmıştı. O da dağınık birtakım malzemeler üzerinde yazılı ve hafız sahabelerin ezberindeydi. Malzemelerin eskiyip
kaybolması, hafızların vefat etmesi Kur’an’ın bir sonraki nesle aktarılmasını tehlikeye düşürebilir
ve ilahî mesajın yerini bulmasını zorlaştırabilirdi. Nitekim Hz. Ebu Bekir (r.a.) Dönemi’nde yalancı
peygamber Müseyleme’ye karşı 633 yılında yapılan “Yemame Savaşı’’nda birçok hafız sahabenin
şehit düşmesi diğerleri gibi Hz. Ömer’i de kaygılandırmış ve halife makamında olan Hz. Ebu Bekir’e
durumun önemini anlatarak Kur’an’ın bir araya toplanmasının gerekliliği hususunda onu ikna etmişti. Bunun üzerine Hz. Ebu Bekir de vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sabit’i Kur’an’ın toplanması işinde
görevlendirmişti.
Kur’an’ı derleme işini üzerine alan
Zeyd, bu hususta son derece sağlam bir
yol izlemiştir. Çünkü o, kendisine getirilen
Kur’an ayetlerinin Hz. Peygamber tarafından
okunmuş ve yazdırılmış bir metin olduğunu
iki şahitle birlikte kabul etmiştir.15 Böylece
Kur’an-ı Kerim “son arz”daki ayet tertibine
riayet edilmek suretiyle düzgün bir şekilde
yazılıp eksiksiz olarak toplanmış ve Hz. Ebu
Bekir’e teslim edilmiştir. Hz. Ebu Bekir’den
sonra Hz. Ömer’e onun vefatı ile kızı ve aynı
zamanda Resulullah’ın eşi olan Hz. Hafsa’ya
intikal etmiştir. İki kapak arasındaki bu derlemeye “Mushaf” adı verilmiştir.
Hz. Ebu Bekir’in talimatıyla toplanan
Kur’an başta Hz. Ömer ve Hz. Ali olmak üzere bütün sahabelerin onayını almış, kimseden
bir itiraz gelmemiştir.
TARTIŞALIM
Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine neden ihtiyaç duyulmuştur? Tartışınız.
15 Muhsin Demirci, Kur’an Tarihi, s. 122.
17
TEFSİR
OKUYALIM - DEĞERLENDİRELİM
Hz. Muhammed’in vahiy kâtibi Zeyd b. Sabit diyor ki:
“Yemame Savaşı’nda ashabın öldürülmesinin ardından Ebu
Bekir (r.a.) beni çağırttı. Yanına vardım, Ömer (r.a.)de oradaydı. Hz.
Ebu Bekir bana dedi ki: Hz. Ömer gelip bana, ‘Yemame’de Kur’an
hafızları çok zayiat verdi. Bu gibi durumlarda hafızların ölmesiyle
Kur’an’ın birçoğunun zayi olmasından endişe ederim. Bana kalırsa
Kur’an’ın bir araya getirilmesi için bir emir çıkarman gerekir.’ dedi.
Ben de Hz. Ömer’e şöyle cevap verdim: ‘Resulullahın yapmadığı bir işi
nasıl yapabilirsin?’ Hz. Ömer, ‘Vallahi, bu hayırlı bir teşebbüstür.’ dedi.
Sonra bu iş üzerinde o kadar durdu ki bana söyleye söyleye sonunda
Allah, kalbimi bu işe ikna etti, ben de onun görüşünü benimsedim.
Bu sözlerden sonra Hz. Ebu Bekir, bana, ‘Sen akıllı ve güvenilir
bir gençsin. Resulullah (s.a.v.)a gelen vahyi yazıyordun. Kur’an’ı
araştır ve onu bir araya topla!’ dedi. Bunun üzerine ben, ‘Ebu Bekir
(r.a.) bana dağlardan birini taşıma vazifesi verse bu teklif ettiği işten
daha ağır gelmezdi.’ diye düşündüm. Sonra onlara, ‘Sizler, Resulullahın
yapmadığı bir işi nasıl yapıyorsunuz?’ dedim.
Hz. Ebu Bekir, bana, ‘Allah’a yemin ederim ki bu hayırlı bir
iştir.’ dedi.
Hz. Ebu Bekir ısrarında devam edip durdu. Nihayet Allah, Ebu
Bekir’le Ömer’in akıllarını yatırdığı ve göğüslerini ferahlandırdığı
bu işe, benim de gönlümü ferahlandırdı. Bunun üzerine ben de
Kur’an’ın peşine düşüp gereği gibi araştırdım ve onu yazılı bulunduğu
hurma dallarından, ince taş levhalardan ve hafızların ezberlerinden
topladım…”
(Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3.)
Yukarıdaki metni Kur’an-ı Kerim’in Mushaf hâline getirilmesinin
önemi açısından okuyarak değerlendiriniz.
18
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
5. Mushaf’ın Çoğaltılması
Hz. Ömer zamanında artan fetihlerle genişlemeye başlayan İslam coğrafyası, Hz. Osman devrinde daha da büyümüştür. Fethedilen bu beldelere ashaptan Kur’an’ı iyi bilenler gidiyor, oralardaki
yeni Müslüman olanlara ellerinde bulunan Kur’an nüshalarından veya ezbere dayalı okuyuşlarından
öğretiyorlardı. Şahsi nüshalarda ve okuyuşlarda bulunan bazı anlam farklılıkları yeni Müslüman
olanlar tarafından tam anlaşılamıyor ve aralarında önemli ihtilaflar görülüyordu. Bu ihtilaflar zamanla ciddi tartışmalara dönüştü.
H 25 (646) yılında Azerbaycan ve Ermenistan seferlerine katılan ashap arasındaki kıraat ihtilaflarına şahit olan ordunun komutanı Hz. Hüzeyfe b.Yeman endişelendi. Halife Hz. Osman’ın yanına
gelerek, “Ey mü’minlerin Emiri! Kur’an hakkında Yahudiler ve Hristiyanlar gibi ihtilafa düşmeden,
bu ümmetin imdadına yetiş.”, diyerek bu konuya bir çözüm bulmasını teklif etti.16
Hz. Osman, kıraattaki farklılıkları göz önünde bulundurdu ve Hz. Hafsa’nın elindeki
“Mushaf”ı çoğaltarak belli başlı merkezlere göndermeye karar verdi. Çoğaltma işi için yine başkanlığını Hz. Zeyd b.Sabit’in yaptığı Hz. Abdullah b. Zübeyr, Hz. Saîd b. As, Hz. Abdurrahman b. Haris
b. Hişam’dan oluşan bir heyeti görevlendirip yazımda ihtilafa düştüklerinde Kur’an’ın nazil olduğu
Kureyş lehçesini esas almalarını emretti. Heyet çalışmalarını başarıyla tamamladı ve orijinal nüsha
Hz. Hafsa’ya teslim edildi. H 25-30 (M 646-651) yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışmada, tefsir
ve açıklama maksadıyla tutulan birtakım özel notlar yazılmadı.
Çoğaltılan yedi adet Kur’an nüshasından biri Medine’de bırakıldı. Diğerleri birer öğretici ile
Hz. Osman’ın yazdırdığı mushaflardan biri
birlikte Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderildi. Hz. Osman, ileride Müslümanlar
arasında bir ihtilaf çıkmasını önlemek ve ümmet arasında birliği sağlamak amacıyla bunların dışında
yazılmış Kur’an sayfalarının ve özel mushafların, imha edilmesini emretti.17
16 Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3.
17 Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3.
19
TEFSİR
6. Kur’an-ı Kerim’in Noktalanması ve Harekelenmesi
Hz. Osman zamanında çoğaltılan mushaflar, harekesiz ve noktasız bir şekilde yazılmıştı. Muhtelif
harflerin aynı şekilde yazılmalarından dolayı birbirine benzeyen bu harfleri ayırt edebilmek için noktalama işaretleri konulmamıştı. O dönemde noktasız ve harekesiz Kur’an’ı sahabeler, Hz. Peygamber’den
duyduğu için hatasız okuyorlardı. Fakat fetihlerin artması neticesinde İslam toplumunun çoğunluğunu
Arap olmayan milletlerin oluşturmaya başlaması yeni bir sorunu da beraberinde getiriyordu. Çünkü
Kur’an nüshalarının harekesiz ve noktasız olması Arap olmayan Müslümanların Kur’an-ı Kerim’i doğru bir biçimde okumasını ve anlamasını zorlaştırıyordu.
Bu meseleyi çözmek için ilk harekete geçen ise Irak valisi Ziyad b. Sümeyye (öl. 53/673) oldu.
Ziyad, yanlış okumaların önlenmesi için Ebu’l-Esved ed-Düelî (öl.
69/688)’den yardım istedi. Ebu’lEsved, gelen teklifi önce kabul etmedi. Daha sonra bir şahsın Tevbe suresinin üçüncü ayetinde yer
alan “ve resuluhu” kelimesini “ve
rasûlihi” diye okuyarak, “Allah ve
Resul’u müşriklerden beridir.” şeklindeki anlamın “Allah müşriklerden de Resulü’nden de beridir”e
dönüşmesini görmesiyle durumun
ciddiyetini anlayan Ebu’l-Esved edDüelî, verilen görevi kabul ederek
Kur’an’ı harekeleme işine girişti.
İlk dönem Kur’an yazmalarından bir sayfa.
Ebu’l-Esved ed-Düelî, mushafı baştan sona kadar harekelemiş, kırmızı mürekkeple fetha için harfin üstüne, esre için altına, ötre
için önüne bir nokta koymuş, tenvin için de iki nokta kullanmıştır. Kur’an’ın harekelenmesi her ne
kadar okuma kolaylığı getirmiş olsa da yanlışların önüne tam olarak geçilememiştir. Çünkü Kur’an’ı
yeni öğrenenlerin benzer harfleri birbirinden ayırt etme güçlükleri devam etmiştir. Irak valisi Haccac
b. Yusuf (öl. 95/713) bu problemi çözmek için Yahya b. Ya’mer (öl. 129/746) ve Nasr b. Asım (öl.
89/707)’ı görevlendirmiş, onlar da hocaları Ebu’l-Esved’den öğrendikleri noktalama işlemini bütün
Kur’an’a uygulamışlardır. Noktalama işinde metin için siyah mürekkep kullanılırken harekeler için
renkli mürekkep tercih edilmiştir. Kur’an’ı noktalama işi daha sonra Medine’ye ve diğer İslam beldelerine yayılmıştır. Halil b. Ahmed (öl. 175/791) ise günümüzde kullanılan harekeleri ve diğer noktalama
işaretlerini geliştirerek bu çalışmalara son şeklini vermiştir.18
18 Abdülhamit Birışık, Kıraat İlmi ve Tarihi, s. 48, 49.
20
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
BİLGİ KUTUSU
Altıncı asırda yaşamış olan Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî (öl.560/1165)’nin,
yazmış olduğu “Vakıf ve İbtida” eserinde, ortaya koymuş olduğu esaslar ve remizler,
elimizde basılı Mushaflarda tatbik edilmiştir. Bu remizlere (işaretlere) kuralı ortaya
koyanın ismine izafeten “Secâvend” denmektedir.
(İsmail Karaçam, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kâideleri, s. 60.)
KUR’AN’IN MUSHAF HÂLİNE GETİRİLME SÜRECİ
M 610-632
M 632-634
Hz. Peygamber’e
Hz. Ebu Bekir,
Nüzul (Hıfz, Kitabet,
Zeyd b. Sabit’in başArz)
kanlığında Mushaf
hâline getirilmesi
M 644-656
Hz. Osman Ziyad b. Sümeyye’nin (675)
Ebu’l-Esved
Mushafların
Haccac b.Yusuf’un (714)
Çoğaltılması ed-Düelî’ye (688) Kur’an’a Yahya b. Ya’mer (746)
nokta şeklinde hareke
ve Nasr b. Asım’a (707)
koydurması
Kur’an’a noktalama
İşaretleri koydurması
Halil b. Ahmed’in (751)
hareke ve noktalamaya
son şeklini vermesi
7. Kur’an-ı Kerim’in Diğer İsimleri
Kur’an, Allah tarafından Cebrail vasıtasıyla son peygamber Hz. Muhammed’e indirilen, okunmasıyla ibadet edilen, başkalarının benzerini getirmekten âciz kaldığı Arapça bir kelamdır.
Kur’an kelimesinin türediği kök konusunda farklı görüşler olmakla birlikte yaygın olan görüşe
göre, kelime “okumak” manasına gelen “karae” fiilinden türemiş bir isimdir. Vahyin “ikra” (oku)
emri ile başlaması ve Kur’an’ın çok okunması tavsiye edilen bir kitap olması gibi sebepler dikkate
alındığında Kur’an isminin “okumak” anlamına gelen “karae” fiilinden türediğini kabul etmek daha
doğru görünmektedir. Kur’an’ın kendisi de kelimeyi aynı anlamda kullanmıştır. “Şüphesiz onu toplamak ve okumak bize aittir. O hâlde, biz onu okuduğumuz zaman, onun okunuşuna uy.”19
Kur’an ismi, Yüce Allah tarafından verilmiştir. Buna işaret eden birçok ayet vardır. Bazıları
şunlardır: “O, elbette değerli bir Kur’an’dır.”20 , “Şüphe yok ki, Kur’an’ı sana elbette biz indirdik, biz.”21 , “Kur’an okunduğu zaman ona kulak verip dinleyin ve susun ki size merhamet
edilsin.” 22
Kur’an-ı Kerim’in Kur’an dışında, başka isimleri de vardır. Bunlardan bazısı isim, bazısı da
sıfat olarak kullanılmıştır. En meşhurları şunlardır:
19 Kıyâme suresi, 17, 18. ayetler.
20 Vâkı’a suresi, 77. ayet.
21 İnsan suresi, 23. ayet.
22 A’râf suresi, 204. ayet.
21
TEFSİR
el-Kitab (kalemle yazılan, yazma, takdir etme, hükmetme,uyulması zorunu olan kanun ve
kural), el-Furkan (Hak ile batılı, helal ile haramı tam anlamıyla ayıran), ez-Zikr (Allah’ı hatırlatıp,
tanıtan), en-Nûr (apaçık aydınlatan), er-Ruh (kalpleri dirilten), el- Mev’iza (öğüt ve nasihat veren), eş-Şifâ (şifa veren), el-Hüdâ (doğru yolu gösteren), el- Beyân (her şeyi açıklayan), el-Kelam
(Allah’ın sözü), er-Rahmet (tüm insanlığa rahmet olan).
YAZALIM
Furkân
A’râf
â
Şûrâ
İ
û
â
Yukarıdaki kavram haritasında geçen ayetleri meallerden bularak Kur’an-ı Kerim’in diğer
isimlerinin geçtiği kelimeleri boşluklara yazınız.
22
I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Vahyin terim anlamını açıklayınız.
2. Kur’an-ı Kerim’in hangi yollarla korunduğu hakkında bilgi veriniz.
3. Kur’an-ı Kerim’in gönderiliş amaçlarını listeleyiniz.
4. Kur’an-ı Kerim’in toplanma amacı hakkında bilgi veriniz.
5. Hz. Peygamber’e ilk vahiy nerede ve ne zaman geldi? Açıklayınız.
6. İslamiyet öncesi Arabistan’da dinî, siyasi ve kültürel ortamın özellikleri hakkında bilgi veriniz.
7. Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine niçin ihtiyaç duyulmuştur? Belirtiniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Kur’an-ı Kerim hangi sahabenin başkanlığında kitap hâline getirilmiştir?
A) Hz. Ebu Bekir B) Hz. Zeyd b. Sabit
C) Hz. Ömer
D) Hz. Ali
E) Hz. Osman
2. Kur’an-ı Kerim’in “Hak ile batılı birbirinden ayıran” anlamına gelen diğer ismi hangisidir?
A) el-Furkan
B) ez-Zikr
C) el-Kitap
D) el-Mev’iza
E) el-Hüdâ
3. Kur’an-ı Kerim’i harekeleme işine son şeklini kim vermiştir?
A) Ziyad b. Sabit
B) Hüzeyfe bin Yeman
D) Abdullah bin Zübeyr
E) Halil b. Ahmed
C) Nasr b. Asım
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(mukabele, Kureyş, Kırtas)
1. Hz. Peygamber’in her ramazan ayında Kur’an’ı Cebrail ile karşılıklı okumalarına
…………………….denir.
2. Kur’an-ı Kerim’in çoğaltılmasında ihtilafa düşüldüğünde ……………….lehçesi esas alınmıştır.
23
TEFSİR
II. ÜNİTE
TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Tefsir, te’vil, tercüme ve meal” kelimelerinin anlamlarını araştırınız.
2. Kur’an-ı Kerim’in gönderildiği toplumun diliyle inmiş olmasının sebebi ne olabilir? Düşününüz.
3. Kur’an ayetlerinin tefsir edilmesinin faydası nedir? Araştırınız.
4. Bir Kur’an mealinin konu indeksini inceleyiniz. Belirlediğiniz bir
konuyla ilgili ayetleri bulmak için uygulama yapınız.
5. Kur’an-ı Kerim ayetlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olabilecek dersler hangileri olabilir? Araştırınız.
24
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
1. Tefsir İlminin Tanımı ve Temel Kavramları
YORUMLAYALIM
Kur’an-ı Kerim, Allah tarafından indiril1
miş , tüm insanlık için bir öğüt ve şifa, inananlar
için ise rehber ve rahmet kaynağı bir kitaptır.2
Aşağıdaki ayeti, Kur’an-ı Kerim’in
insanlar için anlam ve önemi açısından
Kur’an-ı Kerim Müslümanlar için dinlerini öğrenme açısından temel kaynaktır. Müslümanlar hayatın anlam ve amacını ve nasıl
yaşanması gerektiğini Kur’an’dan öğrenirler.
İyi-kötü; doğru-yanlış; güzel ve çirkinin ölçüsü olarak Kur’an’ı kabul ederler. Duygu ve
düşüncelerini; söz ve davranışlarını onun rehberliğinde geliştirir, şekillendirirler. Bu nedenle
Kur’an’ın doğru anlaşılması için açıklanıp yorumlanması bir ihtiyaçtır. Tefsir ilmi de bu ihtiyacı karşılamayı amaçlar.
yorumlayınız.
“Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden
bir öğüt, kalplere bir şifa ve inananlar
için yol gösterici bir rehber ve rahmet
kaynağı olan Kur’an geldi.”
(Yûnus suresi, 57. ayet.)
Kur’an’ın
ilk
müfessiri
Hz.
Peygamber’dir. O, yüce Allah’tan aldığı vahyi insanlara aktarmış ve anlamadıkları konuları
da açıklamıştır. Hz. Peygamber’e yüklenen bu görev bir ayette şöylece açıklanmaktadır:
ِّ ‫الز ُب ِر َو َأ ْن َز ْل َنا ِإل َْي َك‬
”‫ون‬
ِ ‫“ ِبال َْب ِّي َن‬
َ ‫اس َما ُن ِّزلَ ِإل َْي ِه ْم َول ََعل َُّه ْم َي َتفَكَّ ُر‬
ُّ ‫ات َو‬
ِ ‫الذكْ َر ِل ُت َب ِّي َن لِل َّن‬
“Apaçık mucizeler ve kitaplarla (gönderildiler). (Ey Muhammed) İnsanlara kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın diye sana da Kur’an’ı indirdik.”3
Her ilim dalının olduğu gibi tefsir ilminin de kendine özgü kavramları vardır. “Tefsir”,
“te’vil”, “tercüme” ve “meal” tefsir ilminin temel kavramlarından bazılarıdır.
Tefsir, başlangıçtan günümüze kadar Kur’an’ı anlama konusunda yapılan çalışmaları,
belirli bir disiplin anlayışı içinde ele alan ilim dalıdır. Tefsir ilmi, Allah’ın kitabını onun muradına uygun şekilde açıklamaya çalışır.
Tefsir, “fe-se-ra” kökünden türemiş bir kelimedir.
Sözlükte, “keşfetmek, üzeri kapalı bir şeyi açmak, aydınlatmak” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.4 Bir ilim
dalı olarak tefsir, Kur’an lafızlarının okunuşlarını, anlamlarını ve delalet ettikleri hükümleri inceler.5 Amacı,
Kur’an-ı Kerim ayetlerinin mana ve maksatlarını açıklamaktır.
1 Şuarâ suresi, 192. ayet.
2 Yûnus suresi, 57. ayet.
3 Nahl suresi, 44. ayet.
4 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, IV, s. 367; V, s. 55.
5 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak dini Kur’an Dili, I, s. 20, 21.
25
TEFSİR
Te’vil, “evl” kökünden türemiş bir
YORUMLAYALIM
kelimedir. Sözlükte, “bir şeyi aslına, kay-
Aşağıdaki ayet mealinde geçen
nağına döndürmek” demektir. Terim olarak
ise, “bir sözün muhtemel anlamlarından bi-
“te’vil” kelimesiyle ne kastedilmektedir?
rini seçerek o sözle ilgili asıl manaya ulaş-
Araştırarak yorumlayınız.
mak demektir.6 Bu bilimle uğraşana ise mü-
“Sana Kitabı indiren odur. Onun
fessir denir. Müfessir, te’vil yaparken ayetin
ayetlerinin bir kısmı muhkem olup bun-
muhtemel manalarından birini seçer. Aynı
lar kitabın esasıdır. Ayetlerin bir kısmı ise
zamanda asıl manaya ulaşmak için belirli
müteşabihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar
usul ve kaidelere uyar. Ancak sonuçta, ayet-
sırf fitne çıkarmak ve kendi arzularına
le ilgili yorumlardan birini seçerken kişisel
göre yorumlamak için müteşabih olan
tercihte bulunur. Tefsir ve te’vil, başlangıçta
aynı anlamda birbirinin yerine kullanılmak-
kısmının peşine düşerler. Hâlbuki on-
tayken zamanla farklı anlamlarda kullanılan
ların te’vilini Allah’tan başkası bilemez.
iki kavrama dönüşmüştür.7
İlimde derinleşenler ise ‘Biz ona inan-
Tercüme, sözlükte “bir sözü bir dil-
dık, tümü Rabb’imizin katındandır.’ der-
den başka bir dile çevirmek, nakletmek”
ler. Bunları ancak derin kavrayış sahip-
anlamına gelir. Tercüme yapan kişiye ise
leri düşünüp anlarlar.”
“mütercim” denir.8 Terim olarak tercüme,
(Âl-i İmrân suresi, 7. ayet.)
bir sözün başka bir dildeki karşılığını bularak manasını o dile aktarmaktır. Tercümede iki yöntem uygulanır: Bir metnin bütün
NOT EDELİM
özellikleriyle başka bir dile aynen tercüme
edilmesine “lafzî (harfî) tercüme” denirken,
asıl metnin sadece manasının başka bir dile
aktarılmasına “manevi (tefsîrî) tercüme”
denir.
Tercümede uyulması gereken şartlar:
1. Mütercim her iki dilin özelliklerini iyi
bilmelidir.
2. Asıl metnin anlam ve gayesine bağlı
kalınmalıdır.
Meal, “evl” kökünden türetilmiş bir
kelimedir. Bir şeyin amacı, varacağı sonuç
6 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, XI, s. 32, 33.
7 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 214, 215.
8 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 215, 216.
26
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
anlamında kullanılır.9 Meal, bir sözün anlamını yaklaşık olarak vermektir. Terim olarak
ise Kur’an-ı Kerim’in kısa açıklamalarla bir
başka dile çevrilmesidir.
DEĞERLENDİRELİM
Aşağıda verilen sözü, Kur’an’ı bir
başka dile çevirmenin zorluğu açısından
Kur’an’ı bütün incelikleriyle, tüm
mana ve maksadıyla bir başka dile tercüme etmek mümkün değildir. Bu nedenle,
Kur’an’ın çevirisini açıklamalarla desteklemek gerekir. Kur’an’ın bir başka dile çevirisine “tercüme” değil de “meal” denmesinin
nedeni budur.
değerlendiriniz.
Kur’an’ın İngilizce çevirmeni Marmaduk Piktal:
“Kur’an çok sesli senfonik besteye
benzer. Büyük bir orkestra için bestelenmiş
olan bir müzik eserini tek sazla çalmaya
Her insan Kur’an ayetlerini indiği dilden anlamak ya da tefsirlerden derinlemesine araştırmak imkânına sahip olmayabilir.
Bu durumda meal okumak Kur’an’ı anlamak
için bir adım niteliğindedir.
kalktığımız zaman nasıl bir durum ortaya
çıkarsa, Kur’an’ı bir başka dile tercüme
etmeye kalktığınız zaman da öyle bir durumla
karşılaşırsınız. Bu nedenle elinizdeki bu
meal, Kur’an’ın ihtişamını tanıtmak için
Meal, Kur’an’ın kendisi değil çevirenin Kur’an’dan anladığıdır. Bu nedenle meallerde bazı farklılıklar görülebilir. Bu farklılıklar çelişki değil, Kur’an’ın aslına uygun
olarak yorum farklılığıdır.
değil, sadece onun hakkında size bir fikir
vermek içindir.”
(Emin Işık, Kur’an’ı
Anlamaya Doğru, Sempozyum,
Meallerde görülen farklılıkların nedenleri şunlardır:
“Kur’an’ın Tercüme ve
Tefsiri Meselesi”, s. 198. )
1. Kur’an ayetlerindeki kelimelerin
bazen çevrildiği dilde birebir karşılığı olmayabilir. Bu durumda ayetin anlamı çevrildiği dildeki yakın anlamlı kelimelerle verilmeye çalışılır. Bu da meallerde bazı farklılıklara yol açar.
2. Çevirmenlerin farklı sosyal ve kültürel yapılarda yetişmiş olmaları, ayetleri anlama ve
ifade etmelerinde bazı farklılıklara sebep olmaktadır.
3. İnsanların algılama düzeyi ve ifade etme gücü farklıdır. Bu farklılık Kur’an’ı bir başka
dile çeviren kimseler için de geçerlidir. Meallerde bazı farklılıkların görülmesinin nedenlerinden
biri de budur.
4. Ayetlerin anlam zenginliği ve derinliği sebebiyle, çevirmenler bazen anlamlardan birini
tercih etmek zorunda kalırlar. Bu da meallerde bazı farklılıklara neden olur.
5. Çevirmenler, hem Kur’an’ın orijinal dili olan Arapça ’ya hem de çeviri yaptığı dile tam
anlamıyla vâkıf olmalıdırlar.
9 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, XI, 32.
27
TEFSİR
YORUMLAYALIM
Bakara suresinin 2. ayetinin anlamı üç ayrı mealden verilmiştir. Farklılıkları karşılaştıralım
ve farklılıkların nedenlerini yorumlayalım.
“İşte kitap, onda
“Üzerinde hiçbir şüpheye
yer olmayan bu ilahi
kitap, Allah’a karşı
sorumluluklarının bilincinde
olanlara bir rehber (olarak
indirilmiş) dir.”
Allah’a karşı gelmekten
Elmalılı M. Hamdi Yazır
Muhammed Esed,
Diyanet İşleri Başkanlığı,
Kur’an-ı Kerim Meali
Kur’an Mesajı
Kur’an-ı Kerim Meali
şüphe yok. Hidayettir
müttakilere.”
“Bu, kendisinde şüphe
olmayan kitaptır.
sakınanlar için yol
göstericidir.”
6. Her meal bir tefsirdir. Bu sebeple meal yazarında müfessirde bulunması gereken şartlar
bulunmalıdır.
Kur’an-ı Kerim’in mealini okurken bazı konulara dikkat edilmelidir. Her şeyden önce meal
okumanın anlam ve öneminin bilincinde olmak gerekir. Zira Allah’ın sözüne muhatap olmak ve bunu
anlamaya çalışmak çok önemlidir.
Kur’an’daki bazı ayetlerin maksatlarının anlaşılması uzmanlık gerektirir. Bu nedenle okuyucu
bu tür ayetleri anlamaya çalışırken ilgili tefsirlere ya da o konunun uzmanlarına başvurmalıdır.
Kur’an’ın kendine has bir anlatım biçimi vardır. Genellikle aynı konuyu ilgilendiren ayetler
bir arada verilmez. Bu nedenle, okuyucunun Kur’an meali okurken ayetlerle ilgili notlar alması, karşılaştırmalar yapması ve aynı konudaki ayetleri bir bütün olarak değerlendirmesi önemlidir.
1. Elif. Lâm. MÎm.
2. O kitap (Kur’an);
onda asla şüphe yoktur.
O, müttakîler (sakınanlar
ve arınmak isteyenler)
için bir yol göstericidir.
3. Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar,
kendilerine verdiğimiz
mallardan Allah yolunda
harcarlar.
4. Yine onlar, sana
indirilene ve senden önce
indirilene iman ederler;
ahiret gününe de kesinkes inanırlar.
5. İşte onlar, Rablerinden gelen bir hidayet
üzeredirler ve kurtuluşa
erenler de ancak onlardır.
1. Rahmân (ve) rahîm
(olan) Allah’ın adıyla.
2. Hamd (övme ve
övülme), âlemlerin Rabbi
Allah’a mahsustur.
3. O, rahmândır ve
rahîmdir.
4. Ceza gününün
mâlikidir.
5. (Rabbimiz!) Ancak
sana kulluk ederiz ve yalnız senden yardım isteriz.
6. Bize doğru yolu
göster.
7. Kendilerine lütuf
ve ikramda bulunduğun
kimselerin yolunu; gazaba
uğramışların ve sapmışların yolunu değil!
28
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
BAŞLIK OLUŞTURALIM
Aşağıdaki metinleri okuyarak metinlere uygun başlıklar oluşturunuz.
……………………….................................
Bir ayeti tefsir ederken o ayetin indiği dönemi de gözönünde bulundurarak gerçek
anlamına ulaşmak amaçlanır. Bu anlama ulaşmak için o ayetle ilgili diğer ayetleri bir bütün
olarak değerlendirmek gerekir. Bu nedenle müfessir tarihi süreç içerisinde ayete sonradan
yüklenmiş olan yorumlarla yetinmeyip ilk ve gerçek anlamına ulaşmaya çalışır. Bu anlama
ulaşmak için öncelikle ayet ilgili diğer ayetlerle birlikte bir bütün olarak değerlendirilir.
Çünkü Kur’an kendi kendisini tefsir eden bir kitaptır. Daha sonra Kur’an’ın ilk ve en
güvenilir müfessiri olan Hz. Peygamberin sünnetine başvurmak gerekir. Ancak bu noktada
da dikkat edilmesi gereken husus, başvurulan rivayetlerin gerçekten Hz. Peygambere ait
olup olmadığını belirlemektir. Unutulmamalıdır ki, bir ayeti tefsir ederken bir bilgiye
dayanmadan tamamen kişisel yorum yapmak doğru değildir.
Te’vil ise daha çok ayetlerin yoruma açık kısmı ile ilgilidir. Te’vil, ayetin muhtemel
manalarından birini tercih etmeyi gerektirir. Bazen zorunlu bir nedenle ayetin zahiri manası
terk edilip ilk bakışta anlaşılamayan farklı bir anlam tercih edilebilir. Burada belirleyici
olan müfessirin yorumudur. Bu nedenle te’vilde, “Allah’ın maksadı kesin olarak budur.”
iddiasında bulunulamaz.
…………………………………..
Bir sözü bir dilden başka bir dile aktarırken amaç; asıl sözün anlamını, edebî
inceliklerini ve sanatsal değerini aslına uygun olarak çeviriye yansıtmaktır. Ancak bu,
tercümelerde genellikle mümkün olmaz. Çünkü asıl metnin kelimelerinin, çevrildiği dilde
bire bir karşılığını bulmak her zaman mümkün olmaz. Tercümede açıklamalara da yer
verilmez.
Kur’an’ın bir başka dile tercümesi mümkün değildir. Zira Kur’an, lafzı ve manası
itibarıyla eşsiz bir kitaptır. Çünkü o, Allah sözüdür. Bu nedenle Kur’an çevirilerinde anlamı
doğru verebilmek için, tercüme ile yetinmeyip kısa açıklamalara yer verilir. Kur’an’ın bir
başka dile çevirisine “tercüme” değil de “meal” denmesinin nedeni de budur.
29
TEFSİR
2. Tefsir İlminin Amacı ve Kur’an’ı Anlamadaki Önemi
İnsanı diğer varlıklardan ayıran özelliklerin başında, vahye muhatap olması gelir. Çünkü insan, algıladığı şeyler üzerinde düşünme ve değerlendirme yeteneğine sahiptir. Yani insan akıl sahibi
bir varlıktır. Yüce Allah’ın uçsuz bucaksız kâinatın içinden insanı seçip mesajlarını ona iletmesinin
sebebi budur.
Kur’an insana rehberlik eder ve
onu yönlendirir. Ancak bu yönlendirme
onun doğru anlaşılması ve yaşanılan
çağla ilişkisinin doğru kurulmasına bağlıdır. Bunun için öncelikle Kur’an’ın
insan hayatındaki rolünün kavranması
ve Kur’an’la günümüz insanı arasında
sağlıklı ve canlı bir ilişkinin kurulabilmesi gerekir. İşte tefsir bu amacın gerçekleşmesini sağlayan bir ilim dalıdır.
PAYLAŞALIM
Aşağıdaki ayet meallerini, Kur’an’ın
indiriliş amacı açısından yorumlayarak
düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
“Biz her peygamberi ancak kendi
kavminin dili ile gönderdik ki onlara iyice
anlatabilsin …” (İbrahim suresi, 4. ayet.)
“Bu Kur’an, ayetlerini düşünsünler
ve akıl sahipleri öğüt alsın diye sana
indirdiğimiz mübarek bir kitaptır.”
(Sâd suresi, 29. ayet.)
Kur’an, indirildiğinden bu yana sürekli okunan ve yorumlanan bir kitaptır. İnsanlık tarihinin
en fazla yorumlanan kitaplarından biri olan10 Kur’an-ı Kerim’in ayetleri kimi zaman yanlış tefsir
edilmiştir. Bunun nedeni insanların Kur’an ile ilgili algılama, kavrama ve bilgi düzeylerinin farklı olmasıdır. Bu nedenle Kur’an’ın Müslümanlar tarafından doğru bir biçimde anlaşılması için açıklanıp
yorumlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Tefsir ilmi de bu ihtiyacı karşılamaya yönelik bir çaba olarak
ortaya çıkmıştır.
Her insan Allah’ın kitabını in-
YORUMLAYALIM
dirildiği dilden okumak ve anlamak
imkânına sahip olamayabilir. Bu nedenle Kur’an Arapçayı bilmeyenler için
farklı dillere çevrilmiştir. Bu çeviriler,
Kur’an’ın anlaşılmasında önemli bir
adım olmakla birlikte tek başına yeterli
Aşağıdaki ayet mealini yorumlayınız.
“De ki, Rabb’imin sözlerini yazmak
için denizler mürekkep olsa hatta bir
o kadar da eklense, denizler tükenir,
Rabb’imin sözleri yine tükenmez.”
(Kehf suresi, 109. ayet.)
değildir. Çünkü Kur’an, lafzı ve anlam
derinliğiyle eşsiz bir kitaptır. Anlamının
ve edebî inceliklerinin çeviriye aktarılabilmesi için tefsir edilmesi, yani yorumlanması gerekir.
10 Muhammed Hamidullah, Kur’an-ı Kerim Tarihi, s. 23.
30
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
Kur’an’ın birçok ayetinde Allah’ın sözleri üzerinde derinlemesine düşünmemiz istenir.11 Bu
tür ayetlerin çokluğu; Kur’an’ın açıklanıp yorumlanması gereken bir kitap olduğunu açıkça göstermektedir. Bu nedenledir ki Kur’an’ın ilk ve en yetkin müfessiri olan Hz. Peygamber’le başlayan
tefsir faaliyeti onun vefatı sonrasında da devam etmiş ve tarihî süreç içerisinde bir ilim dalı hâline
dönüşerek günümüze kadar gelmiştir.
KONUŞALIM
Aşağıdaki hadiste verilmek istenen
mesaj hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz.
Hz. Muhammed buyuruyor:
“Bir grup, Allah’ın kitabını okuyup
müzakere etmek üzere bir araya gelecek
olsalar, üzerlerine bir huzur ve güven
duygusu iner ve onları Allah’ın rahmeti
bürür. Melekler de onları kanatlarıyla
sararlar. Allah da onları katındaki değerli
kimselerle anar.”
(Müslim, Zikir, 38.)
İlk Müslümanlar Kur’an ayetlerini kendi dillerinde olduğu için kolayca anlıyorlardı. Ayrıca
onlar ayetlerin iniş sebeplerini de biliyorlardı. Bazen gelen ayetlerde anlamadıkları bir şey olursa Hz.
Peygamber’e soruyor ve ondan öğreniyorlardı.
Hz. Peygamber’in vefatından sonra Kur’an ayetlerinin tefsir edilmesi ihtiyacı hasıl oldu.
Çünkü İslam hızla yayılmaktaydı ve yeni Müslüman olan toplumlar Kur’an’ın indirildiği dili bilmiyorlardı. Ayrıca bu insanların ayetleri doğru anlamaları için vahyin geldiği ortamı ve ayetlerin
iniş sebeplerini de bilmeleri gerekiyordu. Bu süreç içerisinde tefsir ilmi daha kapsamlı ve uzmanlık gerektiren bir ilim dalına dönüştü ve zamanla farklı yöntemleri benimseyen tefsir akımları
ortaya çıktı.
Tefsir ilminin Kur’an’ı anlamadaki önemi, bu ilmin belirlediği ilke ve yöntemlerde kendisini
göstermektedir. Kur’an tefsirinde bu ilke ve yöntemlere bağlı kalmak, ayetlerin iniş amaçlarına uygun gerçek anlamlarına ulaşabilmek açısından çok önemlidir.
Tefsir ilmi oluşturduğu alt disiplinlerle Kur’an’ı her yönüyle derinlemesine inceler, Kur’an
üslubunun niteliklerini açıklar. Kelimelerin ve terkiplerin hakiki, mecazi, kinayeli ve deyimsel manalarını, işaretlerini, delaletlerini gösterir. Anlaşılabilirlik seviyelerine göre Kur’an lafızlarını tasnif eder ve inceler. Anlam yönünden kapalı lafızlara açıklık getirir. Kıssalara, olaylara dair yeterli
derecede bilgi verir. Kur’an’da yer alan Arapça olmayan kelimeleri, eş sesli ve eş anlamlı ifadeleri
inceler. Ayetlerin indiriliş sebeplerini, nasih ve mensuhunu açıklar. Böylece Kur’an ayetlerinin doğru
anlaşılmasında önemli bir katkı sağlamış olur.
11 Muhammed suresi, 24. ayet.
31
TEFSİR
3. Tefsir İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi
Kur’an’ı anlama ve yorumlama konusunda, Hz. Peygamber’den günümüze kadar çalışmalar
devam etmiş ve bu amaçla birçok ilim dalı ortaya çıkmıştır. Bu ilim dallarının her biri Kuran’ı farklı bir
yönüyle incelemiş, vardığı sonuçları insanların istifadesine sunmuştur.
Tefsir bir bütün olarak Kur’an-ı Kerim’i inceleyen bir ilim dalıdır ve bu özelliğiyle diğer İslami ilimler için vazgeçilmez bir kaynaktır. Tefsir ilmi Kur’an’ı açıklayıp yorumlarken her ayetin ilgili
olduğu ilim dalının verilerinden faydalanır. Çünkü bu ilimlerin her biri Kur’an’ın itikat, muamelat ve
ahlak gibi farklı konularıyla ilgili ayetlerini konu edinmiştir. Bu nedenle Kur’an ayetlerini tefsir eden
kimselerin diğer İslami ilimlerden faydalanması gerekir. Örneğin “hadis ilmi” Hz. Peygamber’in söz
ve uygulamalarıyla ilgili rivayetleri senet ve metin yönüyle inceler. Bu rivayetlerin güvenilir olanlarını,
uydurma ve zayıf olanlarından ayırmaya çalışır. Böylece Kur’an’ın ilk ve en güvenilir müfessiri olan
Hz. Peygamber’e ait söz ve uygulamaları ortaya koymuş olur. Hadis ilmi ayrıca Kur’an’ın indiği döneme ışık tutarak ayetlerin iniş sebeplerinin öğrenilmesine de katkıda bulunur. Tüm bu çalışmalarıyla
Hadis ilmi, Kur’an’ın anlaşılmasında temel kaynak olan “sünnet”i ortaya koyarak tefsir ilmine kaynaklık etmektedir.
“Fıkıh usulü” ayet ve hadislerden hüküm çıkarmanın yöntemlerini belirler. “fıkıh ilmi” ise bu
yöntemleri kullanarak ayetlerden hukuk ve ibadetle ilgili hükümler çıkarır. Fıkıh usulü ve fıkıh gerek
yöntem ve gerekse hüküm çıkarma yönüyle özellikle ahkam ayetlerinin yorumlanması konusunda tefsir ilmine kaynaklık etmektedirler.
Kur’an’ da yer alan itikâdî ve siyasi konularla ilgili ayetleri inceleyen ilim dalı ise “Kelam”dır.
Bu nedenle tefsir ilmi bu konularla ilgili ayetleri yorumlarken kelam ilminin ortaya koyduğu verilerden
faydalanır.
Tefsir ilminde sıkça müracaat edilen
bir diğer ilim dalı ise “kıraat ilmi”dir. Bu ilim
dalı Kur’an’ın okunuşunun inceliklerini ortaya koyar. Kur’an ayetlerinin anlamları, kelimelerin okunuşlarıyla yakından ilgilidir. Bu
nedenle kıraat ilmi, ayetlerin doğru anlaşılmasında büyük bir öneme sahiptir.
DEĞERLENDİRELİM
Bir ayeti doğru tefsir etme konusunda,
o ayetin iniş sebebini bilmenin önemini
aşağıdaki örnek ışığında değerlendirelim.
“…İyilik
evlere
arkalarından
girmeniz değildir. Evlere kapılarından
girin ve Allah’tan sakının ki kurtuluşa
eresiniz.”
Kur’an ayetlerini tefsir ederken yapılması gereken önemli işlerden biri de ayetin
indiği zaman ve mekân bağlamını doğru bir
şekilde belirlemektir. Bu nedenle ayetin ilgili
olduğu tarihî alanı bilmek, Kur’an’ın nasıl bir
topluma indirildiğini ve hangi şartlarda neleri
değiştirdiğini anlamamıza ve bundan hareketle ayetlerin verdiği mesajları doğru olarak
kavramamıza yardımcı olmaktadır.12 Bu ihtiyaç tefsir ilminin, “İslam tarihi” ve “siyer”
gibi ilimlerden sürekli olarak faydalanmasını
zorunlu kılmaktadır.
(Bakara suresi, 189. ayet.)
Rivayete göre İslam öncesi bir
kimse, hac için ihrama girdiğinde evine
kapısından girmez, evinin arkasından
açtığı bir yoldan girip çıkardı. Bakara
suresinin 189. ayeti bu cahiliyye âdetine
işaret eder ve onu kaldırır.
(Taberî, Camiu’l- Beyan, C 2, s. 188.)
12 Halis Albayrak, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Yöntem”, “Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar”, s. 22-23.
32
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
Aynı şekilde Kur’an’ı Kerim’in bazı ayetlerinin doğru anlaşılması için Kur’an’ın indirildiği dönemden önceki yüzyıllara ait tarihî bilgilere ulaşmak gerekebilir. Zira Kur’an’da en fazla yer tutan
konulardan biri de geçmiş topluluklardan bahseden kıssalardır. Kur’an bu kıssalar aracılığıyla muhatabına mesajlar ve dersler vermeyi amaçlar. Ancak bu mesajların doğru algılanması ayetlerin kastettiği
anlamların doğru kavranmasıyla ilgili bir durumdur. Bunun için tefsir ilmi, genel tarih bilgisine, insanın
kökeni ve kültürel gelişimini inceleyen, “antropoloji”nin verilerine başvurur.
Tefsir, Kur’an ayetlerini açıklarken “dil bilimleri”nden de yararlanır. Müfessir, ilk olarak
Kur’an’ın cümlelerini dil açısından inceler. Ayrıca ayette geçen kelimelerin, Kur’an’ın indirildiği dönemde, hangi anlamda kullanıldıklarını belirlemeye çalışır. Çünkü bu kelimelere tarihî süreç içerisinde
farklı anlamlar yüklenmiş olabilir. Bu nedenle müfessirin Arap dilininin gramerini iyi derecede bilmesi,
hatta Arap edebiyatı hakkında bilgi sahibi olması, ayetlere doğru anlamlar verebilmesi açısından çok
önemlidir.
Kur’an ilahî vahyin sözlü mesajlarına “ayet” derken, Allah’ın yarattığı varlıkları da aynı şekilde “ayet” olarak isimlendirir.13 Bu durumda Kur’an Allah’ın sözlü ayetlerinden oluşurken, kâinat
da Allah’ın kevnî ayetlerinden oluşmaktadır. Bu nedenle tefsir ilmi, varlıkların yaratılışı ve düzeni,
sosyal olayların sebep ve sonuçlarıyla ilgili ayetleri açıklarken fizik, kimya, astronomi, tıp, biyoloji,
psikoloji ve antropoloji gibi bilim dallarından istifade eder. Çünkü, fen bilimleri ve sosyal bilimler,
Kur’an’ın bu konularla ilgili olan ayetlerinin doğru anlaşılmasına katkı sağlayacak bilgileri üretirler.
ARAŞTIRALIM
Aşağıdaki ayetlerin anlamlarını, fen bilimlerinden yararlanarak araştırınız.
“O inkâr edenler, görmüyorlar mı ki,
göklerle yer bitişik iken biz onları ayırdık.
Hayat sahibi olan her şeyi sudan yarattık
Hâlâ inanmıyorlar mı?
“Yağmur dolu
göğe andolsun.”
(Târık suresi, 11. ayet.)
(Enbiyâ suresi, 30. ayet.)
Tefsir ilminin fen ve sosyal bilimleriyle ilişkisi çift yönlüdür. Kur’an-ı Kerim, fen ve sosyal bilimlerinin ilgilendikleri konulara değinir; ancak bu konularla ilgili ayrıntılara yer vermez. Kur’an’ın
bu konulara değinmesinin amacı, yaratılıştaki düzen ve ahenge dikkat çekmek, insanı bu konularda
düşündürmek ve böylece Allah’ın varlığının ve gücünün kavranılmasına yardımcı olmaktır. Diğer bir
amaç ise insanı araştırmaya ve öğrenmeye yönlendirmek, böylece yaratılışın sırlarının kavranmasına
yardımcı olacak bilimsel çalışmalara teşvik etmektir.
13 Şûrâ suresi, 29. ayet.
33
TEFSİR
Fen bilimlerinden “fizik”, maddeyle ilgili olayları ve bu olayların bağlı oldukları fizik kanunlarını ele almaktadır; kimya ise cisimlerin yapısını ve atom düzenini incelemektedir. Yüce Allah
Kur’an’da evrenin yaratılışı, işleyişi, varlıkların fiziki ve kimyevi yapısı ile ilgili konulara değinmekte ve bu konularda bazı somut bilgiler vermektedir. İşte bu bilgileri veren ayetlerin doğru anlaşılması
için fizik ve kimya bilimlerinin verilerinden faydalanmak gerekir. Örneğin bir ayet mealinde şöyle
buyrulur: “Şanı ne yücedir onun ki yeryüzünün tüm bitkilerini, insanların bizzat kendilerini
ve hakkında henüz hiçbir bilgiye sahip olmadıkları şeyleri çifter çifter o yarattı.”14 Ayette ifade
edilen, her şeyin çift olarak yaratılmasının cansız varlıklarla ilgili ne anlama geldiğini fizik ve kimya
biliminin verilerine baktığımızda daha iyi anlamaktayız. Zira bu bilimlerin bugün vardığı sonuçlara
göre her varlığın, hatta enerjinin bile zıt ikiziyle birlikte var olduğu anlaşılmıştır.15
PAYLAŞALIM
Aşağıdaki ayeti ve ayetle ilgili yapılan yorumu
değerlendiriniz. Siz de bu konuda bir örnek bularak
arkadaşlarınızla paylaşınız.
“Görüyorsun ya! Allah, bulutlardan yağmur
indirmektedir. Sonra biz onunla çeşit çeşit ürünler
yetiştirdik. Dağlardan da kimi beyaz, kimi kırmızı, türlü
renklerde kapkara yollar var ettik. İnsanlardan, yerde
yürüyen hayvanlardan ve davarlardan da yine böyle çeşit
çeşit renk renk cinsler yarattık. Kulları içinde Allah’a
karşı ancak ilim sahipleri derin saygı duyarlar. Şüphesiz
Allah mutlak güç sahibidir, çok bağışlayandır.”
(Fâtır suresi, 27-28. ayetler.)
“Dağ geçitlerinde yolların veya ırmakların
aşındırmasıyla meydana gelen yar kesitlerinden oranın
jeolojik yapısını tanımak, renkli kayaların hangi madenlere
ve minerallere işaret ettiğini anlamak için jeolog olmak
gerekir. Bu tür ayetlerde işaret edilen konular, başta
coğrafya olmak üzere, astronomi, meteoroloji, jeoloji,
fizik, botanik, sosyoloji, hatta genetik gibi ayrı ayrı ilim
dallarının sahasına girmektedir. Tabiattaki incelikler, ancak
bu konularda ciddi araştırmalar yapan ilim adamlarınca
yakından gözlenir. Bu gözlemler de onları ilahî kudretle
yüz yüze getirir.”
(Emin Işık, “Kur’an’ın Tercüme ve Tefsiri
Meselesi, Sempozyum, s. 189.)
14 Yâsîn suresi, 36. ayet.
15 Yılmaz Muslu, Yaşayan Gezegen, s. 47- 49.
34
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
Gökyüzünü ve her türlü gök cismini inceleyen ilim dalı astronomidir. Kur’an’da astronomi
ile ilgili birçok ayet bulunmaktadır. Kur’an göklerin ve yerin yaratılışından ve gökyüzündeki sayısız
varlığın düzenli hareketlerinden sıkça bahseder ve bunlar hakkında somut bilgiler verir. Bu bilgilerin
doğru anlaşılmasında astronomi ilminin verdiği bilgilerden faydalanmak gerekir. Örneğin bir ayette
şöyle buyrulmaktadır: “Güneş ve Ay’ın hareketi bir hesaba göredir.”16 Ayetteki “hesap” ifadesiyle
kastedilen planlamanın ne ölçüde mükemmel olduğunu astronominin bu konuda verdiği bilgilerle
daha iyi anlamaktayız.17
Bitki ve hayvanların doğma, büyüme ve üremesini konu edinen biyoloji ilmi ve hastalıkların
tedavi ve önlenmesi ile ilgili çalışmaları yürüten tıp ilmi de Kur’an’ın bu alanlarla ilgili ayetlerinin
tefsirinde önemli bilgiler sunar. Örneğin bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “.... O Allah, sizi annelerinizin karınlarında üç kat karanlığın göbeğinde birbirini izleyen yaratma aşamalarından geçirerek yaratmaktadır .... ”18 Ayette geçen “üç kat karanlık” ifadesinin döllenmiş yumurta hücresinin
anne rahminde geçirdiği üç aşamayı anlattığını ve bu aşamaların neler olduğunu tıp ve biyolojinin
ulaştığı bilgilerle bugün daha iyi anlamaktayız.19
Aynı durum, insanı ruhsal yönüyle inceleyen “psikoloji” ve insanın toplumsal hayatını ele
alan “sosyoloji” gibi ilim dalları için de geçerlidir. Zira Kur’an birçok ayette bu ilim dallarının ilgilendiği konulara değinmiştir. Duygu, düşünce ve inanç yapılarına göre insan tiplemeleri ve bunlarla ilgili psikolojik tahliller; yine bunun yanında geçmiş toplumları konu edinen kıssalar Kur’an’da
önemli bir yer tutmaktadır. Bu konularla ilgili ayetleri tefsir ederken bu ilim dallarının verilerinden
faydalanmak ayetlerin doğru yorumlanması açısından yararlı olmaktadır.
16 Rahmân suresi, 5. ayet.
17 Taşkın Tuna, Güneş Sistemi, s. 37- 41.
18 Zümer suresi, 6. ayet.
19 İlhami Kiziroğlu, Genel Biyoloji, s. 254, 255.
35
TEFSİR
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Tefsir ilminin tanımını yapınız ve amacını açıklayınız.
2. Tefsir ve te’vilin temel farkını söyleyiniz.
3. Tercüme ve mealin farklı özelliklerini sıralayınız.
4. Meallerde görülen bazı farklılıkların sebeplerini söyleyiniz.
5. Kur’an’ın bir başka dile tam bir tercümesi yapılabilir mi? Açıklayınız.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Ayetlerin indiği zaman ve mekân bağlamını belirlemek için Tefsir ilminin başvurduğu ilim
dalı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kelam
B) Fıkıh
C) İslam tarihi
D) Kıraat
E) Dil bilimleri
2. Kur’an-ı Kerim’in kısa açıklamalarla bir başka dile çevrilmesine ne denir?
A) Tefsir
B) Te’vil
C) Tercüme
D) Meal
E) Yorum
3. Tefsir ilmi varlıkların yaratılışı ve düzeni ile ilgili Kur’an ayetlerini incelerken hangi bilim
dallarının verilerinden faydalanır?
A) Psikoloji
B) Tarih
C) Dil bilimleri
D) Fen bilimleri E) Kelam
4. Tefsir de dâhil olmak üzere bütün İslam ilimlerinin ayetlerden hükümler çıkarırken takip
etmeleri gereken yöntemleri belirleyen ilim dalı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hadis
B) Kıraat
C) Dil bilimleri
D) Fıkıh usulü
E) Siyer
5. Bir metni bir başka dile açıklama yapmadan olduğu gibi çevirmeye ne denir?
A) Meal
B) Tefsir
C) Tercüme
36
D) Te’vil
E) Yorum
II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(Hz. Peygamber, te’vil, hadis ilmi, dil ilimleri, İslam tarihi ve siyer, tercüme)
1. Bir ayetin asıl anlamına ulaşmak için muhtemel anlamlarından birini tercih edip yorumlamaya
……………… denir.
2. Kur’an’ın ilk müfessiri .................…...……’ dir.
3. Hz. Peygamber’in Kur’an’ı açıklayıcı söz ve davranışlarını inceleyen ilim dalı ...............’tir.
4. Tefsir ilmi, Kur’an lafızlarının anlamları ve kullanımlarını açıklamak için ...............................
faydalanır.
5. Tefsir ilmi, Kur’an’da oldukça fazla yer tutan kıssalarda verilen bazı tarihi bilgilerin doğru
anlaşılmasını sağlamak için ………….. ve ……………… ilimlerinden faydalanır.
37
TEFSİR
III. ÜNİTE
TEFSİR TARİHİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Peygamberimizin Kur’an’ın insanlara ulaştırılması ve açıklanmasındaki rolünün ne olduğunu araştırınız.
2. Sahabenin Kur’an’ı anlama noktasında sonraki nesillere göre avantajları neler olabilir? Araştırınız.
3. “Rivayet” ve “dirayet” kelimelerini sözlükten bulunuz.
4. Bildiğiniz tefsir kitaplarından birkaçını söyleyiniz.
38
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
1. Hz. Peygamber'in Yaşadığı Dönemde Tefsir
Arapça olarak indirilen Kur’an-ı Kerim, Peygamberimiz tarafından anlaşılmış ve sahabeye aktarılmıştır. Peygamberimiz indirilen ayetler hakkında zaman zaman açıklamalar da yapmıştır. Ayetlerin
anlaşılmasına yardımcı olan bu açıklamaların nedenleri arasında Kur’an’ın eskiden
TARTIŞALIM
de kullanılan bazı kelimelere yeni anlamlar
yüklemesi, bazı ayetlerde kıssaların özlü bir
“Ey Resûl! Rabb'inden sana indirileşekilde anlatılması, bazı emir ve yasakların
ni tebliğ et...”
kapalılığı sayılabilir.
(Mâide suresi, 67. ayet.)
Hz. Muhammed’in peygamberlik“...Sana da bu Kur’an’ı indirdik,
le ilgili üç temel görevi; kendisine indirilen
insanlara kendilerine indirileni anlatasın
vahyi insanlara iletmek (tebliğ), vahyi açıkdiye. Belki düşünürler.”
lamak (tebyin) ve kanun ve hüküm koy(Nahl suresi, 44. ayet.)
maktır (teşri). Bu nedenle Kur’an’ın tefsiri
“Biz bu Kitab’ı sana sırf hakkında
Peygamberimiz'le başlamıştır. Çünkü Peyihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayagamberimiz, vahyin ilk muhatabıdır. Kur’an,
sın ve iman eden bir topluma da hidayet ve rahPeygamberimiz'e indirildiğinden onun en iyi
met olsun diye indirdik.”
ve en doğru açıklamasını da o bilmektedir.
(Nahl suresi, 64. ayet.)
Kur’an’ın ilk muhatapları olan sa“Ve biz her gönderdiğimiz peygambehabiler onun ruhuna vakıf oldukları hâlde,
ri, ancak bulunduğu kavminin diliyle gönayetleri iyice anlamak ve doğru amel etmek
derdik ki onlara iyice açıklasın…”
konusunda zaman zaman Hz. Peygamber'in
(İbrahim suresi, 4. ayet.)
tefsirine ihtiyaç duymuşlardır. Peygambe“Onlar, yanlarındaki Tevrat’ta ve
rimiz de lüzum gördükçe ayetleri tefsir etİncil’de yazılı buldukları Resûle, o ümmî
miştir. Yaptığı açıklamalarla Kur’an’ın anpeygambere uyan kimselerdir. O, onlara
laşılmasını ve yaşanmasını sağlamış, amelî
iyiliği emreder, onları kötülükten alıkoyar.
konulardaki davranışlarıyla da ayetlerin
Onlara iyi ve temiz şeyleri helâl, kötü ve pis
uygulanışını göstermiştir.
şeyleri haram kılar. Üzerlerindeki ağır yükleri ve zincirleri kaldırır. Ona iman edenler,
Kur’an-ı Kerim’de namazın emredilona saygı gösterenler, ona yardım edenler
miş olduğunu, ancak namazın vakitleri, rekât
ve ona indirilen nura (Kur’an’a) uyanlar
sayıları ve diğer detaylarının Peygamberimiz
var ya, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.”
tarafından açıklandığını bu duruma örnek
(Âraf Suresi, 157. ayet)
olarak gösterebiliriz. Yine Kur’an’da hac
emredilmiş, ancak haccın nasıl uygulanacağı
Yukarıda mealleri verilen ayetlerde
peygamberimizin hangi görevine vurgu yaPeygamberimiz tarafından uygulamalı olarak
pılmaktadır? Arkadaşlarınızla tartışınız.
gösterilmiştir. Buna göre Peygamberimiz'in
Kur’an’ı tefsiri, sadece sözle değil, aynı zamanda davranışlarıyla da fiilî bir tefsirdir.
39
TEFSİR
KONUŞALIM
BİR AYET BİR HADİS
“Vaktiyle, biz Kâbe’yi insanlar için toplanma yeri ve güvenli bir mabet kıldık.
(Ey insanlar!) Siz de Makam-ı İbrahim’i namazgâh edinin.” buyurduk. Yine vaktiyle
İbrahim ve İsmail’e şöyle buyurmuştuk: “Tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rükû
ve secde edenler için evimi (Kâbe’yi) tertemiz tutun.”
(Bakara suresi, 125. ayet.)
Câbir b. Abdullah (r.a.) Peygamberimiz'in haccının bir bölümünü şöyle anlatmıştır:
“Resulullah (s.a.v.), Mekke’ye gelince mescide girdi, önce Hacerü’l-Esved’i istilam etti
(yani eliyle selamladı), sonra Kâbe’yi sol yanına alarak üç sefer hızlıca yürüyerek dört
sefer de normal yürüyerek tavafı tamamlamış oldu. Sonra Makam-ı İbrahim’e gelerek,
“...İbrahim’in makamını namazgâh edinin...” (Bakara suresi, 125. ayet.) ayetini okudu.
Makamı kendisi ile Beyt arasına alarak iki rekât namaz kıldı. İki rekâtlık namazdan sonra
Hacerü’l-Esved’e gelerek eliyle selamladı. Sonra Safa Tepesi'ne çıktı. “Safa ve Merve
Allah’ın sembollerindendir...” (Bakara suresi, 158. ayet.) ayetini okudu.
(Tirmizî, Kitabu’l-Hacc, 33.)
Yukarıdaki ayetin Peygamberimiz tarafından tefsir ediliş şekli üzerinde konuşunuz.
İlahi hitabın, indirildiği toplumun seviyesini ve anlayışını gözetmesi, onların ayetleri anlamada fazla bir açıklamaya ihtiyaç duymadıklarını gösterir. Bu yüzden Peygamberimiz'in müfessir özelliğinden daha çok mübelliğ özelliği ön plana çıkar. Hz. Aişe validemizin ifadesiyle Cebrail (a.s.), Hz.
Peygamber’e (s.a.v.) Kur’an’ın kendinin yanında beyanını da (tefsirini) öğretmekteydi. Bu ifadeden
hareketle Kur’an tefsirinin merkezini Hz. Peygamber’in bizzat kendisi, yani hadisleri ve bu hadislerin yaşanmış canlı birer modeli olan sünneti oluşturur. Kur’an tefsirinde hareket noktamız, metodumuz ve dayanağımız Hz. Peygamber’in merkeze alındığı bir yaklaşım olmalıdır, böyle yapılmadığı
takdirde, Kur’an tefsirinde arzulanan hedefe ulaşma imkanımız kalmayacaktır.
Hz. Peygamber (s.a.v.), ihtiyaç duyulduğunda anlayış farklarından doğan soru ve sorunları
çözmüş olduğu gerçeğini de unutmamak gerekir. Örneğin Peygamberimiz bazı kelime ve ayetleri
bazen doğrudan, bazen soru üzerine, bazen de kendisi sorup ardından cevaplamak suretiyle açıklamıştır. Bununla birlikte Peygamberimiz'in tefsiri, lügat, belagat gibi ilimlerden hareketle yapılmış
sistematik ve ayrıntılı bir tefsir de değildir. O, daha ziyade indirilen ayetlerin ilahî maksadının daha
iyi anlaşılmasını sağlamak, insanları ibadete teşvik etmek ve güzel ahlaka yönlendirmek amacıyla
açıklamalar yapmıştır.
40
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
PEYGAMBERİMİZDEN TEFSİR ÖRNEKLERİ
‫ر‬
1
Tefsir Şekli
Tefsir
Tefsir Edilen Ayet
‫ال ِة‬
َ ‫الص‬
ِ ‫الصل ََو‬
َّ ‫ات َو‬
َّ ‫َحاف ُِظوا َعلٰ ى‬
ُ ‫قا ََل َر ُس‬
‫لو ُة‬
ِ ّٰ ‫ول‬
َ :)‫الل (ص‬
ٰ ‫ص‬
“Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah’a
Allah’ın elçisi buyurdu ki: “Orta
‫ِين‬
ِ ّٰ ِ ‫ُوموا‬
َ ‫ل ق َا ِنت‬
ُ ‫ال ُْو ْس ٰطى َوق‬
saygı ve bağlılık içinde namaz kılın.”
‫ص ِر‬
َ ‫طى‬
ْ ‫لو ُة ال َْع‬
ٰ ‫ص‬
ٰ ‫ال ُْو ْس‬
(Tirmizî, Kitabu’t-Tefsir, 3.)
‫اس َي ْو َم‬
ِ ّٰ ‫ان مِ َن‬
ٌ َ‫ َو َأذ‬Hz. Ali Hz. Peygamber'e bu ayetteki
ِ ‫الل َو َر ُسولِهِ ِإلَى ال َّن‬
َ ْ ‫ْح ِّج‬
‫الكْ ب ِ ِر‬
َ ‫“ َي ْو َم ال‬Hacc-ı Ekber
َ ْ ‫ْح ِّج‬
‫ين‬
َ ّٰ ‫الكْ َب ِر َأ َّن‬
َ ِ‫يء مِ َن ال ُْم ْش ِرك‬
َ ‫َ ال‬
ٌ ‫الل َب ِر‬
‫َو َر ُسول ُُه‬
Günü”nün
hangi
gün
olduğunu
sormuş, Hz. Peygamber de Kurban
“Hacc-ı ekber (en büyük hac) gününde Allah ve
Bayramı’nın birinci günü olduğunu
Resulü'nden insanlara bir bildiridir: Allah ve Resulü
söylemiştir.
müşriklerden uzaktır…”
(Tevbe suresi, 3. ayet)
‫ْخ ْي ُط‬
ْ ‫“…وكُ لُوا َو‬
َ ‫اش َر ُبوا َح ّٰتى َي َت َب َّي َن ل َُك ُم ال‬
َ
3
açıklamıştır (beyan).
namaz, ikindi namazıdır.”
(Bakara suresi, 238. ayet)
2
Peygamberimiz kapalı
(müphem) bir ifadeyi
َْ
َ ْ ‫ْخ ْي ِط‬
”…‫ال ْس َودِ مِ َن ا ْلفَ ْج ِر‬
َ ‫ض مِ َن ال‬
ُ ‫ال ْب َي‬
“… . Şafağın aydınlığı gecenin karanlığından
ayırt edilinceye (tan yeri ağarıncaya) kadar
yiyin, için. …”
Peygamberimiz
kendisine sorulan
sorular üzerine bazı
kelime ve ayetlerin
anlamını açıklamıştır.
(Tirmizî, Kitabu’t-Tefsir, 10.)
Peygamberimiz ayette yer alan
‫ْخ ْي ِط‬
َ ‫( َال‬iplik) lafızlarının anlamı
sorulunca o, kelime ile kastedilenin
gündüzün aydınlığı ile gecenin
karanlığı olduğunu açıklamıştır.
Hz. Peygamber
müşkil (birden fazla
anlama gelen) lafızları
açıklamıştır.
(Buharî, Savm, 16)
(Bakara suresi, 187. ayet)
Ayette
meyte
ve
olarak
haram
kılınmıştır.
kan
umumi
Ancak
Peygamberimiz “Denizin suyu pak,
4
”‫الد ُم‬
َّ ‫ت َعل َْي ُك ُم ال َْم ْي َتةُ َو‬
ْ ‫“…ح ِّر َم‬
ُ
“Size meyte, kan, domuz eti…haram
kılındı...”
(Mâide suresi, 3. ayet)
meytesi
helaldir.”
(Ebu
Davud,
Bize iki meyte ve iki kan helal kılındı;
Hz. Peygamber,
Kur'an'ın bazı umumi
(genel) ifadelerini tahsis
meyteler: balık ve çekirge; kanlar
etmiştir.
Tahare, 41; Tirmizi, Tahare, 52.) ve “
ise karaciğer ve dalaktır.” buyurarak
ayetin umum ifadesini tahsis etmiştir.
(İbn Mace, Et’ime, 31)
Teyemmüm ile ilgili ayette
ُ ‫( َو َأ ْي ٖ ۪د‬ve ellerinizi) ifadesi mutlak
‫يك ْم‬
bir ifadedir ve bu ifade hadiste
‫يدا َط ِّي ًبا‬
ً ‫ص ٖ ۪ع‬
َ ‫اء َف َت َي َّم ُموا‬
ً ‫“… َفل َْم َت ِج ُدوا َم‬
5
ُ ‫َام َس ُحوا ِب ُو ُجوهِ ُك ْم َو َأ ْي ٖ ۪د‬
”… ‫يك ْم مِ ْن ُه‬
ْ ‫ف‬
“…su bulamazsanız, o zaman temiz bir
toprağa yönelin. Onunla yüzlerinizi ve
ellerinizi meshedin (Teyemmüm edin). …”
(Maide suresi, 6. ayet)
ِ‫ض ْر َب ٌة ِلل َْو ْجه‬
َ ِ‫ض ْر َب َتان‬
َ ‫اَل ََّت َي ُّم ُم‬
‫ض ْر َب ٌة ِلل َْي َد ْي ِن ِإلَى ا ْلمِ ْرف ََق ْي ِن‬
َ ‫َو‬
“Teyemmüm iki darptan (toprak
vb. yere vurmaktan) ibarettir. Bir
darp yüz için, bir darp da dirseklere
kadar olmak üzere eller içindir.”
(Tirmizi, Taharet, 110) buyrulmuş
ve
‫( ِإلَى ا ْلمِ ْرف ََق ْي ِن‬dirseklere kadar)
ifadesi ile mutlak takyid edilmiştir.
41
Hz. Peygamber,
Kur'an'ın bazı mutlak
ifadelerini takyid
etmiştir (sınırlanmıştır).
TEFSİR
2. Sahabe Dönemi'nde Tefsir
DÜŞÜNELİM-BELİRTELİM
Kur’an, Peygamberimiz'e sahabenin
berlenmesi, yazılması, açıklanması, anlaşıl-
“Tefsire gelince bil ki Kur’an, Arap
dili ve Arap dilinin üslup ve belagatiyle
indirilmiştir. O indirildiğinde Arapların hepsi
Kur’an’ı anlıyorlardı ve onun bütün ayrı
ayrı kelime ve terkiplerindeki manalarını
biliyorlardı. Kur’an tevhidi ve dinî farzları
hadiselere uygun olarak beyan etmek
maksadıyla cümle cümle, ayet ayet inzal
ediliyordu. … Nebi (s.a.v.), kapalı (mücmel)
olanı açıklıyor, nasih ve mensuhunu ayırt
ediyor, sahabelere öğretiyor ve onlar da
öğreniyorlardı. Ayrıca sahabeler, ayetlerin
nüzul sebebini ve bunun gerektirdiği
durumları da öğreniyorlardı.”
ması ve uygulanmasında Peygamberimiz'in
(İbn Haldun, Mukaddime, C 1, s. 553, 554.)
yaşadığı ortamda ve onların konuştukları
dilde peyderpey nazil oluyordu. Bu nedenle sahabenin büyük çoğunluğu hangi ayetin
nerede, nasıl, ne hakkında ve hangi sebeple
nazil olduğunu biliyordu. Hatta ayetlerin indirilmesine neden olan olayların içinde yaşıyorlardı. Örneğin sahabe, içkinin yasaklanması
sürecindeki ayetlerin indirilmesine şahitlik
etmiş ve birebir uygulamıştı. Kur’an’ın ilk
muhatapları olarak Kur’an’ın okunması, ez-
yürüttüğü tüm faaliyetlere bizzat katılmış-
İbn Haldun, sahabenin tefsirle ilgili hangi özelliklerine dikkat çekmiştir?
Düşüncelerinizi belirtiniz.
lardı. Anlayamadıkları bir ayeti doğrudan
Peygamberimiz'e sorup dinliyorlar. Böylece
ayetlerde kastedilen anlamları bilginin asıl
kaynağından öğreniyorlardı.
Sahabe,
ayetlerin
yorumlanmasın-
YORUMLAYALIM
da Kur’an’ın bütünlüğünü ve konuyla ilgi-
Hz. Ali şöyle demiştir: “Allah’a
li diğer ayetleri dikkate almanın yanında,
yemin ederim ki hangi ayet indi ise ben
Peygamberimiz'in söz ve uygulamalarından
onun nerede ve ne hakkında indiğini
da faydalanmıştır. Böylece ayetlerin indi-
bilirim. Şüphesiz Rabb'im bana iyi anlayan
rilme sebebini ve Peygamberimiz'in onlara
bir kalp ve çok soran bir lisan lütfetmiştir.”
öğrettiği her türlü bilgiyi naklederek tefsir
“… Bana Allah’ın kitabından sorunuz.
ilminin
temelini atmışlardır. Kur’an, sa-
Allah’a yemin ederim ki inen her ayetin
habenin konuştuğu dilde indirildiğinden,
gece mi, gündüz mü, ovada mı yoksa
Peygamberimiz'den doğrudan duymamış ol-
dağda mı indiğini bilirim.”
salar bile, onların ayetlerin kelime ve terkip-
(Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir ve’l-
lerindeki manalarını açıklamaları önemlidir.
Müfessirûn, C 1, s. 89, 90.)
Yeterli açıklamanın bulunmadığı durumlar-
Hz. Ali bu sözüyle Kur’an tefsiri
da sahabenin kendi görüş ve düşüncelerini
ile ilgili kendisinin ve sahabenin hangi
esas alarak yaptıkları içtihat da Kur’an’ın ilk
özelliğine
muhataplarının onu nasıl anladığını göster-
vurgu
Yorumlayınız.
mesi bakımından önem arz eder.
42
yapmak
istemiştir?
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Allah ve Resulü'ne mutlak bağlılıkları ve saf imanları, sahabe tefsirini önemli kılan bir başka
noktadır. Böylece sonraki nesillerde ortaya çıkan mezhep taassubu ya da siyasi çıkar ilişkileri gibi
olumsuz etkenler, onların zihinlerini bulandırmamış ve tefsirlerini etkilememiştir.
Sahabilerin Kur’an tefsirindeki bilgisi ve yeteneği aynı değildi. Çünkü bilgi düzeylerinin farklılığı, dilin inceliklerine vakıf olma, Peygamberimiz'in sohbetine sürekli katılma gibi etkenler sahabenin tefsir düzeyini etkilemiştir. Bundan dolayı bazı sahabiler, yanlış yapabilecekleri endişesiyle
Kur’an’ı açıklamaktan çekinirken bazıları da Kur’an’ı açıklama konusunda gayret göstermişlerdir.
Sahabe içerisinde aralarında Ali b. Ebi Talip, Abdullah b. Mes’ud, Abdullah b. Abbas, Ubey
b. Kâ’b, Ömer b. Hattab ve Hz. Aişe’nin de bulunduğu kişiler Kur’an tefsiri konusunda ön plana
çıkmışlardır. “Tercümanü’l-Kur’an” adıyla da anılan Abdullah b. Abbas (öl. 68/687), tefsirle ilgili
rivayetleri oldukça fazla olan sahabilerden biridir. İbn Abbas, öğrencileri vasıtasıyla Mekke tefsir
ekolünün kurucusu sayılmıştır. İbn Abbas’ın tefsir rivayetlerine, “kevser” kelimesini “hayır, iyilik”
olarak yorumlaması örnek olarak verilebilir.
BİLGİ KUTUSU
Sahabe tefsirinin bazı özelikleri:
* Sahabeler ayetlerin genel manasını vermekle yetinmişlerdir.
* Sahabe döneminde ahkâm ayetlerinden az sayıda hükümler çıkarılmıştır.
* Bu dönemde sebebi nüzule ağırlık verilmiştir.
* Dil ile kısa yorumlar yapılmıştır.
* Müteşâbih ayetler üzerinde durmamışlardır.
Kur’an ve tefsir bilgisi en fazla olan sahabilerden biri de Abdullah b. Mesud (öl. 32/652)’dur.
Kûfe tefsir ekolünün kurucusu sayılan İbn Mesud, müteşabih ayetleri daha çok rey ve içtihatla te'vil
yoluna gitmiştir. Onun rey ve içtihada dayanan tefsir ekolü daha sonra Hanefî mezhebinin doğmasında etkili olmuştur. Örneğin İbn Mesud, yemin kefaretinden bahseden, “...Bunları bulamayan üç
gün oruç tutar...”1 ayetini ‫ات‬
ٌ ‫ ُم َتت َا ِب َع‬: “art arda” ifadesiyle tefsir etmiştir. Bunun için Hanefi mezhebine
göre yemin kefareti için oruç tutmak isteyen bir kimse orucunu üç gün peş peşe tutmak zorundadır.
3. Tabiîn Dönemi'nde Tefsir
Hz. Peygamber zamanında Arap Yarımadası’nın en uzak sınırlarına kadar ulaşan İslamiyet,
onun vefatından sonra da hızlı bir biçimde yayılmaya devam etti. Mısır, Suriye, Irak ve İran topraklarının fethi bu ülkelerde vali, kadı ve muallimlere ihtiyacı gündeme getirdi. Gittikleri ülkelerde
Kur’an’ı ve Peygamber'in uygulamalarını öğreten sahabe Medine ve Mekke dışında Kûfe ve Şam
1 Mâide suresi, 89. ayet.
43
TEFSİR
KARŞILAŞTIRALIM
Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsirini yazarken pek çok
konuda araştırma yapmıştır. Sahabeler ise belirtilen konularda araştırma yapmaya gerek
duymamışlardır. Sahabelerin araştırma yapmaya gerek duymamalarının nedenleri ve
onları tefsir konusunda sonraki nesillerden farklı kılan özellikleri nelerdir? Karşılaştırıp
yazınız.
SAHABEYİ AYETLERİ ANLAMA
ELMALILI
KONUSUNDA SONRAKİ NESİLLERDEN AYETLERİ
HAMDİ
ANLAMA
YAZIR’IN
KONUSUNDA
ÜSTÜN KILAN BAZI ÖZELLİKLER
YAPTIĞI BAZI ÇALIŞMALAR
Sahabeler, ayet ve surelerin nüzul
Bazı sure ve ayetlerin nüzul sebeplerini
sebeplerini yaşamış, görmüş ve duymuştur.
ilgili kaynaklardan araştırmıştır. (bk. Tebbet
suresinin tefsiri ve Kevser suresi 3. ayetin
tefsiri)
Bazı
dönemindeki
kelimelerin
anlamlarını
Peygamberimiz
öğrenmek
için
Cahiliye şiirine (bk. Yûsuf suresi 1. ayetin ve
Kalem suresi, 42. ayetin tefsiri) ve kelimelerin
o
tarihteki
kullanımlarına
sözlüklerden
bakmıştır. (bk. Şûrâ suresi, 20. ayetin tefsiri)
Ayetlerde kastedileni Peygamberimize
doğrudan soramayacağı için Peygamberimizden ve sahabeden nakledilenlere müracaat etmiştir. (bk. Bakara suresi 1. ayetin tefsiri)
Bazı ayetlerin Peygamberimiz tarafından uygulanış biçimini yazılı kaynaklardan
araştırmıştır. (bk. Bakara suresi, 158. ayetin
tefsiri)
Bedir Savaşı gibi bazı ayetlerin nüzul sebebi olan tarihi bir olayın içinde olması mümkün değildir. (bk. Enfâl suresi, 41-44.
ayetlerin tefsiri)
Bazı ayetlerin eleştirdiği Cahiliye örf
ve adetleriyle ilgili araştırma yapmıştır. (bk.
Necm suresi, 9. ayetin tefsiri, Tekvîr suresi,
8-9. ayetlerin tefsiri)
44
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
gibi şehirlerde de ilmî faaliyetlerin başlamasına ve gelişmesine katkıda bulundular. Böylece İbn
Abbas’ın öğrencileri Said b. Cübeyr, Mücahid ve İkrime gibi tabiînin önde gelen müfessirleri nakle
dayalı rivayet yöntemini esas alan “Mekke ekolü”nü, Ubey b. Ka’b’ın öğrencileri, Zeyd. b. Eslem ve
Muhammed b. Ka’b el Kurazî gibi tabiîler ise “Medine ekolü”nü oluşturdular. İbn Mesud’un öğrencileri İbrahim en Nehaî, Muhammed b. Sirin ve Hasan el-Basrî gibi tabiinin önde gelen müfessirleri
ise nakil yanında reye dayalı dirayet yöntemini kullanan “Kûfe ekolü”nü oluşturdular.
Peygamberimiz'le bizzat karşılaşmamış ve ayetlerin indirilişine tanıklık etmemiş olduklarından tabiin dönemi müfessirleri, ayetleri yorumlarken daha fazla açıklama yapma gereği duymuşlardır. Benzer şekilde sahabe döneminde sınırlı sayıdaki ayetlerin tefsiri yapılmışken tabiîn döneminde
Kur’an tamamen tefsir edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla henüz tüm usulleri belirlenmemiş olmakla
birlikte tefsir bağımsız bir ilim olma yolunda ilerlemiştir.
Sahabe Dönemi'nde sözlü olarak devam eden tefsir hareketi, Tabiin Dönemi'nde de bazen
sahifelere yazılmış olmakla birlikte, çoğunlukla sözlü olarak devam etmiştir. Tabiin, içtihatlarında
bir yandan Kur’an lafızlarının ilk kullanılışını esas alırken diğer yandan da lügat, sarf, nahiv ve
belagat gibi dil bilimi ve anlam biliminden faydalanmışlardır. Bunun yanı sıra tarihsel ve toplumsal
bilimlerin ilkelerini gözettikleri de görülmektedir. Böylece ayetlerin yorumunda rey ve içtihadın kullanılmaya başlanması farklı görüşlerin
ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
PAYLAŞALIM
Müslümanların farklı kültürlerle
Hz. Peygamberin vefatından yaklaşık 30 yıl
karşılaşması da bu anlayış farklılıklasonra Müslümanlar, İran topraklarının tamamını
rının doğmasına neden olmuştur. Arap
ve Bizans İmparatorluğu’na bağlı Mısır, Suriye,
olmayan milletlerden Müslüman olanKudüs ve Irak topraklarını fethetmişlerdi. Bunun
ların (mevâlî) tefsirle daha çok uğraşsonucunda o bölgelerdeki Yahudi, Hristiyan,
maya başlamaları onların kültürlerinin
Zerdüşt ve Sabiilerden
bazıları Müslüman
Müslümanlar arasında yaygınlaşmasıolmuşlardı.
na imkân vermiştir. … Bazı Müslüman
âlimlerin, ehl-i kitap olarak kabul edilen
Farklı kültürlerden olup da İslam'a giren
Yahudi ve Hristiyanların kültürünü kısinsanların daha önce Müslüman olan insanlar
saların tefsirinde kullanmaya başlamaarasında ne gibi kültürel etkileri olmuş olabilir?
sıyla İsrailiyyât adı verilen rivayetler,
Fikirlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
İslam kültürüne girmiştir. Bu rivayetler,
özellikle rivayet yöntemine dayanan
tefsirlerin değerini düşürmüştür. Bu tür rivayetlere Tabiin Dönemi'nden itibaren özellikle kıssaların
tefsirinde sık sık başvurulmuştur. Tabiin dönemi tefsir faaliyetleri sonucunda bütün Kur’an ayetleri
çeşitli bilimlerden faydalanılarak açıklanmış ve böylece tefsir bir ilim olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca bazı sahabilerin tefsir yöntemlerini takip eden tabiiler, rivayet ya da dirayet yöntemlerini kullanan Mekke, Medine ve Kûfe tefsir ekollerini oluşturmuşlardır.
45
TEFSİR
KARŞILAŞTIRALIM
Aşağıda sahabe ve tabiîn döneminin tefsir özelliklerinden bazıları verilmiştir. Bu özelliklerden
hareketle sahabe ve tabiîn dönemi için doğru olanlarını (√) ile yanlış olanı (X) ile işaretleyiniz.
ÖZELLİKLER
SAHABE
DÖNEMİ
TEFSİRİ
TABİİN
DÖNEMİ
TEFSİRİ
Kur’an’daki bütün ayetlerin tefsiri yapılmıştır.
Ayetlerin indirildiği ortamı yaşamaları tefsirlerinin bir
özelliğidir.
Arap olmayanlar (mevâlî), tefsir hareketinde daha fazla
rol almaya başlamıştır.
Mekke ve Kûfe gibi tefsir okulları oluşmaya başlamıştır.
Yaratılış ve kıssalarla ilgili ayetlerin tefsirinde İsrailiyyat
haberleri yaygınlaşmıştır.
Farklı kültürlerle karşılaşmalar sonunda farklı görüşlere
zemin teşkil eden tefsir anlayışları yaygınlaşmıştır.
Ayetlerin tefsirinde Peygamberimizin sünnetinden gördüklerini ve hadislerinden doğrudan duyduklarını aktarmışlardır.
4. Tefsirin Tedvin Dönemi
Toplamak, kaydetmek, yazıya geçirmek anlamındaki tedvin; rivayet yoluyla hafızadan hafızaya nakledilen ve çeşitli yazı malzemeleri üzerinde dağınık hâlde bulunan tefsirle ilgili söz ve
metinleri toplamak, düzenli bir şekilde yazıya geçirerek tefsir kitaplarını oluşturmak anlamına gelir.
Buna göre tefsirin tedvini denilince Kur’an tefsiriyle ilgili rivayetlerin düzenli bir şekilde kitaplarda
toplanması anlaşılır.
Tefsirle ilgili rivayetlerin tedvin edilmesine kadar tefsir faaliyeti çeşitli aşamalardan geçmiştir. Bu aşamaların ilki, Peygamberimiz ve sahabenin dönemindedir. Sözlü kültürün daha yaygın olduğu Peygamberimiz Dönemi'nde Kur’an’la karışması ihtimali nedeniyle Kur’an dışında genellikle
başka bir şey yazılmamıştır.
İkinci aşamada ise Peygamberimiz Dönemi'nde yazılmış az sayıdaki hadis sahifeleri ve muhaddislerce ezberlenen hadisler çeşitli mecmualarda toplanılmaya başlandı. Bu hadis mecmualarının
46
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
bazı bölümleri ayetlerin tefsirleriyle ilgili olduğundan hadis kitaplarında ''kitabu't-tefsir'' olarak adlandırıldı. Böylece tefsir rivayetleri, hadis kitapları
içerisinde de olsa bağımsız bölümler oluşturmaya
başladı. Yine bu dönemde Kur’an’daki kelimeler,
başka dillerden Kur’an’a giren kelimeler, eş sesli
ve eş anlamlı kelimeler üzerine araştırmalar yoğunlaştı. Bunların bir kısmı da yazıldı. Bu döneme
tefsirin kitabeti adı verilmiştir.
Üçüncü aşama ise tabiin döneminin sonlarından itibaren başlayan tedvin dönemidir. Bu
dönemde tefsir rivayetleri, hadis kitaplarının birer
bölümü olmaktan çıktı. Kur’an’ı baştan sona tefsir eden bağımsız tefsir çalışmaları kitaplarda top-
Mukâtil b. Süleyman’ın “Kitabu’t, Tefsiri’l­­-Kebir”
adlı eseri
lanmaya başlandı. Bu anlamda Kur’an-ı Kerim’i
baştan sona tefsir eden ilk yazılı kitap, Mukâtil b. Süleyman (öl. 150/767)’ın “Kitabu’t-Tefsiri’lKebir”idir. Tefsiri dışında onun Kur’an’daki eş sesli ve eş anlamlı kelimeleri ve ahkâm ayetlerinin
açıklamasını derleyen iki eseri günümüze yazılı olarak ulaşmış ilk tefsir vesikalarıdır. Mukâtil’in
tefsirinde kelimelerin farklı anlamları, ilk dönem kıraat farklılıkları verilmiş, sebeb-i nüzul, tarihî
haberler ve şahıs isimleri çokça nakledilmiştir. Örneğin Mukâtil, “ِ‫الزور‬
ُّ َ‫اج َتن ُِبوا ق َْول‬
ْ ‫ َو‬...” “...yalan
sözden sakının.”2 ayetini “‫الش ْر ُك‬
ِّ ‫“ ” َوا َّت ُقوا ق َْولَ ا ْلكِ ذْ ِب َو ُه َو‬Şirk olan yalan sözden korkun.” şeklinde
tefsir etmiştir.3
Bunun dışında en eski yazılı tefsir vesikaları şunlardır:
Ali b. Ebi Talha (öl. 143/760)’nın tefsir risalesi: Bu tefsir risalesinden Buharî hadis kitabında ve
Taberî Tefsiri'nde çeşitli nakiller yapmışlardır.
Süfyan es-Sevrî (öl. 161/778)’nin Arap dilinin filoloji kurallarına ve sebeb-i nüzule dayanarak
ayetleri açıklayan eseri “Kitabu’t-Tefsîr” ilk yazılı tefsirlerdendir. Bu eser Kur’an’daki bütün ayetleri
tefsir etmemektedir.
2 Hac suresi, 30. ayet.
3 Mukâtil b. Süleyman, Tefsiru Mukâtil b. Süleyman, C 3, s. 123; Tefsir-i Kebir, C 3, s. 97.
47
TEFSİR
5. Kaynak ve Yöntem Bakımından Tefsir Çeşitleri
Tefsirin kaynakları başlangıçta Kur’an, Peygamberimiz'in hadisleri, sahabe ve tabiin sözü olarak belirlenmiştir. Bu kaynaklara dayalı tefsirler, rivayet tefsirleri olarak adlandırılır. Bu kaynaklar
yanında zamanla müfessirler Arap dili ve edebiyatının imkânlarından faydalanmışlar, rey ve içtihada
başvurmuşlardır. Böylece akıl ve bilimler de tefsirin kaynakları arasında yer almıştır. Bu kaynaklara
dayanan tefsir çalışmalarına da dirayet tefsirleri adı verilmiştir.
NOT EDELİM
Rivayet Tefsirleri
Yöntem
Bakımından
Tefsirler
Dil Bilimsel Tefsirler
Dirayet Tefsirleri
Kelamî Tefsirler
Fıkhî Tefsirler
Tasavvufî Tefsirler
Müfessirler, Kur’an’ı tefsir faaliyetlerinde iki yönteme başvurmuşlardır. Ayetlerle ilgili daha
önce söylenenleri naklederek kendi görüşünü belirtmekten kaçınanların yaptıkları tefsirler “rivayet tefsirleri” olarak adlandırılır. Ayetlerle ilgili rivayetler yanında dil bilim ve diğer bilimlerden
faydalanıp kendi görüşlerini aktaranların tefsirleri ise “dirayet tefsirleri” olarak adlandırılır. Ancak
bu iki yöntem, birbirinden tamamen ayrılamaz. Çünkü rivayet tefsirlerinde belli bir görüşün tercihi
düzeyinde de olsa dirayet yöntemi kullanılmışken dirayet tefsirlerinde de konuyla ilgili rivayetler
kullanılmıştır. Buna göre kullanılan yöntemin özelliğine göre tefsir, kaynak ve yöntem bakımından
rivayet ve dirayet tefsirleri olmak üzere ikiye ayrılmıştır:
5.1. Rivayet Tefsirleri
Tefsir başlangıçta, Peygamberimiz ve sahabilerden rivayet edilen sözlerden ibaretti. İlk dönem müfessirleri Peygamberimiz ve sahabeden nakledilen sözlerle tefsir yapıyor ve kendi görüşlerine yer vermiyorlardı. Bu tür tefsirler, rivayet tefsiri olarak isimlendirilmiştir. Rivayet tefsirlerine
me’sur, menkûl ya da naklî tefsir adı da verilmiştir.
Rivayet yönteminde bir ayet tefsir edilirken önce konuyla ilgili daha açıklayıcı başka ayetler
nakledilir. Bunun ardından konuyla ilgili Peygamberimiz'in sünnetinden örnekler ve hadisler sıralanır. Sonra konuyla ilgili sahabe sözleri ve bazen de tabiîn sözleri nakledilir.
48
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Rivayet tefsirleri Peygamberimiz'in ve sahabenin
Kur’an ayetlerini nasıl anladıklarını ve uyguladıklarını
anlatmaları bakımından önemlidir. Bununla birlikte bu
tefsirlerden yararlanırken gerek Hz. Peygamber'e ve
gerekse sahabe ve tabiîne isnad edilen uydurma sözlere dikkat edilmesi gerekir.
Rivayet
tefsirleri
arasında
Yöntemi:
Muhammed b. Cerir et-Taberî’nin
Konuyla ilgili
haberleri
nakletmek
“Câmiu’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’lKur’an” adlı eseri ilk tefsir rivayet-
Kaynakları:
Hadis, sahabe
ve tabiîn sözleri,
diğer tarihî
haberler
Rivayet
Tefsirleri
Verilen İsimler:
Menkul Tefsir
Me’sur Tefsir
Naklî Tefsir
lerini nakletmesi bakımından önemli
bir yere sahiptir. Bunun dışında başlıca
rivayet tefsirleri olarak şunlar sıralanabilir:
Ebu’l-Leys
es-Semerkandî
(öl.
375/985):
Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm
Örnekleri:
Taberî Tefsiri
Suyutî Tefsiri
Ebu Muhammed el-Huseyn el-Bagavî (öl. 516/1122):
Meâlimu’t-Tenzîl
İbn Kesîr (öl. 774/1373): Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm
Ebu Tâhir el-Firûzâbâdî (öl. 816/1413): Tenvîru’l-Mikbâs min Tefsir-i İbn Abbas
Celaleddin es-Suyûtî (öl. 911/1505): ed-Durru’l-Mensûr
BULALIM
“… Tefsir ilminin gelişimini denetlemek amacıyla bazı bilimsel araçları geliştirmeye
ihtiyaç duyuldu. Bu nedenle ilim olarak Arap dilini değil, aynı zamanda Hz. Peygamber
zamanındaki Arapça deyişleri de bilmenin Kur’an’ı doğru olarak anlamak için gerekli
olduğu ilkesi kabul edildi. Bunun sonucu olarak Arap grameri, lügat ilmi ve Arap edebiyatı
yoğun bir şekilde işlendi. Daha sonra illetü’l-vahy adı verilen, Kur’an ayetlerinin iniş
sebepleri, Kelamullah’ın doğru anlamını belirlemek için lüzumlu bir yardımcı olarak kayda
geçirildi. Üçüncü olarak Kur’an’la ilk kez karşı karşıya gelen kimselerin onun emir ve
deyişlerinin nasıl anladıkları hakkında söylenenleri içeren tarihî rivayetlere büyük ağırlık
verildi. Bu koşullar yerine getirildikten sonra insan aklının serbestçe faaliyet göstereceği bir
saha açılmış oldu…”
(Fazlur Rahman, İslam, s. 56.)
Yukarıdaki metinden hareketle tefsir çalışmaları ile ilgili hangi ilkelerin esas alındığını bulunuz.
49
TEFSİR
5.2. Dirayet Tefsirleri
Dirayet sözlükte anlama, idrak ve kavrayış anlamlarına
gelmektedir.
Başlangıçta
müfessirler,
sadece
Peygamberimiz'in hadislerini, sahabe ve tabiinin sözlerini aktarıyorlardı. Zamanla İslam toplumunun
genişlemesi, yeni ülkelerin fethi, değişik
ilimlerin ve yaklaşımların doğması sonucu
müfessirler rivayetle yetinemeyeceklerini
gördüler. Bunun üzerine nakledilenlerin
yanında müfessirler, Kur’an ve sünnete
Kaynakları:
Kur’an ve
sünnete dayanan
içtihat
Pozitif ve sosyal
bilimler
Türleri:
Dil bilimsel Tefsir
Fıkhî Tefsir
Kelamî Tefsir
Tasavvufî Tefsir
Örnekler:
Dirayet
Tefsirleri
Zemahşerî
Tefsiri
Râzî Tefsiri
dayanarak re’y ve içtihadda bulunmak zorunda kaldılar. İşte Kur’an tefsirinde Peygamberimiz ve ashabından gelen rivayetler dışında
kendi görüş ve düşüncelerini de aktaran akla dayalı bu
yeni yönteme “dirayet yöntemi” adı verildi. Bu yöntemle
İsimleri:
Ma‘kul Tefsir
Re’y ile Tefsir
yazılan tefsirler de “dirayet tefsiri” olarak adlandırıldı. Dirayet
tefsirine ‘‘ma’kul’’ ve ‘‘re’y’’ adları da verilmiştir.
Dirayet yöntemini kullanan müfessirler, tefsirde lügat, gramer ve edebiyat gibi dil bilimle
ilgili ilimlere önem verdiler. Ayrıca tefsirde hadis, fıkıh ve kelam gibi ilimler yanında felsefi ilimleri
ve müspet bilimi de kullandılar.
Müfessirler, dil bilim, fıkıh, kelam ve diğer dinî ilimler çerçevesinde geliştirdikleri görüş ve
yaklaşımlarına tefsirlerinde yer verdiler. Böylece dirayet tefsirlerinden dil bilimsel tefsir, fıkhi tefsir,
kelamî tefsir ve tasavvufî tefsir ortaya çıkmış oldu.
Dil Bilimsel Tefsir: Peygamberimiz, ashabının anlamakta güçlük çektiği kelimelerin anlamlarını açıklamıştır. İlk tefsir çalışmaları da Kur’an’ın kelimelerinin anlamlarını araştıran “Meâni’lKur’an” isimli kitaplar olmuştur. Anlaşılması zor olan ve yabancı kökenli kelimelerin anlamlarını
araştıran çalışmalar “Garîbu’l-Ku’ran”; eş sesli ve eş anlamlı kelimelerini araştıran çalışmalar ise
“el-Vücûh ve’n-Nezâir” adlı kitaplarda toplanmıştır. Diğer yandan Kur’an’da geçen kelime ve kavramların Peygamberimiz zamanındaki anlamının tespiti ve yorumlanması gerekmiştir. Bunun için
ise müfessirler Cahiliyye Dönemi şiirine başvurmuşlar ve böylece şiir ve belagat gibi edebî sanatların gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Böylece dirayet yöntemiyle yapılan ilk tefsir faaliyetleri
dilbilimsel çalışmalar olmuştur.
Farklı milletlerden insanların Müslüman olmaları ve Kur’an’ı anlama istekleri de dil bilimsel tefsir
çalışmalarını hızlandırmıştır. Çünkü onlar Arapça bilmiyorlar ve Kur’an’ı anlamak istiyorlardı. Kur’an’ın
gramerini çözmeye yönelik çalışmalar, Arapçanın sarf ve nahiv kurallarının tespiti bu etkenlerle oluşmuştur. Böylece Kur’an’ın bu yöntemle açıklanmasına ve dil bilimin gelişmesine katkıda bulunan Halil b.
Ahmed (öl. 175/791) ve Sibeveyh (öl. 180/796) gibi dil bilimciler yetişmiştir.
50
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Kur’an-ı Kerim’i dil bilimsel yöntemle tefsir edenlerin başında el-Ferra (öl. 207/822) gelmektedir. Onun “Meâni’l-Kur’an” adlı eseri Kur’an’da bazı kelimeleri lugavî açıdan tefsir eden ilk
eserlerdendir. Yine bu yöntemle yazılmış Ebu Ubeyde (öl. 210/825)’nin “Mecâzü’l-Kur’an”ı, İbn
Kuteybe (öl. 276/889)’nin “Te’vîlü Müşkili’l-Kur’an”ı ve Zemahşerî’nin “el-Keşşâf”’ı önemli eserlerdendir. Râgıp el-Isfehânî’nin “el-Müfredât fi Gârîbi’l-Kur’an” adlı eseri de Kur’an kelimelerini ve
anlamlarını içeren bir sözlük niteliğindedir.
ARAŞTIRALIM
Zemahşerî ve Râzî, “...‫اها‬
َ ‫ور ٌة َأ َنز ْل َن‬
َ ‫ ” ُس‬Nûr suresinin 1. ayetinin tefsirini şu şekilde yapmaktadırlar:
Kıraat imamlarının büyük çoğunluğu, “‫ور ٌة‬
َ ‫ ” ُس‬kelimesini ref ile okurlar. Bunu ref ile
okuyan âlimler görüşlerini şöyle savunurlar: Nekrenin mübteda olması caiz değildir. Bu
durumda “‫اها‬
َ ‫ور ٌة َأ َنز ْل َن‬
َ ‫”س‬
ُ sıfat ve mevsuftan oluşan bir haberdir. Mübtedası ise hazfedilmiştir. Buna göre ayetin anlamı, “Bu, indirdiğimiz bir sûredir.” şeklindedir veya “‫اها‬
َ ‫ور ٌة َأ َنز ْل َن‬
َ ‫” ُس‬
ifadesi sıfat ve mevsuftan oluşan bir müptedadır. Haberi ise hazfedilmiştir. Buna göre ayetin
anlamı “İndirdiğimiz şu sure, sana vahyettiklerimiz arasında bulunmaktadır.” şeklindedir.
Ahfeş ise “Nekrenin müpteda olması mümkündür ve buna göre “‫ور ٌة‬
َ ‫” َأ َنز ْل َن‬
َ ‫”س‬
ُ mübteda, “‫اها‬
ise haberdir.” demiştir.
(Zemahşerî, el-Keşşâf, C 3, s.46; Râzî, Tefsir-i Kebîr, C 23,
s. 130' dan düzenlenerek tercüme edilmiştir.)
1. Ayetin tefsirinde daha çok hangi ilimden yararlanılmıştır?
2. Bu metin hangi tür tefsire örnek verilebilir? Araştırınız.
Kelamî Tefsir: Dirayet tefsirinin bir başka alandaki gelişimi de kelamî tefsir çalışmalarıdır. Bu
tefsirin doğuşundaki başlıca etken, inanç esaslarıyla ilgili ayetlerin yorumlanmasına duyulan ihtiyaçtır.
Çünkü Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın birliği, melekler, kitaplar, peygamberler, ahiret ve kader ile ilgili
pek çok ayet vardır. Bu ayetlerin anlaşılması ve yorumlanması, Müslümanların inançlarının sağlam
temellere dayanması ve inanç esaslarının savunulması, kelamî tefsirin başlıca amaçları arasında yer alır.
Kelamî tefsirin doğuşunda Müslümanların yeni kültür ve dinlerle karşılaşmaları da etkili olmuştur. Bu karşılaşmalar sonucunda Müslümanlar arasında farklı inanç sorunları oluşmuş ve bu sorunların
çözümü için çeşitli kelamî mezhepler ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda da kelamî konuların daha
yoğun bir şekilde yer aldığı kelamî tefsirler yazılmıştır.
Tefsir tarihinde kelamî tefsir yöntemi, Ehl-i Sünnet’in görüşlerini ortaya koymak amacıyla
İmam Maturidi (öl. 334 h) tarafından çok etkin bir şekilde kullanılmıştır. O, “Te’vilâtu’l-Kur’an” ya da
“Te’vilâtu Ehli’s-Sunne” adı verilen eseriyle kelamî tefsir yönteminin öncüleri arasında yer alır. Kelamî
tefsir yöntemini sistemli bir şekilde kullanan ekollerin başında ise Mutezile mezhebi gelir. Zemahşerî
(öl. 538 h.) “el-Keşşaf” adlı eserinde Mutezile’nin görüşlerini destekleyen yorumlar yapmıştır. Fahreddin er-Râzî (öl. 606/1210) ise “Mefâtihü’l-Gayb” adlı tefsirinde Eş’arî kelam ekolünü destekleyen
yorumlar yapmış ve Mutezile düşüncesini eleştirmiştir. Şia mezhebine mensup müfessirler de tefsirlerinde Hz. Ali ve ehl­­-i beyt sevgisine, on iki imam ve mehdilik inancına yer vermişlerdir. Muhammed
Hüseyin Tabâtabâî’nin “el-Mizân fi Tefsîri’l-Kur’an” adlı eseri buna örnek olarak verilebilir.
51
TEFSİR
Fıkhî Tefsir: Dirayet tefsiri olarak adlandırılan bir diğer tefsir türü de fıkhi tefsirdir. Fıkıh,
İslam’ın bireysel ve toplumsal hayata ilişkin pratik hükümlerini bilmeyi ve bu konuyu inceleyen ilim
dalını ifade eder. Kur’an’da inanç ve ahlaka dair ayetler yanında namaz, oruç, hac gibi ibadetleri
ve çeşitli toplumsal ilişkileri ele alan ayetler de vardır. Bu ayetlerin anlaşılması ve yorumlanması,
Müslümanların ibadetlerini nasıl yapacaklarının açıklanması ve çeşitli toplumsal ilişkilerin (muamelat) nasıl yürütüleceğinin açıklanması fıkhî tefsirlerin başlıca amacı olmuştur. Bu nedenle ibadet ve
muamelatı içeren ahkâm ayetlerinin tefsiri, fıkhî tefsirlerin en önde gelen özelliğidir.
Zaman ve mekân faktörüne bağlı olarak İslam âlimlerinin değişen görüşleri zamanla fıkhî
mezheplerin oluşmasına neden olmuştur. Bu çerçevede ahkâm ayetlerinin tefsirini yapan Hanefi,
Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhebine mensup her müfessir, tefsirinde kendi mezhebî görüşünü yansıtmıştır.
Fıkhî tefsirler, Kur’an’daki ahkâm ayetlerini açıklamalarından dolayı genellikle “Ahkâmü’lKur’an” diye isimlendirilmişlerdir. Mukâtil b. Süleyman (öl. 150/767)’ın “Tefsirü’l-Hams Mie Âye
mine’l-Kur’an” adlı eseri ilk yazılı fıkhî tefsir olarak kabul edilmektedir. İmam eş-Şafii’nin (öl.
204/819) “Ahkâmu’l-Kur’an”ı, Hanefi âlim Cessas (öl. 370/981)’ın “Ahkâmü’l-Kur’an”ı, Maliki
mezhebine mensup Ebû Bekir İbnu’l-Arabî (öl. 543/1148)’nin “Ahkâmü’l-Kur’an”ı ile yine Endülüslü Maliki âlim Kurtubî (öl. 671/1273)’nin “el-Câmî li Ahkâmi’l-Kur’an”ı fıkhî tefsirlere örnek
olarak verilebilir.
Tasavvufî Tefsir: Dirayet tefsiri kategorisinde bulunan diğer bir tefsir çeşidi de tasavvufî tefsirdir. Tasavvufî tefsir, Müslümanlar arasında özellikle dünyevileşmeye tepki olarak yayılan ahlaki
bir hayat sürme ve ruhu arındırma anlayışının gelişmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda
tasavvufî tefsirler, ahlaki özellikleri içeren ayetleri yorumlayarak, bir yandan Kur’an’ın erdemli insan vurgusuna dikkat çekmişler; diğer yandan da bu çerçevede geliştirilen görüşlerini ayetlerin tefsiri
yoluyla ispat etmek istemişlerdir.
Tasavvufî tefsirler, tefsir usulünde öngörülen çeşitli kuralları zaman zaman ihmal ederek ayetlerin görünen (zahir) anlamlarının dışında gizli (batın) anlamlarının da olduğunu belirtmişlerdir.
Bunun için çoğunlukla ayetlerin zahiri anlamlarını ve sebeb-i nüzullerini araştırmak yerine gizli
anlamları bulup çıkarma ve ilham yöntemiyle elde edilen bilgilerle ayetler tefsir edilmiştir. Bu tefsirler, dilden anlaşılan anlamın yanında, kelime ya da harflerin işaret ettiği düşünülen başka anlamlar
üzerinde de durmuşlardır. Bundan dolayı da tasavvufî tefsire “işârî tefsir” adı da verilmiştir.
BİLGİ KUTUSU
Tasavvufî tefsirin kabul edilebilmesi için tefsir âlimleri bazı koşullar ileri sürmüşlerdir.
Bunlar ayetlerin doğru anlamlarını koruyabilmek için konulmuştur.
“Batın mananın doğru kabul edilebilmesi için dört şart gereklidir:
1. Batın mananın, lafzın zahir manasına aykırı olmaması.
2. Başka bir yerde bu mananın doğruluğuna bir delil bulunması.
3. Bu manaya dinî ve akli bir zıtlığın bulunmaması.
4. Batın anlamın tek anlam olduğunun ileri sürülmemesi.”
(Süleyman Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, s. 25’ten düzenlenmiştir.)
52
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
İlk tasavvufî tefsir, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (öl. 283/986)’nin “Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim” adlı eseridir.
Tasavvufî tefsirlerin en önemlileri şunlardır:
Ebu Abdurrahman es-Sülemî (öl. 412/1021)’nin “Hakâiku’t-Tefsir” adlı eseri
Kuşeyrî (öl. 465/1072)’nin “Letâifü’l-İşârât bi Tefsîri’l-Kur’an” adlı eseri
İsmail Hakkı Bursevî (öl. 1724)’nin “Ruhu’l-Beyân” adlı eseri.
NOT EDELİM
İlk tasavvufî tefsirin sahibi Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, “Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim”
adlı eserinde, “‫الل‬
ِ ّٰ ‫“ ” ِب ْس ِم‬Bismillah” ifadesini şöyle tefsir etmiştir:
َ ‫الل ُه َو ْال ِْس ُم ْا‬
‫أل ْعظَ ُم‬
ُ ّٰ ‫الل َو‬
ِ ّٰ ‫يم َم ْج ُد‬
ِ ّٰ ‫ين َس َن ُاء‬
ِ ّٰ ‫َال َْب ُاء َب َه ُاء‬
ُ ‫الس‬
ُ ِ‫الل َوا ْلم‬
ِّ ‫الل َو‬
“Be” harfi, Allah’ın güzelliğidir (bahâ); “Sin” harfi Allah’ın yüceliğidir (senâ); “Mim”
harfi Allah’ın şânıdır (mecd); “Allah” lafzı ise onun en yüce ismidir (el-İsmü’l-a‘za m).
(İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C 2, s.17.)
Tüsterî’nin bu yorumunun, “Bismillah”ın “Allah’ın adıyla” şeklindeki lafzî anlamıyla
bir ilişkisi yoktur. Burada Tüsterî, harflerden hareketle Allah’ın bazı sıfatlarına işaret etmek
istemektedir. Bunun için bu yorumlara işârî tefsir adı verilmiştir.
BULALIM-YAZALIM
Aşağıda, tefsirlerden besmeleye ilişkin bazı kısa açıklamalar verilmiştir. Bu açıklamalar
rivayet, dil bilimsel, fıkhî, kelamî ve tasavvufî tefsir yöntemlerinden hangisine ait olabilir?
Karşılığını bulup yazınız.
Besmeledeki “Allah” lafzı, Allah’ın zatının özel ismi, Rahman
ve Rahim ismi sadece ona has ve onun merhametini anlatan “en güzel
isimler” dir.
Besmelede açıkça zikredilmeyen fakat her besmele okuyanın
yaptığı işe göre niyetinde bulunan “...okuyorum, başlıyorum,
yapıyorum, yiyorum” gibi bir yüklem vardır.
Ebu Hanife’ye göre besmeleler surelerin başında ayrı ayetler
olduğu için namazda yalnızca Fâtiha’dan önce sessiz olarak okunur.
Fâtiha’yı takip eden ve zamm-ı sure denilen sure ve ayetlerden önce
ise besmele okunmaz.
Besmeledeki “be” harfi Allah’ın güzelliğine, “sin” harfi onun
yüceliğine, “mim” harfi ise onun şanına işaret eder.
Besmele hakkında Peygamberimiz buyurmuştur ki: “Besmele
ile başlanmayan her iş bereketsiz ve eksiktir.” (Acluni, Kefşü’l-Hafâ,
C 2, s.174, H. No: 1964.)
53
TEFSİR
6. Başlıca Tefsir Kaynakları
Kur’an, indirilmeye başlandığı andan itibaren onu en iyi şekilde anlama ve uygulama Müslümanlar tarafından ortak bir amaç olarak kabul edilmiştir. Bu amaca yönelik olarak Peygamberimiz
zamanından başlayarak Kur’an’ı anlamak için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunların başında da
Kur’an’ın tefsir edilmesi çabası gelmektedir. Belli bir usul çerçevesinde Kur’an’ı tefsir eden müfessirler, yaşadıkları zaman ve mekâna, kültürel birikimlerine, uzman oldukları bilim dallarına ve kavrayışlarına göre birbirilerinden ayrılmaktadırlar. Bu müfessirlerin bazıları rivayet, bazıları da dirayet
yöntemini kullanmışlardır. Bunun sonucunda da çeşitli tefsir kaynakları ortaya çıkmıştır.
6.1. Arapça Tefsirler
Kur'an-ı Kerim, Arapça olarak indirildiği için onun tefsiri ile ilgili yazılan ilk eserler de Arapçadır. Bu çerçevede yazılan çok sayıda Arapça tefsir olmasına rağmen bunlar arasından bir kısmı
çeşitli özellikleri nedeniyle Kur'an'ın anlaşılmasında başvuru eseri niteliğindedir.
Peygamberimiz'in hadislerini, sahabe ve tabiinin ayetler hakkındaki yorumlarını aktaran Taberî'nin tefsiri, Kur'an'da geçen kelime ve terkiplerin kökenlerini göstermesi bakımından
Zemahşerî'nin tefsiri, ansiklopedik tarzıyla Râzî'nin tefsiri, konuları özet bir şekilde sunan Beyzâvî'nin
tefsiri, ahkâm ayetlerini açıklayan Kurtubî'nin tefsiri, kelime ve ayetlerin anlamlarını veren Celaleyn
tefsiri ve ehlisünnetin yorumlarını içeren Maturidî'nin tefsiri Arapça tefsirler içerisinde en yaygın
kullanıma sahip olanlardır.
Taberî Tefsiri: Taberî, tefsir tarihindeki önemli müfessirlerden biridir. Çünkü o, kendi zamanına kadar gelen dağınık rivayetleri
tefsirinde toplayarak bu rivayetlerin bize
TABERÎ KİMDİR?
ulaşmasını sağlamıştır. Bundan dolayı tefsirine, “Kur’an ayetlerinin yorumlarına ait
Muhammed b. Cerir et-Taberî, 225/839
açıklamalar ansiklopedisi” şeklinde ifade
yılında Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan
edebileceğimiz "Câmiu’l-Beyân an Te’vîli
Taberistan’ın Âmûl şehrinde doğmuştur. İlim
Âyil-Kur’an" adını vermiştir. Bu tefsir, 19.
elde etmek için Rey, Basra, Kûfe, Medine,
yüzyıldan bu yana çeşitli defalar basılmışSuriye ve Mısır gibi beldeleri dolaştıktan sonra
tır.
Bağdat’a yerleşmiştir. Burada dersler vermiş ve
Taberî, tefsirinin girişinde Kur’an’ın
kendi fıkhi görüşlerini öğretmiştir. Bağdat’ta
Arapça nazil olmasının nedeni ve ayetlerin
310/923 yılında vefat etmiştir.
yorumlanmasının caiz olup olmadıkları
üzerinde durmuştur. Taberî, hadislerden,
Kur’an-ı Kerim, kıraat, hadis, tarih ve fıkıh
sahabe ve tabiin sözlerinden, kıraat farkalanlarında çeşitli eserleri vardır. Bunlar arasında
lılıklarından, dil bilimlerinden, şiirden,
en bilinenleri, tarih alanındaki “Tarihu’l-Ümem
fıkıh ilminden, tarihten ve kelamî görüşve’l-Mülûk” ve tefsir alanındaki “Câmiu’llerden istifade etmiştir. Bununla birlikte
Beyân an Te’vîli Âyil-Kur’an” adlı eserleridir.
Taberî özellikle bazı kısa ayetleri tefsir etmemiş, ayetlerin anlamlarına işaret etmek(Taberî, Türkiye Diyanet Vakfı
le yetinmiştir.
İslam Ansiklopedisi,
C 7, s. 340, 341'den düzenlenmiştir.)
Maturidi Tefsiri: İmam Maturidî’nin
tefsir alanındaki eseri, “Te’vilâtü Ehli’s-
54
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Sünne” olarak da bilinen “Kur’an’ın yorumları” anlamındaki “Te’vîlâtü’l-Kur’an”dır.
Maturidi, Kur’an-ı Kerim’i dirayet metoduyla tefsir etmiş, naklin yorumlanmasında akla
başvurmuş bir âlimdir.
MATURİDİ KİMDİR?
Ebu Mansur el-Maturidî, bugün Özbekistan
sınırları içerisinde bulunan Semerkand kentinin
Maturid köyünde doğmuştur. Doğum tarihi kesin
Maturidilik adıyla bilinen itikadî
mezhebin kurucusu olan İmam Maturidi, tefsirinde kelamî konulara yer vermiş, Mutezile düşüncesini eleştirmiştir.
Ahkâm ayetleri üzerinde durmuş ve fıkıh
konusunda Ebu Hanife’nin görüşlerini benimsemiştir.
olarak bilinmemekle birlikte bir asra yakın bir
Te'vilâtü’l-Kur’an, dirayet yöntemiyle yazılmıştır. Bununla birlikte eserde ayetler, öncelikle ilgili ayetlerle tefsir
edilmiş, hadislere, sahabe sözüne ve başka
müfessirlerin görüşlerine de yer verilmiştir.
Ayetlerin tefsiri dil bilimlerine ve Arapların kelimeyi kullanış tarzına dayandırılmış
ancak şiir nadir olarak kullanılmıştır. Maturidi, tefsirinde kıraat farklılıklarına da yer
vermiştir.
kelama dair “Kitabu’t-Tevhid” ve “Te’vilâtü’l-
ömür sürmüştür. Kelam, mezhepler tarihi, usûl-i
fıkıh ve tefsir konularında yetkinleşmiştir. Ehl-i
sünnet inancını savunmak için çeşitli eserler
kaleme almıştır. İnanç alanındaki Maturidilik
mezhebinin kurucusudur.
İmam Maturidi’nin elimize ulaşan eserleri
Kur’an” adlı tefsiridir.
İmam Maturidi 333/944 yılında Semerkand’da vefat etmiştir.
(Maturidi, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi,
C 28, s. 146-149' dan düzenlenmiştir.)
İmam Ebu Mansur el-Maturidi’nin Özbekistan’ın Semerkand şehrinde bulunan türbesi
55
TEFSİR
Zemahşerî Tefsiri: Zemahşerî tefsirinin tam adı “indirilmiş sırların hakikatlerini ve yorumun yöntemleri hakkındaki
görüşlerin özlerini açıklayan” anlamındaki
“el-Keşşâfu an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzîl
ve Uyûni’l-Ekâvil fî Vucûhi’t-Te’vîl”dir.
el-Keşşâf bir dirayet tefsiridir. Sebeb-i nüzullerinin ve surelerin faziletinin belirlenmesinde hadisler ve sahabe sözleri nakledilmiştir. Bununla birlikte Zemahşerî’nin
surelerin faziletleri ile ilgili naklettiği hadislerin ravisinin sadece Ubeyy b. Kâb olması,
onun tefsirinin tenkit edilmesine sebep olmuştur.
Zemahşerî, tefsirinin girişinde
Kur’an’ı tefsir etmenin zorluğuna dikkat
çeker. Ona göre, Kur’an’ı tefsir edecek
müfessirin Arap dili ve edebiyatında ve
diğer ilimlerde derin bilgi sahibi olması,
zihnî melekelerinin ve sezgi yeteneğinin
güçlü olması gerekir.4
ZEMAHŞERÎ KİMDİR?
Carullah Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî,
bugün Türkmenistan sınırları içerisinde bulunan
Harizm bölgesindeki Zemahşer kasabasında doğmuştur. 467/1075 yılında doğan Zemahşerî’nin
hayatı Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın
hüküm sürdüğü yıllarda geçmiştir. Buhara, Horasan, İsfahan, Bağdat, Şam, Mekke, Yemen gibi
şehirleri dolaşarak ilmini geliştirmiştir. Dil çalışmalarını geliştirmek için vaha ve çöllerdeki Arap
kabilelerini ziyaret etmiştir.
Arap edebiyatı, lügat, belagat, tefsir, hadis
ve fıkıh alanlarında altmıştan fazla eseri bulunan
Zemahşerî’nin en bilinen eseri “el-Keşşâf” adlı
tefsiridir.
Zemahşerî, 538/1143 yılında Harizm’in
Cürcâniyye kasabasında vefat etmiştir.
(Zemahşeri, Şamil İslam Ansiklopedisi,
C 8, s. 340-342'den düzenlenmiştir.)
el-Keşşâf’ta ayetler, öncelikle dil ve belagat kaideleriyle eski Arap şiirleri dikkate alınarak aklın
ilkeleri ışığında tefsir edilirken çok ince tahlillerle kelimelerin içerdiği mecazi anlamlar keşfedilmeye
çalışılır. Tefsirde kıraat farklılıkları dikkate alınır; nasih ve mensuh ayetler belirtilir. Çelişkili görünen
ayetlerin tevilleri yapılarak Kur’an’da çelişkili bilgiler bulunmadığı ifade edilir. Ahkâm ayetlerinde
Hanefi görüşleri, itikadi konularda da Mutezili görüşler tercih edilir.
Akılcılığı nedeniyle eleştirilen Zemahşerî, Kur’an’ın lügat, nahiv, belagat ve icaz yönlerinden
incelenmesine büyük önem vermiştir. Bu özelliğinden dolayı kendinden sonraki müfessirler, Kur’an’ın,
dil bilim açısından incelenmesinde el-Keşşâf’ı dikkate almak zorunda kalmışlardır. Tefsirde kullanılan
hadislerin kaynaklarının gösterilmesi, Mutezilî görüşlerinin ayıklanması, cümlelerinin irabının yapılması ve şiirlerinin toplanması çerçevesinde el-Keşşâf üzerine elliden fazla şerh, haşiye ve talik tarzında
çalışmalar yapılmıştır.
Râzî Tefsiri: Fahreddin er-Râzî tefsir dışında kelam, fıkıh, felsefe, tıp, matematik alanlarında da
uzmanlaşmış bir âlimdir. Onun bu özelliği, “Tefsir-i Kebir” adıyla da bilinen, “gaybın anahtarları” anlamındaki “Mefâtihu’l-Gayb” adlı eserinde görülebilir. Bu yönüyle Mefâtihu’l-Gayb, tefsirle birlikte zamanının her türlü bilimini de içeren ansiklopedik bir eser niteliğindedir. Örneğin Fâtiha suresinin bir cilt tutan
tefsirinde Râzî lügat, sarf, nahiv, belagat, edebiyat gibi dil bilimlerinden; fıkıh, hadis, kelam, mezhepler
tarihi gibi dinî ilimlerden faydalanmıştır. Yine Fâtiha suresinin tefsirinde Râzî, zamanının felsefi bilimleri
olan mantık, fizik, astronomi, matematik, metafizik, ahlak ve siyasetten; sihir, astroloji, tasavvuf gibi diğer
ilimlerden uzun nakiller yapmıştır. Bundan dolayı bazı bilginler “Mefâtihu’l-Gayb”da tefsir yanında her
şeyi bulmanın mümkün olduğunu söyleyerek onun ansiklopedik tarzına dikkat çekmişlerdir.
4 Zemahşerî, el-Keşşâf, C 1, s.15, 16.
56
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Râzî, Kur’an’ı ayetlerle ve
hadislerle tefsir etmiş, bunun dışında ayet ve sureler arasındaki
uyumları göstermiş; dinî hakikatleri akılla da ispat etmeye çalışmıştır.
Râzî, ayetlerin nüzul sebeplerine
yer vermiş, fıkhi konulara temas
etmiş, naklî ve aklî delillerle sünnî
görüşü savunarak Mutezile’yi eleştirmiştir.
Kur’an tefsirlerinin en büyüklerinden olan ve pek çok defa
basılan “Mefâtihu’l-Gayb”, Türkçeye de tercüme edilmiştir.
FAHREDDİN ER-RÂZÎ KİMDİR?
Fahreddin er-Râzî, 543/1149 yılında Hazar
Denizi’nin güneyinde bulunan Rey şehrinde doğmuştur.
İlk eğitimini Rey şehrinin önde gelen âlimlerinden biri
olan babasından almıştır. Felsefe, kelam, fıkıh, edebiyat,
tıp ve zamanının diğer ilimlerini tahsil etmiştir. Merağa,
Buhara, Semerkand, Gazne, Herat gibi şehirlerde,
Harizm ve Hind beldelerinde dolaşıp vaazlar vermiş,
ilmî tartışmalara katılmıştır.
Başta kelam, tefsir, fıkıh, mantık ve felsefe olmak
üzere mezhepler tarihi, tıp, sihir, astronomi dâhil çeşitli
alanlarda yüze yakın eser yazmıştır. Râzî 606/1210
yılında Herat’ta vefat etmiştir.
Beyzâvî Tefsiri: Beyzâvî’nin tefsirinin adı “vahyin nurları ve yorumun sırları” anlamına gelen “Envâru’t-Tenzil ve
Esrâru’t-Te’vîl”dir. Beyzavî’nin tefsir kaynakları Zemahşerî’nin ve Râzî’nin tefsirleri
ile Ragıp el-Isfehânî’nin “el-Müfredat” adlı
eseridir. Bu eserlerin bir derlemesi ve özeti
şeklindeki eser, bu özelliğinden dolayı çok
ilgi görmüş, medreselerde ders kitabı olarak
okutulmuş ve üzerine yüzlerce şerh ve haşiye yazılmıştır. Avrupa’da ve İslam dünyasında birçok defa basılmıştır.
(Fahr. Râzî, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedsi,
C 12, s. 89-91'den düzenlenmiştir.)
BEYZÂVÎ KİMDİR?
Abdullah b. Ömer b. Muhammed elBeyzâvî, bugün İran sınırlarında bulunan Şiraz
şehri yakınlarındaki Beyzâ’da doğmuştur. Ailesi
ve eğitimi hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız
Beyzâvî, Şiraz’a baş kadı olmuş bundan dolayı da
Kâdî Beyzâvî diye ünlenmiştir.
Kâdî Beyzâvî, tefsir, fıkıh, kelam, mantık,
nahiv ve belagatte yetkinleşmiş ve bu alanlarda
eserler vermiştir. Eserlerinden en bilineni kelama
dair “Tevâliü’l-Envâr” ile adı geçen tefsiridir.
Beyzâvî hayatının sonunda yerleştiği
Beyzâvî, ayetlerin tefsirinde dirayet
Tebriz’de 685/1286 yılında vefat etmiştir.
yöntemini kullanır ve mecazlara dayanarak
(Beyzavi, Türkiye Diyanet Vakfı
bazı te'viller yapar. Tefsir yaparken bir suİslam Ansiklopedisi,
renin önce adı ve sebeb-i nüzulü üzerinde
C 6, s. 100-102' den düzenlenmiştir.)
durur. Ayetlerin tefsirinde dil bilim, kelam,
tarih ve kıraatten özlü bir şekilde faydalanır. Ayetleri geçmiş dönem tefsirlerinin özetini verecek şekilde ayrıntılara dalmadan tefsir eder. Sure
sonunda ise o surenin fazileti ile ilgili haberleri nakleder. Beyzâvî, yoğun özet tarzının kapalılığı ve
surelerin faziletine dair naklettiği uydurma olduğu düşünülen bazı haberler nedeniyle eleştirilmiştir.
DÜŞÜNELİM
“Beyzâvî; tefsirinde, okyanusu âdeta bir sürahiye sığdırmaya gayret gösterir.”
(İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C 2, s. 267.)
Bu sözle Beyzâvî tefsirinin hangi yönüne dikkat çekilmek istenmiş olabilir?
57
TEFSİR
Kurtubî Tefsiri: Kur’an’daki ahkâm
ayetlerini ele alan Kurtubî, tefsirini konusuna
uygun olarak “el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an”
diye
adlandırmıştır.
İbnu’l-Arabî’nin
“Ahkâmu’l-Kur’an” adlı tefsiri onun tefsirinin başlıca kaynaklarından biridir. Tefsirin girişi, “Ulûmu’l-Kur’an” olarak bilinen
bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümde Kurtubî,
Kur’an’ın fazileti, tilaveti, ezberlenmesi, yazılması, toplanması, tertibi, tefsiri, harekelenmesi, i‘cazı gibi konuları ele alır.
KURTUBÎ KİMDİR?
Muhammed b. Ahmed Kurtubî, Endülüs’ün
ilim merkezlerinden biri olan Kurtuba’da doğmuştur. Birçok İslam şehrini dolaşarak ilmini geliştirdikten sonra Mısır’a yerleşmiş ve 671/1273
yılında orada vefat etmiştir.
Malikî mezhebine mensup olan Kurtubî,
zühd ve takva hayatı yaşayan bir zahit, aynı zamanda da din ilimlerinde taassuptan uzak bir
âlimdir.
(Kurtubî, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi,
C 26, s. 455'ten düzenlenmiştir.)
Celaleyn Tefsiri: Celaleddin elMahallî Kur’an-ı Kerim’i Bakara suresinin
başından İsra suresinin sonuna kadar kelime kelime tefsir etmiştir. Ölümünden sonra yarım kalan
eserini, öğrencisi Celaleddin es-Suyûtî, aynı yöntemle Kehf suresinin başından Kur’an’ın sonuna
kadar tamamlamıştır.5 Bundan dolayı tefsire “iki Celal’in tefsiri” anlamında “Tefsîrü’l-Celaleyn” adı
verilmiştir.
KONUŞALIM
Kurtubî, tefsirde uyguladığı yöntemi kitabının girişinde şöyle anlatır:
“… Ömrüm boyunca Allah’ın kitabı ile meşgul oldum ve bütün gücümü ona harcadım.
Bu çabalarımın sonuçlarını tefsir, lügat, i‘rab, kıraat ilimlerindeki incelikleri içerecek şekilde
yazdım. Yine yanlış yolda olanları reddeden, ahkâm ve diğer ayetlerin nüzulünü içeren
ve ayetleri açıklayan hadisleri, selefin ve onlara tabi olanların sözlerini özlü bir şekilde
yazdım. … Sözü söyleyene, hadisleri de musanniflerine dayandırdım. … Kıssaların çoğunu
yorumlamadan bıraktım. Bunun yerine ahkâm ayetlerinin açıklamasını içeren konuları
yazdım. Bu konularda hüküm ihtiva eden her ayetin nüzul sebeplerini, yorumunu, yabancı
kelimelerini ve hükümlerini açıkladım. Şayet, ayet bir hüküm ihtiva etmiyorsa tefsir ve
te’vilini zikretmekle yetindim.”
(Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an, C 1, s. 3' ten uyarlanarak tercüme edilmiştir.)
Kurtubî’nin tefsirinde izlediği yöntem hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz.
Celaleyn tefsiri, Kur’an’ı kelime kelime, cümle cümle tefsir etmiştir. Kelimelerin anlamları,
cümleyi tamamlayan kelimeler, atıflar ve kısaltmalar gösterilmiş, bazı kelimelerin cümle içindeki
yerlerine göre muhtemel anlamlarına işaret edilmiştir. Hurûf-u mukattaa hakkında tefsirin tamamında “Allah, bununla neyi kastettiğini daha iyi bilir.” demekle yetinilmiş, kıraat farklılıklarına işaret
edilmiştir. Tefsir öğrenmek isteyenlerin kolayca okuyabildikleri Celaleyn tefsiri üzerine şerh ve haşiye tarzında çeşitli çalışmalar da yapılmıştır.
5 Tefsîru’l-Celaleyn, C 1, s. 237, 238.
58
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
CELALEDDİN EL-MAHALLÎ KİMDİR?
Celaleddin el-Mahallî, 791/1389 yılında Kahire’de doğmuş ve orada yaşamıştır. Mantık,
dil bilim ve din ilimlerinde kendini geliştirmiş, Kahire’deki medreselerde fıkıh dersleri
okutmuştur. 864/1460 yılında Kahire’de vefat etmiştir.
(Mahallî, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 27, s. 326-327' den düzenlenmiştir.)
CELALEDDİN ES-SUYÛTÎ KİMDİR?
Abdurrahman b. Ebubekir b. Muhammed es-Suyûtî, 849/1445 yılında Kahire’de
doğmuştur. Hadis, tefsir, lügat, usul ilimlerinde derinleşmiş, hadis ezberiyle meşhur olmuştur.
Çeşitli bilginlerden ve Celaleddin el-Mahallî’den dersler almış, el-Mahallî’nin ölümüyle yarım
kalan tefsirini tamamlamıştır. Çok sayıda eseri olan Suyutî, 911/1505 yılında vefat etmiştir.
(Suyûtî, İslam Alimleri Ansiklopedisi, C 14, s. 356-359' dan düzenlenmiştir.)
BİLGİ KUTUSU
Celaleyn tefsirinin metodunu gösteren iki örnek:
Onlar hakka (sağırdırlar), dolayısıyla onu kabul etmek amacıyla duymazlar.
(Dilsizdirler) hayra laldırlar dolayısıyla onu söylemezler. Hidayet yoluna (kördürler)
dolayısıyla onu görmezler. (Bu sebeple onlar) sapıklıktan (geri dönmezler). (Bakara
suresi, 18. ayet.)
(Ey insanlar), yani Mekke halkı, hiçbir şey değil iken sizi meydana getiren (sizi
yaratan ve sizden öncekileri de) yaratan (Rabb'inize kulluk ediniz) birleyiniz. (Ki) Onun
azabından ona ibadet etmek suretiyle (Korunanlardan olasınız.) Buradaki ‫ لعل‬aslında umut
içindir, Allahu Teala’nın kelamında ise tahkik içindir. (Bakara suresi, 21. ayet.)
(Tefsiru’l-Celaleyn, C 1, s. 4.)
NOT EDELİM
Taberî
Tefsiri
Taberî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetlerin tefsiri ile ilgili Peygamberimizin
hadislerini, sahabe ve tabiin sözlerini bize nakletmesidir.
Maturidi
Tefsiri
Maturidi tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetleri tefsir ederken Ehlisünnetin yorumlarını içermesidir.
Zemahşerî
Tefsiri
Zemahşerî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, Kur’an’ın i’cazı ve dil bilimleri açısından bütün yönleriyle ele alınmasıdır.
Râzî
Tefsiri
Râzî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetlerin yorumuyla ilgili bütün bilgileri içeren
ansiklopedik bir eser olmasıdır.
Beyzâvî
Tefsiri
Beyzâvî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, kendinden önceki tefsirleri özlü bir şekilde
özetlemiş olmasıdır.
Kurtubî
Tefsiri
Kurtubî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ahkâm ayetlerini tefsir ederek onlardan çıkarılabilecek fıkhi hükümleri açıklamasıdır.
Celaleyn
Tefsiri
Celaleyn tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, Kur’an’da geçen kelime ve ayetlerin anlamlarını kısa ve kolay bir şekilde açıklamasıdır.
59
TEFSİR
BİLGİ KUTUSU
ARAPÇA TEFSIR YAZAN TÜRK MÜFESSIRLER
Maturidi ve Tefsiri: Ünlü kelam âlimi BİLGİ
ve Türk KUTUSU
bilgini İmam Maturidi’nin Ehl-i
Sünnet’in görüşlerini savunmak üzere Arapça olarak kaleme aldığı hacimli “Te’vilâtu’lKur’an” ya da “Te’vilâtu Ehli’s-Sunne” adıyla meşhur olmuş hacimli bir tefsirdir. Onun tefsir
anlayışı, Kur’an ayetlerinin öncelikle Kur’an’la, daha sonra sahih haber ve sünnetle, en son da
dil bilgisi kuralları ve aklî istidlallerle açıklanması ilkesine dayanır. Bu tefsir, rivayetleri göz
ardı etmeden ağırlık olarak dirayet yöntemini kullanan oldukça önemli bir tefsirdir.
(Te’vilâtu’l-Kur’an, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C 41, s. 32-33'ten düzenlenmiştir.)
İrşâdü’l- Akli’s- Selim: Osmanlı tarihinin en ünlü şeyhülislamlarından biri olan
Ebussuûd Efendi tarafından Arapça olarak yazılmış ve pek çok tefsirden faydalanılarak ortaya
konulmuş bu tefsir, ansiklopedik bir özelliğe sahiptir. Ebussuûd Efendi tefsirini tamamlayınca
onu devrin padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuş ve büyük takdir toplamıştır. Tefsirinde
ahkâm ayetlerinin tefsirinde Hanefi mezhebinin görüşlerine ağırlık veren Ebussuûd Efendi,
zaman zaman da mezhepler arsında karşılaştırma yapar.
(İrşâdü’l- Akli’s- Selim, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C 22, s. 456-458'den düzenlenmiştir.)
6.2. Türkçe Tefsirler
Kur’an Arapça olarak indirilmiştir. Ancak onun mesajlarının
bütün insanlara hitap etmesi, bu mesajların diğer dillerde de ifade edilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu
çerçevede Türkçe olarak bazı surelerin tefsirleri yanında Kur’an’ı baştan
sona tefsir eden eserler de yazılmıştır. Bunların en önemlileri arasında “Hülâsatü’l-Beyan”, “Hak Dini
Kur’an Dili”, “Kur'an-ı Kerim’in
Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri” ile
“Kur’an Yolu” adlı tefsirler sayılabilir.
MEHMET VEHBİ EFENDİ
KİMDİR?
Mehmet Vehbi Efendi, 1862 yılında Konya’nın Hadım ilçesinin
Kongul köyünde doğdu. Kur’an,
kıraat, Arapça ve fıkıh öğrendi.
Müderrislik ve hâkimlik yaptı. II.
Meşrutiyet’in ilanıyla Konya mebusu
seçildi. Meclis-i Mebusan’ın kapatılmasından sonra tefsirini yazdı.
Kurtuluş Savaşında Kuvay-ı Milliye’yi desteklemek
için vaazlar verdi. Konya valisi oldu. I. TBMM’de Konya
milletvekilliği ve meclis başkanlığı yaptı. Evkaf ve Şeriye
vekili oldu. 27 Kasım 1949’da Konya’da vefat etti.
(Mehmet Vehbi Efendi,
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ans.,
C 28, s. 540'tan düzenlenmiştir.)
Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’lKur’an: “Kur'an tefsiri hakkındaki açıklamanın özü/özeti” anlamındaki Hülâsatü’l-Beyân, Mehmet Vehbi
Efendi’nin hayatının son dönemlerinde yazdığı Türkçe tefsirdir. Dirayet yöntemine uygun olarak yazılan bu
tefsirde önce ayetler yazılmış, mealleri verilmiş ve sonra da tefsirine geçilmiştir. Kelimelerin çeşitli anlamları
60
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
BİLGİ KUTUSU
Muhammed Hamdi Yazır, tefsirini yazarken aşağıdaki esasları dikkate almıştır. Bu
esaslar, aynı zamanda Diyanet İşleri Başkanlığı ve M. Hamdi Yazır arasında imzalanan
protokol maddelerini göstermektedir.
1. Ayetler arasında münasebetler gösterilecek.
2. Ayetlerin nüzul sebepleri kaydedilecek.
3. Kıraat-i aşereyi geçmemek üzere kıraatler hakkında bilgi verilecek.
4. Gerektiği yerlerde kelime ve terkiplerin dil izahı yapılacak.
5. İtikatta Ehlisünnet ve amelde Hanefi mezhebine bağlı kalınmak üzere ayetlerin
içerdiği dinî, şer’i, hukuki, içtimai ve ahlaki hükümler açıklanacak. Ayetlerin ima ve işarette
bulunduğu ilmî ve felsefi konularla ilgili bilgiler verilecek. Özellikle tevhit konusunu ihtiva
eden ibret ve öğüt mahiyeti taşıyan ayetler genişçe izah edilecek. Konuyla doğrudan ya da
dolaylı ilgisi bulunan İslam tarihi olayları anlatılacak.
6. Batılı müelliflerin yanlış yaptıkları konularda okuyucunun dikkatini çeken gerekli
açıklamalar yapılacak.
7. Eserin başında Kur’an hakikatini açıklayan ve Kur’an’la ilgili önemli konuları izah
eden mukaddime (ön söz) yazılacak.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1, s. 19, 20.)
ve ifadelerdeki edebî sanatlar gösterilmiş, Kur’an’ın eşsiz bir kitap olduğu vurgulanmıştır. Konuyla ilgili
hadisler, fıkıh, kelam, tarih ve ahlaka dair açıklamalar çeşitli tefsirlerden nakledilmiştir. İnançla ilgili konularda özellikle ehlisünnetin görüşleri desteklenerek diğer görüşler tenkit edilmiştir. Ayet sonunda da yapılan
tefsirin bir özeti verilmiştir.
Hülâsatül-Beyân’ın en önemli özelliklerinden biri de oldukça fazla sayıda hadis ihtiva etmesidir.
Esbab-ı nüzul ve ayetlerin açıklanması için Buharî ve Müslim’den ve diğer kaynaklardan nakledilen hadisler tefsirde önemli bir yer tutmaktadır. Bu eserin diğer kaynakları arasında ise Taberî, Râzî,
Beyzâvî ve Ebussuud Efendi’nin tefsirleri sayılabilir. “Hulâsatu’l-Beyân”, dilinin ağırlığı ve tefsir tekniği açısından eleştirilmesine rağmen, halk tarafından çok sevilmiş ve tutulmuştur.
“Hülâsatü’l-Beyân”, 1911-1915 yılları arasında on beş cilt hâlinde iki ayrı zamanda basılmış,
Latin alfabesiyle ilk yayını ise 1966-1969 yılları arasında yapılmıştır.
61
TEFSİR
Hak Dini Kur’an Dili: Kur’an’ın Türk okuyucusu tarafından anlaşılmasını sağlamak ve yabancıların iddialarına cevap vermek üzere TBMM’nin isteğiyle Diyanet İşleri Başkanlığı Türkçe bir tefsir
yazdırma kararı almıştır. Bu amaçla Muhammed Hamdi Yazır’ın 12 yılda (1926-1938) yazdığı tefsir,
1935-1939 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından dokuz cilt olarak basılmıştır.
Eserin girişinde tercüme, te’vil ve tefsir arasındaki farklar üzerinde duran M. Hamdi Yazır, tefsirde bağlı kalacağı esasları ve kaynaklarını nakletmiştir. Ayet, sure gibi bazı kavramlar üzerinde durmuş,
Kur’an’ın faziletini ele almıştır. Tefsirin yazımında Taberî, Cessas, Zemahşerî, Râzî, Beyzâvî, Ebussuud, Âlûsi ve tefsirleri ile “Kütüb-i Sitte”den faydalanmıştır.
Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri: Ömer Nasuhi Bilmen’in yazdığı “Kur’an-ı
Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri”, Kur’an’ın hem meal hem de tefsirini içermektedir. Surelerin
tefsirine, o surenin nüzul yeri, nüzul zamanı, isimleri, içeriği ve ayet sayısı verilerek başlanmıştır. Ayetlerin önce Arapça asılları, ardından Türkçe mealleri ve daha sonra da izah başlığıyla tefsirleri yapılmıştır.
Ayetlerin tefsirini kısaca veren Ömer Nasuhi Bilmen, ayetlerdeki kelime ve kavramları açıklamış,
kişi ve varlıklar hakkında kısaca bilgiler vermiştir. Yer yer güncel konulara değinmiş, izah sonlarında
konuyla ilgili şiirler yazmış ve başka şairlerden şiirler aktarmıştır. Her cilt sonunda konular okuyucuya
kolaylık sağlamak amacıyla sayfa numarasına göre “münderecât” (içindekiler) başlığıyla aktarılmıştır.
1964-1966 yılları arasında sekiz cilt olarak İstanbul’da yayınlanan bu tefsirin kaynakları arasında
Beyzavî ve Ebussuud tefsirleri sayılabilir.
Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir: Çağdaş bir tefsir konusunda çeşitli toplumsal talepler üzerine Diyanet İşleri Başkanlığı 1998 yılında bir tefsir hazırlanması için karar almıştır. Bu karar doğrultusunda oluşturulan komisyon tarafından yazılan tefsir, Din İşleri Yüksek Kurulunun onayından geçerek
ilk olarak 2003 yılında “Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir” ismiyle basılan eser daha sonraki yıllarda
güncellenerek yeniden basılmıştır.
Tefsirin girişinde Kur’an’ın indirilişi, ezberlenmesi, yazılması, tedvini, tilaveti, toplanması ve
çoğaltılması konuları kısaca işlenmiştir. Surelerin tefsirinde, nüzul yeri ve sebebi, surenin adı, ayet sayısı, surenin konusu ve faziletleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra ayetler anlamlı bir bütün oluşturacak
şekilde gruplandırılıp mealleri verilmiş ve tefsirleri yapılmıştır.
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR KİMDİR?
Muhammed Hamdi, Antalya’nın Elmalı ilçesinde ilimle ilgilenen bir
ailenin çocuğu olarak 1878 yılında doğdu. İlk ve ortaöğrenimini burada
tamamladı, hafızlık yaptı. Daha sonra İstanbul’da dinî ilimler, edebiyat,
felsefe ve musiki öğrendi.
Süleymaniye müderrisi oldu. Medreselerde mantık, usûl-ı fıkıh ve fıkıh; Mülkiye Mektebi’nde vakıf hukuku dersleri verdi.
Elmalılı Muhammed Hamdi, II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Meclis-i
Mebusan’da Antalya mebusu ve Evkaf Nazırı oldu. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte kendini
ilme adadı. Metâlib ve Mezâhib adlı eseri ile adı geçen tefsiri bu dönemin ürünlerindendir.
1942’de vefat eden Elmalılı, İstanbul Sahrayı Cedit mezarlığına defnedildi.
(M. Hamdi Yazır, Diyanet İslam Ans., C 11, s. 57-60'tan düzenlenmiştir.)
62
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Bu tefsirin amacı komisyon tarafından, Kur’an’ın okunup anlaşılması; inanca, düşünceye ve
hayata pratik katkı sağlaması olarak belirlenmiştir. Bu nedenle anlaşılır bir dil kullanılmış ve farklı
kültür düzeylerine sahip olsa da insanların dini öğrenmedeki genel ihtiyacı göz önüne alınmıştır.
Geçmiş tefsirler gözden geçirilerek günümüzün ihtiyaçlarına göre tercihler yapılmış, teknik ayrıntılara yer verilmemiştir. Besmele, hamd, şükür gibi bazı kavramların üzerinde daha fazla durulmuş,
Kur’an’ın öncelikle ilk muhatapları tarafından nasıl anlaşıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun
için de onların kültür, dil, dünya
görüşü, sosyal yapısı dikkate alınÖMER NASUHİ BİLMEN KİMDİR?
mıştır. Bununla birlikte Kur’an
Ömer Nasuhi Bilmen 1882 yılınmesajının evrenselliği gereği genel
da Erzurum’da doğdu. İlk eğitiminden
ilkeler de verilmiştir. Tefsirde ayetsonra İstanbul’da hukuk öğrenimini talerden, hadislerden, dinî ilimlermamladı. Arapça, Farsça ve Fransızca
den, tarihten, bilimsel eserlerden
öğrendi.
faydalanılmış, dinlerle ve kıssalarla ilgili bölümlerde ise mukayese
Medreselerde, İstanbul İmamimkânı için Kitab-ı Mukaddes’ten
Hatip Okulunda ve Yüksek İslam Enstiİslam inancıyla çelişmeyen bilgiler
tüsünde fıkıh usulü ve kelam dersleri okuttu. Dâruşşafaka
aktarılmıştır.6
Lisesinde yirmi yıla yakın ahlak derslerine girdi. İstanbul
7. Türkçe Meal Çalışmaları
Müftülüğü ve Diyanet İşleri Başkanlığı yaptı. Emekli olKur’an, insanları doğru yola
iletmek için gönderilmiş bir kitaptır. Bu bakımdan insanlar tarafından okunup anlaşılması gerekmektedir. Kur’an, ilk muhatapları olan
Arapların diliyle Arapça indirilmiş
ve böylece onların bu mesajı anlamaları sağlanmıştır. Bu konuda
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyrulmuştur:
duktan sonra tefsirini yazdı. 1971’de İstanbul’da vefat etti.
Edirnekapı mezarlığına defnedildi.
Edebiyat ve dinî ilimler alanında birçok
eseri
olmakla birlikte Bilmen, Müslümanların pratik dinî ihtiyaçlarına cevap arayan “Büyük İslam İlmihâli” ile şöhret
kazanmıştır. Bu eserleri dışında Bilmen’in “Hukuk-i İslamiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu” ile “Büyük Tefsir
Tarihi” gibi eserleri de bulunmaktadır.
(Ömer Nasuhi Bilmen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C 6, s. 162, 163'ten düzenlenmiştir.)
BİLGİ KUTUSU
Kur’an-ı Kerim yeryüzündeki dillerin çoğuna tercüme edilmiştir. Türkler de İslam’ı
kabul edip Arapçayı öğrendikten sonra Kur’an’ı kendi dillerine çevirmeye başlamışlardır.
İlk kısmi tercümeler Uygur alfabesiyle yapılmıştır. Kur’an-ı Kerim’in mevcut Türkçe
çevirilerinin en eskisi ise 734/1334 yılında Şirazlı Hacı Devletşah oğlu Mehmet tarafından
Oğuz lehçesi ile yazılmıştır. Selçuklular ve Osmanlılar dönemi boyunca da tercümelerin
yapılmasına devam edilmiştir.
6 Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, C 1, s. 11, 12.
63
TEFSİR
َّ ‫“و َما َأ ْر َس ْل َنا م ِْن َر ُسولٍ ِإ‬
‫ال ِبل َِسانِ ق َْو ِم ِه ل ُِي َب ِّي َن ل َُه ْم ف َُي ِض ُّل‬
َ
”‫يم‬
ُ ّٰ
ُ ِ‫الل َم ْن َي َش ُاء َو َي ْهدِ ي َمن َي َش ُاء َو ُه َو ال َْع ِز ُيز ال َْحك‬
“Biz, her peygamberi, ancak bulunduğu kavminin diliyle gönderdik ki,
onlara apaçık anlatsın. Allah dilediğini
saptırır ve dilediğini de doğru yola eriştirir. Güçlü olan, hakîm olan odur.”7
Ancak Kur’an sadece belli bir ırka
değil bütün insanlığa gönderilmiştir. Onun
mesajlarının evrensel özelliği insanların
anlaması için Kur’an’ın başka dillere çevrilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede Türklerin Müslüman oluşlarından
itibaren birçok âlim Kur’an’ı Türkçeye çevirmek için çaba göstermiştir. Bunların en
yaygınları Hasan Basri Çantay’ın yazdığı
meal ile Diyanet İşleri Başkanlığı ve Diyanet Vakfının komisyona yazdırdığı meallerdir.
Kur’an-ı Hâkîm ve Meal-i Kerim:
Hasan Basri Çantay’ın yazdığı bu meal, ilk
defa 1953 yılında üç cilt hâlinde basılmıştır.
Genel konu fihristi birinci cildin, özel isim
indeksleri ise her cildin sonunda verilmiştir.
Hasan Basri Çantay mealinin girişinde geçmiş dönemlerde yapılmış tercümeler
üzerinde durmakta ve sade bir dille, hurafelerden arındırılmış bir meal yazmayı arzu
ettiğini söylemektedir.8 Kur’an-ı Kerim’in
iki sayfası genellikle yan yana konulmuş,
altına ve karşı sayfasına da ayetlerin tercümesi yapılmıştır. Kaynak metinden olmayan
açıklayıcı ifadeler parantez içine alınmış ve
başka gerekli geniş açıklamalar dipnotlarda
gösterilmiştir. Dipnotlardaki açıklamalar bazen kısa bazen de oldukça uzun olduğundan
bu meal, yer yer tefsir niteliği kazanmıştır.
Dipnotta verilen bu açıklamalar çoğunlukla
Beyzâvî ve Celaleyn gibi tefsir kaynaklarından, Buharî gibi hadis kitaplarından ve konuyla ilgili başka kitaplardan alınmıştır.
HASAN BASRİ ÇANTAY KİMDİR?
Hasan Basri Çantay
1887 yılında Balıkesir’de
doğdu. İlk tahsilinden sonra
Arapça ve Farsça öğrendi.
Edebiyat, felsefe, hukuk,
iktisat ve maliye tahsili gördü.
Balıkesir ve Nasihat
gazetelerinde yazılar yazdı.
Yıldırım ve Kerasi gazetelerini yayımladı.
Lisede dersler verdi. Ses gazetesini yayımlayarak
halkı Millî Mücadele için örgütledi. I. Mecliste
Balıkesir milletvekili oldu. Mehmet Âkif
Ersoy ile yakın arkadaşlık kurdu. Daha sonra
Balıkesir’de şehit çocukları için eğitim veren
bir lisenin müdürlüğünü üstlendi.
Hayatının son dönemlerinde bir yandan
ziraat ve ticaretle uğraşan Çantay, diğer
yandan kendini ilmî çalışmalara adadı. 1964’te
İstanbul’da vefat etti. Edirnekapı mezarlığına
defnedildi.
(Hasan Basri Çantay, Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C 8, s. 218, 219'den düzenlenmiştir.)
YORUMLAYALIM
“...İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu
Kur’an’ı indirdik.”
(Nahl suresi, 44. ayet.)
“Biz seni ancak bütün insanlara bir müjdeci ve bir uyarıcı olarak gönderdik...”
(Sebe’ suresi, 28. ayet.)
Bu ayetlerde sırasıyla hangi konulara değinilmektedir? Yorumlayınız.
7 İbrahim suresi, 4. ayet
8 Hasan Basri Çantay, Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, C 1, s. 8, 9.
64
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Kur’an-ı Kerim Meali: Diyanet İşleri Başkanlığı adına Din İşleri Yüksek Kurulu tarafından yapılan bu meal, Ankara’da 2003 yılında Diyanet İşleri Başkanlığınca yayımlanmıştır. Girişte Kur’an’ın
tarihi, icazı, tercüme ve meal arasındaki farkların neler olduğu üzerinde kısaca durulmuştur. Ayrıca
Kur’an’ın konularına göre alfabetik bir fihristi ve surelerin indeksleri hazırlanarak mealin kullanımının
kolay olması amaçlamıştır.
Arapça aslının çevresine yapılan mealde günümüz okuyucusunun anlamasını kolaylaştıracak
sade bir dil kullanılmıştır. Surelerin adı, ayet sayısı, nüzul yeri ile ilgili bilgiler kısaca verilmiş; içerikleri kısaca tanıtılmıştır. Anlamın daha açık olması için kaynak metinde olmayan ifadeler, az da olsa
parantez içinde verilmiştir.
Bu mealin en önemli özelliklerinden biri de dipnot açıklamalarıdır. Ayetlerde geçen kelime
ve kavramlar dipnotlarda kısaca açıklanmış, konuyla ilgili kısa açıklamalar yapılarak verilen anlamın daha kolay anlaşılması sağlanmıştır. Ayetin konusuyla ilgili başka ayetlere de atıfta bulunularak
ayetlerin bütünlüğüne dikkat çekilmiştir. Dipnot özelliklerinden biri de ayetlerin farklı mealleriyle
ilgilidir. Metinde geçen meal yerine dipnotta “Bu ayet … şeklinde de tercüme edilebilir.” denilerek
muhtemel ikinci anlamları da verilmiştir. Örneğin Tevbe suresi 112. ayetinde “oruç tutanlar” şeklinde tercüme edilen “es-Sâihûn” kelimesinin “(Allah yolunda) seyahat edenler.” şeklinde de tercüme
edilebileceği dipnotta belirtilmiştir.9
KARŞILAŞTIRALIM
Aşağıda Hasan Basri Çantay, Diyanet İşleri Başkanlığı ve Diyanet Vakfı meallerinden
Nasr suresinin anlamı aynen iktibas edilmiştir. Karşılaştırıp farklılıklar üzerinde konuşalım.
Kur’an-ı Hâkîm ve Meal-i Kerim (Hasan Basri Çantay Meali):
“ (1) Allah'ın nusreti ve fetih gelince, (2) sen de insanların fevc fevc Allah'ın dinine
gireceklerini görünce, (3) hemen Rabb'ini, hamt ile tesbih (ve tenzih) et. Onun yarlığamasını
iste. Şüphesiz ki o tevbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)
Kur’an-ı Kerim Meali (Diyanet İşleri Başkanlığı Meali):
“ (1,2,3) Allah’ın yardımı ve fetih (Mekke fethi) geldiğinde ve insanların bölük bölük
Allah’ın dinine girdiğini gördüğünde, Rabb'ine hamt ederek tespihte bulun ve ondan bağışlama
dile. Çünkü o tövbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali (Diyanet Vakfı Meali):
“ (1-3) Allah’ın yardımı ve zaferi gelip de insanların bölük bölük Allah’ın dinine girmekte
olduklarını gördüğün vakit Rabb'ine hamdederek onu tesbih et ve ondan mağfiret dile. Çünkü
o, tevbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)
9 Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Meali, s. 204.
65
TEFSİR
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı
Meali: Bir komisyon10 tarafından daha
PAYLAŞALIM
önce yapılan bu tercüme, Türkiye Diİlmî, edebî, sosyolojik konulu, tarihsel
yanet Vakfı adına ilk defa 1993 yılında
yayımlanmıştır. Daha sonra bu çalışma,
tefsir hakkında bilgi toplamak için çalışma
tekrar ele alınarak düzenlenmiş ve 2012
grupları oluşturunuz. Araştırmalarınızı arkayılında yeniden basılmıştır. Çalışmanın
daşlarınızla paylaşınız.
aldığı son şekil, daha kayda değer ve tercih edilebilir özelliktedir. Girişte Kur’an
tarihi ve meal üzerine kısa bilgiler verilmiştir. Mealin kullanım kolaylığı için ayrıntılı konu fihristi ve sureler indeksi hazırlanmıştır.
Sure girişlerinde surenin adı, nüzul sebepleri ve ayet sayısı üzerine kısa bilgiler verilmiştir.
Mealde yer yer parantezler kullanılarak bazı kısa eklemelerle anlamın daha iyi anlaşılması sağlanmıştır. Ayetlerin anlamları verildikten sonra parantez içinde küçük puntolarla bazı kelime ve kavramların açıklamaları yapılmıştır. Aynı yöntemle ayetlerin indirildikleri ortam ve ayette geçen tarihi
hadiselerle ilgili bazı kısa bilgiler de verilmiştir. Böylece okuyucunun ayette anlatılmak isteneni daha
iyi kavraması amaçlanmıştır.
8. Tefsirde Yeni Yaklaşımlar
Sosyal ve siyasi nedenlerle son iki yüz yılda ortaya çıkan yeni sorunlar, gelişen yeni anlayışlar
ve bilimdeki ilerlemeler Müslümanlar arasında yeni tefsir anlayışlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece yeni yaklaşımlarla yazılan tefsirlerin bir kısmı bilimdeki yeni gelişmelerin verilerinden
faydalanmış, bir kısmı sosyal sorunların çarelerini araştırmış, bir kısmı da pratik nedenlerle tarihi
birikimi yeniden değerlendirmek istemiştir.
İlmî Tefsir: İlmi tefsir Kur'an'ı ilmî veriler ışığında tefsir etmeye çalışan bir disiplindir.
Gazzâlî, “Cevâhirü’l-Kur’an” adlı eserinde, Fahreddin er-Râzî de “Mefâtihu’l-Gayb” adlı tefsirinde
kendi çağlarındaki ilimlerden hareketle ilmî tefsir diyebileceğimiz bazı yorumlara gitmişlerdir. Fakat
Kur’an ayetlerinin bilimsel buluşları içerdiğini savunan ilmî tefsir, son iki yüz yılda gelişmiştir.
İlmî tefsir anlayışına göre Kur’an’da bütün bilimler yer alır. Buna göre, 19. yüzyıldan itibaren
batıda gelişen bilimler ile Kur’an arasında bir çatışma yoktur. Üstelik Kur’an bazı bilimlere ve bilimsel buluşlara kaynaklık etmiştir. İlmî tefsir alanındaki ilk eserlerden biri el-İskenderanî (öl. 1888)’nin
“Keşfu’l-Esrâri’n-Nurâniyye” adlı eseri, diğeri de Gazi Ahmet Muhtar Paşa (öl. 1918)’nın “Serâiru’lKur’an” adlı eseridir. İlmî tefsirin en meşhur temsilcisi ise Tantavî el-Cevherî (öl. 1940)’dir.
el-Cevherî önceki müfessirlerin çoğunlukla ahkâm ayetleri üzerine yorum yaptıklarını,
Kur’an’da ahkâm ayetlerinden daha çok bulunan kevnî ayetleri ihmal ettiklerini belirtir. Bundan
dolayı onun yazdığı “el-Cevâhir fi Tefsiri’l-Kur’an” adlı eser tefsir çalışmasından çok, bilimler ansiklopedisi gibidir. Eserde astronomi, tıp, kimya, biyoloji, fizik gibi bilim dallarına ait bilimsel makalelere, resim, grafik ve istatistiklere ve birçok bilimsel verilere yer verilmiştir.
İlmî tefsir anlayışı, vahyin anlaşılması ve yorumlanmasında varsayımları zamanla değişen
bilimi esas aldığı için ve Kur’an’da geçen kelimelere yeni anlamlar yüklediği için eleştirilmiştir. İlmî
tefsir anlayışını bu şekilde eleştirenlerin başında gelen Emin el-Hûlî, bu yönteme karşılık Kur’an’ın
anlaşılmasında edebî tefsir denilen yeni bir yöntem önermiştir.
Edebî tefsir: İlmî tefsir yöntemi eleştirilerinden hareket eden Emin el-Hûlî (öl. 1966), edebî
tefsir yöntemini geliştirmiştir. Buna göre edebî tefsir, Kur’an’da geçen kelime ve terkiplerin onun ilk
muhataplarının anladıkları gibi anlaşılmasını esas alır.
10 Komisyon: Ali Özek, Hayrettin Karaman, Mustafa Çağrıcı, Ali Turgut, Saadettin Gümüş.
66
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
Edebî tefsir yöntemine göre Kur’an’ın tefsiri için yapılacak çalışmalar, bir tablo yardımıyla, şöyle
gösterilebilir:
HAZIRLIK
ÇALIŞMALARI
KUR’AN’IN
İNDİRİLDİĞİ
ÇEVRENİN VE
KUR’AN
TARİHİNİN
ARAŞTIRILMASI
KUR’AN’DA
GEÇEN
KELİME VE
TERKİPLERİN
İNCELENMESİ
-Geçmiş dönem tefsirlerine eleştirel bir yaklaşımda bulunulması,
-Kur’an’ın konulu tefsirinin yapılması ve bu yapılırken konuyla ilgili ayetlerin nüzul
sırasına göre sıralanması,
-Psikoloji ve sosyoloji gibi bilimlerden faydalanılması gerekir.
Fiziki ortamın araştırılması: Kur’an’ın indirildiği çevrenin dağları, ovaları, çölleri,
nehirleri, iklim şartları gibi coğrafi şartlarının araştırılması gerekir.
Sosyal, siyasi ve kültürel ortamın araştırılması:
Kur’an’ın indirildiği dönemde Arapların sanat, tarih, edebiyat gibi kültürlerinin
araştırılması,
Yönetim, aile, kabile gibi sosyal ilişkilerinin araştırılması gerekir.
Örneğin Kur’an’da geçen Medyen, Eyke gibi yer isimleri, Âd ve Semud gibi kabileler
bu çerçevede araştırılmalıdır.
-Kur’an’ın indiriliş sürecinin araştırılması,
-Kur’an’ın yazılış sürecinin araştırılması,
-Kur’an’ın toplanma sürecinin araştırılması,
-Kur’an kıraatlerinin araştırılması gerekir.
-Kur’an kelimelerinin ilk muhatapları tarafından nasıl anlaşıldığının tespit edilmesi,
-Kur’an kelimelerinin indiği dönemden bugüne ne gibi anlam değişikliklerine uğradığının
tespit edilmesi,
-Kelimelerin, Kur’an içinde farklı yer ve zamanlarda hangi bağlamlarda kullanıldıklarının
araştırılması,
-Kelimelerin anlam tespitleri için eş zamanlı (senkronik) ve art zamanlı (diyakronik)
kelime sözlüklerinin hazırlanması gerekir.
-Kur’an terkiplerinin nahiv, belagat gibi edebî ilimler çerçevesinde ele alınması,
-Kur’an’da görülen edebî sanatların tespit edilmesi,
-Kur’an’ın üslup özelliklerinin tespit edilmesi gerekir.
Edebî tefsir metodunu geliştiren Emin
el-Hûlî, bir tefsir yazmamıştır. Ancak onun
eşi Aişe Abdurrahman’ın “et-Tefsîru’lBeyânî li’l-Kur’ani’l-Kerim” adlı tefsiri bu
yönteme uygun olarak yazılmıştır.
NOT EDELİM
Muhammed Abduh, eski tefsirlere
neden başvurmak istemediğini şöyle açıklar:
Sosyolojik Konulu Tefsir: Bu tefsir
“Allah, bize kıyamet gününde
türü Kur'an ayetlerini sosyoloji ilminin esasinsanların sözlerinden ve anlayışlarından
larını ele alarak anlamaya çalışır. Sosyolojik
sormayacaktır. Bizi doğru yola iletmek ve
konulu tefsirin doğuşunda son yüzyıllarda
Müslüman toplumların değişen dünya şartbize hidayet etmek için indirdiği kitabından
larına ayak uyduramamalarının nedenlerini
ve peygamberinin sünnetinden soracaktır.”
arama çabası etkili olmuştur. Bu çerçevede
(Tefsirü’l-Menâr, C 1, s. 26)
Muhammed Abduh (öl.1905), Reşid Rıza
(öl. 1935) ve Mustafa el-Merağî (öl. 1952)
Müslümanların bidat ve hurafelerden kaçınması ve Kur’an’ın insanları doğru yola ulaştıran hidayet kitabı olması düşüncesinin öne çıkarılması gerektiğini belirtmişlerdir. Sosyolojik konulu tefsirin en meşhur örneği, yazımına Muhammed
Abduh’un başladığı, Reşid Rıza’nın tamamladığı “Tefsirü’l-Menâr”dır.
Sosyolojik konulu tefsir çalışmaları, geçmişteki bazı tefsirleri uydurma haberler ve israiliyyatı
içerdikleri için eleştirmektedir. Bu anlayışa göre, eski tefsirlerin birçoğu, Kur’an’ın insanı hidayete ve
67
TEFSİR
rahmete sevk eden yönü yerine nahiv, belagat ve diğer ilimleri içeren kuru tefsirlerdir. Sosyolojik konulu tefsir çalışmalarının amacı ise insanı inanç ve amele sevk etmektir. Bunun için Muhammed Abduh
ve Reşid Rıza, “Tefsirü’l-Menâr”da Müslümanlardan geçmiş dönemi taklit etmekten vazgeçmelerini,
tembellik ve donukluktan kurtularak akıllarını kullanmalarını istemektedirler.
Sosyolojik konulu tefsir, geçmiş dönemlerde yapılan tefsirlere müracaat etmemesi ve tefsirde
aklın hürriyetini esas alması nedeniyle eleştirilmiştir. Bu tefsir anlayışına yöneltilen bir başka eleştiri de
Kur’an’daki bazı ayetlerin modern düşünceye uygun olarak yorumlanması çabalarıdır.
Son yüzyıllarda beliren sorunlara çözüm bulmak iddiasıyla pek çok görüş ortaya atılmıştır. Müslümanlar arasında da İslam’ın bu tür sosyal problemlere cevabının ne olabileceği araştırılmıştır. Bu
tarz yaklaşımlar zamanla Kur’an’ın tefsirinde de ifadesini bulmuştur. Bu tür tefsirler arasında Seyyid
Kutub (öl. 1966)’un “Fizilâli’l-Kur’an” ve Mevdûdî (öl. 1979)’nin “Tefhîmü’l-Kur’an” adlı eserleri
sayılabilir. Bu eserler, insanlığın problemlerinin en iyi şekilde İslam’ın ilk dönemlerinde çözümlendiğini belirterek bugünün problemlerinin çözümlerinin de Peygamberimiz'in çağının esas alınmasıyla
bulunabileceğini ve tarihsel mirasın yeniden değerlendirilmesi gerektiğini ifade ederler.
Tarihsel Tefsir: Kur’an’ın belli bir tarihte belli bir kültür alanına indirildiğinden hareketle
Kur’an’daki bazı hükümlerin tarihsel olduklarını ifade eden Kur’an’ı tefsir biçimidir. Bu anlayışa göre
Kur’an, kendilerine özgü bir algılama, örf, âdet, kültür ve medeniyet biçimleri olan ve belli bir coğrafyada yaşayan muhataplara, onların dilini kullanarak belli bir tarihte hitap etmiştir. Dolayısıyla Kur’an,
yerel bir kültürün izlerini taşımaktadır. Bu nedenle, modern dünyada yaşayan Müslümanlar, Kur’an
hükümlerini, kendi tarihselliklerinden hareketle modern hayatın zorunlulukları karşısında yeniden ele
almalıdırlar.
Tarihsel yaklaşım, özellikle belli bir kültürün izlerini taşıyan sosyal kurumlara ilişkin emir, yasak ve cezaları tarihsel olarak görmekte; Kur’an’ın inanç, ibadet ve ahlakla ilgili naslarını ise evrensel
olarak kabul etmektedir. Örneğin bu anlayışa göre; çok eşlilik, kadının şahitliği, miras ve ribayla ilgili
hükümler tarihsel olarak kabul edilirken inanç, ibadet ve ahlakla ilgili prensipler evrenseldir.
Tarihsel okuma biçimini öneren Fazlurrahman, Kur’an tefsirinde yeni bir yöntem geliştirmeye çalışmıştır. Buna göre bugünün okuyucusu ilk aşamada Kur’an’ın indirildiği ortamı inceleyerek o
günün toplumunun problemlerini çözen hükümlerin dayandığı genel ilkeleri tespit etmek zorundadır.
İkinci aşamada ise o tarihsel ortamdan bugüne gelerek tespit ettiği genel ilkelerden bugünün sorunlarına uygun özel hükümler çıkarmak zorundadır. Böylece bugünün Müslümanları geçmişin dünyasındaki
sorunların çözümlerini değil, kendi dünyalarındaki sorunlara ürettikleri çözümleri esas alarak yaşayacaklardır.
Tarihsel okuma biçimini, aslında geleneksel anlamda bir müfessir (tefsirci) olmayan Fazlurrahman dışında, Roger Garudy (Racır Garudi), Muhammed Arkoun ve Hasan Hanefi gibi Müslüman entelektüeller savunmuştur. Hristiyanlıktaki kutsal metinlerde uygulanan bu tarihsel okuma biçiminin
Kur'an'ın evrenselliğine gölge düşürdüğü için Kur’an’a uygulanması eleştirilmiştir.
68
III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Peygamberimiz'in tefsirine bir örnek veriniz.
2. Sahabenin tefsirini önemli kılan özellikler nelerdir? Belirtiniz.
3. Tabiin Dönemi'nin tefsir özellikleri nelerdir? Maddeler hâlinde sıralayınız.
4. İlk yazılı tefsir çalışmalarının hangileri olduğunu söyleyiniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi tabiîn tefsirinin özelliklerinden biri değildir?
A) Kur’an’daki bütün ayetler tefsir edilmiştir.
B) Arap olmayanlar (mevâlî), tefsir hareketinde daha fazla rol almaya başlamıştır.
C) Mekke, Medine ve Kûfe tefsir ekolleri oluşmaya başlamıştır.
D) Ayetlerin tefsirinde Peygamberimiz'in sünnetinden gördüklerini ve hadislerinden doğrudan
duyduklarını aktarmışlardır.
E) Farklı kültürlerle karşılaşmalar sonucunda farklı görüşlere zemin teşkil eden tefsir
anlayışları yaygınlaşmıştır.
2. Aşağıdakilerden hangisi rivayet tefsiridir?
A) Taberî Tefsiri
B) Râzî Tefsiri
C) Zemahşerî Tefsiri
D) Kurtubî Tefsiri
E) Beyzâvî Tefsiri
3. Aşağıdakilerden hangisi Türkçe tefsirdir?
A) Mefâtihu’l-Gayb
B) Tefsîrü’l-Celaleyn
C) el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an
D) Tevilâtü’l-Kur’an
E) Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an
69
TEFSİR
4. Kur’an’ın yorumunda bidat ve hurafeleri nakletmekten kaçınarak onun hidayet kitabı olmasının öne çıkarılması gerektiğini belirten, geçmişteki bazı tefsirleri uydurma haberler içerdikleri
gerekçesiyle eleştiren tefsir akımı hangisidir?
A) İlmî tefsir akımı
B) Edebî tefsir akımı
C) Sosyolojik konulu tefsir akımı
D) Tarihsel tefsir akımı
E) Rivayet tefsiri
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(dirayet tefsiri, rivayet tefsiri, konulu tefsir)
1. Tefsirde kaynağı sadece Kur’an, sünnet, sahabe sözü ve tabiin sözleri olan tefsirlere
……………………….. tefsirleri adı verilir.
2. Tefsirde Kur’an ve sünnet doğrultusunda kendi rey ve içtihatlarına da yer veren tefsirlere
…………………. tefsirleri adı verilir.
Ç. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı “D”, yanlış olanı “Y” ile işaretleyiniz.
(...) Kur’an’daki namaz, oruç, hac gibi ibadetlerle ilgili ayetleri ve çeşitli toplumsal ilişkileri ele alan ayetleri açıklayan tefsirlerin genel adı Ahkâmu’l-Kur’an’dır.
(...) Müslümanlar arasında dünyevileşmeye tepki olarak yayılan daha ahlaki bir hayat sürme ve ruhu arındırma anlayışının gelişmesi sonucunda ortaya çıkan tefsir, kelamî tefsir olarak adlandırılır.
(...) Kur’an’ın tercümesini gerektiren en önemli husus onun Arapça konuşmayan milletler tarafından anlaşılmasını sağlamaktır.
D. Aşağıdaki eşleştirmeleri yapınız.
1. Aşağıda bazı müfessirler ve onların tefsirleri verilmiştir. Verilen bilgileri doğru şekilde
numaralandırarak eşleştiriniz.
No
Müfessir Adı
No
Tefsir Adı
1
Muhammed Cerir et-Taberî
Tefsiru’l-Celaleyn
2
İmam Maturidî
el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an
3
Carullah Ömer ez-Zemahşerî
Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyil-Kur’an
4
Fahreddin er-Râzî
el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzil
5
Muhammed el-Beyzâvî
Tevilâtü’l-Kur’an
6
Muhammed b. Ahmed Kurtubî
Envâru’t-Tenzil ve Esrâru’t-Te’vîl
7
Celaleddin el-Mahalli ve es-Suyûtî
Mefâtihu’l-Gayb
8
Mehmed Vehbi Efendi
Hak Dini Kur’an Dili
9
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an
10
Ömer Nasuhi Bilmen
Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri
70
TEFSİR
IV. ÜNİTE
KUR’AN İLİMLERİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Müzzemmil suresinin iniş sebebini Elmalılı Hamdi Yazır’ın tefsirinden okuyunuz.
2. Nisâ ve Zümer suresinin ilk beş ayetini okuyarak içerdiği konuları karşılaştırınız.
3. “Mücmel, müteşabih ve mecaz” kavramları hakkında bilgi toplayınız.
4. Bakara ve Meryem surelerinin birinci ayetlerinin meallerini okuyarak karşılaştırınız.
5. Kur’an-ı Kerim’de anlaşılmayan kelime ve ayetler var mıdır? Duhân suresinin 58 ve A’râf suresinin 52. ayetlerini bu kapsamda düşününüz.
71
TEFSİR
1. Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve Gelişmesi
Kur’an-ı Kerim, doğrudan doğruya insana hitap eden ilahî bir kitaptır. İnsanın, Kur’an’ın mesajını
doğru bir şekilde anlayabilmesi Allah’a karşı sorumluluklarını yerine getirmesini sağlar. Genel olarak
Kur’an’ın ayetleri açık ve maksadı anlaşılır hâlde inmiştir. Ancak bazen, bir ayette geçen kelime bizim
için anlam bakımından göreceli olarak kapalı veya müphem olabilmektedir. Bu kapalılığı gidermekte başka bir ayet bize yardım etmektedir. Kur’an’ın verdiği bu açıklama metodu Müslümanları, indirilişinden
itibaren Kur’an’a ve onun tebliğcisine yönlendirmiştir. Bu gayretler zamanla Arapça ِ‫ُوم ا ْل ُق ْراٰن‬
ُ ‫ ُعل‬adı verilen
Kur’an ilimlerinin doğmasını sağlamıştır.
Kur’an ilimlerinin en belirgin nüvesini Peygamberimiz’in (s.a.v.) Kur’an’ı tebliği ve yaşayışında görmekteyiz. Şöyle ki Hz. Peygamber’in tebliğ ve irşat sürecinde ayetleri okuması “kıraat”
ilminin, bazı ayetleri yaşayarak göstermesi veya anlaşılmayan ayetleri açıklaması ise “tefsir” ilminin
temelini oluşturmuştur.
Peygamberimiz’den sonra Kur’an’ı doğru anlama ve açıklama görevini sahabeler üstlenmişlerdir.
Onlar, vahyin iniş sürecinde yaşadıkları için hangi ayetin hangi olay veya sebep üzerine indiğini biliyorlardı. Sahabeler aynı zamanda Peygamberimiz’in ayetlerle ilgili açıklamalarına ve ayetlerin uygulamalarına şahit olmuşlardı. Bu imkana sahip olamayanların ayetleri anlamakta düştükleri hataları onlar düzeltmişlerdir. Sahabe, ayetlerin açıklamasını isteyen veya soru soranlara, sebeb-i nüzul, nâsih-mensuh ve
kişisel yorumlarıyla cevap vermişlerdir. Bazen de ayeti ayetle, hadisle veya bilhassa kelimelerin anlamları
hakkında Arap toplumunda önemli bir yere sahip olan şiirden deliller getirerek açıklamışlardır. Sahabeler,
Mushaf çoğaltılırken ayetlerin yanlış okunmasını önlemek amacıyla özel imla kuralları (resmu’l-Mushaf)
koymuşlardır.
İslam coğrafyası genişledikçe Kur’an’ı anlamak için daha fazla çaba harcamak gerekmiştir. Arapçanın dışında dil konuşan ve farklı kültürlerden İslam’a girenler, Kur’an’ı okumak ve anlamakta problemlerle karşılaşmışlardır. Bu yeni problemleri nakil ve akılla çözme çabaları rivayet ve dirayet tefsirini
oluşturmuştur. Kur’an’ı doğru okumayı ve dolayısıyla doğru anlamayı sağlamak üzere de irab çalışmaları
yapılmıştır.1 Bunları, Kur’an lafızları/lügat, israiliyyat, kıraat, Kur’an’ın faziletleri, Meani’l-Kur’an, Garibu’l-Kur’an ve Ahkâmu’l-Kur’an’a dair çalışmalar izlemiştir.
Hicri ikinci asırdan itibaren ise Kur’an ilimleri hakkında müstakil eserler yazılmaya başlanmıştır. Bu telif çalışmaları, hem ilahî
mesajın doğru anlaşılması ve hem de İslam dışı yorumlanma tehlikesine karşı bir çaba olarak görülmelidir. Zira İslam dünyası genişledikçe karşılaşılan yeni medeniyetlere ait inanç unsurlarının, İslam’ın
süzgecinden geçirilmesi gerekiyordu.
İslam tarihinde bunun örneklerinden biri Hasan el-Basri’nin
(öl. 110/728) Hz. Peygamber, sahabe ve tabiinden nakledilen tefsire
ait rivayetleri bir araya toplamış olmasıdır. Bu dönemde yapılan fıkıh,
kelam ve siyaset konularının Kur’an’a dayalı yorumları, fıkhi, kelami ve mezhebi tefsirlerin de altyapısını oluşturmuştur. Hicri üçüncü
asra gelindiğinde ise Kur’an’ın dil incelikleri tespit edilmeye ve ahkam ayetleri yorumlanmaya başlanmıştır. Ayrıca Kur’an’ın dil ve içerik üstünlüğü, kıraat, vücûh-nezâir, nâsih-mensuh, müşkilu’l-Kur’an
konularında eserler yazılmıştır. Böylelikle Kur’an ilimlerinin sahası
gittikçe genişlemiştir.2
1 Abdulazim ez-Zerkani, Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’an, C I, s. 23.
2 Erdoğan Baş, Tefsir İlimlerinin Doğuşu ve Tarihî Gelişimi, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları, s. 30-38.
72
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
Özellikle Haris el Muhâsibî (öl. 243/857) “Fehmü’l-Kur’an” ve Bedruddin ez-Zerkeşî (öl.
794/1392) “el-Burhan fî ulûmi’l-Kur’an” adlı eserleriyle Kur’an ilimleri alanında öncü âlimlerden olmuşlardır.
Sonraki asırlarda Kur’an ilimlerine; sebeb-i nüzul, muhkem-müteşabih, huruf-ı mukattaa, kıssalar,
yeminler gibi konular da eklenmiştir. Kur’an ilimlerini inceleyen usul kitapları ise hicri beşinci yüzyıldan
itibaren yazılmaya başlanmıştır. Bunun sonucunda Kur’an ilimleri, gittikçe daha kapsamlı ve zengin bir
literatüre sahip olmaya başlamıştır. Böylece Kur’an-ı Kerim’i her çağın aktüel bilgileriyle anlama ve yorumlama çalışmaları, Kur’an ilimlerini daha kapsamlı ve zengin halde günümüze kadar getirmiştir.
2. Kur’an’ın İndiriliş Süreci ile İlgili Özellikleri
Kur’an-ı Kerim’i doğru olarak anlamak için bazı kavramları bilmek gereklidir. Bu kavramlar;
Kur’an’ın indirildiği zaman ve mekânı ifade eden Mekkî ve Medenî, indiriliş sebeplerini ve aşamalarını
inceleyen esbâb-ı nüzul ve nâsih-mensuhtur.
2.1. Mekkî ve Medenî
Kur’an-ı Kerim, Mekke ve Medine’de nazil olmuştur. Hicretten önce Mekke ve çevresinde inen ayet/sureye Mekkî; sonrasında Medine ve çevresinde inenlere de Medenî ayet/sure denir.
Bu ayet veya sureler, bütün olarak indirildiği gibi farklı
zamanlarda bölümler hâlinde de nazil olmuştur. Mesela
Bakara suresi on yıl boyunca ayet ayet Medine’de indirilmiştir.
Mekkî surelerde, tevhit ve ahiret inancı konularına
ağırlık verilmiş ve Müslümanlar ibadete alıştırılmıştır.
Yine bu surelerde, güçsüzü, zayıfı koruyan ahlak
anlayışı getirilmiştir. Müşriklerin şiddetli tepkisiyle
karşılaşan müminlere sabır ve direnç göstermeleri
tavsiye edilmiştir. Kur’an’ın 114 suresinin yaklaşık
dörtte üçünü, kısa ve zengin ifadeli bu Mekkî sureler
oluşturmuştur.
Medenî surelerde ise toplum hayatını düzenleyen
ilkeler getirilmiştir. Namaz hariç diğer ibadetler
bu surelerde farz kılınmıştır. Medenî surelerde
Müslümanların; ehlikitap, müşrik Araplar ve diğer
milletlerle olan münasebetleri düzenlenmiştir. Aynı
şekilde bu surelerde örnek bir İslam toplumunun
oluşturulması hedeflenmiştir. Medenî sureler genelde
uzundur ve sayıları, toplam sure sayısının yaklaşık
dörtte birini bulmaktadır.
Ayetlerin veya surelerin indirildiği ortamı bilmek,
Kur’an’ın doğru anlaşılmasına yardım eder. Dinî hükümlerin daha kolay anlaşılmasına imkân verir.
Peygamberimiz’in ahlak ve yaşayışını öğrenmeye yardım eder.
73
TEFSİR
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Mekkî surelerde:
Medenî surelerde:
Ayetler genellikle “‫اس‬
َّ ‫ َيا َأ ُّي َها‬/Ey insanlar!”
ُ ‫الن‬
çağrısıyla başlamıştır.
Ayetler “ ‫ين ٰا َم ُنوا‬
َ ِ‫ َيا َأ ُّي َها الَّذ‬/ Ey İnananlar” veya
“‫اب‬
ِ ‫ َيا َأ ْهلَ الْكِ َت‬/Ey kitap ehli” çağrısıyla başlamıştır.
Surelerin başında kasem/yemin sık sık
kullanılmıştır.
Evlilik, miras ve cihat gibi konularda
hükümler getirilmiştir.
Önceki peygamberlerin kıssaları daha çok
bu surelerde anlatılmıştır.
Münafıklardan bahsedilmiştir.
Tevhid, nübüvvet ve ahiret gibi temel iman
esaslarına dair ayetlere öncelik verilmiştir.
Ayet ve
indirilmiştir.
sureler
daha
uzun
olarak
Şirk ve müşrik kavramlarına oldukça fazla
yer verilmiştir.
İbadet konularına ait ayetler ağırlıklı olarak
bu dönemde indirilmiştir.
Secde ayetlerinin geçtiği her sureler bu
dönemde indirilmiştir.
Helal ve haramlara ait ayetler yine bu
dönemde nazil olmuştur.
Ayet ve sureler kısa ve veciz ifadelerle
vurgulanmıştır.
İLKELER ÇIKARALIM
Mekkî:
Medenî:
1. “Firavun’a git! Çünkü o çok azdı. De
1. “Şüphesiz münafıklar… namaza kalkki: Arınmayı ve seni Rabb’imin yoluna ilet- tıkları zaman üşenerek kalkarlar, insanlara
memi ister misin?…” (Nâziat suresi, 17-19. gösteriş yaparlar, Allah’ı da pek az hatıra geayetler.)
tirirler.” (Nisâ suresi, 142. ayet.)
2. “Nihayet o gün (dünyada yararlandı2. “Ey ehlikitap! Neden doğruyu eğriye
ğınız) nimetlerden elbette ve elbette hesaba karıştırıyor ve bile bile gerçeği gizliyorsuçekileceksiniz.” (Tekâsür suresi, 8. ayet.)
nuz?” (Âl-i İmrân suresi, 71. ayet.)
3. “Asra yemin ederim ki insan gerçekten
ziyan içindedir. Bundan ancak iman edip iyi
ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye
edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.” (Asr suresi,1-3. ayetler.)
3. “Ey iman edenler! Belli bir süre için
birbirinize borçlandığınız zaman bunu yazın.
Aranızda bir yazıcı adaletle yazsın. Yazıcı,
Allah’ın kendisine öğrettiği şekilde yazmaktan kaçınmasın, (her şeyi olduğu gibi dosdoğru) yazsın. Üzerinde hak olan (borçlu) da
yazdırsın ve Rabb’i olan Allah’tan korkup
sakınsın da borçtan hiçbir şeyi eksik etmesin
(hepsini tam yazdırsın)…” (Bakara suresi,
282. ayet.)
1. Ayet, önceki peygamberlerin kıssasın1. Ayet münafıkların bazı özelliklerini hadan söz etmektedir.
ber vermektedir.
..................................................................
..................................................................
...................................................................
...................................................................
Yukarıdaki Mekkî-Medenî ayetleri inceleyerek içerdikleri ilkeleri bulunuz ve altlarındaki
boşluklara yazınız.
74
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
2.2. Esbâb-ı Nüzul
Kur’an-ı Kerim’in büyük bölümü, herhangi bir soru veya neden olmaksızın, bir kısmı ise
sebeplere bağlı olarak indirilmiştir. Bir veya daha fazla ayetin inmesine sebep olan olay veya soruya
sebeb-i nüzul denir.
Bir olay veya soru sebebiyle inen ayetler, bazen muhataplarını eğitmek amacı taşımaktadır. Mesela,
Hz. Peygamber’e kıyametin ne zaman kopacağı, hem samimi bir niyetle vaktini merak edenlere hem
de onu kendilerine göre sınamak isteyenler tarafından sorulmuştur. Allah (c.c.), “…Onun bilgisi Allah
katındadır. Ne bilirsin belki de zamanı yakındır.” ayetiyle3, her iki maksatla soranlara da gerekli
cevabı vermiştir. Bu cevap, şu eğitici unsurları taşımaktadır: Peygamber de olsa Allah bildirmedikçe
kıyametin vaktini kimse bilemez. Kişi, (küçük kıyameti sayılan ölümünü de hesaba katarak) kıyameti
uzakta görmemeli ve sonsuz hayatı için her an hazırlık yapmalıdır.
Bazen kişisel sorular ve sorunlara cevap olarak inen ayetler, genel bir hükmü içermiştir.
Mesela sahabeden ağır hasta olan Câbir (r.a.), öleceğini tahmin ederek malını ne yapması gerektiğini
Peygamberimiz’e sormuştur. Bu soru üzerine Nisâ suresinin 11-12. miras ayetleri indirilmiştir.4 Bu
ayetler, miras bırakılan malların kimlere hangi oranda paylaştırılması gerektiği konusunda genişçe
bilgi vermiştir.
Nüzul sebepleri Kur’an’da yer almamış, olayı bizzat yaşayan veya ona şahit olan sahabe5
tarafından nakledilmiştir. İlk dönemlerde yapılan tefsirler, çoğunlukla bu rivayetlerden oluşmaktadır.
Esbâb-ı nüzul hakkında, Mekke dönemiyle ilgili az, Medine dönemiyle ilgili çok bilgi bulunmaktadır.
Bu bilgiler, tedvin döneminde hadis kitaplarının tefsir kısmında toplanmıştır.
Nüzul sebebini bilmenin birçok faydası vardır. Bir ayetin hangi olayla ilgili indirildiğini
bilmek, onun ilahî maksada uygun yorumlanmasını sağlar ve yanlış anlamaları önler. Mesela, hac/
umre yaparken Safâ-Merve arasında sa’y yapılması gerektiğini, “…Safâ ve Merve Allah tarafından
konulmuş sembollerdendir; böylece, hac veya umre için Mabede gelen birinin bu ikisi arasında
gidip gelmesinde bir mahzur yoktur …”6 ayeti bildirmektedir. Bu ayet, Cahiliye Dönemi’nde bu iki
tepeye put konulduğu için sa’y yapmak istemeyen ensarın tereddüdünü gidermek üzere indirilmiştir.
Sebeb-i nüzulünden habersiz olan tabiinden Urve, bu ayetin hac veya umre yapan kimseye sa’y yapıp
yapmama serbestliği verdiğini sanmıştır. Hz. Aişe bu anlayışın doğru olmadığını yukarıdaki nüzul
sebebini anlatarak açıklamıştır.7
NOT EDELİM
Esbab-i Nüzul hakkında en kapsamlı Türkçe eser, Bedreddin
Çetiner’in ‘‘Esbab-i Nüzul’’ isimli kitabıdır.
Sebeb-i nüzulü bilmek, ayet veya sure açıklanırken muhataplarda dinleme arzusu uyandırarak
onun daha güzel anlaşılmasını da sağlamaktadır. Fil kıssası hakkında inen Fil suresi bu konuda güzel
3 Ahzâb suresi, 63. ayet.
4 el-Vâhidi, Esbâbü’n-Nüzûl, s. 83.
5 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’an’ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, s. 40.
6 Bakara suresi, 158. ayet.
7 Celalüddin es-Suyuti, Lübâbü’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, s. 30.
75
TEFSİR
bir örnektir. Aynı şekilde, “Rabb’in seni bırakmadı ve sana darılmadı.” ayetini8 okurken ‘Acaba
ne oldu ki Allah böyle bir ifadeye yer verdi?’ türünden merak uyandıran sorular akla gelmektedir.
Peygamberimiz’e vahyin bir süre gecikmesinden dolayı müşriklerin ‘Rabb’i Muhammed’i terk etmiş, ona gücenmiş.’ söylentisini kesmek üzere bu ayet indirilmiştir. Böylece sebeb-i nüzul bilgisi,
merakı gidermekle ayetin daha güzel anlaşılmasını sağlamıştır.
2.3. Nâsih ve Mensuh
Nesh, bir nassın hükmünün, daha sonra gelen bir nasla kaldırılmasıdır. Hükmü kaldırılan ayete
mensûh, kendinden önceki hükmü kaldıran ayete nâsih, yapılan işe de nesh denir. Bu anlamıyla
Kur’an-ı Kerim, kendinden önce indirilen kitapların hükmünü kaldırdığı için nâsih, hükmü kaldırıldıkları için daha önce indirilen kitaplar (Tevrat, Zebur ve İncil) da mensûh konumundadır.
İslam âlimlerinin çoğunluğu Kur’an-ı Kerim’de nesh olayının varlığını kabul eder. Bazı âlimler ise nesh olayını, Hz. Peygamber’in (s.a.v) masuniyeti (ismet sıfatı) ve Kur’an’ın Allah tarafından
korunmuşluğu ilkelerine aykırı bulduğu için kabul etmezler. Ancak, Kur’an-ı Kerim’in bizzat kendisi neshin varlığını değişik ayetlerde vurgulayarak neshi kabul etmeyenleri onaylamamaktadır.
Kur’an’da nesihten bahseden ayetlerden birisi şöyledir:
‫ير‬
َ ّٰ ‫َما َن ْن َس ْخ م ِْن ا َٰي ٍة َأ ْو ُن ْنسِ َها َن ْأ ِت ِب َخ ْي ٍر ِم ْن َها َأ ْو ِم ْثل َِها َأل َْم َت ْعل َْم َأ َّن‬
ٌ ِ‫الل َعلَى كُ ِّل َش ْي ٍء قَد‬
“Biz bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak (ertelersek) mutlaka daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye kadirdir.”9
Kur’an-ı Kerim, insan ve toplumu eğitmek ve geliştirmek için indirildiği toplumun doğrularını onaylamış, yanlışlarını yeni hükümlerle tedricen kaldırmıştır.10 Kur’an-ı Kerim’in aşamalı ve
toplumun belli bir olgunluğa getirmeyi amaçlayan bu eğitim ve inşa metoduna “tedricilik” denir.
Bunu da neshin bir başka çeşidi olarak değerlendirmek mümkündür. Bu, önceki dinlerin hükmünün
kaldırılması şeklinde olabildiği gibi aynı din içerisinde de olabilmektedir. Çünkü insanlar, önceden sahip oldukları örf ve adetlerini kolay terk
edemezler. İnsanlar ancak, yeni dinin ruhunu
DEĞERLENDİRELİM
ve ilkelerinin yüceliğini kavradıkça değişimi
kabul edebilirler. Nesh, insanların hükümlere
Neshten bahseden Nahl suresi, 101.; Ra’d suresi, 39.; Nisâ
suresi, 160-161.; Enfâl suresi, 65.;
Yûnus suresi, 15 ve A’lâ suresi,
6-7. ayetlerini mealden bularak sınıfta değerlendiriniz.
alışmalarını sağlayan bir kolaylıktır. Nesh asla,
Allah’ın bir şeyi önceden bilmeyip iyice anladıktan sonra önceki hükmü değiştirmesi olarak
değerlendirilemez. Bilakis Allah, nesih yoluyla
toplumun şartlarına uygun hükümler koymuş
ve onu sağlam bir ahlak oluşturmanın en güzel
yöntemi olarak kullanmıştır. Buna alkollü içkinin kaldırılması misalini verebiliriz.
8 Duhâ suresi, 3. ayet.
9 Bakara suresi,106. ayet.
10 Talip Özdeş, Kur’an ve Nesh Problemi, s. 16.
76
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
Alkollü içki tüketmek müşrik Araplar arsında oldukça yaygındı. Kur’an-ı Kerim, bu kötü alışkanlığı bir anda kesin bir emirle kaldırmamıştır, öncelikle toplumu eğitmeyi, onu imanî ve ahlakî
olgunluğa ulaştırmayı hedeflemiş, daha sonra aşamalı olarak içki içmeyi haram kılmıştır. Kur’an
birinci aşamada, alkollü içkinin büyük zararını vurgulamış, fakat bazı faydalarının olduğunu da ifade
etmiştir. 11 Bu uyarı, içki içen Müslümanların zihnine ‘İçkinin zararı büyüktür.’ fikrini yerleştirmiştir.
İkinci aşamada, sarhoş hâldeyken namaz kılmak yasaklanmıştır.12 Bu ayetin indirilmesiyle alkol kullanan Müslümanlar, namazların öncesinde içki içmemeye başlamış ve böylece içki içmenin vakti daraltılmıştır. Nihai aşama da ise bu zararlı ve necis alışkanlık kesin bir şekilde yasaklanmıştır:
“Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi
pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz.
Şeytan içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi, Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık (bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?”13
Bu ayetlerin indirilmesiyle Müslümanlar içki içmeyi tamamen bırakmışlar ve ellerinde kalan
şarapları dökerek imha etmişlerdir.
ARAŞTIRALIM - KARŞILAŞTIRALIM
İçkinin Haram Kılınması
Faizin Haram Kılınması
Merhaleleri
Bakara suresi, 219. ayet
Rûm suresi, 39., Nisâ suresi, 160, 161. ayetler
I. Merhale
Nisâ suresi, 43. ayet
.........................................................................
II. Merhale
Mâide suresi, 90, 91. ayetler
.........................................................................
III. Merhale
Faizin haram kılınma aşamalarını “Rûm suresi, 39; Nisâ suresi, 160, 161; Âl-i İmrân
suresi, 130. ve Bakara suresi, 275-279. ayetlerinden” araştırınız. İçkinin haram kılınma
merhaleleriyle karşılaştırarak bu ayetleri uygun olan yerine koyunuz.
Örneklerden de anlaşıldığı üzere, Kur’an-ı Kerim’in tefsiri yapılırken veya ondan hüküm
çıkarılırken neshi dikkate almak gerekmektedir. Böylece, Kur’ani hükümlerin birbirine karışmaması
sağlanmakta ve insanlar için faydalı sonuçlar çıkarılabilmektedir.
3. Kur’an İfadelerinin Sınıflandırılması
Tefsir ilmi, Kur’an’ın doğru anlaşılmasını konu edinmiştir. Bu yüzden müfessirler, doğru anlamayı engelleyen hususları ortadan kaldırmaya ve yardımcı olan unsurlardan faydalanmaya çalışmışlardır. Bu çalışmalar zamanla gelişmiş, belirli esaslarla sınıflandırılmış ve Kur’an ifadelerinin
özelliklerini inceleyen ilim dalları ortaya çıkmıştır.
11 Bakara suresi, 219. ayet.
12 Nisâ suresi, 43. ayet.
13 Mâide suresi, 90, 91. ayetler
77
TEFSİR
3.1. Kıraat Farklılıkları
NOT EDELİM
Kıraat ilmi, Kur’an’ın okunuşuyla
ilgili farklılıkları ve bunların kimlerden
nakledildiğini bilmektir. Kur’an’ı, kıraat
ilminin esaslarıyla okuyan kimseye kâri,
çoğuluna kurrâ ve bu ilmi öğretene de
mukri denilmektedir.
Kıraatler, ana hatlarıyla mütevatir ve
şâz olmak üzere iki kısımdır. Mütevatir kıraat;
Arapça gramerine, Hz. Osman’a nispet edilen
mushaflardan birinin hattına uygun olan
ve sahih/muttasıl bir senetle Resulullah’a
ulaşanlardır. Bu kıraatlerin sayısı, yedisi
meşhur olmak üzere on tanedir. Mütevatir
kıraatin bu üç şartından birisi eksik olana da
‘‘şaz kıraat’’ denir.
Allah, Kur’an’ı Kureyş lehçesinde
indirmiş, onun bazı kelimelerini telaffuz
edemeyenlere de kolaylaştırarak okuma
izni vermiştir.14 Kur’an’ın zamanla dil
ve gönüllere yerleşmesiyle, bu izne gerek kalmamıştır. Bu yüzden Hz. Osman,
Kureyş lehçesinin dışındaki kelime farklılıklarını kaldırtarak Mushafları çoğalttırmıştır.
Mütevatir kıraat, kendilerine isnad
edilen güvenilir kimselere “imam”, kıraat
imamlarının râvileri arasındaki ihtilafa
“rivayet” ve okuyanın tercihine yönelik
ihtilafa da “vecih” denilmektedir.
Hz. Osman’ın çoğalttırdığı Mushafların yazısı, noktasız ve harekesiz oldu-
ğundan harf ve harekede farklı kıraate imkân verir tarzdaydı.15 Örneğin ‫ين ا َٰم ُنوا ِإذَا َض َر ْب ُت ْم فِي‬
َ ِ‫َيا َأ ُّي َها الَّذ‬
َ
‫الس َل َم ل َْس َت ُم ْؤ ِم ًنا‬
ِ ّٰ ‫يل‬
ِ ‫ َس ِب‬ayetindeki16 ‫ َف َت َب َّي ُنوا‬kelimesini noktasız ve hareَّ ‫الل َف َت َب َّي ُنوا َو َل َت ُقولُوا ل َِم ْن أ ْل َقى ِإل َْيكُ ُم‬
kesiz olarak düşünürsek ‫ َف َت َث ِّب ُتوا‬okumak da mümkündür. Nitekim bu iki farklı şekilde de okunmuştur.
Bu takdirde ayetin manası da elbette değişecektir. Birinci okuyuşa göre ifade, ‘‘O hâlde iyi anlayıp
dinleyin, kesin bilgiyle hareket edin.’’ anlamını kazanmaktadır. İkinci kıraate göre ise, ‘‘İhtiyatlı
olun, sağlam yere basın ve teenni ile hareket edin.’’ manasına gelmektedir.17
Kıraat ilmi sayesinde kelimenin farklı okunması, Kur’an’a mana zenginliği kazandırmaktadır.
Örneğin “‫ير‬
َ ‫”… َوا ْنظُ ْر إلى ا ْلعِ ظَ ِام كَ ْي‬
َ ّٰ ‫وها ل َْح ًما َفل ََّما َت َب َّي َن َل ُه َقالَ َأ ْعل َُم َأ َّن‬
َ ‫ف ُن ْنشِ ُز َها ث َُّم َنكْ ُس‬
ٌ ِ‫الل َعلَى كُ ِّل َش ْي ٍء قَد‬
ayetindeki18 ‫ ُننشِ ُز َها‬okuyuşu ayete ‘kemikleri, yerli yerine koyarak birleştirmek’ anlamını, ‫ُننشِ ُر َها‬
şeklinde harf farkıyla (ru) okuyuşu ise ‘diriltmek, ölüye can vermek’ manasını kazandırmıştır.
Kıraat farkı bazen harfin uzatılması/med veya uzatılmaması/kasr şeklinde görülmektedir.
Örneğin Fâtiha suresinin ‫ين‬
ِ ‫ َمال‬Kur’an’da yer aldığı gibi hem medli ve
ِ ‫ َمال‬4. ayetindeki ‫ِك‬
ِّ ‫ِك َي ْو ِم‬
ِ ‫الد‬
hem de “melik” (‫ِك‬
ِ ‫ ) َمل‬şeklinde kasr edilerek okunmuştur. Bu kelime birinci şekilde okunduğunda
‘‘Allah’ın, mülk üzerindeki yetkisi’’, ‫ِك‬
ِ ‫ َمل‬şeklinde okuyuşa göre ise, ‘‘Allah’ın insanlar üzerindeki
14 Mehmet Ünal, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, s. 133.
15 İsmail Karaçam, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri, s. 61, 62.
16 Nisâ suresi, 94. ayet.
17 Fatih Çollak, Kıraat İhtilaflarının Karekteristiği, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları, s.237.
18 Bakara suresi, 259. ayet.
78
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
yetkisi’’ ifade edilmektedir.19 Bu örneklerde açıkça görüldüğü üzere kıraat farklılıkları, anlamda
zıtlık oluşturmamakta ve ayetin manasını zenginleştirmektedir.
Mütevatir kıraatlerin kazandırdığı anlam zenginliği, o ayette Allah’ın muradının ne olduğunu
da vermektedir. Şöyle ki, bir kelimeyi farklı okumakla elde edilen iki anlam da geçerli sayıldığında,
Allah hangi anlamı kastetmişse o alınmış olacaktır. Şu da unutulmamalıdır ki kıraat farklılıkları
haram ve helalleri bildiren ayetlerde bulunmamaktadır.20
3.2. Garibu’l-Kur’an
Kur’an-ı Kerim, Kureyş lehçesinde indirilmiştir. Kureyş lehçesiyle konuşan bir kimsenin,
Kur’an’da yer alan başka bir lehçeye ait kelimeyi anlayamadığı olmuştur. Örneğin Abdullah
َ ْ ‫ات َو‬
b. Abbas ‫ض‬
ِ ‫او‬
ِ ّٰ ‫ َال َْح ْم ُد‬ayetindeki21 “‫” فَاطِ ر‬ın manasını, bu kelimenin ait olduğu
ِ ‫ال ْر‬
َ ‫الس َم‬
َّ ‫الل فَاطِ ِر‬
lehçeyle konuşan iki kişiden öğrenmiştir. Doğal olarak bütün diller, yabancı dillerden kelimeler
almış ve onları kendi potasında eriterek kelime hazinelerine katmıştır. Arap dili de yabancı millet ve
medeniyetlerden aldığı bazı kelimeleri Arapçalaştırarak kullanmıştır. Kur’an-ı Kerim’de indirildiği
dönemin günlük konuşma dilindeki bu Arapçalaşmış kelimeler mevcuttur. Fakat doğal olarak bazı
kimseler, bu kelimelerin bir kısmının manasını bilememiştir. Bugün, terim olarak garib diye tabir
edilen bu kelimelerin tamamı tespit edilmiştir.22 Başta İmam Şafiî olmak üzere bazı âlimler kabul
etmeseler de başka dil ve lehçelerden geçen, sahabe döneminde anlamı bilinmeyen yabancı kelime
ve deyimler vardır. Bu şekilde ifadelere Tefsir ilminde “Garîbu’l-Kur’an” adı verilmektedir.
NOT EDELİM - BULALIM
Kur’an’da yer alan garib kelimelerin bazıları şunlardır.
Sefih (Bakara, 2/13)
Kinâne Lehçesi
Cahil
Sâika (Bakara, 2/55)
Umman Lehçesi Ölüm
Bağy (Bakara, 2/90)
Temîm Lehçesi
Hased
Yemm (A’râf, 7/136)
Kıpt Lehçesi Deniz
Erâik (Yâsîn, 36/56)
Habeşçe
Koltuklar
Esbât (Bakara, 2/236) İbranice
Kabileler
Ğassâk (Nebe’, 78/25)
Türkçe
Kokuşmuş su, irin
Rakîm (Kehf, 18/9)
Rumca
Levha
Siccîl (Fîl, 104/4)
Farsça
Pişerek taşlaşmış çamur
Ekvâb (Bakara, 2/236)
Nabatça
Testiler
Süryanice
Kitaplar
Esfâr (Cum’a, 62/5)
Bu kelimelerin geçtiği ayetleri meal veya tefsirlerden bulunuz ve okuyunuz.
19 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1 s. 92.
20 Abdurrahman Çetin, Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, s. 215, 216.
21 Fâtır suresi, 1. ayet.
22 Semih Ebu Muğuli, Kur’an’ın Dilleri Kur’an’da Arapça Olmayan Kelimeler, s. 60.
79
TEFSİR
Kur’an-ı Kerim’deki bazı kelimelerin anlamının herkes tarafından bilinememesi, Kur’an’ın
ona yüklediği yeni anlam sebebiyle de olabilmektedir. Örneğin ‫الل َعلَى ُقلُو ِب ِه ْم َو َعلَى َس ْمعِ ِه ْم َو َعلَى‬
ُ ّٰ ‫َخ َت َم‬
23
َ
‫يم‬
ِ ‫ أ ْب َص‬ayetindeki ‫ ’ َخ َت َم‬nin “mühürledi” anlamı bilinmesine rağmen, ayetteki
ٌ َ‫او ٌة َول َُه ْم َعذ‬
َ ‫ارهِ ْم غِ َش‬
ٌ ِ‫اب َعظ‬
“Allah onların kalplerini mühürledi.” ifadesinin anlamı bazı kimselerce anlaşılamamıştır.24
Kelimelerin Kur’an’da nadir kullanılması da o kelimenin anlamının bazı kimselerce
bilinememesine sebep olmuştur. Örneğin sadece ‫ان َتق ًِّيا‬
َ َ‫ َو َح َنا ًنا م ِْن ل َُد َّنا َو َزكَ ا ًة َوك‬ayetinde25 geçen
“merhamet, ruh inceliği ve kalp yumuşaklığı” anlamındaki ‫ َح َنا ًنا‬kelimesi böyledir. Nitekim
Abdullah b. Abbas bile bu kelimeyi, Kur’an’da anlamını bilmediği dört kelime arasında
saymıştır.26
Yabancı dillerden ve lehçelerden Arap diline geçerek Arapçalaşmış kelimeleri
anlama çalışmaları daha sahabe döneminde başlamıştır. Anlamın tespitinde Arap şiirinden
NOT EDELİM
Garibu’l-Kur’an hakkındaki en meşhur eser, Râğıb el-Isbehânî
(öl. 502/1108)’nin ‘‘el-Müfradât fî Garibi’l-Kur’an’’ isimli kitabıdır.
de faydalanılmıştır. Bu çalışmalar, erken dönemden itibaren ِ‫يب ا ْل ُق ْراٰن‬
ُ ‫ غَ ِر‬isimli sözlüklerde
toplanmıştır. Bu kelimelerin çoğunluğunun halkın geneli tarafından bilindiği de unutulmamalıdır.
‫يل‬
ِ ‫ َت ْرم‬ayetindeki27 Farsça asıllı “seng kîl”in ‫ سِ ِّجيل‬telaffuzuyla herkes tarafından
ٍ ‫ار ٍة م ِْن سِ ِّج‬
َ ‫ِيه ْم ِب ِح َج‬
kullanılması bunun en güzel misalini oluşturmaktadır.
Tefsir ilmi, öncelikle kelimelerin lügat manasına yöneldiğinden, müfessirlerin garip kelimeleri
nüzul zamanındaki anlamıyla tespit etmeleri önemlidir. Aksi takdirde Kur’an’ın doğru anlaşılması
ve yorumlanması zorlaşır.
3.3. Müşkilu’l-Kur’an
Müşkilu’l-Kur’an, bazı ayetlerin ve kelimelerin anlaşılma güçlüğünü ortadan kaldırmayı
amaçlayan bir ilim dalıdır. Kur’an-ı Kerim’de gerçek manada bir ihtilafın olamayacağını
‫ِيرا‬
ِ ّٰ ‫ان م ِْن عِ ْندِ غَ ْي ِر‬
َ َ‫ون ا ْل ُق ْرا َٰن َول َْو ك‬
َ ‫َأف ََل َي َت َد َّب ُر‬
ْ ‫الل ل ََو َج ُدوا فِي ِه‬
ً ‫اخت َِلفًا كَ ث‬
“Hâlâ Kur’an’ı düşünüp anlamaya çalışmıyorlar mı? Eğer o, Allah’tan başkası
tarafından (indirilmiş) olsaydı, mutlaka onda birçok çelişki bulurlardı.”28 ayeti bildirmektedir.
Bu anlaşılma zorluğu, dilin inceliklerini, Kur’an’ın bütününü ve Hz. Peygamber’in sünnetini dikkate
23 Bakara suresi, 7. ayet.
24 Hüseyin Yaşar, Kur’an’da Anlamı Kapalı Ayetler, s. 160.
25 Meryem suresi, 13. ayet.
26 İsmail, Cerrahoğlu, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13. s. 380.
27 Fîl suresi, 4. ayet.
28 Nisâ suresi, 82. ayet.
80
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
almakla giderilmeye çalışılmıştır.
Ayetlerin anlaşılma zorluğu, ayetin bir ifadesinden de kaynaklanabilmektedir. Buna örnek
olarak, “Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, (halis Müslüman olun da)
Rabb’inizden size indirilenin en güzeline tabi olun.” ayetini29 verebiliriz. Kur’an’ın her ayeti en
güzel olduğu hâlde “size indirilenin en güzeline” buyrulmasının sebebi üzerinde durulmuş ve şöyle
yorumlanmıştır: Kur’an’ın her emir ve yasağı, kıssa ve hükmü en güzel olma vasfına sahiptir. Ancak
herkesin ayetleri uygulama konumu farklıdır. Yani kimin neyi uygulayacağı değişebilir. Söz gelimi
zengin için Allah yolunda infak etmek, hayırda bulunmak en güzel ameldir. Hasta için ruhsatlardan
yararlanmak en güzeli, günahkârlar için de tövbe ayetlerine sarılmak en güzel olanıdır.30
Ayetleri anlama zorluğu bazen de iki ayet arasında sanki zıtlık varmış gibi ortaya çıkmaktadır.
“Doğrusu biz sana (taşıması) ağır bir söz vahyedeceğiz.”31 ve “Ant olsun biz Kur’an’ı öğüt
alınsın diye kolaylaştırdık…”32 ayetleri buna örnektir. İlk ayette Kur’an’ın ağır bir söz olduğu, ikinci
ayette ise onun kolaylaştırıldığı beyan edilmiştir. Bu durum ilk bakışta çelişki izlenimi vermektedir.
Hâlbuki ilk ayet, Kur’an’ın getirdiği hayat düzeninin tebliğinin ve uygulanmasının ağır bir sorumluluk
olduğunu bildirmiştir. İkinci ayette belirtilen Kur’an’ın kolaylaştırılması ise okunması, anlaşılması ve
ezberlenmesidir. Kur’an’ı teorik olarak öğrenmek kolaydır. Ancak kişisel ve sosyal hayatımızı onun
öngördüğü şekilde yaşamanın önünde sabrı ve iradeyi gerektiren nice zorluklar vardır.
Kur’an’da müşkil, kapalı ve hangi anlamın tercih edileceği tam belirgin olmayan lafızların
bulunması, onun üzerinde daha yoğun düşünmeyi sağlamıştır. Aynı şekilde, Kur’an’ın edebî
üstünlüğünün ortaya çıkmasını ve daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.
DEĞERLENDİRELİM
“O peygamberlerin bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık…”
(Bakara suresi, 253. ayet.)
“…Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız…”
(Bakara suresi, 285. ayet.)
Yukarıdaki ayetler arasındaki ilişkiyi değerlendiriniz.
3.4. Mücmel ve Mübeyyen
Mücmel, bir açıklayıcı tarafından açıklanmadıkça, manası anlaşılmayan kapalı lafızdır.
Kapalılığı gideren lafız veya uygulamaya mübeyyin denir. Mübeyyin, kapalı lafzın hemen
bitişiğinde veya ondan ayrı olarak gelmektedir. Mücmel lafızların açıklanarak manası güçlü ifadelere
dönüştürülmesine de “mübeyyen” denir. Mücmel lafızları açıklayan manası güçlü ifadelere de
‘‘mübeyyen’’ denir. Mübeyyen lafızların ifade ettiği anlam, şüpheye yer vermeyecek şekilde kesindir.
Örneğin ayetlerde “zekâtı verin” ifadesinden, zekatın verilmesi gerektiği anlaşılır. Zekâtı kimlerin ve
ne oranda vermesi gerektiğini de sünnet açıklamıştır.
29 Zümer suresi, 55. ayet.
30 Abdulcelil Candan, Kur’an Okunurken Zihne Takılan Ayetler, s. 398.
31 Müzzemmil suresi, 5. ayet.
32 Kamer suresi, 17. ayet.
81
TEFSİR
Ayetlerdeki kapalılık bazen lafzın yaygın kullanılmamasından kaynaklanmaktadır. Örneğin
‫ُوعا‬
َ ‫ال ْن َس‬
ِ ْ ‫“ ِإ َّن‬İnsan, helû’ olarak yaratıldı.”33 ayetindeki ‫ُوعا‬
ً ‫ان ُخل َِق َهل‬
ً ‫ َهل‬lafzı böyledir. “Helû”daki
kapalılığın, hırslı ve sabrı az anlamına geldiğini, ‫وعا‬
َّ ‫وعا ِإذَا َم َّس ُه‬
ً ‫الش ُّر َج ُز‬
ً ‫ َو ِإذَا َم َّس ُه ال َْخ ْي ُر َم ُن‬ayetleri
açıklamıştır.
“Ona bir sıkıntı dokunursa feryad eder.”
“Ona hayır (mal) isabet ederse cimrilik eder.”
}
}
Sabrı az
Hırslı
(Meâric suresi, 20, 21. ayetler.)
Görüldüğü gibi ‫ُوعا‬
ً ‫ َهل‬mücmeli, bu iki mübeyyin ayetle açıklanarak (müfesser/mübeyyen)
hâlini almıştır.
Ayetlerdeki lafızlar bazen birden çok anlam taşımakla da kapalı hâle gelebilmektedir. Lafzın
eşit seviyedeki bu anlamlarından hangisinin alınması gerektiği açık değildir. Örneğin ‫س‬
َ ‫َوالل َّْي ِل ِإذَا َع ْس َع‬
34
ayetindeki ‫س‬
َ ‫ َع ْس َع‬kelimesi, gitmek ve gelmek manalarındadır. Dolayısıyla ayete giden gece veya
gelen gece anlamlarından hangisini kazandırdığı belirgin değildir.
Lafzın, sözlük manası bilinmekle birlikte özel anlamda kullanılması da kapalılığa sebep
olmaktadır. Bu çeşit mücmelin örneği, salat, zekât ve hac gibi kavramlardır. Örneğin ‫الص َل َة‬
َّ ‫ِيموا‬
ُ ‫َو َأق‬
35
‫ين‬
َ ِ‫الراكِ ع‬
َّ ‫ َواٰ ُتوا ال َّزكَ ا َة َو ْاركَ ُعوا َم َع‬ayetindeki “salat” kelimesinin sözlük manası “dua” iken, Allah onu şart
ve rükünleri olan “namaz ibadeti” anlamında kullanmıştır. Bu kapalılığı Hz. Peygamber, uygulamalı
olarak açıklamış ve böylece bu lafızlar müfesser/mübeyyen hâline gelmiştir. Örneklerde de açıkça
görüldüğü üzere, mücmelin Kur’an’da yer alması, ona ifade zenginliği kazandırmıştır.
AÇIKLAYALIM
Kur’an’da temizlemek anlamında geçen zekât mücmelinin, nasıl mübeyyen hâline
geldiğini sınıfta tartışarak mübeyyini ile birlikte açıklayınız.
3.5. Mübhemler
Mübhem, Kur’an’daki yer, zaman, kişi ve eşya isimlerinin açıkça zikredilmeksizin, ismi
mevsul, ismi işaret ve zamirle üstü kapalı ifade edilmesidir. Böyle durumlarda ayetlerin kimi ve neyi
kastettiği tam olarak anlaşılmayabilir. Müphemleri açıklayabilmek için yine Kur’an’a, sünnete ve
sahabe sözlerine bakılır. Ayrıca tarih araştırmalarından ve ilmî verilerden de faydalanılabilir. Örneğin
36
َ‫اها َو ْاب َن َها ا َٰي ًة ِلل َْعا َلمِ ين‬
ِ ‫ِيها م ِْن ُر‬
َ ‫وح َنا َو َج َع ْل َن‬
َ ‫ َوا َّلتِي َأ ْح َص َن ْت ف َْر َج َها َف َنف َْخ َنا ف‬ayetindeki ‫ ا َّلتِي‬ism-i mevsulü ile,
namusunu koruyan bir kadından bahsedilmektedir. Allah, ‫ت ف َْر َج َها‬
ْ ‫“ َو َم ْر َي َم ْاب َن َت عِ ْم َر َان ا َّلتِي َأ ْح َص َن‬İffetini
korumuş olan, İmran kızı Meryem’i de (Allah örnek gösterdi.)…” 37 ayetinde bu kadının İmran
33 Meâric suresi, 19. ayet.
34 Tekvîr suresi, 17. ayet.
35 Bakara suresi, 43. ayet.
36 Enbiyâ suresi, 91. ayet.
37 Tahrîm suresi, 12. ayet.
82
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
kızı Meryem olduğunu ismen belirtmiştir. Yine ‫الل َج ْه َد َأ ْي َمان ِِه ْم ِإ َّن ُه ْم‬
ِ ّٰ ‫ين َأق َْس ُموا ِب‬
َ ِ‫ين ا َٰم ُنوا َأ ٰه ُؤ َل ِء الَّذ‬
َ ِ‫َو َي ُقولُ الَّذ‬
‫ل ََم َعكُ ْم‬... “…Bunlar mıdır sizinle beraber olduklarına bütün güçleriyle yemin edenler?”38 ayetinde
‫ ه ُٰؤ َل ِء‬ismi işaretiyle gösterilen kimselerin münafıklar olduğu söylenmiştir. Bu durum, Tevbe suresinin
42. ayetinde şöyle açıklanmıştır:
ِ ّٰ ‫ُون ِب‬
‫ون‬
ُ ّٰ ‫ون َأ ْنف َُس ُه ْم َو‬
َ ُ‫اس َتطَ ْع َنا ل ََخ َر ْج َنا َم َعكُ ْم ُي ْه ِلك‬
َ ‫ َو َس َي ْح ِلف‬... “…‘Gücümüz yetseydi
َ ‫الل َي ْعل َُم ِإ َّن ُه ْم لَكَ اذ ُِب‬
ْ ‫الل ل َْو‬
mutlaka sizinle beraber (cihada) çıkardık.’ diye kendilerini helak edercesine Allah’a yemin
edecekler. Hâlbuki Allah onların mutlaka yalancı olduklarını biliyor.”
Ayetteki kapalılığı bazen de Hz. Peygamber kaldırmıştır. Örneğin ‫ين َأ ْح َس ُنوا ال ُْح ْس َنى َو ِز َيا َد ٌة‬
َ ِ‫ِللَّذ‬
“Güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası vardır…” ayetindeki39 ‫ ِز َيا َد ٌة‬fazla
kelimesinin manasını Peygamberimizin ayeti okuyarak “Cennetlikler cennete girdiği zaman
Allah Teâlâ; ‘İstedğiniz bir şey varsa artırayım.’ der. Onlar da ‘Yüzlerimizi ağartıp cennetine
koymadın mı, cehennemden kurtarmadın mı?’ derler. Derhal (aradaki) perde kaldırılır, artık
onlara Rablerini görmekten (nazar) daha güzel bir şey verilmiş olmaz.”40 ifadesiyle açıklamış
ve ziyade kelimesini Allah'ı görme olarak tefsir etmiştir.
Kur’an bu anlatım tarzıyla, az söze zengin manalar yüklemiş, kişi ve eşya teferruatına girmeden
öncelikle mesaja dikkat çekmiştir.41
ARAŞTIRALIM-ÖĞRENELİM
‫ار ًة ُأ ْخ َرى‬
ُ ِ‫ِيها ُنع‬
َ ‫“ ِم ْن َها َخل َْق َناكُ ْم َوف‬Sizi oradan yarattık, oraya
َ ‫يدكُ ْم َو ِم ْن َها ُن ْخ ِر ُجكُ ْم َت‬
döndüreceğiz ve tekrar oradan çıkaracağız.” (Tâ-Hâ suresi 55. ayet) Bu ayetteki altı
çizili, ‫ َها‬zamiri ile anlatılan müphemlerin anlamını, Mü’min suresi 67. ve Rûm suresi
25. ayetlerin yardımıyla bulunuz.
3.6. Muhkem ve Müteşabih
Muhkem, Kur’an-ı Kerim’in kolaylıkla anlaşılan açık ifadeleridir. Müteşabih ise Kur’an’ın,
birden fazla anlama geldiği için kesin bir anlama ulaşılamayan ifadeleridir. Muhkem ve müteşabihin
sözlük anlamları; Kur’an’ın lafızlarının ve manalarının sağlamlığını, kusursuzluğunu ve güzelliğini
ifade etmektedir.42 Âl-i İmrân suresinin 7. ayetinde hem muhkem hem de müteşabih ayetlere vurgu
yapılmaktadır: “…(Kur’an’ın) bazı ayetleri muhkemdir ki bunlar kitabın esasıdır. Diğerleri de
müteşabihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu tevil etmek için ondaki müteşabih
ayetlerin peşine düşerler. Hâlbuki onun tevilini ancak Allah bilir…”
Muhkem ayetlerin anlamı açıktır ve te’vile ihtiyacı yoktur. Müteşabihler ise başka sözlerle
desteklenmiş olsa bile manaları kesin olarak bilinemez. Buna rağmen müteşabihler, muhkem ayetler
ışığında akli ilkeler ve dil incelikleri dikkate alınarak yorumlanabilir.
Muhkem ayetlerde ibadet, helal, haram ve amellere dair hususlar yer almaktadır. Bu ayetler;
gördüğümüz, yaşadığımız, hissettiğimiz, sayabildiğimiz ve akıl yürütebildiğimiz konularda bilgi vermektedir.
38 Mâide suresi, 53. ayet.
39 Yûnus suresi, 26. ayet.
40 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, C IV, s. 332, 333.
41 Halis Albayrak, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri, s.107.
42 Hûd suresi, 1. ayet; Yûnus suresi, 1. ayet; Zuhruf suresi, 4. ayet, Zümer suresi, 23. ayet.
83
TEFSİR
Gaybe ait konular müteşabih ayetlerde ele alınmaktadır. Müteşabihler çoğunlukla Allah’ın zat
ve sıfatları, iman, ahiret gibi gaybi konuları içermektedir. Müteşabihler, gayb âlemine ait bu konuları
doğrudan değil, hayatımızdaki benzerleriyle anlatmıştır. Çünkü bilinemeyen bu âlem, insana ancak bildiği
ve kavrayabildiği nesnelerle anlatılabilir. Örneğin Allah’ın her şeye hükümran olduğu, Rab ve Melik
isimleriyle ifade edilmiştir. Aynı şekilde insan aklının kavrayabilmesi için cennet dünyanın güzelliklerine
ve cehennem ateşe benzetilerek anlatılmıştır.
Ayetlerdeki müteşabihlik, bazen lafızda bulunmaktadır. Mesela, ‫ َو َفاكِ َه ًة َو َأ ًّبا‬ayetindeki43 ‫ َأ ًّبا‬lafzı,
َ ِ ‫اعا لَكُ ْم َو‬
devamındaki ‫ل ْن َعامِكُ ْم‬
ً ‫“ َم َت‬Sizi ve hayvanlarınızı yararlandırmak için” ayetinin yardımıyla
onun “otlak/mera” anlamına geldiği anlaşılmıştır.
Müteşabihlik bazen manada bulunabilmektedir. Bu tür müteşabihler, duyularımızla hissedemediğimiz
gayb âleminden bahseden ayetlerin anlamında bulunur. İnsan aklının kavrayamadığı konu ve olaylarla ilgili
ayetlere ‘‘hakiki müteşabih’’ denir. Yüce Allah’ın; hakikati, kudreti, sevmesi gibi vasıfları bu gruba girmektedir.
İnsan dili, Allah’ın sıfatlarını anlatmakta aciz kaldığından benzetme ile anlatmak mümkün olabilmektedir.
ِ ّٰ ‫ َي ُد‬... “…Allah’ın eli onların ellerinin üzerindendir…”44 ifadesi, Allah’ın kudretini
Örneğin ... ‫دِيه ْم‬
ِ ‫الل َف ْو َق َأ ْي‬
ele benzeterek anlatmıştır. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın görmesi, bilmesi gibi sıfatları da bizim görmemize,
bilmemize benzetilerek anlatılmıştır.
Müteşabihlik lafız ve mananın ikisinde de olabilmektedir. Örneğin “…İyi davranış, asla evlere
arkalarından gelip girmeniz değildir…”45 ifadesi böyledir. Ayetin manasını bilmek için cahiliye Araplarının
ihrama girdiklerinde evin kapısından girmeyip arkasından açtıkları delikten girme âdetlerini bilmek lazımdır.
Ayetin lafzı bu detayı vermediği için lafzında ve manasında gizlilik oluşmuştur.
Müteşabihlerin bir kısmını (kıyametin vakti gibi) sadece Allah bilir. Bir kısmını (garîb lafızlar ve
kapalı hükümler gibi) insanların çoğu bilebilir. Bir kısmını ise ancak derin bilgiye sahip olanlar bilebilirler.46
Müteşabihleri anlamak için akli ilimlere yönelmek ve araştırmalar yapmak gerekmiş, böylece soyut
düşüncenin gelişmesi sağlanmıştır. Bunun yanında müteşabihler, Kur’an’ın edebî üstünlüğünün ortaya
çıkmasına da yardımcı olmuştur.47
İŞARETLEYELİM
Aşağıdaki ifadelerin muhkemle ilgili olanına (X), müteşabihle ilgili olanına () işaretini koyunuz.
İFADELER
Muhkem
Birden fazla manaya gelebildiği için kesinliğe ulaşılamayan ifadelerdir.
Kolaylıkla anlaşılan açık ifadelerdir.
Allah’ın zat ve sıfatları, iman, ahiret, gibi bilinmesi mümkün olmayan konuları anlatmaktadır.
Dini, akli ilkeler ve dil incelikleri dikkate alınarak te’vil edilmeye elverişli ayetlerdir.
Anlamı kesin, ibadet, helal-haram ve amele ait temel prensipleri koyan ayetlerdir.
Gayb âlemine ait konuları, hayatımızdaki benzerleriyle anlatan ayetlerdir.
43 Abese suresi, 31. ayet.
44 Fetih suresi, 10. ayet.
45 Bakara suresi, 189. ayet.
46 Ragıb Isfehani, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, s. 373, 374.
47 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Müteşabihleri Üzerine, s. 54, 56.
84
Müteşabih

IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
3.7. Vücûh ve Nezâir
Vücûh eş sesli demektir. Kur’an-ı Kerim’de, aynı kelimenin değişik ayetlerde farklı anlamlarda
kullanılmasıdır. Her dilde eş sesli kelimeler vardır. Türkçemizdeki “yüz” kelimesi, ‘başın ön kısmı,
dış taraf, yön’ anlamlarında eş seslinin misalidir. Vücuha, Kur’an-ı Kerim’den “hüdâ” kelimesini örnek
gösterebiliriz.
Hüdâ kelimesi
Beyan
(Bakara, 2/5)
Din
İman
(Âl-i İmrân, 3/72) (Meryem, 19/76)
Sebat
(Fâtiha, 1/5)
Hz.Muhammed
(Bakara, 2/159)
Aşağıda beş farklı ayette geçen “hüdâ” kelimesi, her birinde şemada gösterilen anlamda
kullanılmıştır. Aynı şekilde, “küçük insan topluluğu, millet, müddet” anlamlarına gelen “ümmet” kelimesi
de Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılmış ve vücûhun başka bir misalini oluşturmuştur.
ŞEMA OLUŞTURALIM
Bakara suresi, 2. ayette “Kur’an”; Bakara suresi, 235. ayette “bekleme müddeti”; Ankebût suresi, 27. ayette “Tevrat”; İnşikâk suresi, 7, 10. ayetlerde “amel defteri” anlamlarına
gelen “kitap” vücûhunu yukarıdaki gibi şema üzerinde gösteriniz.
Nezâir ise eş anlamlı kelimeler için kullanılan bir kavramdır. Diğer bir ifade ile lafız, şekil, bazen de
mana bakımından birbirine benzeyen lafız ve ayetlerdir. Ana dilimizdeki “çabuk, tez, seri, hızlı” kelimeleri
de eş anlamlı kelimelerin örnekleridir. Aynı anlama geldiği hâlde farklı kelimelerle ifade edilen nezâire,
“Kur’an” kelimesinin kendisini örnek verebiliriz:
Kur’an Kelimesi
Kitap
(Bakara, 2/2)
Furkan
(Furkân, 25/1)
Zikir
(Hıcr, 15/9)
Rahmet
(Nahl, 16/89)
Şifa
(İsrâ, 17/82)
Görüldüğü gibi kitap, furkan, zikir, rahmet, şifa kelimeleri, geçtiği bu ayetlerde Kur’an-ı Kerim’le
eş anlamlıdır. Aynı şekilde; “hesap günü, din günü, dirilme günü, kavuşma günü, pişmanlık günü”
kelimeleri de ahiret günüyle eş anlamlı (nezâir) olarak kullanılmıştır.
85
TEFSİR
ŞEMA OLUŞTURALIM
Kureyş suresi 3. ayette “Beyt”; Hac suresi 33. ayette “ Beytul-Atik”; Mâide suresi 2. ayette
“Beytu’l-Haram”; Bakara suresi 144. ayette “Mescidu’l-Haram” isimleriyle de gelen “Ka’be’’
kelimesinin (Mâide,5/95) nezâirini (eş anlamlısını) bir önceki şemadaki gibi gösteriniz.
Lafız veya manada birbirine benzeyen ayetlere de nazîr/nezâir denilmektedir. Örneğin ‫وه‬
ٌ ‫ُو ُج‬
48
‫اض َر ٌة‬
ِ ‫ َي ْو َمئِذٍ َن‬/“Nice yüzler o gün ışılar, parlar.” ayetinin benzerleri (nezâir), şu şekillerde gelmiştir:
49
‫وه َي ْو َمئِذٍ ُم ْسف َِر ٌة‬
ٌ ‫“ ُو ُج‬O gün yüzler vardır ışıldar.” . ‫وه َي ْو َمئِذٍ َناعِ َم ٌة‬
ٌ ‫“ ُو ُج‬O gün bir takım yüzler de
50
vardır ki mutludurlar.”
Vücûh ve nezâirin Kur’an’ın anlaşılmasında çok önemli bir yeri vardır. Ayet ve surelerde tekrar
edilen birçok kelime, kullanıldığı her yerde ayrı bir anlama gelmektedir. Bu anlam zenginliği, ayetleri
açıklamada ifade zenginliği kazandırmaktadır. Vücûh ve nezâiri dikkate almamak ise ayetlerin manasını
yanlış veya eksik anlamaya sebep olmaktadır.
4.Kur’an’ın Üslup Özellikleri
Kur’an-ı Kerim’in cümlelerinin oluşturulmasında ve kelimelerinin seçilmesinde kendine has
anlatım tarzı ve üslubu vardır. O, şiir ve nesrin üstün özelliklerini kendinde toplayan ilahî bir kitaptır.
Kur’an’ın ses dizgisi ve lügat güzelliklerinin ahengi, kulağa hoş gelen ve ruhu büyüleyen musiki gibidir.
İçerdiği bilgi ve onu ifade farkı sebebiyle, benzerinin getirilemeyeceği konusunda meydan okumaktadır.51
Kıssa, tasvir, münazara gibi farklı edebî türleri ve beyan çeşitlerini en mükemmel derecede kullanmaktadır.
Lafız ve mana uyumu öylesine mükemmeldir ki maksadı anlatmakta ne noksanlık ne de fazlalığa yer
bırakmaktadır.52
Tefsir ilminde Kur’an-ı Kerim’in üslup özelliklerini ifade eden belli başlı kavramlar vardır. Bunları
sırayla açıklayalım.
4.1. İ’cazul-Kur’an
İ’caz; aciz bırakmak, ikna etmek ve muhatabın delillerini çürütmektir. Terim olarak ise
Kur’an’ın, kendi benzerini getirmede insanları aciz bırakması anlamına gelmektedir. Kur’an-ı Kerim;
Arap lisanının mesel, yemin, kıssa gibi bütün dil inceliklerini kullanmakla birlikte, kendine özgü
kullanımıyla da mucizedir. Kur’an’ın meydan okumasına rağmen aynı dilin belagatine sahip olanlar
benzerini asla getirememişlerdir. Müşrikler, Kur’an’ı kendilerine okuyan Peygamberimiz’in risaletini
kabul etmemişlerdir. Fakat, Kur’an’ın verdiği bilgi ve ses fonetiğinin cazibesine kapılarak onu gizlice
dinlemekten de kendilerini alamamışlardır.
48 Kıyâme suresi, 22. ayet.
49 Abese suresi, 38. ayet.
50 Gâşiye suresi, 8. ayet.
51 İsrâ suresi, 88. ayet; Kasas suresi, 49. ayet; Hûd suresi, 13. ayet; Yûnus suresi, 38. ayet; Tûr suresi, 33-34. ayetler; Bakara suresi,
22, 23. ayetler.
52 Abdulazim ez-Zerkâni, Menahilu’l-İrfan, C 2. s. 205-222.
86
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
Kur’an’ın etkileyiciliğinin bir sebebi, ilahi kaynaktan çıktığı gibi insanlara ulaşması, diğeri de
yirmi üç yılda parça parça inmesine rağmen ayet ve sureleri arasındaki mükemmel ahenktir. Benzerini
getirmekten aciz kalanlar, Kur’an’ın nurunu söndürmek istemişler ama başaramamışlardır: “Allah’ın
nurunu ağızlarıyla (üfleyip) söndürmek istiyorlar. Hâlbuki kafirler hoşlanmasalar da Allah nurunu
tamamlamaktan asla vazgeçmez.”53 Bazıları da gürültü kopararak onu susturmak istemişlerdir:
‫ون‬
َ ‫ين كَ ف َُروا َل َت ْس َم ُعوا ل َِهذَ ا ا ْل ُق ْراٰنِ َوال َْغ ْوا فِي ِه ل ََعلَّكُ ْم َت ْغل ُِب‬
َ ِ‫َو َقالَ الَّذ‬
“İnkâr edenler! Bu Kur’an’ı dinlemeyin, okunurken gürültü yapın. Umulur ki bastırırsınız,
dediler.”54
Kur’an’ın
İ’caz
yönlerini
sınırlandırmak mümkün değildir.
Ancak en fazla işaret edilenler şöyle
sıralanabilir: İndirildiği gibi muhafaza
edilmiş, anlam ve konu içeriği
okundukça zenginleşmekte ve daima
taze kalmaktadır.
Kur’an’da ayet ve surelerin
kendine has bir dizilişi, okunuşu ve
konuyu işleyiş tarzı vardır. İnsanın;
iman, ibadet, ahlak, düşünce ve sosyal
hayattaki ihtiyaçlarını karşılama
yönünden eşsizdir. Kur’an-ı Kerim’de
yer alan bu hükümler çağlar üstüdür.
Beyan ettiği yaratılışla ilgili ayetler
ise ufuk açıcıdır. İndiriliş amacına
uygun olarak insanın hayatını anlamlı
kılan ve onu olgunlaştırarak yücelten
ilkeler içermektedir.
YORUMLAYALIM
De ki: “Andolsun, insanlar ve cinler bu
Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere toplansalar
ve birbirlerine de destek olsalar, yine onun benzerini
getiremezler.”
(İsra suresi, 88. ayet)
Yoksa “onu (Kur’an’ı) uydurdu” mu diyorlar?
De ki: “Eğer doğru söyleyenler iseniz, haydi Allah’tan
başka gücünüzün yettiklerini de (yardıma) çağırıp,
siz de onun gibi uydurma on sure getirin.”
(Hud suresi, 13. ayet)
Yoksa onu (Muhammed kendisi) uydurdu
mu diyorlar? De ki: “Eğer doğru söyleyenler
iseniz, haydi siz de onun benzeri bir sure getirin ve
Allah’tan başka, çağırabileceğiniz kim varsa onları
da yardıma çağırın.”
(Yunus suresi, 38. ayet)
Eğer kulumuza (Muhammed’e) indirdiğimiz
(Kur’an) hakkında şüphede iseniz, haydin onun
benzeri bir sure getirin ve eğer doğru söyleyenler
iseniz, Allah’tan başka şahitlerinizi çağırın (ve bunu
ispat edin).”
(Bakara suresi, 23. ayet)
53 Tevbe suresi, 32. ayet.
54 Fussilet suresi, 26. ayet.
87
TEFSİR
BULALIM -YAZALIM
İcaz Yönleri
Ayetler
“Rumlar, yakın bir yerde yenilgiye uğratıldılar. Onlar
yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir.…”
Geçmiş ve gelecekten
haber vermektedir.
(Rûm suresi, 2-5. ayetler)
Bakara suresi, 23, 24. ayetler; Enbiyâ suresi, 30. ayet; Enfâl
suresi, 31, 32. ayetler; Yûnus suresi, 15. ve 38. ayetler.
......................................
......................................
......................................
......................................
Numaraları verilen ayetlerin icaz yönlerini bulunuz ve örnekteki gibi tablo oluşturarak
karşısına yazınız.
4.2. Hurûf-ı Mukattaa
Hurûf, harf kelimesin çoğuludur. Mukattaa ise “kesilmiş şey” anlamındadır. Terim manası, bazı
sure başlarındaki tek tek okunan harflerdir. Mukattaa harflerine hecâ harfleri de denilmiştir.
Mushaflarımızda; ‫الر‬,‫المر‬, ‫طس‬, ‫ص‬, ‫ن‬, ‫ ق‬ve ‫ ص‬harfleri ayetin bir parçası olarak görülmüştür.
Diğer surelerdeki bu harfler ise müstakil bir ayet olarak numaralandırılmıştır.
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Hurûfu mukattaa on dört harftir ve bu sayı Arap alfabesinin yarısına tekabül etmektedir. Bu
harfler Kur’an’da, harf sayıları bir ile beş arasında değişen on üç ayrı kalıpta kullanılmıştır. Bunların, yirmi yedisi Mekki ve ikisi Medeni olmak üzere, yirmi dokuz surenin başında yer almıştır.
Bu harfler, ٌ‫يم قَاطِ ٌع َل ُه سِ ّر‬
ٌّ ‫ َن‬cümlesinde toplanmıştır.
ٌ ِ‫ص َحك‬
88
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
Genellikle tefsirciler, hurûf-ı mukattaayı, manasını yalnızca Allah’ın bildiği müteşabihlerden
saymışlar ve onları yorumlamamışlardır. Ancak kelamcılar Kur’an’ın tamamı insan için hidayet rehberi
olmasından hareketle bu harfleri tevil etmeye çalışmışlardır. Allah, Araplara konuştukları dilin alfabesinin
bazı harflerini vererek sanki şöyle buyurmuştur: ‘‘Bunlar sizin kullandığınız harflerdir, onlarla kelime
ve cümleler oluşturarak haydi Kur’an’ın benzerini getirin.’’ Allah bu meydan okumayla muhatapların
dikkatini Kur’an’a çekmiştir. Huruf-ı mukattaanın başka tevilleri de yapılmıştır. Bu harflerin, Allah’ın
isim ve sıfatlarına işaret ettiği ve Allah’ın bunlarla yemin ettiğine dair yorumların yanında, bunların
Kur’an-ı Kerim’in veya surelerin isimleri olduğu da iddia edilmiştir.55
YAZALIM
Hurûf-u Mukattaa
‫احرسصطعقكلمنهي‬
1’li
‫… ن‬.
2’li
3’lü
4’lü
............... ............... ...............
5’li
‫كهيعص‬
Yukarıdaki toplu olarak verilen hurûf-u mukataanın sure başlarındaki birden beşe
kadar harften oluşan kalıplarından bazılarını bularak altındaki boşluğa yazınız.
4.3. Sure Başlangıçları
Bir sözün giriş kısmı, dinleyicinin durumu ve seviyesine uygun olması bakımından önemlidir. Bu
nedenle dinleyicinin ilgisini ve dikkatini çekebilmek için konuşmaya latif, güzel ve ilginç bir üslupla
başlanır. Sureler de; hamd, yemin, nida/çağrı edatı, hecâ harfleri gibi üsluplarla başlamıştır. Bu üslup,
ifade, şekil ve mana bakımından muhatabın ilgisini çekecek ve onu âdeta dinlemeye zorlayacak niteliktedir.
Nebe’ suresinin hayret uyandıran bir soruyla başlaması buna güzel bir örnektir:
‫يم‬
َ ‫“ َع َّم َي َت َس َاءل‬Birbirlerine neyi soruyorlar? O büyük haberi mi?”56
ِ ِ‫ُون َع ِن ال َّن َب ِأ ال َْعظ‬
Kur’an’ı bir bütün olararak düşündüğümüzde muhatabının dikkatini çekme ve hayret uyandırma
özelliği girişteki Fatiha suresinde de kendini açıkça göstermektedir. Uzayın küçük bir noktasında kabiliyet
ve imkânları sınırlı olarak yaşayan insana, âlemler ve bütün övgülerin onun sahibine ait olduğuyla söze
başlanmıştır. Dikkatler, bir anda dar maddi âlemden geniş manevi âleme çekilmiştir. Devamında, Allah’ın
merhametinden, hesap gününden, kulluktan ve insanın maddi manevi desteğe muhtaç olmasından
bahsedilmiştir. İnsanın kâinattaki ve inanç sistemindeki konumu belirlenmiş, yaşarken yaptığı tercihler
paralelinde sonsuz hayatında karşılık göreceği bildirilmiştir. Ele alınan bütün bu konular, putlara tapan,
dünya hayatından başka hayatı kabul etmeyenlerin düşünce ve inancını alt üst eden ifadelerdir.
Kur’an’daki bazı sureler de Allah’ı övücü ve yüceltici (hamd, tesbih, tebarake) kelimelerle
başlamıştır. Surelerin yaklaşık dörtte biri, hurûf-ı mukattaa ile başlamıştır. Bazılarında söz insanlara,
Müslümanlara ve Peygamberimiz’e nida ile açılmıştır. Diğer bazı surelerin başında ise haber, yemin,
emir, soru ve dilek cümleleri kullanılmıştır.
Sure başlangıçları, muhatabın dikkatini çekerek onu surenin muhtevasına yönlendirmektedir.
Böylece, ayetlerin maksadının anlaşılmasını daha da kolaylaştırmaktadır.
55 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 138-147.
56 Nebe’ suresi, 1, 2. ayetler.
89
TEFSİR
BULALIM-YAZALIM
“Hamd, tesbih, tebarake”ile başlayanlar sureler
Huruf-u mukattaayla başlayan sureler
Nida ile başlayan sureler
Yeminle başlayan sureler
Çoğunlukla “kul” emriyle başlayan sureler
Soruyla başlayan sureler
Dilekle başlayan sureler
En’âm
Bakara
Hucurât
Tîn
Cin
İnşirâh
Hümeze
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
Tablodaki örneklerden hareketle (Tebbet, Yâsîn, Fâtiha, Tahrîm, Fîl, Kıyâme,
Kâfirûn) surelerden, başlayış şekillerine göre uygun olanları bularak karşısındaki boşluğa
yazınız.
4.4. Yeminler
Kur’an-ı Kerim’de yeminler, kasem kelimesiyle ifade edilir ve Aksâmu’l-Kur’an ismi altında
incelenir. Allah Kur’an-ı Kerim’de, kendi yüce ismi üzerine, resullere, Kur’an’a, meleklere, kıyamet
gününe ve tabiattaki önemli varlıklara yemin etmiştir.
Cahiliye Arapları, bir sözün,
haberin veya işin doğruluğunu ve değerini
ARAŞTIRALIM
pekiştirmek istediklerinde yemin ifadelerini
kullanırlardı. Yalan yere yemin etmekten
Fecr suresi, 1-6.; Beled suresi, 1-4.;
de çekinirlerdi. Kur’an da dilin bu ifade
Şems suresi, 1-10.; Tîn suresi, 1-3. ayetleritarzını korumuş, ayetlerini yeminlerle teyit
ni göz önünde bulundurarak, üzerine yemin
etmiş ve öngördüğü hususları vurgulamıştır.
edilen varlıkları araştırınız.
Allah, yemin edilen varlıkların önemine
işaret etmiştir. Örneğin Şems suresi 1-7.
ayetlerinde, gök cisimleri, onların işleyiş mükemmelliği, insan ve onu yaratan üzerine yemin edilmiştir:
“Ant olsun güneşe ve parıltısına. Güneşe uyduğu zaman aya. Güneşi açtığı zaman gündüze. Güneşi
sararken geceye. Göğe ve onu bina edene. Yere ve onu döşeyene. Kişiye ve onu şekillendirene.”
Evrenle ilgili bu ayetler bir taraftan gök cisimlerinin mükemmel işleyişini bildirmekte, diğer
yandan bu varlıkları insanın yapamayacağını, o hâlde onların yaratıcısına inanması gerektiğini de
vurgulamaktadır.
Allah, üzerine yemin ettiği varlıklarla, dinleyenlerin dikkatlerini çekmiş ve onların üzerinde düşünmelerini sağlamıştır. Örneğin güneşin her gün düzenli şekilde doğması, gece ve gündüzün canlılara hayat
vermesi üzerine yemin edilmiştir. Gecenin dinlenme vakti kılınması ve semanın yıldızla süslenmesine
dikkat çekilmiştir. İncir, zeytin gibi gıdaların lezzeti ve faydası üzerine kasem edilmiştir. İnsanın gündelik
hayatıyla iç içe olan bütün bu varlıklar ve nimetlere yemin edilmekle ona, “Bu harika denge ve düzen nasıl
sağlanabiliyor, bu lezzetler topraktan nasıl çıkabiliyor?” düşüncesini vermektedir.
Allah, yukarıda belirtilen maksatları gerçekleştirmek için on yedi sureyi, farklı varlıklara yemin
ederek başlatmıştır. Sure içerisinde de kendi ismi, Ka’be ve değişik varlıklar üzerine yemin etmiştir.
Ayrıca, tevhit ve ahirette ceza ve mükâfatın kesinliği için de yemine yer vermiştir.
90
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
Allah yeminlerle inanan kullarını, iman
esasları, ahlaki ilkeleri kazanma ve hidayet
konularında bilinçlendirmiştir. İnkârcı kullarını
ise yeminler vasıtasıyla düşündürerek bu
hususları kabul etmeye çağırmıştır.
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Kur’an-ı Kerim’de yeminler en çok
sure başlarında ‫ و‬harfiyle yapılmıştır. Kıyame suresinin 1. ayetinde olduğu gibi ‫ ب‬ve
Nahl suresinin 56. ayetindeki gibi ‫ ت‬harfi
kullanılarak da yemin edilmiştir.
4.5. Meseller
Mesel; halk arasında kabul görüp
yayılmış, benzetmeye dayalı hikmetli ve
kinayeli veciz sözlerdir. Çoğulu ‘‘emsâl’’dir. Kur’an ilimlerinde Emsâlü’l-Kur’an; ayetlerdeki mana
ve maksadın, insan ruhunda iz bırakan ve hayranlık uyandıran biçimde özlü olarak ifade edilmesidir.
Kur’an’da bu kavram, darb-ı mesel tamlamasıyla kullanılmıştır ve “açıklamak” manasına gelmektedir.
Dilimizde de atasözü veya vecize anlamında kullanılmıştır.
Kur’an-ı Kerim, Arap dilinin en etkili ifade biçimi olması sebebiyle temsille anlatıma yer vermiştir.
Akılla kavranabilen soyut kavramların zihinde tutulması hayli zordur. Meseller bunu duyularla daha
anlaşılır şekle sokarak hafızada kalıcı hâle getirmektedir. Mesellerin büyük çoğunluğu başta tevhit olmak
üzere itikadi konulardadır. Amelî ve ahlaki mesellere de yer verilmiştir.57 Anlaşılması bakımından meseller
iki gruba ayrılmıştır.
Birinci kısım açık/sarih mesellerdir. Örneğin Bakara suresinin 261. ayetinde mallarını ihlasla
Allah yolunda harcamak, yüz taneli yedi
başak bitiren tohum ekmeye benzetilmiştir.
ARAŞTIRALIM
Böylece bu amelin, bire en az yedi yüz kat
Ankebût suresi, 41. ayet; Hadîd suresi, 20.
sevap kazandıracağı muhataplara kolayca
ayet;
Bakara suresi, 264, 265. ayetler; Kehf suresi,
anlatılmıştır. Aynı şekilde, insan hayatının
32-44. ayetler; Sâffât suresi, 62-68. ayetler.
kısalığı; fide, çiçek açma, meyve verme ve
Yukarıdaki ayetlerde bulunan mesellerin
kuruma aşamalarından geçerek rüzgârın
maksatlarını araştırarak üzerinde düşününüz.
önünde savrulan bitkiye benzetilmiştir.
Malın ve fani dünyanın tatlı meyvesi sayılan
evlatların geçiciliği de kısa ömürlü süse
benzetilmiştir.58
Mesellerin ikinci grubu ise kâmin/gizlidir. Bunları kavramak, daha derin düşünmeyi
gerektirmektedir. Örneğin “Rabb’inin izniyle güzel memleketin bitkisi (güzel) çıkar; kötü olandan
ise faydasız bitkiden başka bir şey çıkmaz…”59 ayetindeki güzel toprak mümine, iyi mahsul de onun
salih ameline benzetilmiştir. Çorak toprak ise kafire, kıt ve kötü ürün de onun kötü ameline benzetilmiştir.
57 Bedrettin Çetiner, Kur’an’da Meseller, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 29, s. 299, 300.
58 bk. Kehf suresi, 45, 46. ayetler.
59 A’râf suresi, 58. ayet.
91
TEFSİR
Aynı şekilde:
َ ‫ان َب ْي َن َذل‬
‫ِك ق ََو ًاما‬
َ َ‫ين ِإذَا َأ ْن َف ُقوا ل َْم ُي ْس ِر ُفوا َول َْم َي ْق ُت ُروا َوك‬
َ ِ‫َوالَّذ‬
“…harcadıklarında ne israf ne de cimrilik ederler…”60 ayeti, harcamalarda ölçülü olma
mesajını, zihinde daha kalıcı hâle getirmiştir.
Kur’an’da farklı lafızla geldiği hâlde, halk arasında yaygın mesellerin manasına uyanlar da
vardır. Bunun en canlı misalini, “…kim bir kötülük yaparsa onun cezasını görür…”61 ayetiyle
‘‘Ne ekersen onu biçersin.’’ atasözünün birbirine olan benzerliği oluşturur..
Kur’anî kavramlarla konuşan ve düşünen Müslümanlar, bazı ayetleri mesel hâline getirmişlerdir.62
İlk anda kötü görünen işin sonunun hayırlı olabileceği manasında; ... ‫و َع َسى َأن َتكْ َر ُهوا َش ْي ًئا َو ُه َو َخ ْي ٌر لَكُ ْم‬...
َ
“…Sizin için daha hayırlı olduğu hâlde bir şeyi sevmemeniz mümkündür…”63; Felaket veya
kederlendirici bir haber duyulduğunda ...‫ون‬
ِ ّٰ ِ ‫ ِإ َّنا‬... “…Biz Allah’ın kullarıyız ve ona
ِ ‫ل َو ِإ َّنـا ِإل َْي ِه َر‬
َ ‫اج ُع‬
64
َّ ‫الر ُسولِ ِإ‬
döneceğiz.” ve “Elçiye zeval yoktur! manasında: ...ُ‫الغ‬
َ ‫ال ال َْب‬
َّ ‫“ َما َعلَى‬Resul’e düşen (vazife),
65
ancak duyurmadır…” meselleşen ayetlerin birkaç örneğini oluşturmaktadır.
KARŞILAŞTIRALIM
Kur’an’da mesellerin başlıca kullanım maksatları şöyle sıralanabilir:
Bir fikri açıklamak için örnek göstermek, (Nûr suresi, 39, 40. ayetler)
Mananın iyice anlaşılması ve zihinde derin iz bırakmasını sağlamak, (Haşr suresi, 21. ayet)
İyiliği özendirmek, kötülükten caydırmak, (İbrahîm suresi, 14-16. ayetler)
Dince yasak olan hususlardan nefret ettirmek, (Hucurât suresi, 12. ayet)
Hakkın kalıcı ve batılın yokluğa mahkum olduğunu bildirmek, (İsrâ suresi, 81, 82. ayetler;
İbrahim suresi 24-26. ayetler)
Hatırlatma, insanı ruhen eğitmek, (Fâtır suresi, 19-22. ayetler)
Bir fikri veya gerçeği muhataba kabul ettirmek, (Nahl suresi, 73-76. ayetler; Yâsîn suresi,
77-82. ayetler)
Edep ve hayayı korumak, (Bakara suresi, 187. ayet)
Düşündürmek, övmek veya yermek, (Cum’a suresi, 5. ayet)
İbret almak, ahlaki bir netice çıkarmak ve teşvik etmek, (Hûd suresi, 24. ayet)
Yukarıda numaraları verilen ayetleri ve mesellerin kullanım maksatlarını mealden bularak
karşılaştırınız.
60 Furkân suresi, 67. ayet.
61 Nisâ suresi, 123. ayet.
62 Veli Ulutürk, Kur’an’da Temsili Anlatım, s. 23.
63 Bakara suresi, 216. ayet.
64 Bakara suresi, 156. ayet.
65 Mâide suresi, 99. ayet
92
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
4.6. Kıssalar
Sözlükte kıssa, “birinin izini sürerek arkasından gitmek ve bir sözü birine beyan etmek” anlamındadır. Kur’an kıssaları, ibret alınacak olan, tarihî gerçeklik ve doğruluk niteliği taşıyan olaylardır.
Kur’an insanı eğitirken anlatım üslubunu zenginleştiren ve soyut gerçeklerin anlaşılmasını kolaylaştıran kıssaları bir metot olarak çokça kullanmıştır. Bütün kıssalarda tema, Allah merkezlidir ve bütün
peygamberlerin İslam’ı tebliğ ettiğini bildirmektedir. Kıssalar, geçmişten ders almak isteyenlere öğüt
verirler. İç ve dış dünyasında buhrana düşenlere bu hâlden kurtulma yollarını göstermekte ve yeri geldikçe
onu teselli etmektedir. Kıssalar dinî fikirleri, bazen insanın duygu dünyasını harekete geçirerek vermekte
ve bu yolla okuyucunun zihin ve amellerini düzeltmektedir. Yusuf suresinde; vefa, sadakat, pişmanlık,
yardımlaşma gibi ahlaki ilkelerde bunun en güzel misali verilmektedir.
Kıssalar Peygamberimiz ve müminlere, meşakkatlere direnmelerini telkin etmekte ve onları teselli
etmektedir. Müminlerin imanda sebat etmelerini ve kendilerine güvenmelerini sağlamaktadır. İnananları
mükâfatlandırmak suretiyle Allah’ın lütfunu ve yalanlayanları cezalandırmak suretiyle de adaletini
açıklamaktadır. Kısacası, iyileri takdir etmekte ve nankörleri ayıplamakta, onları inkâr ve inatlarını
sürdürmekten sakındırmaktadır.66
Kur’an kıssaları anlattığı olaylar ve içerikleri bakımından üçe ayrılır.
* Tarihî kıssalar: Ağırlıklı olarak peygamberlerin ve tarihte iman ve sadakatleriyle ön plana çıkmış
kişilerle, onların düşmanları arasında geçen hak-batıl, tevhid-şirk mücadelesinin ağırlıklı olarak anlatıldığı
kıssalar.
* Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberliğinin ve Kur’an’ın indirilişinin canlı şahidi olan kıssalar:
Kur’an bu olayları kıssa formunda akıcı bir üslupla sunmuştur. Hz. Peygamber’in isra ve miracı, hicreti,
savaşları…
ARAŞTIRALIM - ÖĞRENELİM
Fîl kıssası: Fil suresi, 1-5. ayetler; Hz. Adem-Şeytan kıssası: A’râf suresi, 11-26. ayetler;
Hz. Lokman kıssası: Lokman suresi, 12-19. ayetler; Hz. Musa kıssası: Kasas suresi, 22-28. ayetler; Bir Mü’min kıssası: Mümin suresi, 38-46. ayetler; Hz. İbrahim ve babasının kıssası: Meryem
suresi, 41-50. ayetler; Ashab-ı Kehf kıssası: Kehf suresi, 10-18. ayetler.
Yukarıdaki ayet gruplarında verilen kıssalardan üç tanesini seçiniz ve ana fikirlerini
araştırarak öğreniniz.
* Gaybî kıssalar: Hz. Âdem’in yaratılışı, kıyamet sahneleri, âhiret halleri gibi olmuş yada gelecekte
olacak olaylar insanlık için birer ders mahiyeti taşıdığı için kıssa formunda anlatılmıştır.
Kıssalar, tarihî gerçeklerdir. İnsana, tarihî olaylar üzerinden dinî bilinç kazandırmaktadır. Kur’an;
kıssaların ibretlik, ahlaki ve eğitici yönlerini taze tutmaktadır. Bunu yaparken ona kendi bakış açısını
yüklemekte, bazılarını kısaltmakta veya basitleştirmektedir. Örneğin Âd, Semûd ve Firavun’un içinde
bulundukları durumlar, Fecr suresinin 6-13. ayetleri arasındaki yedi ayette özetlemiştir.
“Görmedin mi, Rabb’in ne yaptı Âd kavmine; direkleri (yüksek binaları) olan, ülkelerde
benzeri yaratılmamış İrem şehrine, o vadide kayaları yontan Semûd kavmine, kazıklar (çadırlar,
ordular) sahibi Firavun’a! Ki onların hepsi ülkelerinde azgınlık ettiler. Oralarda kötülüğü
çoğalttılar. Bu yüzden Rabb’in onların üzerine azap kamçısı yağdırdı.”
66 Mehmet Paçacı, Ömer Dumlu, Ana Konularıyla Kur’an, s. 206.
93
TEFSİR
Kur’an’da, önceki peygamber ve milletlere dair kıssalar fazlaca yer tutmaktadır. Ayrıca, başlarından
ibretlik hadiseler geçen Hz. Meryem ve Kârun gibi şahısların ve Ashab-ı Kehf gibi grupların kıssalarına
da yer verilmiştir. Bazen de İsrailoğullarına semadan indirilen sofra örneğindeki gibi bazı ilginç olaylar
anlatılmıştır.
Anlatım tarzı bakımından Kur’an kıssaları, Hz. Yusuf’un rüyası gibi okuyucuyu meraklandıran
bir girişle başlamıştır. Önemli sahnelerde temsili anlatım tercih edilmiş, ayrıntı ise muhatabın hayal
gücüne bırakılmıştır. Olaylar, canlı ve hareketli tasvirlerle anlatılmıştır. Mekkî surelerin kıssaları sert ve
özlü üslupla verilmiştir. Medenî surelerin kıssalarında ise geniş açıklama ve yumuşak ifadeler kullanma
metodu tercih edilmiştir.
Kıssalardaki tekrarlar; onların önemini açığa çıkarmış, kalplerde iyice yerleşmesini sağlamıştır.
Dinin tebliği farklı üsluplarla tekrarlanmıştır. Aynı kıssa, farklı üsluplarla anlatılarak Kur’an’ın belagati
ortaya konulmuştur.
4.7. Mecazlar
Mecaz, asıl manasından alınıp, ilgili bulunduğu başka bir manaya nakledilen lafızdır. Dilimizde
aynı manada kullanılmaktadır. Mecazın karşıtı hakikattir ve ‘‘lüzumlu, doğru inanç, arınmış amel, tam
olarak maksada uygun düşen söz’’ demektir.
Mecaz ve hakikat, her dilin vazgeçilmez ifade zenginliklerindendir. Diller, tatlılık ve çekiciliğini
biraz da bu ifade üslubuyla kazanmaktadır. İlahî bilgileri insan diliyle ulaştıran Kur’an-ı Kerim’in bu dilin
inceliklerini kullanması kaçınılmazdır. Bu yüzden Kur’an anlatımında, teşbih, temsil, kinaye gibi edebî
sanatlardan birisi olan mecazı da kullanmıştır.
Mecazlar; Kur’an’ın ifade ve üslup yönünden özlü, doğru ve sıkıcılıktan uzak biçimde tefsir
67
edilmesini sağlamaktadır. Örneğin ... ‫اسا‬
ً ‫ ق َْد َأ ْن َز ْل َنا َعل َْيكُ ْم ل َِب‬... “…size elbiseler indirdik…” ifadesini hakiki
manada aldığımız takdirde ‘gökten kar ve yağmur gibi…hazır elbiseler indirildiği anlamı kazanacaktır.
Hâlbuki ayet, elbisenin hammaddesinden dikilmesine kadar hazırlanmasını uzun uzadıya anlatmak yerine,
sonucunu mecaz yoluyla özlüce ifade etmiştir.
Kur’an’daki bir lafzın hakikat mi, mecaz mı olduğunu bilmek ayetin doğru anlaşılmasını sağlar.
Mesela, ِ‫اب ا ْلفِيل‬
َ ‫“ َأل َْم َت َر كَ ْي‬Rabb’in fil sahiplerine neler etti, görmedin mi?”68 ayetindeki
ِ ‫ف ف ََعلَ َر ُّب َك ِب َأ ْص َح‬
“…görmedin mi?” ifadesi, hakikat manasına alındığında Peygamberimiz’e ‘Sen fil olayını gördün.’’
anlamına gelecektir. Oysa Peygamberimiz fil vakasından sonra doğmuştur.69 Bu olayı görmesi mümkün
değildir. Bu ifade mecaz manasında alındığında ise Araplar arasında tazeliğini koruyan fil hadisesini
“Bilmiyor musun?” anlamına gelecektir. Ayetten anlaşılması gereken de bu manadır.
DEĞERLENDİRELİM
“…insanların dalga dalga Allah’ın dinine girmekte olduklarını…” (Nasr suresi, 1.
ayet.), “Ebu Leheb’in iki eli kurusun…” (Tebbet suresi, 1. ayet.) ve “Şüphesiz, yeryüzünde yürüyen canlıların Allah katında en kötüsü, akıllarını kullanmayan (gerçeği görmeyen)
sağırlar, dilsizlerdir.” (Enfâl suresi 22. ayet.) “Kim bu dünyada körlük ettiyse ahirette de
kördür, yolunu daha da şaşırmıştır.” (İsrâ suresi, 72. ayet)
Yukarıdaki ayetleri hakikat ve mecaz açısından arkadaşlarınızla sınıfta değerlendiriniz.
67 A’râf suresi, 26. ayet.
68 Fîl suresi, 1. ayet.
69 Fayda, Mustafa, Fil Vak’ası,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, s. 71.
94
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
4.8. Hitaplar
Hitap, ‘‘hüküm vermek ve seslenmek’’ manasındadır. Hitaplar, muhatabın dikkatini çekerek zihni
söylenecek sözü algılamaya ve anılmaya hazırlar. Hitaba, genellikle ‫( َيا‬Ey!) nida harfiyle başlanır.
Allah, en çok ilk muhatabı olan Peygamberimiz’e ‫ َيا َأ ُّي َها ال َّن ِب ُّي‬ifadesiyle hitap etmiştir.
Peygamberimiz’in dışındaki enbiyaya, ‫يم‬
َ şeklinde isimleriyle ve bütün peygamberlere
ُ ۪‫…يا ا ِْبرٰه‬
topluca ‫الر ُس ُل‬
ُّ ‫ َيا َأ ُّي َها‬hitabında bulunmuştur.
Peygamberlerin dışında insanlara, ‫اس‬
َ ِ‫ َيا َأ ُّي َها الَّذ‬ve kafirlere, ‫َيا َأ ُّي َها‬
ُ ‫ َيا َأ ُّي َها ال َّن‬, müminlere, ‫ين اٰ َٰم ُنوا‬
‫ين كَ ف َُروا‬
َ ِ‫ الَّذ‬şeklinde hitap edilmiştir. İnsanlardan başka; melek, cin, hayvan ve cansız varlıklara da hitap
edilmiştir. Hitaplarda övme, yerme, öğüt gibi anlamlar yüklüdür.
BULALIM-LİSTELEYELİM
Bakara suresi, 153, 168.; Mâide suresi, 41.; Enfâl suresi, 64.; Mü’minûn suresi, 51 ve
Tahrîm suresi, 7. ayetlerindeki hitapları bularak listeleyelim.
4.9. Tekrarlar
Kur’an-ı Kerim’de bazı kelime, cümle, ayet veya olayın birden çok tekrar edilmesi ‘‘Tekrâru’lKur’an’’ terimiyle ifade edilmiştir. Yüce kitabımız, getirdiği prensipleri insanlar iyice anlasınlar diye
bazen lafız bazen de konu tekrarına yer vermiştir.70 İslam öncesi Araplar, dilin incelikleri arasında
tekrarı sıklıkla kullanmışlardır. Kur’an, bu kullanım biçimini daha da güzelleştirerek devam ettirmiştir.
Kur’an’ın tekrarındaki güzellik, tekrarlanan ayet veya ifadenin öncesiyle ahenkli bir bağlantı
kurulmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla ifade/ayet, sanki ilk defa söyleniyormuş gibi ayrı bir
incelik ve tatlı bir üslup kazanmaktadır. Buna Rahmân suresinde otuz bir defa tekrar eden, “Öyleyken
Rabb’inizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz?” ayetini örnek verebiliriz. Bu ayetlerin her biri,
bir önceki ayetle bağlantılıdır. Allah’ın varlığının delilleri, zikredilen nimetlerin her biriyle yapılmakta
ve insana ayrı ayrı nimetler hatırlatılarak Allah’a yönelmesi hedeflenmektedir.
Konuların tekrarı, peygamberlerin hayatları değişik surelerde çeşitli bölümler hâlinde ve yeni
bir üslupta sunulmaktadır. Her surede olaya değişik yönden bakılmakta ve çeşitli dersler verilmektedir.
Örneğin Hz. Adem’in kıssasının tekrar edildiği surelerde olay; ‘‘Allah’ın nimetleri, bu nimetlere karşı
insanların şükürlerinin azlığı, insan ve cinin birbirinden üstün olmadığı, insanların zaafları, İblisle
dostluk kurmanın kötülüğü’’ gibi yönleriyle anlatılmaktadır.
Tekrarlar, tekrar edilen şeyin önemini bildirmekte ve ona dikkat çekmektedir. Muhataplarını
iyiliğe teşvik etmekte, kötülükten sakındırmakta ve şükretmelerini önemle istemektedir. Geçmişteki
olayların tekrarı ise insanlara daha açık ve etkili bir şekilde ibret vermeyi sağlamaktadır.71
70 Erdoğan Baş, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, s. 38.
71 Erdoğan Baş, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, s. 104.
95
TEFSİR
İLİŞKİLENDİRELİM
Dört defa tekrarlanan, “Ant olsun biz Kur’an’ı öğüt alınsın diye kolaylaştırdık. (Ondan)
öğüt alan yok mu?” (Kamer suresi 17. ayet.) ve on defa tekrar eden, “O gün (Peygamberi ve
ahireti) yalan sayanların vah hâline” (Mürselât suresi, 15. ayet.) ayetlerini, öncesindeki ayetlerle birlikte okuyunuz. Tekrarlanan ayetlerle öncesindeki ayetlerin anlamlarını ilişkilendiriniz.
4.10. Sorular ve Cevaplar
Etkileşim ve iletişimin önemli bir vasıtası da soru ve cevaba yer vermektir. Bu manada Kur’an-ı
Kerim’de de soru ve cevaplar muhatabı yönlendirmek72, ikna etmek73 ve gerçeği öğretmek74 gibi
maksatlarla kullanılmıştır.
Allah; müminlere75, ehl-i kitaba76, müşriklere77,
münafıklara78 ve meleklere79 doğrudan sorular
yöneltmiştir. Onların yönelttiği soruları da bizzat
kendisinin verdiği cevapla birlikte nakletmiştir.
İNCELEYELİM
Duhâ, Tîn, Kadir, Kâri’a, Fil ve
Mâ’ûn surelerinde bulunan soru ve
Kur’an-ı Kerim’de sorular; soru edatları80, fiil81,
cevap cümlelerini bularak; olumluluk,
haber ve dilek kipleri yardımıyla sorulmuştur. Verilen ceolumsuzluk ve muhatap açısından invaplar ise cevap edatlarıyla82 veya fiilleriyle83 başlamıştır.
celeyiniz.
Cevabın verilişinde oldukça farklı yöntemler kullanıl84
mıştır: Bazen soruya aynı ayetin içerisinde , bazen farklı
ayetlerde85 cevap verilmiştir. Bazen bir soru, birden fazla
yerde cevaplanmıştır.86 Soruya soruyla cevap verildiği de olmuştur. Allah, bazı yerlerde cevabı sorudan
uzun, bazı yerlerde de kısa tutmuştur.
Soru ve cevaplarda; bütün detayı ile imanın şartları, ibadet konuları, tarihten ibretlik sahneler,
cihat, aile hukuku, sahte ilahlar, ahlaki ilkeler, mucize, adâb-ı muâşeret, hak ve sorumluluklar, haram
ve helaller, azap ve mükâfat konuları işlenmiştir.87
72 Beled suresi, 12. ayet; Gâşiye suresi, 1. ayet; Hac suresi, 63. ayet; Mâide suresi, 91. ayet; Ra’d suresi, 5. ayet.
73 Tûr suresi, 35, 36. ayetler; Neml suresi, 59, 60. ayetler; Âl-i İmrân suresi, 162. ayet.
74 Mâide suresi, 101. ayet; Bakara suresi, 186. ayet; A’râf suresi, 6. ayet.
75 Tevbe suresi, 38. ayet; Nûr suresi 22. ayet; Nîsâ suresi, 147. ayet; Hadîd suresi, 16. ayet; Sâd suresi, 28. ayet.
76 Nisâ suresi, 39. ayet, Bakara suresi, 140. ayet; Âl-i İmrân suresi, 25,71, 99. ayetler.; Tevbe suresi, 30. ayet.
77 Neml suresi, 60. ayet; Mü’minûn suresi, 86. ayet; Ankebût suresi, 63. ayet; En’âm suresi, 143. ayet.
78 Tevbe suresi, 63, 78, 109, 126. ayetler.; Nisâ suresi, 139. ayet; Nûr suresi 50. ayet.
79 Furkân suresi, 17, 18. ayetler; Sebe’ suresi, 40, 41. ayetler.
80 Yûnus suresi, 51. ayet; Muhammed suresi, 24. ayet; Mâûn suresi, 1. ayet; Furkân suresi, 45. ayet.
81 Mülk suresi, 8. ayet; Bakara suresi, 186. ayet; A’râf suresi, 6. ayet; Sâffât suresi, 11. ayet. Yûnus suresi, 53. ayet.
82 En’âm suresi, 41. ayet; Kıyâme suresi, 3, 4. ayetler; Alak suresi, 14. ayet; A’râf suresi, 44. ayet.
83 Bakara suresi, 67. ayet; Şuarâ suresi, 23, 24. ayetler.
84 Bakara suresi, 219, 220. ayetler.
85 Furkân suresi, 7, 20. ayetler.
86 Zuhruf suresi, 31, 32. ayetler; Kasas suresi, 68. ayet; En’âm suresi, 124. ayet.
87 Alican Dağdeviren, Kur’an’da Sorular ve Cevaplar, s.6-10.
96
IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ
KUR’AN İLİMLERİ
e
lv
me yen
c
y
ü
M übe
M
’lbu
i
r
Ga r ’an
Ku
’lilu
k
n
üş
M ur ’a
K
t
raa rı
Kı lıkla
ı
rkl
Fa
lar
r
kra
Te
re arı
Su gıçl
n
şla
a
B
lar
p
ita
H
lar ar
u
r
So vapl
Ce
î
ek
M
ve
ûh ir
c
Vü ezâ
N
en
ed
M
kî-
üb
M
ler
m
he
e
hv h
i
s
Nâ ensu
M
-ı
âb l
b
Es üzu
N
’lc
n
İ’
r ’a
u
K
u
az
M
r
e
inl
u
rûf
Hu attaa
uk
M
m
Ye
ler
ve
m ih
e
k
uh ab
M üteş
M
97
r
ala
ss
Kı
M
l
ese
r
zla
a
ec
TEFSİR
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Kur’an ilimlerinin gelişim seyrini üç madde hâlinde açıklayınız.
2. Kur’an’da nasih ve mensuh ayetlerin bulunma sebebini bir misalle açıklayınız.
3. Muhkem ve müteşabih hangi konuları anlatmakta kullanılmıştır? Birer misalle açıklayınız.
4. Kur’an-ı Kerim’deki müphem kelimelerin kapalılığını hangi yollarla giderebiliriz? Açıklayınız.
5. Kur’an-ı Kerim’de yeminlerin bulunma maksadı nedir? Açıklayınız.
6. Kur’an’daki mecazî ifadelerin Kur’an’a ne gibi üstünlük kazandırdığını belirtiniz.
7. Kur’an-ı Kerim’in, insanları aciz bırakma yönlerini sayarak kısaca açıklayınız?
8. Kur’an-ı Kerim’in soru-cevap üslubu hakkında beş madde hâlinde bilgi veriniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki hükümlerden hangisi sebeb-i nüzul ile ilgili doğru bir ifade değildir?
A) Sebeb-i nüzuller, hadis kitaplarının ‘‘tefsir’’ bölümünde yer almıştır.
B) Esbâb-ı nüzul hakkında Mekke devrinde az, Medine döneminde çok bilgi vardır.
C) Sebeb-i nüzuller Kur’an’da yer almamış, sahabe tarafından nakledilmiştir.
D) Kur’an-ı Kerim’in büyük bölümü, soru ve sebep üzerine nazil olmuştur.
E) Esbab-ı nüzulü bilmek, ayetlerin doğru anlaşılmasına yardım etmektedir.
2. “Kur’an-ı Kerim’in bazı kelimelerinin; başka bir dil veya lehçeden alınmasından veya yeni
anlam kazanmasından dolayı kapalı olmasını konu edinen ilim dalı aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Müşkilu’l-Kur’an
B) Garîbu’l-Kur’an
D) Mübhemü’l-Kur’an
E) Meani’l-Kur’an
C) Müteşâbihu’l-Kur’an
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(Mekkî, Medenî, esbâb-ı nüzul, vücûh ve nezâir, i’cazu’l-Kur’an, mübeyyin)
1. (………………..) hicretten sonra nazil olan ayet ve surelerdir.
2. (………………..) bazı ayet veya surelerin bir soruya veya sebebe bağlı olarak indirilmesidir.
3. (………………..) Kur’an’daki mücmel lafızları açıklayan kelime, ayet veya sünnete denir.
4. (………………..) ayetin manasının insan ruhunda iz bırakan ve hayranlık uyandıran özlü
biçimde ifade edilmesidir.
5. (………………..) Kur’an’da bulunan eş sesli ve eş anlamlı kelimelerdir.
98
TEFSİR
V. ÜNİTE
KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Siyak ve sibak” kavramlarının terim anlamları hakkında bilgi toplayınız.
2. İslam tarihi kitabınızdan “İslam Tarihinin Temel Kaynakları” konusunu okuyunuz.
3. Leheb suresinin nazil olduğu dönem ve ortam hakkında bilgi toplayınız.
4. İman, ibadet ve ahlakla ilgili birer ayet bulunuz.
5. Yûsuf suresinden hareketle Hz. Yusuf hakkında bilgi edininiz.
99
TEFSİR
1. Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Temel İlkeler
İnsanlar için bir rahmet ve hidayet
kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, anlaşılması ve yaşanması için gönderilen ilahî bir
kitaptır. Nazil olduğu dönemden itibaren
Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması ve
yorumlanması Müslümanların en temel görevi olmuştur. Kur’an-ı Kerim, muhataplarını ayetleri anlamaya, tefekkür etmeye ve
ayetlerin ortaya koyduğu ilkeleri yaşamaya
çağırır. Sâd suresinin 29. ayetinde, Kur’an-ı
Kerim’in anlaşılıp yorumlanması ve ondan
öğüt alınması gerektiği vurgulanarak şöyle
buyrulmuştur:
DEĞERLENDİRELİM
Aşağıdaki ayetin mealini Kur’an’ın anlaşılır bir kitap oluşu açısından değerlendiriniz.
Ant olsun biz, Kur’an’ı öğüt almak
için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?
(Kamer suresi 17, 22, 32, 40. ayetler.)
َ ْ ‫ار ٌك ل َِي َّد َّبروا ا َٰيا ِت ِه َول َِي َتذَ َّكر ُأولُوا‬
‫اب‬
ِ ‫الل َْب‬
ٌ ‫كِ َت‬
َ ‫اب َأ َنز ْل َن ُاه ِإل َْي َك ُم َب‬
َ
ُ
“Bu, sana indirdiğimiz mübarek bir kitaptır ki insanlar onun ayetlerini düşünsünler ve akıl
sahipleri ibret alsınlar...”
Hz. Peygamber nazil olan ayetleri ashabına tebliğ etmiş, hayatıyla da bu
ayetlerin nasıl anlaşılması gerektiği hususunda ashabına örnek olmuştur. Sahabe de
anlamada ve yorumlamada zorluk çektiği
ayetleri Peygamber Efendimiz’e sorarak
Kur’an’ı daha iyi anlamaya ve yaşamaya
gayret göstermişlerdir.
YORUMLAYALIM
Aşağıdaki ayeti okuyarak Kur’an-ı
Kerim’in kendi içinde uyumlu ve tutarlı bir
kitap oluşu açısından yorumlayınız.
“Hâlâ Kur’an üzerinde gereği gibi
düşünmeyecekler mi? Eğer o, Allah’tan
başkası tarafından gelmiş olsaydı onda
birçok tutarsızlık bulurlardı.”
İslamiyetin kısa bir sürede dünyanın
farklı coğrafyalarına yayılmasıyla birlikte
(Nisâ suresi, 82. ayet.)
Müslümanların Kur’an’ı doğru anlama ve
yorumlama ihtiyacı doğmuştur. Farklı dil,
ırk ve kültürlere mensup olan yeni Müslümanların Kur’an’ı anlamaya ve yorumlamaya olan ihtiyacı da
göz önünde bulundurulduğunda Kur’an’ın doğru ve anlaşılır bir şekilde açıklanması ve yorumlanması
zorunluluk hâline gelmiştir.
Zaman, mekân ve diğer şartların değişmesiyle insanların vahyi daha iyi anlaması için Kur’an-ı
Kerim’in yeniden yorumlanması gerekir. İstiklâl Marşı şairi Mehmet Âkif, bu gerçeği şöyle dile getirir:
“Doğrudan doğruya Kur’an’dan alarak ilhamı / Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.”1 Müslümanlar için
temel kaynak olan Kur’an-ı Kerim’in daha doğru anlaşılıp yorumlanması ve yaşadığımız çağ ile vahyin
rehberliği arasında bir ilişki kurulması için de bazı temel ilkelere uyulması gerekir.
1.1. Kur’an’ı Kendi Bütünlüğü İçinde Anlama
Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekilde anlayıp yorumlamak için uyulması gereken temel ilkelerin
başında Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlamaktır. Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri de diyebileceğimiz bu
ilkenin hareket noktası; bir ayette geçen kelime ve kavramı hem ayetin bütünü hem de Kur’an’daki diğer
kullanımlar göz önünde bulundurarak anlamaya ve yorumlamaya çalışmaktır. Çünkü Kur’an’ın bir ayetinde kısa bir şekilde anlatılan bir konu başka ayetlerde daha geniş ve farklı boyutlarıyla yer almış ola1 Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, (Âsım,) s. 402.
100
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
bilir. Bunun için de konuyla ilgili olarak
Kur’an’ın farklı sure ve ayetlerinde parça parça verilen bilgiler bir araya getirilerek o konunun tüm detayları ve boyutları göz önünde bulundurulmalıdır.
KONUŞALIM
Aşağıdaki
mısralarda
arkadaşlarınızla konuşunuz.
anlatılanları
“Kur’an ayetlerinin, deniz dalgaları gibi
Kur’an-ı Kerim’in ayetleri, subirbirini destekleyen manaları vardır, fakat onlar
releri; ayetlerde kullanılan kelime ile
güzellik ve değer bakımından denizin cevherinden
kavramlar ve surelerde anlatılan konular
daha üstündür.”
büyük bir uyumluluk ve bütünlüğe sa(Mahmut Kaya, Kaside-i Bürdeyi Türkçe
hiptir. Kur’an’ın en küçük parçası olan
Söyleyiş, s.111.)
kelimeler ve bu kelimelerden meydana
gelen cümleler, belli konuları anlatan
ayet grupları ve kıssalar gibi Kur’an pasajlarının tamamı birbirine son derece bağlıdır.
Dolayısıyla hem kelimelerin çeşitli cümleler ve
anlam çerçeveleri içindeki sözlük anlamlarının
anlaşılması hem de Kur’anî sistem içinde kazandıkları yeni anlamların anlaşılması Kur’an-ı
Kerim’in kendi bütünlüğü içinde mümkün olur.
Kur’an-ı Kerim konularına göre tertip
edilmiş bir kitap değildir. Bunun için de Kur’an’ı
kendi bütünlüğü içinde ele almak gerekir. Eğer
Kur’an’ın daha doğru anlaşılması için bu yönteme başvurulmazsa yapılacak olan yorumlar ya
eksik kalır ya da yanlış olur. Herhangi bir ayetin
bir bölümünü veya belli bir konudan bahseden
ayet gurubunun içinden yalnızca bir ayeti alarak anlamaya ve yorumlamaya çalışmak bunun
üzerine bir fikir inşa etmek doğru bir yöntem
değildir. Böyle bir girişim, kendi doğrularımızı
Kur’an’a onaylatmaya kadar götürebilir.
Kur’an’ı Kerim’deki birçok kelime
ve kavram birbiriyle ilişkilidir.
Kur’an-ı Kerim dikkatlice okunduğu zaman bazı temel kelime ve kavramların birbiriyle ilişkili
olduğu görülür. Örneğin Allah kelimesi Kur’an’da sıkça kullanılan ana kelimelerden biridir. Allah kelimesi Kur’an’ın diğer kelime ve kavramlarıyla yakın bir ilişki içindedir ve onlarla birlikte bir bütünlük
oluşturur. Bunun için de Kur’an’a göre Allah’ın dilemesini bu bütünlük içinde anlamaya çalışırken onun
yaratıcılığını, kudretini, adaletini, hikmetini ele alan ayetlerle birlikte insanın sorumluluğunu, iradesini,
amelinden dolayı ceza veya mükâfatla karşılaşacağını dile getiren ayetleri de göz önünde bulundurmak
gerekir.2
Kur’an’daki sure ve ayetler birbiriyle bağlantılı olduğu için bir ayette birkaç konuya temas edilebilir. Çünkü ayetlerin tamamı birbiriyle ilişkilidir. Örneğin Fâtır suresinin 10. ayetinde, “Kim izzet
ve şeref istiyor idiyse bilsin ki, izzet ve şerefin hepsi Allah’ındır. Ona ancak güzel sözler yükselir
(ulaşır). Onları da Allah’a amel-i salih ulaştırır. Kötülüklerle tuzak kuranlara gelince onlar için
çetin bir azap vardır ve onların tuzağı bozulur.” buyrulmaktadır. Bu ayette gerçek izzet, şeref ve
gücün Allah’a ait olduğu belirtilmekle birlikte güzel ahlak kurallarına da temas edilmiş ve güzel söz
2 Halis Albayrak, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine, s. 49.
101
TEFSİR
söylememiz, kötü sözlerden uzak durmamız gerektiği emredilmiş ve bu davranışların Allah tarafından
mükâfatlandırılacağına işaret edilmiştir.
Ayet veya surelerde anlamı kapalı veya ilk bakışta anlaşılamayan hususlar ancak Kur’an’ın kendi
iç bütünlüğü içinde anlaşılabilir. Örneğin Mâide suresinin 1. ayetinde, “…Haram kılınanlar dışında
hayvanların eti size helal kılınmıştır…” buyrulmuştur. Ancak bu ayette eti haram kılınan hayvanların
neler olduğu belirtilmemiştir. Aynı surenin 3. ayeti eti haram kılınan hayvanları şu şekilde açıklayarak
ilk ayetteki anlam belirsizliğini ortadan kaldırmıştır. “Size şunlar haram kılındı: Kendiliğinden ölen
hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkasının adına kesilen, henüz canı çıkmadan yetişip şartına
uygun tarzda kestikleriniz müstesna; boğulmuş, bir şey vurularak öldürülmüş, yukarıdan yuvarlanmış, boynuzlanmış yahut canavar tarafından parçalanmış olup da ölen hayvanların etleri,
putlara ait sunaklarda kesilen hayvanların etleri ve zar atarak, kumar oynayarak elde edilen etler…” Yine Fâtiha suresinde, “nimetine erdirdiğin kimselerin yoluna…”3 şeklinde bir ifade vardır.
Ancak nimete erenlerin kimler olduğu hakkındaki sorunun cevabına aynı surede yer verilmez. Bu sorunun cevabını Nisâ suresindeki şu ayette açık bir şekilde buluyoruz: “Kim Allah’a ve Peygamber’e itaat
ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberlerle, sıddıklarla, şehitlerle, iyilerle
birliktedir. Bunlar ne güzel arkadaştır!”4
Hz. Peygamber’in, ihtiyaç duyulması hâlinde bazı ayetlerle ilgili yaptığı açıklamalar da Kur’an’ın
kendi bütünlüğü içinde anlaşılması gerektiğini açıkça göstermektedir. “İman edip imanlarına zulüm
bulaştırmayanlar var ya, işte korkudan emin olma onların hakkıdır, doğru yolda olanlar da
onlardır.”5 ayeti nazil olduğu zaman bazı sahabeler, bu ayetin ne anlama geldiği konusunda sıkıntıya
düşmüşler ve Hz. Peygamber’e gelerek şöyle demişlerdi: “Ey Allah’ın Resulü! hangimiz kendine zulmetmez ki?” Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Ayette geçen zulüm kelimesi sizin anladığınız anlamda
değildir. Lokman’ın ‘…Doğrusu şirk büyük bir zulümdür…’6 dediğini duymadınız mı? Şunu
bilin ki, bu ayette geçen zulüm kelimesinin anlamı şirktir.”7 diyerek bir ayeti başka bir ayetle açıklayarak Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlamanın güzel bir örneğini vermiştir.
Sahabenin ileri gelenlerinden Abdullah b. Abbas da Kur’an’ın Kur’an’la tefsirini yapmıştır. İbn
Abbas, Fâtiha suresinin, “(O), din gününün sahibidir.”8 ayetini yorumlarken Kur’an’ın diğer bir ayetine başvurarak Kur’an’ın kendi bütünlüğü içinde anlaşılmasının güzel bir örneğini vermiştir: “Din günü
yaratılmışların hesaba çekileceği kıyamet günüdür. Allah o gün insanların yaptıklarının karşılığını iyiliğe
iyilik (bağışladıkları hariç) kötülüğe kötülük olarak verecektir. Çünkü o gün emir ona aittir. Yüce Allah,
‘İyi bilin ki hem yaratma hem de emir yalnızca ona aittir.’9 buyurmaktadır.”10
Kur’an- Kerim’in en küçük kelimesinden en uzun ayetine kadar tüm kısımları bir bütünün parçaları gibidir. Bu parçaları bir araya getirmeden bütünü elde etmek mümkün değildir. Kelimeler ayetleri,
ayetler sureleri oluşturduğu gibi anlam olarak da birbirlerini bütünlerler. Kelimeler ve kavramlar birbirlerinden bağımsız ve ilişkisiz olarak ayet ve surelerde yer almazlar. Bunun için de Kur’an’da yer alan bir
kelimeyi, kavramı veya konuyu anlamaya ve yorumlamaya çalışırken Kur’an’ın bütününü göz önünde
bulundurmak gerekir. Çünkü Kur’an, birçok konuyu ihtiva etmektedir. Her konu hakkında da farklı
surelerde yer alan ayetlerde bilgi vardır. Ele aldığımız konuyla ilgili sağlıklı ve doğru bir sonuca ulaşabilmemiz için de değişik surelerde bulunan ayetlerin bir araya getirilerek kapsayıcı bir bütünlük içinde
değerlendirilmesi gerekmektedir. 11
3 Fâtiha suresi, 7. ayet.
4 Nisâ suresi, 69. ayet.
5 En’âm suresi, 82. ayet.
6 Lokman suresi, 13. ayet.
7 Buharî, Enbiyâ, 41; Tefsir, 31.
8 Fatiha suresi, 4. ayet.
9 A’râf suresi, 54. ayet.
10 Taberi, Camiu’l-Beyan, C I, s. 144.
11 Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, s. 190.
102
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
DEĞERLENDİRELİM
KUR’AN’ DA İNSANIN BAZI ÖZELLİKLERİ
Kur’an-ı Kerim’i anlama ve yorumlamadaki temel ilkelerden “Kur’an’ı kendi bütünlüğü
içinde anlama” ilkesine örnek olarak insan hakkındaki bazı ayetler aşağıda verilmiştir. Kur’an’da
insana ait değişik yönlerin nasıl verildiğini tespit etmek amacıyla bu ayetleri inceleyiniz ve vardığınız sonuçlardan hareketle insanın Kur’an’da nasıl ele alındığı ile ilgili değerlendirme yapınız.
1. “Biz insanı katışık bir meniden yarattık. Onu denemek istiyoruz; bu sebeple de kendisini işiten ve gören bir varlık yaptık.” (İnsan suresi, 2. ayet.)
2. “Cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zâriyât suresi, 56.
ayet.)
3. “Allah hiç kimseye gücünün yeteceğinden başka yük yüklemez. Herkesin kazandığı
hayır kendisine, yaptığı kötülüğün zararı yine kendisinedir...” (Bakara suresi, 286. ayet.)
4. “İnsan hayır istemekten usanmaz. Fakat kendisine bir kötülük dokunursa hemen ümitsizliğe düşer, üzülüverir.” (Fussilet suresi, 49. ayet.)
5. “Hiçbir kimse başkasının günah yükünü çekemez. İnsan, emek ve gayretinin neticesinden başka şey elde edemez. Bu gayretinin semeresi de ileride ortaya çıkacaktır. Emeğinin
karşılığı kendisine tam tamına ödenecektir.” (Necm suresi, 38-41. ayetler.)
6. “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını
(kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene ant olsun ki, nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” (Şems suresi, 7-10. ayetler.)
7. “Şüphesiz insan çok hırslı ve sabırsız olarak yaratılmıştır. Kendisine kötülük dokunduğu zaman sızlanır. Ona bir hayır dokunduğunda da eli sıkıdır.” (Meâric suresi, 19-21. ayetler.)
8. “... Kim nefsinin cimriliğinden, hırsından korunursa işte onlar kurtuluşa erenlerin ta
kendileridir.” (Haşr suresi, 9. ayet.)
9. “İnsana bir sıkıntı dokundu mu, gerek yan üstü yatarken, gerek otururken, gerekse ayakta
iken (her hâlinde bu sıkıntıdan kurtulmak için) bize dua eder. Ama biz onun bu sıkıntısını ondan
kaldırdık mı, sanki kendisine dokunan bir sıkıntı için bize hiç yalvarmamış gibi geçer gider. İşte o
haddi aşanlara, yapmakta oldukları şeyler, böylece süslenmiş (hoş gösterilmiş)tir.” (Yûnus suresi,
12. ayet.)
10. “Fakat insan öyledir; Rabb’i ne zaman kendisini sınayıp ona ikramda bulunur, ona
nimet verirse: “Rabb’im bana ikram etti.” der. Ama Rabb’i onu sınayıp rızkını daraltırsa
“Rabb’im beni alçalttı (perişan etti).” der.” (Fecr suresi, 15, 16. ayetler.)
103
TEFSİR
KUR’AN’IN İÇ BÜTÜNLÜĞÜ
Kur’an’daki
kelimelerin
kendi aralarında
oluşturduğu
bütünlük
Kur’an’daki
cümlelerin
kendi aralarında
oluşturduğu
bütünlük
Kur’an’daki
ayetlerin önceki ve
sonraki ayetlerle
oluşturduğu
bütünlük
Bir konuyla
ilgili ayetlerin
kendi aralarında
oluşturduğu
bütünlük
Kur’an’daki
surelerin kendi
aralarında
oluşturduğu
bütünlük
1.2. Tarihsel Bağlamı Dikkate Alma
Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekilde anlayıp yorumlamak için ayet ve surelerin nazil olduğu
tarihsel bağlamı dikkate almak gerekir. Bunun için de o dönem hakkında bizi aydınlatan tarih bilgisine ve ayetlerin nazil olmasına sebep olan olayları bilmeye ihtiyacımız vardır. Tarihsel bağlamı
dikkate almanın öneminden dolayı müfessirlerin, Kur’an’ın anlaşılmasında başvurdukları ilimlerden
biri de esbab-ı nüzul ilmi olmuştur. Ayetlerin vermek istediği mesajı daha iyi anlamak için bu ayetlerin indiği dönemin ortamını ve şartlarını bilmek önemlidir. Ayetlerin nazil olduğu zaman ve mekân
bağlamını dikkate almadığımızda Kur’an’ın kastetmediği yanlış bir sonuca ulaşarak ayeti ait olduğu
bağlamın dışına çıkarmış oluruz.
Tarihî seyrini dikkate aldığımızda ayetler daha kolay anlaşılır. Eğer bir olayın nerede, ne zaman ve kimler arasında geçtiğini bilemezsek o olay hakkında doğru olmayan değişik açıklama ve
yorumlar yapabiliriz. Olayın gerçek boyutunu anlayabilmemiz için o olayla ilgili doğru bilgilere sahip olmak gerekir. Bunun için de olayın kahramanlarının kimler olduğunu, olayın nerede, ne zaman
ve kimler arasında geçtiğini bilmemiz çok önemlidir. Ancak bu bilgilere sahip olduğumuz zaman o
olayı doğru bir şekilde anlayabilir ve olayla ilgili gerçek bir açıklama yapabiliriz.12
Ayetlerin nazil olduğu zaman ve mekânda meydana gelen olayların, bu olaylarda söz edilen
şahısların ve gurupların bilinmesi, ayetin doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanmasına büyük katkı
sağlar. Bunun için de İslam âlimleri, Kur’an’ın tarihi ve nazil olduğu coğrafya hakkındaki bilgilere
önem vermişlerdir. Ayetin Mekke döneminde mi yoksa Medine döneminde mi nazil olduğu, nazil
olduğu dönemin ve mekânın ayetlerin içeriği ve üslubuna nasıl yansıdığı gibi konuların ayetlerin tarihsel bağlamını bilmede çok önemli bir yeri vardır. Müfessirler, ayetlerin hangi olaydan sonra veya
hangi olay nedeniyle nazil olduğunu belirten rivayetlerden yararlanmışlar ve bu rivayetler doğrultusunda ayetleri tarihsel bağlamı içinde yorumlamaya çalışmışlardır.
Hz. Ali, Abdullah b. Mes’ud ve Abdullah b. Abbas gibi bazı sahabeler her bir ayetin ne hakkında, kim hakkında ve nerede nazil olduğunu bildiklerini söylemişlerdir. Bu da onların Kur’an’ın
tarihsel bağlamı içinde anlaşılması gerektiğine verdikleri önemi, Kur’an’a ait her şeyi öğrendiklerini
ve bu bilgileri kendilerinden sonraki kuşaklara aktarmak istediklerini göstermektedir. Çünkü onlar, Kur’an’ın nazil olduğu zamanda yaşamışlar, o zamanın olayları içinde bulunmuşlar ve ayetlerle
olaylar arasındaki ilişkinin nasıl kurulduğunu müşahede etmişlerdir. Bunun için de ayetlerin hangi
olaylarla ilgili olarak nazil olduğu bilgisine sahip olan sahabe, esbâb-ı nüzul veya ayetlerin tarihsel
bağlamını açıklayan bilgilerin en önemli kaynağı olmuşlardır.13
12 Mehmet Paçacı, Tefsir, s. 70.
13 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’an ve Bağlam, s. 17.
104
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
Kur’an-ı Kerim’deki bazı ayetler, Hz. Peygamber’e sorulan bir soru veya o dönemde meydana
gelen bir olay üzerine nazil olmuştur. İşte özellikle bu gibi ayetlerin daha doğru bir şekilde anlaşılıp
yorumlanması için o olayın veya sorulan sorunun bilinmesinde fayda vardır.14
Kur’an-ı Kerim’in nazil olduğu dönemin sosyal, siyasi ve ekonomik şartları, Arap
Yarımadası’nda yaşayan diğer din mensupları, insanlar arasında egemen olan fikir ve düşünceler,
Arapların İslamiyet öncesi inançları gibi konular ayetlerin tarihsel bağlamını oluşturur. Bunun için
de Kur’an’ın nazil olduğu coğrafyada yaşayan Yahudilik, Hristiyanlık, Mecusilik ve Sabiilik gibi
inançlar; daha önce nazil olmuş Tevrat, İncil ve Zebur gibi kutsal kitaplar hakkında bilgi sahibi olmamız Kur’an’ın nüzul ortamını daha iyi anlamamızı sağlayacaktır. Mekke ve Medine şehirleri tüm
insanlığa seslenen Kur’an-ı Kerim’in indirildiği tarihsel coğrafyadır. Bundan dolayı da bu mekânın
ve zamanın şartları dikkate alınmıştır. Mekke’de nazil olan ayetler Mekke’deki şartları göz önünde
bulundurduğu gibi Medine’de inen ayetler de buranın şartlarını dikkate almıştır. Ayrıca vahye muhatap olan insanların içinde bulundukları şartlar ve özel durumlar da Kur’an’ın tarihsel bağlamını
anlamak için önemlidir. Çünkü Kur’an’ın nazil olan ilk ayet ve sureleri bu hususu göz önünde bulundurmuştur. Hz. Aişe’nin şu sözleri bu durumun en güzel ifadesidir: “...Kur’an’dan ilk nazil olanlar,
cennet ve cehennemin anlatıldığı mufassal surelerdir. İnsanlar İslam etrafında bir araya gelmeye
başlayınca helal ve haram konularını içeren sureler indirilmiştir. Eğer başlangıçta “İçki içmeyin.”
şeklinde vahiy inseydi “Biz asla içki içmeyi terketmeyiz.”, “Zina etmeyin.” şeklinde vahiy inseydi
“Biz asla zinayı terketmeyiz.” derlerdi...”15
Kur’an-ı Kerim, nazil olduğu dönemin ve mekânın sosyal şartlarını dikkate aldığı için bir defada değil peyderpey indirilmiştir. İnsanların vahyi daha iyi anlamaları ve içinde yaşadıkları şartlarla
ilişkilendirmeleri için bu yönteme başvurulmuştur. Yüce Allah, “Biz Kur’an-ı, insanlara ağır ağır
okuyasın diye ayet ayet ayırdık ve onu peyderpey indirdik.”16 buyurarak vahyin indiriliş amacıyla muhatap kitlenin ortamı arasında bir bağ kurmaktadır.
Mekke’de vahiy gelmeden önce puta tapıcılık yaygınlaşmış, Allah ve ahiret inancı yok olmuş,
toplumun sosyal ve ekonomik dengesi bozulmuş, ahlak düzeyi düşmüştü. Güçlü olanlar zayıfları
ezmekteydi. İşte Mekke toplumunun bu ortamını dikkate alan vahiy, bu kötü durumu eleştirmiş,
Allah’a ortak koşmayı ve puta tapmayı
bırakarak tevhit inancını benimsemeyi,
PAYLAŞALIM
yardımlaşmayı, sorumluluk duygusuyla
Aşağıdaki tarihsel bağlamı dikkate
hareket etmeyi, doğru ve adaletli olmayı
alarak Mâûn suresini yorumlayıp düşünöğütlemiştir.
celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
Kur’an’ın tarihsel bağlamını daha
iyi anlamak için o dönem hakkında bilgi
veren güvenilir kaynaklardan yararlanmak gerekir. Vahyin nazil olduğu dönem, o dönemin şartları, kültür ve düşünce hayatı, Peygamberimiz’in sireti, o
dönemde meydana gelen olaylar, sahabenin hayatı gibi konuları anlatan eserler
Mekke toplumunda Allah ve ahiret
inancı yok olmuş ve puta tapıcılık yaygınlaşmıştı. Yetimler, yoksullar ve güçsüzler
itilip kakılmış, onlara yardım edilmemiş ve
yardım edilmesi de engellenmişti. Namaz
ve ibadetlerini bir oyun ve eğlenceye çevirmişler, gösteriş ve böbürlenmeyi ön plana
çıkarmışlardı.
14 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 115.
15 Buharî, Fedailu’l- Kur’an, 6.
16 İsrâ suresi, 106. ayet.
105
TEFSİR
bu kaynaklar arasında yer alır. Bu kaynaklardan yararlanırken verilen bilgilerin doğru ve güvenilir
olmasına dikkat etmek çok önemlidir. Ayrıca Kur’an’ın verdiği mesajların evrensel, bu mesajların
tarihsel bağlamlarının ise yerel olduğuna, bu yerel olay ve bağlamların vahyin evrensel mesajlarını
tarihin belli bir dönemiyle sınırlamayacağına dikkat etmemiz gerekir. Çünkü ayetlerin iniş sebepleri
ve tarihsel bağlamları hususi olup ayetlerin verdiği mesajlar ise geneldir. Kur’an-ı Kerim’i anlama ve
yorumlamada tarihsel bağlamı dikkate almak başvurulması gereken yöntemlerden birisidir.
1.3. Sünnetin Açıklayıcılığından Yararlanma
Hz. Muhammed (s.a.v.), aldığı vahyi en iyi anlayan ve onu en iyi yaşayan kişidir. Bu özelliği
nedeniyle de o aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in ilk müfessiridir. Peygamber Efendimiz kendisine
nazil olan ayetleri topluma tebliğ etmekle kalmamış, aynı zamanda o ayetlerin nasıl anlaşılması gerektiğini hem pratik hayatıyla hem de ihtiyaç duyulduğunda yaptığı açıklamalarla göstermiştir. Çünkü
Kur’an’ı en iyi bilen ve en iyi anlayıp yorumlayan odur. Peygamberlik görevinin Hz. Muhammed’e
yüklediği en büyük sorumluluk kendisine nazil olan ayetleri olduğu gibi insanlara tebliğ etmek ve
açıklamaktır. Yüce Allah, “…İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’an’ı indirdik.”17 buyurarak Hz. Peygamber’in bu görevine açıkça işaret
etmektedir.
Hz. Peygamber’in sahabenin anlayamadığı konularla ilgili açıklamalar yapması, kendisine sorulan sorulara cevap vermesi, ayetleri okuyarak kendiliğinden açıklaması ve bazı konularla ilgili olarak çevresine soru sorması, ardından da kendisinin cevap vermesi gibi davranışları onun, Kur’an’ın
anlaşılmasına verdiği önemi gösterir. Hz. Peygamber, itikat, ibadet ve ahlaki konularda insanlara en
güzel bir şekilde rehberlik etmiş ve önderlik yapmıştır. Kur’an’ın doğru anlaşılması ve yorumlanması için sünnetin açıklayıcılığından yararlanmamız gerekir. Çünkü onun görevi yalnızca vahyi tebliğ
etmekten ibaret değildir. Müslümanlar da Peygamber’e iman etmenin yanı sıra ona itaat etmek, emir
ve yasaklarına boyun eğmek, örnek davranışlarına tabi olmak, onu örnek alıp rehber edinmek ve
onun ahlakıyla ahlaklanmak zorundadır. İşte tüm bunları gerçekleştirmek, vahyi doğru bir şekilde
anlayıp yorumlamak için Hz. Peygamber’in sünnetine başvurmak gerekir.18 Yüce Allah vahyi doğru
bir şekilde anlamak ve yorumlamak için Hz. Peygamber’e tabi olmamız gerektiğini şu ayetle beyan
etmektedir: “Ey inananlar, Allah’a itaat edin, Resul’e ve sizden olan buyruk sahibine itaat edin.
Eğer herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz; -Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız onu Allah’a ve Resul’e götürün. Bu, daha iyidir ve sonuç bakımından da daha güzeldir.”19
Peygamber Efendimiz döneminde Müslümanlar zaman zaman Kur’an’ın tefsirine ihtiyaç duymuş ve Hz. Peygamber de onlara ayetlerin anlaşılmayan bölümlerini açıklamıştır. Hz. Peygamber’in
hayatı Kur’an’ı doğru anlamanın ve yorumlamanın temelini oluşturur. Bundan dolayı onun hayatı
Kur’an’ı anlayıp yorumlamanın Kur’an’dan sonraki ikinci kaynağı olarak kabul edilmiştir. Hz. Peygamber, Kur’an’ın anlamı kapalı olan ayetlerini açıklamış, genel olan hükümlerini tahsis etmiş, farklı anlamlara gelip sorun teşkil eden kısımlarına açıklık getirmiş, zor anlaşılan kelimelerin anlamını
belirtmiş ve edebî incelikleri içeren ayetlerin amacını bildirmiştir.
17 Nahl suresi 44. ayet.
18 İsmail Karagöz, İslam’ın Ana Kaynakları Kur’an ve Sünnet, s. 101.
19 Nisâ suresi, 59. ayet.
106
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
Kur’an-ı Kerim’de namaz kılmak, zekât vermek, hac ibadetini yerine getirmek ve ramazan ayında oruç tutmak gibi ibadetler farz kılınmış ancak bunların uygulanma biçimleriyle ilgili
olarak detaylı bilgi verilmemiştir. İşte bu gibi ibadetlerin nasıl yapılacağıyla ilgili tek kaynak Hz.
Peygamber’in söz ve fiillerinden oluşan sünnettir. Kur’an’da emredilen namaz ibadetinin nasıl yerine getirileceği, vakitleri ve rekât sayısı gibi tüm açıklamaları Peygamberimiz’in fiili uygulamaları
ile açıklık kazanmıştır. Kur’an’ın anlaşılıp yorumlanmasında sünnetin açıklayıcı yönüne şu örneği
verebiliriz: Bakara suresinin 238. ayetinde, “Namazlara, hele salat-ı vustaya dikkat edin ve kalkıp huşu ile Allah’ın divanında durun.” buyrulmaktadır. Bu ayette geçen salat-ı vusta yani orta
namazın ne olduğu hususu açık değildir. İşte Hz. Peygamber’in, “Orta namaz ikindi namazıdır.”20
sözü ayeti doğru bir şekilde anlayıp yorumlamamızı sağlamaktadır.
Kur’an-ı Kerim’in günümüzde doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanması için sünnetin açıklayıcı boyutunu dikkate almak gerekir. Çünkü vahyin günümüze seslenen evrensel mesajlarını anlamamız için bu vahyin mübelliği ve uygulayıcısı olan Hz. Peygamber tarafından nasıl anlaşıldığı ve
yorumlandığı önemlidir.
1.4. Bilimsel Verilerden Yararlanma
Kur’an-ı Kerim birçok ayette insanları akletmeye, kâinat üzerinde tefekkür etmeye çağırarak
insanın dünyada karşılaştığı birçok problemi aklını kullanarak çözmeye teşvik eder. Bilim akıl, deney
ve gözlem gibi yöntemleri kullanarak evrende olup bitenleri açıklamak suretiyle insanın düşüncesine, yaşayışına ve sağlıklı bir hayat sürmesine katkı sağlar. Bilim, tüm bunları yaparken akla ihtiyaç
duyar. İnsan da aklını kullanarak aklın bir meyvesi olan bilimden yararlanır ve bilimsel verilerden
hareketle kendi varlığını, varlık amacını anlamlı bir hâle getirir. Çünkü din ile bilim arasında kopmaz
bir ilişki vardır. Din akla hitap edip evren ve varlıklar üzerinde düşünmeye, evrendeki fiziksel, biyolojik ve toplumsal yasaları keşfetmeye çağırırken bilim de tarih, tıp, ekonomi, sosyoloji, psikoloji,
biyoloji ve astronomi gibi birçok alanda araştırmalar yaparak insanlara yardımcı olur.
Kur’an-ı Kerim, insanın eşya ve kâinatla olan ilişkisini genel ilkelerle anlatmış, insanın kendi
dışındaki âlemin araştırılıp öğrenilmesini onun zekâsına, becerisine ve çabasına bırakmıştır. İnsanı
da bu eylemleri gerçekleştirmek için teşvik etmiştir. Tüm varlıkların niçin yaratıldığı konusu hakkında detaylı açıklamalar yaparken nasıl oldukları sorusunun cevabını insanın deney, gözlem ve
çabasına bırakmıştır.21
Kur’an’ın bazı ayetlerini anlamada astronomi, fizik, biyoloji, tıp, psikoloji, sosyoloji, tarih
ve antropoloji gibi ilim dallarından yararlanılabilir. Bu bilimlerin ortaya koyduğu veriler ayetleri
anlamada ve yorumlamada açıklayıcı olabilir. Çünkü dış âlemdeki varlıkların tamamı Allah’ın kevni
ayetleridir. Bunlar üzerinde yapılan araştırmalar imanımızı güçlendirmede ve Allah’ın yaratıcılık
sıfatıyla yaratılanlar arasındaki bağı kurmamızda büyük bir öneme sahiptir.
20 Tirmizî, Tefsir, sure, 2.
21 Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 31.
107
TEFSİR
Fetihlerle birlikte Müslümanlar, farklı
BİLİYOR MUYDUNUZ?
coğrafyalarda değişik kültür ve medeniyetlerle tanıştıklarında bunların ortaya koyduğu ve“Kur’an-ı Kerim’de kâinatın yaradılışı,
rilerden yararlanmışlardır. Hatta İran, Yunan
dünyanın oluşumu, çekim kanunu, yedi kat sema,
ve Mısır medeniyet ve kültürlerine ait bilimkâinatın genişlemesi, Ay ve Güneş ışığı, Ay ve
sel eserleri Arapçaya tercüme ederek halkın
Güneşin yörüngeleri, dünyanın yuvarlaklığı ve
yararlanmasını sağlamışlardır. İmam Gazali,
birçok eserinde tıp ve matematik ilminin gedönüşü gibi ‘‘astronomi’’ ilmiyle ilgili; yeryürekli olduğunu söylemiş, dünyanın yuvarlak
zündeki denge ve kömürün teşekkülü gibi ‘‘jeoluşu, Ay ve Güneş tutulmalarını o günkü
oloji’’ ile ilgili; hava basıncı, eşyanın çift oluşu,
mevcut bilimsel verilerle açıklamaya çalışdemir ve atomun zikredilişi gibi ‘‘fizik’’le ilgili;
mıştır. Büyük İslam bilgini Fahreddin Razi,
hava basıncı, botanik ve genetik gibi ‘‘biyoloji’’
bazı ayetleri bilimsel verilerden hareketle anlayıp yorumlamıştır. Özellikle de Aristo felseile alakalı; ruh ve beden sağlığını koruma, zararlı
fesini ve Batlamyus’un kozmoloji görüşünü
yiyecek ve içeceklerden sakınma, beslenme ve
uzay ve gök cisimlerinden bahseden ayetle‘‘jinekoloji’’ gibi ‘‘tıp’’la ilgili; insanın yaradılışı
rin tefsirinde kullanmıştır.22 Osmanlı Dönemi
gibi ‘‘antropoloji’’ ile alakalı; din duygusu, din
âlimlerinden Kâtip Çelebi, yazdığı eserde felsefe ve matematik gibi ilim dallarının önemişuuru, fizyolojik olan ve olmayan motivler, inni belirterek varlıkların gerçeğini araştırmada
san tipleri, karakter ve şahsiyet gibi ‘‘psikoloji’’
bu bilimlerin gerekli olduğunu belirtmiştir.
ile alakalı; telepati gibi ‘‘parapsikoloji’’ ile ilgili
Hatta matematik bilen bir müftü ile bilmeyen
birçok bilgi bulunmaktadır.”
bir müftünün verdikleri fetvayı karşılaştırmış
ve matematik bilenin verdiği fetvanın daha
(Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 39.)
isabetli olduğunu söyleyerek bu bilimlerin
önemine dikkat çekmiştir.23 Yine bir Osmanlı
devlet adamı olan Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Kur’an-astronomi ilişkisini konu edinen bir eser yazarak astronomiyle ilgili olduğunu söylediği birçok ayeti bilimsel verilerden hareketle yorumlamaya
çalışmıştır.
19. yüzyıldan itibaren Batı dünyasında meydana gelen hızlı bilimsel çalışmalar sonucunda bazı
İslam âlimleri bu bilimsel çalışmaların verilerinden hareketle ilgili olduğunu düşündükleri ayetleri
yorumlamışlardır. Mısırlı âlim Tantavi Cevheri yazdığı tefsirle modern bilimsel verileri kullanmış ve
adına “Bilimsel Tefsir” denilen ekolün en büyük temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Elmalılı
Hamdi Yazır, bazı ayetlerin yorumunda bilimsel verilere başvurmuştur. Örneğin “Sen dağları görürsün de yerinde durur sanırsın. Oysa onlar bulutun yürümesi gibi yürümektedirler. Bu, her şeyi
sapasağlam yapan Allah’ın sanatıdır. Şüphesiz ki yaptıklarınızdan tamamıyla haberdardır.”24
ayetiyle ilgili olarak dünyanın döndüğünü, dağların gezici gazlardan meydana geldiğini, kimyasal
değişim ile yeni yaratılışın devam ettiğini, dünyada sabit gibi görünen şeylerin aslında değişim ge22 Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 44.
23 Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’l- Ahak, s. 10.
24 Neml suresi, 88. ayet.
108
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
çirerek kıyamete doğru gittiğini, günün
birinde bir üfürmeyle koca dağların bütün
yoğunluklarıyla yerlerinden sürükleneceğini ve yeryüzünün başka bir yeryüzüyle
değiştirilebileceğini söylemiştir.25
NOT EDELİM
Hendese bilen müfti
bilmeyen müftinin fetvasıdır.
ile
hendese
Bir kimse boyu, eni ve derinliği dört
zirâ bir kuyu kazmak için birini sekiz akçaya
tuttu. O da boyu, eni ve derinliği iki zirâ olan
bir kuyu kazdı ve karşılığında dört akçe istedi.
Fetva ettirdiler, hendese bilmez müfti dört
akça hakkıdır, dedi. Hendese bilen müfti hakkı
bir akçe diye fetva verdi, doğrusu da budur.
Çünkü iki zirâ kuyu dört zirâ kuyunun sekizde
biridir, ücretin de sekizde bir olması gerekir.
Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekilde
anlayıp yorumlamak için günümüzdeki
bilimsel verilerden yararlanabiliriz. Özellikle insanın dış dünyadaki varlıklar ve bu
varlıkların yaradılışı, içinde bulundukları
düzen ve intizamla Allah’ın yüce kudretine işaret etmeleri üzerinde düşünmeye
teşvik eden ayetlerin anlaşılmasında ve
yorumlanmasında fizik ve astronominin
(Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’lverilerinden yararlanabiliriz. Kur’an kıssaAhak, s. 10.)
larında kendilerinden bahsedilen eski kültür ve medeniyetlerin tanınmasında, tarih,
antropoloji ve arkeoloji gibi bilim dalları
açıklayıcı bir rol oynar. Kur’an’da sözü edilen daha birçok konunun açıklanmasında günümüzdeki
bilimsel verileri dikkate alabiliriz. Ancak bu bilimsel verileri kullanırken Kur’an mesajlarının evrensel ve değişmez, bilimsel verilerin ise yapılan yeni araştırmalarla sürekli bir gelişim gösterdiğinden
değişken olduğunu ve vahyin mesajlarını sınırlayamayacağını bilmemiz gerekir.
Bütün bunlardan başka Kur’an-ı doğru bir şekilde anlayabilmek ve onun mesajını tam
olarak kavrayabilmek için ön kabullerden arınmış, berrak bir zihne sahip olmanın yanında,
Kur’an’ın diline ve bu dil üzerine tarihî süreçte inşa edilmiş olan Tefsir usûlüne (metedoloji)
de vâkıf olmanın önemi göz ardı edilemez.
2. Kur’an’ın Ana Konuları
Kur’an-ı Kerim, ilahî vahiy zincirinin son halkasıdır. Nazil olduğu dönemden kıyamet gününe
kadar insanlar için hidayet kaynağı olmaya devam edecektir. İnsanı doğrudan veya dolaylı olarak
ilgilendiren konularda reberlik yapan Kur’an’ın daha iyi anlaşılıp yorumlanması için ele aldığı konuların ve bu konularla ilgili verdiği bilgilerin dikkate alınması gerekir. Kur’an’ın ana konularıyla ilgili
farklı tasnifler yapılabilir. Çünkü konu tasnifleri, kişinin bakış açısına göre değişebilir. Kur’an’ın ana
konuları insana Allah, tabiat, tabiattaki diğer varlıklar, insanın kendisi, ailesi, akrabaları, komşuları ve
tüm sosyal ilişkileri gibi hususlarda yol gösterir. “…Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık…”26
ayeti bu gerçeği ifade eder. Ayrıca, “ Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden bir öğüt, kalplere bir
şifa ve inananlar için yol gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.”27 ayeti Kur’an’ın
en temel özelliğini belirtir.
25 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 5, s. 5709, 5710.
26 En’âm suresi, 38. ayet.
27 Yûnus suresi, 57. ayet.
109
TEFSİR
Vahiy üzerinde düşünüp öğüt almak, onun rehberliğinden ve rahmetinden yararlanmak için de
doğru bilgi, doğru inanç ve doğru davranış sahibi olmak gerekir. Kur’an’ın ana konuları, bu temel
değerleri açıklar ve bunların gerçekleşmesini sağlar. Kur’an’ın ana konularını yaratılış ve evren,
iman, ibadet, ahlak, insan ilişkileri ve tarih (kıssalar) şeklinde belirleyebiliriz.
2.1. Yaratılış ve Evren
Yüce Allah tüm evreni var etmiştir. Allah, evreni ve içindekileri yaratmak istediğinde sadece
“Ol!” emriyle her şeyin olduğu hususunu Kur’an’da şöyle ifade eder: “(O), göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır. Bir şeyi dilediğinde ona sadece “Ol!” der, o da hemen oluverir.”28 Allah evreni
ve içindekileri yalnızca yaratmakla kalmamış, her an var olmasını ve varlığını devam ettirmesini de
sağlamıştır. Evren, ilahî tasarıya göre yaratılmış ve Allah’ın tasarrufuna boyun eğmiştir. Kur’an’da
bu husus,“Her şeyi yaratan Allah’tır. Her şey onun tasarruf ve yönetimindedir.”29 şeklinde ifade
edilmiştir.
Kur’an’da evren ve içindekiler için işaret, ayet ve burhan kelimeleri kullanılmakta, bunların
da Allah’ın varlığına ve birliğine işaret eden deliller olduğuna dikkat çekilmektedir. Yerler ve gökler,
dağlar ve denizler, atmosfer ve gezegenler gibi tüm varlıklar Allah’ın iradesi ve yasalarına boyun
eğmiş bir şekilde ahenk ve uyum içinde varlığını sürdürmektedir. Ayette, “O, yaratıp şekillendiren,
ahenk veren ve düzene koyandır. O, (her şeyi) ölçüyle yapıp yönlendirendir.”30 buyrulmaktadır.
Eğer tabiattaki varlıklar kendileri için belirlenen yasaların ve ölçülerin dışına çıkmış olsalardı dünyada büyük bir karışıklık meydana gelir ve evren yok olurdu. Evren ve içindekilerinin mükemmel
olarak yaratılması, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışması Allah’ın kudretinin bir göstergesidir. Bu
28 Bakara suresi, 117. ayet.
29 Zümer suresi, 62. ayet.
30 A’lâ suresi, 2, 3. ayet.
110
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
durum Kur’an’da, “Yedi kat göğü birbiriyle tam uyum içinde yaratan odur. Rahman’ın yaratmasında hiçbir nizamsızlık göremezsin. Gözünü çevir de bak: Herhangi bir kusur görebilir
misin? Sonra tekrar tekrar gözünü çevir de bak, gözün bir kusur bulamadığından, eli boş ve
bitkin geri döner.”31 şeklinde ifade edilir.
Tüm varlıklarıyla yaratılmış olan evren, sanal olmayıp gerçek bir âlemdir. İnsanlar kendilerine verilen akıl ve duyu organlarıyla bu evrenin her parçasını algılar ve bunu araştırıp idrak ederek
anlamlandırmaya çalışır. Evrenin işleyişini yönlendiren ve yöneten yegâne kudret Allah’ın gücüdür.
Çünkü Allah, yaratmış olduğu evrene ve bütün nesnelere işleyiş kurallarını yerleştirmiştir.32
Kur’an’da, evrendeki canlılık ve hayat kaynağının su olduğu belirtilir. Su ile hayat arasında
kopmaz bir bağın olduğuna, insanların, hayvanların ve diğer tüm canlı varlıkların sudan yaratıldığına
ve su ile hayat bulduğuna dikkat çekilir. Bu konuda şöyle buyrulur: “Allah, bütün canlıları sudan
yarattı. İşte bunlardan bir kısmı
karnı üzerinde sürünür, kimi iki
YORUMLAYALIM
ayak üzerinde yürür kimisi dört
ayak üzerinde yürür. Allah, dilediEvrenin yaratılışını ilgili ayet mealleriyle birğini yaratır. Çünkü Allah, her şeye
likte yorumlayınız.
hakkıyla gücü yetendir.”33
1. Yüce Allah, her şeyi “Ol!” emriyle mükemKur’an-ı Kerim’de yaratımel bir şekilde yaratmıştır:
lışın mükemmel oluşu ve evrenin
(Bakara, 117; Âl-i İmrân, 27, 59; En’âm, 101;
kendi içindeki düzen ve uyumu
Yâsîn, 82.)
Allah’ın varlığına ve birliğine götüren bir işaret olarak anlatılmakta2. Allah önceleri bitişik hâlde olan yer ve gökdır. Evrendeki tüm canlılar insanın
leri birbirinden ayırmış, genişletmiş ve bugünkü duhizmetine sunulmuştur. İnsan, tüm
ruma getirerek yaratmıştır:
ihtiyaçlarını karşılayarak kendisine
(Enbiyâ, 30; A’râf, 54, Zâriyât, 47.)
hizmet eden bu evrenin mutlak ya3. Evren yeryüzü, gök, güneş, ay, yıldızlar ve
ratıcısı olan Allah’a karşı sorumludiğer gök cisimlerinin yaratılmasıyla oluşumunu taluğunun bilincinde olmalı ve hiçbir
mamlamıştır:
şeyin başıboş yaratılmadığını düşünerek onu hatırlamalıdır. Kur’an’da
(Fussilet, 9-12; Enbiyâ, 31, 32.)
insan-evren ilişkisi, “Göklerin ve
yerin yaratılışında, gecenin ve
gündüzün gidip gelişinde elbette sağduyu sahipleri için ibretler vardır. Onlar ayakta, oturarak
ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler:
“Rabb’imiz (derler), bunu boş yere yaratmadın, sen yücesin, bizi ateş azabından koru!”34 ayetiyle ifade edilmektedir.
31 Mülk suresi, 3, 4. ayet.
32 İslam’a Giriş (Gençliğin İslam Bilgisi), s. 250.
33 Nûr suresi, 45. ayet.
34 Âl-i İmrân suresi, 190, 191. ayetler.
111
TEFSİR
2.2. İman
İman, İslam inanç esaslarını tereddütsüz kabul ederek içtenlikle inanmaktır. Kur’an-ı Kerim,
İslam dininin temellerini oluşturan iman esaslarına yer vermiştir. Bir ayette bu husus, “Ey iman
edenler! Allah’a, Peygamber’ine, Peygamber’ine indirdiği Kitab’a ve daha önce indirdiği kitaba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet
gününü inkâr ederse tam manasıyla sapıtmıştır.”35 şeklinde ifade edilir. Bu ayetten de anlaşıldığı
gibi Allah; yarattığı, yaşattığı ve rızıklandırdığı insanın sapkınlığa düşmemesi için bu temel inanç
esaslarını bildirmiştir.
ÖĞRENELİM
“Nasıl ki yola dikilen işaretler, yolcunun gözlerini kendilerine değil gideceği istikamete
yöneltirse her tabiat olayı da bizim dikkatimizi kendi üzerine değil kendilerinin ötesinde olan
bir istikamete yöneltmeye çalışır. Bu derin anlayışa göre bir tabiat olayı artık bir tabiat olayı
değildir, bir işarettir, bir semboldür. Kur’an buna ayet diyor. Kur’an’a göre birer ayet olan
bütün tabiat olayları Allah’ın zatını, yahut da onun şu veya bu sıfatını ve iyiliğini, saltanat ve
adaletini gösterir.”
(Toshihiko İzutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev.: Süleyman Ateş), s. 127.)
Kur’an, inanç sisteminin temeline tevhit inancını yerleştirmiştir. Vahiy, peygamberlik ve ahiret
gibi diğer iman esasları Allah’ın varlığını ve birliğini kabul etmeye dayanır. Tevhit inancına göre
evreni ve içindeki her şeyi yaratan ve onları düzen ve uyum içinde tutan Allah’tır. Allah mutlak güç
ve kudret sahibidir. O, sonsuz bilgisi ve gücüyle evrendeki her şeye hükmeden tek ilahtır. Allah her
şeyi işiten (semi), gören (basir), başlangıcı ve sonu olmayan (ezelî ve ebedî), yarattıklarına karşı
sonsuz rahmet ve merhamet sahibi olan bir varlıktır. İnsanlara vahiy yoluyla din gönderen, sadece
kendisine ibadet edilen tek varlık Allah’tır ve ona ait vasıflar başkasına yakıştırılamaz. Kur’an, bu
hususu en yalın bir şekilde şöyle ifade eder: “ De ki: O, Allah’tır, bir tektir. Allah Samed’dir (Her
şey ona muhtaçtır; o, hiçbir şeye muhtaç değildir.) Ondan çocuk olmamıştır (Kimsenin babası
değildir.). Kendisi de doğmamıştır (Kimsenin çocuğu değildir.). Hiçbir şey ona denk ve benzer
değildir.”36
35 Nisâ suresi, 136. ayet.
36 İhlâs suresi, 1–4. ayetler.
112
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
Kur’an’da bizlere bildirilen diğer bir iman esası da vahye iman etmektir. Allah, insanlara doğru
yolu göstermek amacıyla peygamberleri aracılığıyla tarihin değişik dönemlerinde ilahî mesajlar göndermiştir. Kur’an’da belirtildiği gibi her toplum tarihin bir döneminde vahye muhatap olmuştur. “Ant
olsun biz, her ümmete, ‘Allah’a kulluk edin, tâğûttan kaçının.’ diye peygamber gönderdik...”37
ayeti bunu açıkça dile getirir. Çünkü ilahî vahye mazhar olmayan bir toplumun Allah’ı gereği gibi
tanıması ve ona ibadet etmesi mümkün değildir.
Vahiy yoluyla gelen ilahî mesajların yer aldığı kitaplara iman etmek İslam dininin temel inanç
esasları arasında yer alır. İnsanların doğru ile yanlışı, iyi ile kötüyü, zararlı ile faydalı olanı birbirinden ayırt edebilmesi, Allah’a gereği gibi kul olabilmesi, kendisine, ailesine ve diğer insanlara karşı
görevlerini en iyi bir şekilde yerine getirebilmesi, akıl ve irade sahibi bir varlık olarak tüm sorumluluklarının bilincinde olması için vahyin kılavuzluğuna ihtiyaç vardır. Vahiy yoluyla ve peygamberler
aracılığıyla insanlara gelen kitaplar Zebur, Tevrat, İncil ve Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an, ilahî vahyin
sonuncusu olup vahyedildiği günden vahyedildiği şekliyle hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze
kadar gelmiş ve kıyamete kadar da bu özelliğini koruyacaktır. “Kur’an’ı kesinlikle biz indirdik;
elbette onu yine biz koruyacağız.”38 ayeti Kur’an’ın bu özelliğine işaret eder.
İslam inancının önemle üzerinde durduğu ve iman edilmesi gerektiğini bildirdiği diğer bir ilke
de peygamberlik (nübüvvet) tir. Yüce Allah, mesajlarını insanlara peygamberler aracılığıyla göndermiştir. Peygamberlerin tüm insanlara örnek ve rehber olmaları için de Allah onları insanlar arasından
seçmiş ve görevlendirmiştir. Peygamberler her zaman doğruyu söyleyen ve emanete karşı dürüst
davranan insanlar arasından seçilmişlerdir.
Akıl ve irade sahibi olan insan dünyadaki saadetini temin edip kendince huzur içinde yaşayabilir. Ama ahirette kendisini mutlu kılacak temel esasları bilemez. İnsanın hem dünya hem de ahiret
hayatında mutlu olması, Allah’a, kendisine, diğer insanlara ve tabiata karşı sorumluluğunu yerine
getirmesine bağlıdır. Sorumluluk alanının bilgisine de ancak peygamberlerin tebliğiyle ulaşabilir.39
Bunun için de Allah her topluma peygamber göndermiş ve göndermediği topluma azap etmeyeceğini
bildirmiştir. Peygamberliğin asli görevi, Allah’tan aldığı vahyi olduğu gibi insanlara tebliğ etmektir.
Her peygamberin bir mucizesi vardır. Peygamberlerin sonuncusu olan ve âlemlere rahmet olarak
gönderilen Hz. Muhammed’in de en önemli mucizesi Kur’an-ı Kerim’dir.
Kur’an’ın ana konularından olan imanın temel esaslarından bir diğeri de ahirete iman etmektir. Ahiret, dünya hayatından sonra başlayıp ebedî olarak devam edecek olan hayattır. Kur’an’ın
hem Mekke hem de Medine döneminde nazil olan ayetlerinde sürekli ahiret hayatıyla ilgili vurgular
yapılmıştır. Dünya hayatıyla ahiret hayatı aynı ayetler içinde tekrarlanmış, insanların tüm davranışlarından sorumlu olduğu vurgulanarak asıl huzur ve mutluluğun ahiret hayatında olduğu hususuna
dikkat çekilmiştir. Dünyadaki sorumluluk duygusunun kazanılmasında ve pekiştirilmesinde ahirete
olan imanın büyük bir önemi vardır. Çünkü, “Her kim zerre kadar hayır işlemişse onu görecektir.
Her kim, zerre kadar şer işlemişse onu görecektir.”40 ayetinde işaret edilen duyguyla yaşamak
bizlere davranışlarımızı sürekli kontrol etme bilinci kazandırır.
37 Nahl suresi 36. ayet.
38 Hicr suresi, 9. ayet.
39 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 154.
40 Zilzâl suresi, 7, 8. ayetler.
113
TEFSİR
2.3. İbadet
Kur’an-ı Kerim’in ana konularından biri de ibadettir. Kısaca ibadet Allah’ın emirlerini yerine
getirmek, yasaklarından da kaçınmaktır. İbadetler alanı çok geniş tutulmuş ve Allah’ın hoşnutluğunu
kazandıran her davranış, hareket ve inanış ibadet olarak tanımlanmıştır. İman eden bir kişinin Allah’a
karşı bir düzen ve kural içinde yerine getirdiği namaz, oruç, hac ve zekâtın yanı sıra yaşadığı sosyal
çevre içinde yaptığı her türlü güzel ve faydalı davranış da ibadettir. Güzel bir söz söylemek, muhtaç
birine yardım etmek, fakiri, yoksulu ve yetimi gözetmek, çevresini temiz tutmak, sorumluluklarını
yerine getirmek, başkasının haklarına saygılı olmak, doğru sözlü olmak, israftan kaçınmak, adaletli
olmak, tüm canlılara merhametli davranmak gibi birçok davranış da ibadet kapsamına girmektedir.
Kur’an’ın birçok ayetinde iman ve salih amel birlikte zikredilir. Güzel davranış ve samimiyet
diye tarif edilen, salih amele dönüşmeyen iman ile iman üzerine inşa edilmeyen ibadet sürekliliğini
yitirir. İnsanı geçici olarak heveslendirir. Bunların sürekli ve kalıcı olması için yalnızca Allah rızası
için ve her türlü gösterişten uzak olması gerekir. Çünkü ibadetlerde asıl olan sürekliliktir. İbadetler
bir menfaat temin etmek, birilerine yaranmak veya kendini olduğundan farklı göstermek amacıyla
yapılmaz. “Allahım! Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.”41 ayetine göre
Müslümanlar sadece Allah’a ibadet etmek ve yalnızca ondan yardım ve mükâfat beklemekle emrolunmuşlardır.
Allah’a kulluğun en güzel ifadesi olan ibadet, onun bize verdiği sonsuz nimetlerine karşı bir
şükür niteliği taşır. Takvaya erişmenin, onun rızasını kazanmanın, nankörlük yapmamanın, ve sayısız
nimetlerden yararlanırken bunları bizlere bağışlayan Allah’a karşı şükür görevimizi yerine getirmenin yolu tüm içtenlikle yalnızca ona ibadet etmektir. Yüce Allah, bu hususa şöyle dikkat çekmektedir:
“Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabb’inize ibadet edin ki Allah’a karşı gelmekten sakınasınız. O, yeri sizin için döşek, göğü de bina yapan, gökten su indirip onunla size rızık
olarak çeşitli ürünler çıkarandır. Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın.”42
İbadetler bir yandan insanın ahlakını güzelleştirirken diğer yandan Allah’a olan inancını ve
sevgiyi artırır. Kötü davranışlardan ve günah işlemekten uzak tutar, her an yaptıklarının hesabını
verecek duygusuyla hareket ederek sorumluluk bilincini canlı tutar ve davranışlarını kontrol eder.
Kur’an’da, “Sana vahyedilen Kitab’ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki namaz hayasızlıktan
ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette en büyük ibadettir. Allah yaptıklarınızı bilir.”43
buyrularak insanın belirli bir düzen ve kural çerçevesinde yerine getirmekle mükellef olduğu namaz
ve diğer ibadetlerin insan üzerindeki etkilerine dikkat çekilmiştir.
2.4. Ahlak
Ahlak, insanın kendi özgür iradesiyle ihlas ve samimiyetle ortaya koyduğu güzel tutum ve
davranışlar bütünüdür. Kur’an-ı Kerim, insanlara karşı sorumluluklarımızı yerine getirmemizi, inanç
ve ibadetlerimizi yerine getirirken samimiyet ve içtenliği elden bırakmamamızı öğütler. Bunun için
de içimizdeki kötü duygulardan arınmak, kabiliyetlerimizi olumlu davranışlarla ortaya koymak, tüm
yaratılmışlara karşı şefkatle hareket etmek ahlaki olgunluğa ve yüce değerlere ulaşarak hayatımızı
düzenlememiz gerekmektedir. Ahlak bakımından olgun insanlar olmamızı öğütleyen Allah, hoşgörü,
adalet, merhamet, doğruluk, sevgi, sabır, alçak gönüllülük ve kanaat etmek gibi güzel davranışları
da edinmemizi tavsiye eder.
41 Fatiha suresi, 5. ayet.
42 Bakara suresi, 21, 22. ayetler.
43 Ankebût suresi, 45. ayet.
114
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
OKUMA METNİ
“İlahi! Biz Yalnız Sana İbadet Ederiz.”
İbadetle Allah’a karşı şükranımızı ifade ederek nankörlüğün her çeşidinden korunduğumuz gibi bu sayede ahlakımızı da doğrultur, fazilet hissimizi de besler ve geliştiririz. Fakat ibadetlerimizin biricik hedefi, yalnız Cenabıhak’tır. Biz yalnız ona yönelir ve
yalnız ona kulluk ederiz. Başka hiçbir varlığı ona eş veya ortak saymayız. Başka hiçbir
varlığı yüceltmeyiz, başka hiçbir varlığa ona yakışan payeleri vermeyiz. İbadetimiz yalnız ona karşıdır ve ondan gayrisine asla baş eğmeyiz. Çünkü başkasına baş eğmek insanlık şerefini alçaltır ve insanlığı o tapılmaya layık görülen şeyden veya varlıktan daha
geri ve alçak bir mevkiye düşürür. Buna asla razı olmadığımız ve insanlığımızın şerefini
alçaltmak değil daima yükseltmek için çalıştığımızdan dolayı biz yalnız Allah’a ibadet
ederiz ve hiçbir kula, hiçbir şeye, yaratılmış olduğunu bildiğimiz herhangi bir varlığa
baş eğmeyiz. Bilakis o yaratılmış olan şey neye yararsa
ondan o yolda istifade ederiz. Fakat ruhumuzu o varlığın karşısında alçaltarak
ve o varlığa kutsiyet veya
tanrılık yamayarak onu kendimizden üstün saymayız.
Her ne değerde olursa olsun
maddeye tapmayız. Çünkü
madde bizim kullandığımız,
işlediğimiz, neye yararsa o
yolda ihtiyaçlarımızın emrinde bulundurduğumuz bir
şeydir. Aklımız ve gücümüz
ondan üstündür ve ondan
üstün olduğu için onu kullanmakta ve işlemektedir.
Bu böyle olduğu için ibadetimizin biricik hedefi Allah’ın rızasıdır. Allah’tan gayrisine kulluk etmeyi zillet ve esaret sayarız ve yalnız Allah’a ibadet ile hürriyete kavuşur,
insanlığımızın bütün asalet ve şerefini duyar ve hayatta en yüksek gayeleri gözetiriz.
(Ömer Rıza Doğrul, Kur’an’dan Ayetler, s. 10, 11.)
115
TEFSİR
Ahlak, insanın iyilik ve olgunluk bakımından kendisini sürekli yenilemesini sağlar. Bunun
için de insanın her şeyden önce kötü ve çirkin şeylerden uzak durması, iç dünyasını Allah inancıyla
zenginleştirmesi gerekir. Çünkü insan gönlüne yerleştirdiği ve yürekten iman ettiği Allah bilinciyle ahlaklı olmaktan zevk alır, hatalarının farkına vararak bir daha işlememe kararlılığını gösterir,
her türlü kötü söz ve davranıştan yüz çevirir.44 Kur’an’ın, “O, kullarından tövbeyi kabul eden,
kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir. Allah, iman edip salih ameller işleyenlerin
dualarına karşılık verir; lütfundan onlara fazlasını da verir. Kâfirler için ise çetin bir azap
vardır.”45 ayetlerini okuyan insan, iman ettiği Allah’ın rahmet ve merhamet sahibi olan, tövbeleri
kabul eden bir ilah olduğuna samimiyetle inanır ve bu davranışlarını hayatında gösterir. Allah’ın hoşnut olduğu ve yapılmasını emrettiği bazı güzel davranışlar da Kur’an’da şöyle belirtilir: “Muhakkak
ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da
yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”46 Allah’ın emrettiği güzel davranışları
yerine getiren insanlar cennetle müjdelenmişlerdir. Allah onlar için sonsuz nimetler hazırlamıştır.
İşte bunların kimler olduğu ve hangi davranışlarından dolayı Allah’ın gerçek kulları oldukları ve
mükâfatlandırıldıkları da Kur’an’da şu şekilde açıklanmaktadır: “(Allah’ın iyi kulları)Adadıkları
şeyi yerine getirir ve felaketi bütün ufukları tutan kıyamet gününden korkarlar. Ve yiyeceklerini, seve seve fakire, yetime ve esire ikram ederler. Ve derler ki: “Biz size sırf Allah rızası için
ikram ediyoruz, sizden karşılık istemediğimiz gibi bir teşekkür bile beklemiyoruz.”47 Kur’an’ın
ahlaka yaptığı bu vurgu sağlıklı bir topluma ulaşmak için insanların manevi bakımdan da olgunlaşmaları gerektiğinin bir işaretidir.
Allah’a karşı olan kulluğumuzu gereğiyle yerine getirmek için Kur’an’ın kötü olarak nitelediği tutum ve davranışlardan uzak durmak, iyi görüp övdüğü davranışları da hayatımızın ayrılmaz bir
parçası hâline getirmek gerekir. Kur’an’da Allah’ın emirlerini çiğnemekten sakınmak ve ona karşı
DÜŞÜNELİM
Aşağıdaki ayeti okuyarak hangi davranışların iyilik-ibadet olarak vurgulandığını düşününüz.
“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz (den ibaret) değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan
sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından
dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için) kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı
veren, antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın
kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte bunlar, doğru
olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta kendileridir.”
(Bakara suresi, 177. ayet.)
44 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 286.
45 Şûrâ suresi, 25, 26. ayetler.
46 Nahl suresi, 90. ayet.
47 İnsan suresi, 7-9. ayetler.
116
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
kulluğumuzu içtenlikle yapmak anlamında kullanılan ‘‘takva’’, Allah’ı ve onun nimetlerini anmak
ve hatırlamak anlamına gelen ‘‘zikir’’, Allah’ın verdiği nimetlere karşı nankör olmayıp ona isyan
etmemek olan ‘‘şükür’’, her işimizde yalnızca ona dayanmayı ve güvenmeyi ifade eden ‘‘tevekkül’’
kavramları Allah’a karşı olan ahlaki sorumluluklarımızı beyan eder. Ayrıca tüm söz ve davranışlarımızda doğru ve dürüst olmak, sorumluluğumuzu yerine getirirken ve yetkilerimizi kullanırken
adaletli davranmak, bize bırakılan emanetlere riayet etmek, her türlü iyiliği tavsiye edip kötülüklere
karşı koymak, muhtaç olanlara mal varlığımızdan infak etmek gibi hususlar da çevremize karşı yerine getirmemiz gereken ahlaki sorumluluklarımızı gösterir.
2.5. İnsan İlişkileri
İnsan, sosyal bir varlık olduğu için toplum içinde yaşamak zorundadır. Toplum içinde yaşayan insanların sahip oldukları haklar ve özgürlükler olduğu gibi birbirlerine karşı yerine getirmeleri
gereken sorumlulukları da vardır. Kur’an-ı Kerim, insanın hak ve sorumluluklarından söz ederek
insan ilişkilerine dair bazı hükümlere yer vermiştir. İnancın, ibadetin ve ahlakın sosyal hayattaki
yansımaları bu hak ve sorumluluklarla ilgili düzenlemelerde açıkça ortaya çıkar. Çünkü inançlı ve
ahlaklı bireyler sosyal hayatlarında da adaleti sağlayan ve başkalarına zulmetmeyen bir kişi olmak
durumundadır.48
48 Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 68.
117
TEFSİR
Yeryüzünde adalet ve ahlak temellerine dayalı yaşanılabilir bir toplumun oluşup varlığını devam ettirmesi Kur’an’ın temel hedefleri arasında yer alır. Böyle bir toplumun oluşması da insan ilişkilerinin sağlıklı bir zeminde olmasına bağlıdır. İnsanlar arası ilişkilerde insanın sahip olduğu hakların korunması için insanlar arasında dil, ırk ve renk ayrımı yapılmaması gerekir. Kur’an, insanların
eşit olduğunu, iyilik yapmak hariç tutularak hiç kimsenin kimseden üstün olmadığını vurgulamış
ve insanlar arasında üstünlüğe götürebilecek tüm farklılıkları yok saymış, insanların birbiriyle olan
ilişkilerini tüm insanların eşitliği ilkesine dayandırmıştır. Kur’an’da bu husus şu şekilde dile getirilir:
“Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için
milletlere, sülalelere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah’ın nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvada (Allah’ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olandır. Muhakkak ki Allah her
şeyi mükemmelen bilir, her şeyden hakkıyla haberdardır.”49 İnsanın temelde birbiriyle eşit olduğunu bu şekilde dile getiren Kur’an, toplumsal ilişkilerin sağlıklı bir şekilde devam etmesi için de
insanlara şu çağrıyı yapmaktadır: “Ey iman edenler! Bir topluluk bir diğerini alaya almasın. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da diğer kadınları alaya almasın. Belki onlar
kendilerinden daha iyidirler. Birbirinizi karalamayın, birbirinizi (kötü) lakaplarla çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötü bir namdır! Kim de tövbe etmezse işte onlar zalimlerin ta
kendileridir. Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır.
Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin gıybetini yapmayın.
Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a
karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir.”50
Kur’an-ı Kerim, insan ilişkilerinin sağlıklı bir şekilde devam etmesi, toplumsal güven ve huzurun sağlanması için adaletin ayakta tutulmasını, adalet ve hukukun önünde herkesin eşit olduğunu,
bu konuda hiç kimseye ayrıcalık tanınmamasını da şu şekilde emreder: “Ey iman edenler! Haktan
yana olup var gücünüzle ve bütün işlerinizde adaleti gerçekleştirin. Allah için şahitlik eden
insanlar olun. Bu hükmünüz ve şahitliğiniz isterse bizzat kendiniz, anneniz, babanız ve yakın
akrabalarınız aleyhinde olsun. İsterse onlar zengin veya fakir bulunsun; çünkü Allah her ikisine de sizden daha yakındır. Onun için, sakın nefsinizin arzusuna uyarak adaletten ayrılmayın.
Eğer dilinizi eğip bükerek gerçeği olduğu gibi söylemekten çekinir veya büsbütün şahitlikten
kaçarsanız, iyi bilin ki Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.”51
İnsan hiç şüphesiz sorumlu bir varlıktır. Hiçbir ilişkisinde sorumsuzca hareket edemez. Kişinin kendisine, ailesine, içinde yaşadığı topluma ve çevreye karşı yerine getirmek zorunda olduğu
sorumlulukları vardır. Kur’an’ın öngördüğü ideal insan, içinde yaşadığı toplumun sorunlarıyla ilgilenen, sevgiye, dayanışmaya, kardeşliğe, toplumsal barışa ve huzura katkıda bulunan, insan hak ve
özgürlüklerine saygılı olan biridir. Kur’an’a göre insan ilişkilerinde bu değerlerin gerçekleşmesi için
de bir arada yaşamayı zorlaştıran nefret duygularına sahip olmak, bencil davranmak, kin beslemek,
hakaret etmek, dedikodu yapmak ve başkasını küçümseyip hiçe saymak gibi olumsuz davranışlardan
uzak durmak gerekir. Toplumun huzur ve güvenini ana hedefleri arasına alan Kur’an, insanlar arasındaki ilişkilere dair alışveriş, infak, emanet, vasiyet, borçlanma, miras, evlenme, boşanma ve aile
hayatını ilgilendiren diğer hususlar gibi toplumun sağlıklı bir şekilde varlığını sürdürmesini sağlayan
konularla ilgili açıklamalara ve hükümlere yer verir.
49 Hucurât suresi, 13. ayet.
50 Hucurât suresi, 11, 12. ayetler.
51 Nisâ suresi, 135. ayet.
118
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
2.6. Tarih (Kıssalar)
Kıssalar insanların ibret almalarını sağlamak amacıyla geçmişte yaşamış peygamberler ve toplumlarla ilgili Kur’an’da anlatılan olaylardır. Kur’an-ı Kerim’in ana konularından biri olan önceki
topluluklar hakkında bilgi veren tarih veya kıssalar, vahyin ana hedeflerinin muhatap kitle tarafından
daha iyi anlaşılmasını sağlar. Kur’an mesajlarının toplum tarafından daha rahat ve kolay bir şekilde
anlaşılması için kıssalara başvurulmuştur. Kıssalar yoluyla Allah’ın birliği, ahiret inancı, önceki peygamberler ve onlara indirilen vahiy gibi konular anlatılmıştır.
Daha önce yaşamış peygamberler ve topluluklar hakkında insanlara bilgi veren kıssalarda
o dönemin tarihi ayrıntılı bir şekilde anlatılmaz. Kıssalarda yaşanan olayların ibretlik boyutları ve
verilmek istenen mesaja zemin hazırlayan kesitleri anlatılır. Çünkü kıssaların amacı Kur’an vahyinin
muhatap kitlesine geçmiş dönemde yaşanmış olaylar üzerinden mesaj vererek ibret almalarını sağlamaktır. Kıssalar yoluyla önceki toplumları ayakta tutan olumlu ahlakî davranışlar anlatılarak bizlerin
iyi ve doğru olanı örnek almamız istenir. Ayrıca kıssalarda toplumların çöküşüne sebep olan ahlakî
bozukluklar, kötü ve yanlış olan davranışlar da anlatılarak bunlardan da öğüt ve ibret almamız beklenir. Kıssalarda önceki peygamberlerin başına gelen sıkıntılar anlatılarak vahye iman eden insanlar,
karşılaşacağı sıkıntılar karşısında dimdik ayakta durmaları için teşvik edilmiş veya çektikleri sıkıntılardan dolayı teselli edilmişlerdir. Allah’ı arayan insan olarak Hz. İbrahim, sevgi ve merhamet örneği
Hz. Yusuf, sabır timsali Hz. Eyüp ve bilge insan Hz. Lokman kıssaları anlatılarak insanların onları
örnek almaları istenmiştir. Kur’an’da anlatılan bu kıssalar yoluyla insanların tefekkür etmeleri ve ibret almaları amaçlanmıştır. Örneğin Yûsuf suresinde Hz. Yusuf kıssası anlatıldıktan sonra, “Elbette
onların hikâyelerinde akıl sahipleri için ibret vardır...”52 denilerek bu hususa dikkat çekilmiştir.
Kur’an-ı Kerim, kıssalar yoluyla geçmiş toplulukların iyi davraBİLİYOR MUYDUNUZ?
nışlarından örnekler vererek vahyin
Çoğunluğu Mekke Dönemi’nde anlatılan kısmuhatap kitlesini bu tür davranışları
salar, tebliğin zor zamanlarında Peygamberimiz’e
işlemeye özendirmiş, kötü davranışve Müslümanlara destek olmuştur. Kur’an’daki
ların da nasıl bir acıyla sonlandığını
anlatarak bu davranışlardan uzak dukıssalar önceki peygamberlerin çağrıları sırasında
rulmasını istemiştir. Bu husus birçok
karşılaştıkları zorlukları, bu sıkıntıların ardından
ayette şöyle dile getirilmiştir: “Biz
gelişen olayları, Allah’ın peygamberlere verdiği
senden önce de memleketler halkındesteği ve inanmayan kavimlerin kötü bir sonla
dan ancak kendilerine vahyettiğicezalandırılmasını ele almıştır. Benzer sıkıntılarla
miz birtakım erkekleri peygamber
karşılaşan Müslümanlar da bunları okuyarak moolarak gönderdik. Yeryüzünde doral kazanmıştır.
laşıp da kendilerinden önce gelen(Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 97. )
lerin akıbetlerinin nasıl olduğuna
bakmadılar mı? Elbette ahiret yurdu Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için daha iyidir. Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz?”53 Ayrıca kıssalar yoluyla verilen en
önemli mesajlardan biri de tüm ilahî dinlerin aynı kaynaktan geldiği ve verdikleri evrensel ilkelerin
aynı olduğu hususudur. “Senden önce gönderdiğimiz bütün peygamberlere, ‘Şüphesiz, benden
başka hiçbir ilah yoktur. Öyleyse bana ibadet edin diye vahyetmişizdir.”54 buyrularak bu hususa
dikkat çekilmiştir.
52 Yûsuf suresi, 111. ayet.
53 Yûsuf suresi, 109. ayet.
54 Enbiyâ suresi, 25. ayet.
119
TEFSİR
Kur’an-ı Kerim, kıssaları
kendine özgü üslupla anlatır. GeARAŞTIRALIM
nellikle zaman ve mekân belirtilAşağıdaki ayetlerde anlatılan kıssaların ana
meden sadece örneklik teşkil eden
fikirlerini araştırınız.
ve gerçekleştirilmek istenen amaca
Lokman Kıssası: Lokman suresi, 12–19. ayetler.
hizmet eden ayrıntılar ön plana çıZülkarneyn Kıssası: Kehf suresi, 83–98. ayetler.
karılır ve birçok kez tekrar edilir.
Yûnus Kıssası: Saffat suresi, 139–148 ayetler.
Örneğin Hz. Lokman kıssasında yer
ve zamandan hiç söz edilmeyerek
onun örnek bir baba ve bilge bir insan olduğuna ilişkin bilgilere yer verilir. Yusuf suresinde anlatılan Hz. Yusuf kıssası ise kronolojik
sıra gözetilerek kıssanın tamamı geniş bir şekilde aynı yerde anlatılmış ve başka bir surede de tekrar
edilmemiştir. Hz. Musa kıssası Kur’an’da en çok tekrar edilen kıssadır. Kasas suresinde ayrıntılı
olarak anlatılan bu kıssa başka surelerde tekrar edilirken Hz. Musa’nın doğumu, çocukluğu, gençliği
ve Medyen’de evlenmesi gibi konular bir daha anlatılmamış ancak Firavun’la karşılaşması ve ona
söylediği sözler tekrar edilmiştir.
Kur’an-ı Kerim’de anlatılan kıssaları daha iyi anlamak ve verilmek istenen mesajı kavrayıp
ibret almak için çeşitli surelerde anlatılan aynı kıssa ile ilgili bilgileri bir araya getirerek bütünlük
içinde ele almak gerekir. Böylece kıssanın adı, kahramanları, ana teması ve çıkarılabilecek dersler
tespit edilerek vahyin hidayet, öğüt, uyarı, müjdeleme ve ibret gibi amaçları anlaşılmış olur. Çünkü
Kur’an’ın amaçları ile anlatılan kıssaların amaçları arasında bir bütünlük vardır. Kur’an kıssalarında
anlatılan olayların detaylarından daha çok kıssaların vermek istediği mesaj üzerinde yoğunlaşmak bu
amaçların gerçekleşmesi için daha önemlidir.
120
V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Kur’an-ı Kerim’i anlamak ve yorumlamak niçin önemlidir? Kısaca açıklayınız.
2. Hz. Peygamber En’âm suresi 82. ayetindeki “zulüm” kelimesini hangi ayetle açıklamıştır?
Belirtiniz.
3. Kur’an-ı Kerim’de ahlakla ilgili olarak hangi temel ilkeler üzerinde durulmuştur? Açıklayınız.
4. Kur’an, toplumsal ilişkilerin sağlıklı olması için insanlara hangi çağrıyı yapmaktadır? Belirtiniz.
5. Mekke döneminde anlatılan kıssaların ana mesajı nedir? Açıklayınız.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın iç bütünlüğüyle ilgili değildir?
A) Kur’an’daki kelimelerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük
B) Kur’an’daki cümlelerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük
C) Kur’an’daki ayetlerin önceki ve sonraki ayetlerle oluşturduğu bütünlük
D) Bir konuyla ilgili ayetlerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük
E) Sünnetin kendi içindeki bütünlüğü
2. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ı anlamak ve yorumlamak için gerekli olan temel ilkelerinden
biri değildir?
A) Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlama
B) Tarihsel bağlamı dikkate alma
C) Sünnetin açıklayıcılığından yararlanma
D) Bilimsel verilerden yararlanma
E) Kur’an-ı Kerim’i ezberleme
3. “(Allah’ım!) Yalnız sana kulluk ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.”55 ayeti Kur’an’ın ana
konularından hangisinin kapsamına girer?
A) Yaratılış ve Evren
B) İbadet
C) Ahlak
D) İnsan İlişkileri
E) Tarih (Kıssalar)
55 Fatiha suresi, 5. ayet.
121
TEFSİR
4. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın nazil olduğu dönemde Mekke ve çevresindeki dinî inanışlardan
biri değildir?
A) Putperestlik
B) Hinduizm
C) Hristiyanlık
D) Haniflik
E) Yahudilik
5. “Kim izzet ve şeref istiyor idiyse, bilsin ki, izzet ve şerefin hepsi Allah’ındır. O’na ancak güzel
sözler yükselir (ulaşır). Onları da Allah’a amel-i salih ulaştırır. Kötülüklerle tuzak kuranlara
gelince, onlar için çetin bir azap vardır ve onların tuzağı bozulur.”
Yukarıdaki Fâtır suresinin 10. ayeti hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Herhangi bir ayet birden fazla konuya temas edebilir.
B) Bu ayeti anlamak için aynı konulardan bahseden diğer ayetlere bakmaya gerek yoktur.
C) Güzel söz ile salih amel arasında bir ilişki vardır.
D) İnanç ve ahlakla ilgili hususlar aynı ayet içinde yer alabilir.
E) İnsanın yaptığı her türlü davranışın ahirette bir karşılığı vardır.
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(hususi, Hz. Peygamber, ahlak, ibadet, mesaj, takva)
1. Ayetlerin iniş sebepleri ve tarihsel bağlamları …………….. olup ayetlerin verdikleri mesajlar
ise geneldir.
2. Vahyin mesajlarını hayata aktaran ve bu mesajların nasıl yaşanacağı konusundaki yegâne kaynak
…………………..’in sünnetidir.
3. İnsanın kendi özgür iradesiyle, ihlas ve samimiyetle ortaya koyduğu güzel tutum ve davranışlar
bütününe …………….. denir.
4. Allah’a karşı şükür görevimizi yerine getirmenin yolu tüm içtenlikle yalnızca ona ……….
etmektir.
5. Kur’an kıssalarında anlatılan olayların detaylarından daha çok kıssaların vermek istediği
……………. üzerinde yoğunlaşmak bu amaçların gerçekleşmesi için daha önemlidir.
122
TEFSİR
VI. ÜNİTE
TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Fâtiha suresinin mealini okuyarak anlamaya çalışınız.
2. Fil suresinin nüzul sebebini tefsir kitaplarından araştırınız.
3. Kevser suresindeki “ebter” kelimesinin anlamını bulunuz.
4. Tesbih ve tenzih etmenin ne anlama geldiğini araştırınız.
5. Sözlükten hamt ve şükür kelimeleri arasındaki anlam farkını bularak sınıfta
arkadaşlarınızla paylaşınız.
123
TEFSİR
1. Meali ve Tefsiri Yapılacak Sureler
1. 1. Fâtiha Suresi1
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Fâtiha suresi
Mekkî-Medenî: Mekkî sure
Ayet sayısı: Yedi
İçerdiği kavramlar: Hamd, Rabb, Rahman, Rahîm, Din günü, Ubudiyet (kulluk),
İsti‘ane, hidayet, sırat-ı müstakim, gazap,
dalâlet.
Nüzul sırası: Beş*
Mushaf’taki sırası: Bir
َ ‫اك َن ْع ُب ُد و ِإ َّي‬
َ ‫ ِإ َّي‬٤. ‫ين‬
‫اك‬
ِ ‫ َمال‬٣ . ‫يم‬
ِّ ‫ِك َي ْو ِم‬
ِ ‫الد‬
َ ِ‫ َال َْح ْم ُد ّٰللِ َر ِّب ال َْعا َلم‬١ ‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ٢ . ‫ين‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
َ ‫َيه ْم َو‬
َ ‫الص َر‬
َ ‫ ِص َر‬٦ . ‫ِيم‬
۷. ‫ِين‬
ِ ‫وب َعل‬
ِ ‫ين َأ ْن َع ْم َت َعل‬
َّ ‫ال‬
ِ ‫الم ْغ ُض‬
َ ‫الضا ّل‬
َ ِ‫اط الَّذ‬
ُ ِ‫َن ْس َتع‬
ِّ ‫ اِهدِ َنــــا‬٥. ‫ين‬
َ ‫َيه ْم غَ ِير‬
َ ‫اط ال ُْمس َتق‬
.
(1). Bismillahirrahmânirrahîm.
Besmele, “Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.” demektir. Besmeleyi okumakla kul, başarı
ve gücün Allah’ın yardımıyla oluştuğunu kabul eder ve onun çizdiği sınırları hatırlar. Böylece bu
sınırları aşmama noktasında kendinde bir hassasiyet oluşturmuş olur.
BİLGİ KUTUSU
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
“Besmele” nin başındaki “ba” ( ‫ ) ب‬harfi gizli
bir başlıyorum ( ‫ ) ْأب َتدِ ُا‬ya da okuyorum ( ‫) َاق َْر ُا‬
fiiline bağlıdır. Buna göre; “Allah’tan yardım
dileyerek başlıyorum veya okuyorum.” anlamına
geldiği gibi gizli bir ( ‫ ) ِإ ْب َد ُأو‬emri ile de “Allah’ın
adıyla okumaya başlayın.” anlamına da gelir.
(el-Cessâs,“Ahkâmu’l Kur’an”, C 1, s. 9.)
1 Fatiha; ilk, açan, evvel ve başlangıç demektir. Bu sure, Kur’an’ın bütün amaçlarını ihtiva eden bir özet ve ön söz gibidir.
Bütün olarak gelen ilk suredir. Bu sureye; Kur’an’da söz konusu edilen bütün temel prensiplerin özeti olduğu için “Ümmü’l
Kitab” (Kitab’ın Anası) veya “Esâsu’l Kur’an” (Kur’an’ın Esası), Kur’an’a giriş mahiyetinde olduğu için, “Fâtihatu’l Kitab”
(Kitab’a Giriş), namazlarda sürekli tekrarlandığından dolayı da “Seb’u’l Mesâni” (Tekrarlanan Yedi) denmiştir.
* Bu nuzul sırası Hz. Osman ( ra.) mushafına göredir.
124
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(2). Hamd (övgü) âlemlerin Rabb’i olan Allah’a mahsustur.
Hamd; birini iyilik ve güzelliklerinden dolayı dil ile övmektir. Hamd, şükürden daha kapsamlıdır. Şükür, sadece nimete kavuşunca hamd ise her hâlükârda yapılır. Rabb; yaratan, yarattıklarını
besleyen, büyüten ve olgunlaştıran (terbiye eden), terbiye ettiklerini sevk ve idare eden (tasarruf sahibi), tasarrufunda hâkim ve malik olan demektir. Âlem; görülen ve görülmeyen bütün yaratılmışları
içerir.
Sure, Allah’ın bütün yaratılmışların Rabb’i olarak övgüye layık olduğunu hatırlatarak başlar.
Yaratılmışlardaki harikuladelik yanında, bütün bunların insanın faydalanacağı şekilde olması, onu
övmek için fazlasıyla yeterlidir. Aynı zamanda bu, onun ne kadar cömert olduğunun da ifadesidir.
NOT EDELİM
Bir ayeti daha iyi anlamak için şu soruları sorabiliriz:
•Ayette anlatılan konu tam olarak nedir?
•Bu ayet Peygamberimize neden indirilmiştir?
•Bu ayetten çıkarabileceğimiz sonuç ne olabilir?
(3). (O), Rahman ve Rahîmdir.
Allah, her şeye kadirdir, aynı zamanda çok merhametlidir. Bu anlamda surede, heybet ile rahmet birleştirilir.2 Daha sözün başında herkesi kucaklayan bir rahmetten bahsedilmesi, onun kullarına
duyduğu sevgiyi ve verdiği değeri gösterdiği gibi bu âlemi iyilik için var ettiğini de vurgular.3
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Rahman, her insanı kuşatan, Rahîm ise ahirette sadece inananlara gösterilecek bir
rahmeti ifade eder. (Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 67.)
(4). Din (mükâfat ve ceza) gününün sahibidir.
“Din” kelimesinin suredeki anlamı, herkesin boyun eğmek zorunda kalarak yaptıklarının karşılığını tam olarak mükâfat ya da ceza olarak göreceği “hesap” anlamındadır. Bu karşılığın verileceği
güne din günü denilmiştir. Allah’ın bu günün sahibi olması, onun adaleti gözettiği ve insanın yapıp
ettiklerinden sorumlu tutulacağı anlamına gelir.
2 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 1, s. 337; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 72.
3 Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 62.
125
TEFSİR
(5). (Rabb’imiz) yalnız sana kulluk eder ve sadece senden yardım dileriz.
“İbadet (kulluk)”; bilinçli olarak Allah’a saygı ve sevgi gösterip itaat ederek ona kulluk etmektir. Sadece namaz, zekât, hac ve oruçtan ibaret değildir. Bir şeye sımsıkı sarılmak ve her şeyiyle ona
yönelmek demektir. “İsti‘ane”; kişinin yaratıcısından yardım talep etmesidir.
Allah mademki âlemlerin Rabb’i, Rahman, Rahîm ve herkesin hesap vereceği o günün sahibidir, öyleyse yalnız ona kulluk edilmeli sadece ondan yardım istenmelidir. Bu, “şirk” anlayışını
reddetmektir. Şirk, Allah’a ait sıfat ve yetkilerin başkalarına da verilmesidir.4
TARTIŞALIM
Surede, “ederiz, dileriz” şeklinde çoğul fiiller kullanılması dikkat çekicidir. Burada
“ben” yok “biz” vardır. Bunun sebebi sizce ne olabilir? Tartışınız.
(6). Bizi doğru yola ilet.
“Hidayet”; yol göstermek, doğru yola ulaştırmak anlamlarına gelen hidayet, ıstılâhî (terim) anlamda; Allah’ın indirdiği kitaplar ve gönderdiği peygamberler aracılığı ile insanlara doğru yolu (sırat-ı
müstakim) göstermesi ve onları bu yola ulaştırmasıdır. “Sırat-ı Müstakim”; doğru yol anlamına gelir. Bu
da Allah’ın yolu anlamında “İslam” dır.5 Ayette insanın doğru yolu araması istenmiştir. Nitekim doğru
yolu arama ve bulma isteği karşılaştığı her işte insanı
dikkatli ve dürüst davranmaya yöneltir.
(7). Kendilerine nimet verdiğin kimselerin
yoluna; gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna değil!
Kişinin doğru yolda gitme ve nimete ulaşma isteği dünyaya olumlu bakmasına yol açar. Ayrıca
ahirette hesap verme bilinci, kulu dikkatli davranmaya sevk eder. Böylelikle onun davranışlarının
haksız uygulamalara yol açması önlenmiş olur. Nitekim bu gayretin Allah’ın razı olmayacağı ya da
kişiyi şaşırtıp yoldan çıkaracak şekilde olmaması gerekir.
ÖĞRENELİM
“Gazab”; şiddet, öfke, kızgınlık anlamındadır. “Dalalet”; Doğru yoldan sapmak ya
da çıkmaktır. (Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 74.)
4 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 1, s. 340–342; Kur’an Yolu, C 1, s. 55; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 1, 2, s. 25.
5 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 47; Elmalılı, C 1, s. 124, (bk. Bakara suresi, 120. ayet.)
126
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
BİLGİ KUTUSU
Aşağıdaki ayette kendilerine nimet verilenlerin kimler olduğu şu şekilde
açıklanmıştır:
“Kim Allah’a ve Peygambere itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine nimet
verdiği peygamberlerle, sıddıklarla, şehitlerle ve salihler (iyi kimseler)le birliktedirler.
Bunlar ne güzel arkadaştırlar.” (Nisâ suresi, 69. ayet.)
Allah, insanın yoldan çıkmasına ve zarara uğramasına razı olmaz. Öyleyse sadece Allah’a kul
olmak, elde ettiklerini başkalarıyla paylaşmak ve yeryüzünü korumak iman edenler için önemli bir
görevdir.
Surenin sonunda âmin denilir. Âmin; duamızı kabul et ve bizi eli boş çevirme anlamındadır.
Bu ifade sureye dâhil olmayıp ayet de değildir. Peygamberimiz tarafından Fatiha’nın sonunda böyle
söylenmesi öğütlenmiştir.6
SORALIM CEVAPLAYALIM
َ ‫ ) َوا َِّي‬ne demektir?
1. Sadece Allah’tan yardım istemek ( ‫عين‬
ُ ‫اك َن ْس َت‬
2. Din günü ( ‫ين‬
ّ ‫ ) َي ْو ِم‬ne anlama gelir?
ِ ‫الد‬
3. Kendilerine nimet verilenler ( ‫ت َعل َْي ِه ْم‬
َ ‫ ) َا ْن َع ْم‬kimler olabilir?
İLKELER ÇIKARALIM
Fâtiha suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•Sadece Allah’a kul olmak insanı özgürleştirir.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
1. 2. Fil Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Fil suresi, adını ilk ayetinde geçen
“Fil” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Beş
Mushaf’taki sırası: Yüz beş
Mekkî-Medenî: Mekkî sure
İçerdiği kavramlar: Keyd, Ebâbil,
Nüzul sırası: On dokuz
Siccîl
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
‫ِيهم‬
َ ‫َأل َْم َت َر كَ ْي‬
ِ ‫ َت ْرم‬٣ . َ‫ َو َأ ْر َسلَ َعل َْي ِه ْم طَ ْي ًرا َأ َبا ِبيل‬٢ . ‫ِيل‬
ِ ‫ف ف ََعلَ َر ُّب َك ِب َأ ْص َح‬
ٍ ‫ َأل َْم َي ْج َع ْل كَ ْي َد ُه ْم فِي َت ْضل‬١. ‫ِيل‬
ِ ‫اب ا ْلف‬
٥. ٍ‫ف َّم ْأكُ ول‬
ٍ ‫ ف ََج َعل َُه ْم كَ َع ْص‬٤ . ‫يل‬
ٍ ‫ار ٍة م ِْن سِ ِّج‬
َ ‫ِب ِح َج‬
6 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1, s. 140; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 1, 2, s. 28; Kur’an Yolu, C 1, s. 65.
127
TEFSİR
Miladi 570 yılında Habeşistan yönetimindeki Yemen valisi olan Ebrehe, her yıl Mekke’de
Kâbe’yi ziyaret eden Arap hacıların ilgisini çekmek için San’a’da büyük bir kilise yaptırmıştır. Halkın buraya yönelmesini sağlamak adına çeşitli yerlere davetçiler göndermiştir. Ancak bu kilise insanların Kâbe’ye olan iltifatı yüzünden gerekli ilgiyi görmemiştir. Bundan dolayı Kâbe’yi yıkmaya
karar vererek içinde fillerinde bulunduğu büyük bir orduyla Mekke üzerine yürümüştür.7 Mekkeliler
bu olayın geçtiği yıla “Fil yılı” demişler ve bu olayı tarih başlangıcı olarak belirlemişlerdir. Bu olay,
Peygamberimiz’in doğum günlerine rastlamıştır.8 Surenin başında geçen ‘‘Görmedin mi?’’ ibaresi
‘‘Bilmiyor musun?’’, ‘‘Duymadın mı?’’ anlamındadır.
NOT EDELİM
Surenin “Görmedin mi?” diye başlaması, “Bilmiyor musun?” anlamında bir
mecazdır Çünkü olay Mekke halkının nezdinde görülmüşçesine canlı, taze ve
mütevatirdir.
(Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 414.)
Kur’an-ı Kerim, Hz. Muhammed’in (sav) peygamberliğine karşı çıkan ve müminlere işkence
yapan müşriklere, Ebrehe ve ordusunun başına gelenler hatırlatılarak geçmişten öğüt ve ibret almaları için gözdağı vermiştir. Hz. Peygamber ve beraberindeki müminlere de hiçbir güç ve saltanatın
Allah’ın kudretinin ve iradesinin üzerinde olmadığını, hile ve desise yapanların kendi tuzaklarında
boğulduğunu müjdelemektedir.
ARAŞTIRALIM, BULALIM
“…Kötü tuzak, ancak sahibini kuşatır…” (Fâtır suresi, 43. ayet.) ayetini dikkate
alarak aşağıdakine benzer özlü bir söz bulalım.
Kişi kazdığı kuyuya kendi düşer.
…………………………………………………………………………
(1). Rabb’inin fil sahiplerine ne yaptığını görmedin mi?
Bu ayet, Kâbe’ye saldıran ordunun hezimete uğratıldığını anlatır. Allah, içinde fillerin de bulunduğu ordunun başarılı olmasını engellemiştir.
(2). Onların kötü planlarını boşa çıkarmadı mı?
“Keyd”; hile yapmak, aldatmak, tuzak kurmaktır. Ayet, kötü niyetli insanların haince oluşturdukları hile ve tuzaklarına karşı Allah’ın iyi insanların yanında ve onların yardımcısı olduğunu vurgular. Onların kötü planı Kabe’yi ele geçirerek orada kendi dinlerini hakim kılmak ve oranın ticari
kazancını elde etmektir.
7 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, “Fil Vak’ası” maddesi., s. 70, 71; Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 455-459;
Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 126, 127.
8 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 420; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 125, 136- 143; Derveze, et-Tefsîru’lHadis, C 1, s. 209.
128
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(3). Onların üstüne sürü sürü kuşlar gönderdi.
“Ebâbil”; sürü sürü, küme küme, grup grup, peş peşe, ardı ardına gelen demektir. Surede birbiri ardınca gelen bölük bölük kuşlar anlamına gelir.9
(4). (O kuşlar), onların üzerlerine pişmiş çamurdan taşlar atıyordu.
“Siccîl”; taşlaşmış çamur, pişirilmiş balçık demektir.10 Ebrehe, ordusuna Kâbe yönünde hareket emri vermesine rağmen fil yürümemiş ve devamında sürü hâlinde gelen kuşlar ordunun üzerine
pişmiş taşlar atarak onları yok etmiştir.
BİLGİ KUTUSU
“Asf”; ekinin samanı ve buğday kapçığı gibi güve, böcek ve kurtçukların yediği,
rüzgârın sağa sola savurduğu kırıntılar anlamındadır.
(Kur’an Yolu, C 5, s. 691.)
(5). Derken (Allah) onları adeta yenilmiş ekin yaprağı gibi yapıverdi.
Kâbe’ye saldıran ordunun üzerlerine yağan taşlar sebebiyle bu insanların haşaratlar tarafından
“yenilip çiğnenmiş ekin” gibi delik deşik bir şekilde kaldığı bildirilir.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Sure hangi olaya işaret etmektedir?
2. Surede geçen “görmedin mi?” ( ‫ ) َال َْم َت َر‬ibaresi nasıl anlaşılmalıdır?
3. Fil sahiplerinin kötü planı ( ‫ ) كَ ْي َد ُه ْم‬nedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Fil suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•En parlak yıldızlar, en karanlık gecelerde doğar.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
9 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Ebâbîl” maddesi , s. 131; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 127, 128; Ateş,
Çağdaş Tefsir, C 11, s. 95.
10 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 421; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 129; Kur’an Yolu, C 5, s. 691.
129
TEFSİR
Surede, kötü niyetli insanların kuracakları tuzak ve hilelere karşı Allah’ın da bir hesabı olduğu
vurgulanır. Burada elinden geleni yaptığı hâlde gücü yetmediği için aciz kalan insanlara Allah’ın
yardımından hiçbir zaman ümit kesilmemesi öğretilir.
1. 3. Kureyş Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Kureyş suresi, adını ilk ayetinde
geçen “Kureyş” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Dört
Mushaf’taki sırası: Yüz altı
Mekkî-Medenî: Mekkî sure
İçerdiği kavramlar: İlaf, Ubûdiyyet,
Beyt
Nüzul sırası: Yirmi dokuz
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
‫وع‬
ِ ‫الص ْي‬
ِّ ‫ ِإ َيلف ِِه ْم ِر ْح َل َة‬١ . ‫ش‬
ِِ
ٍ ‫ل َيل ِف ق َُر ْي‬
َّ ‫الش َتاء َو‬
ٍ ‫ َالَّذِ ي َأطْ َع َم ُهم م ِْن ُج‬٣ . ‫ َفل َْي ْع ُب ُدوا َر َّب َهذَ ا ال َْب ْي ِت‬٢ . ‫ف‬
٤.‫َوا َٰم َن ُهم م ِْن َخ ْو ٍف‬
(1). Kureyş’e kolaylaştırıldığı (ısındırıp alıştırdığı) için.
“Îlâf”; kolaylaştırmak, yönelmek, ülfet etmek ve alışkanlık anlamlarına gelir.11 Kureyş, Hz.
Peygamber’in mensup olduğu ve Kur’an’da da adı geçen büyük Arap kabilesidir. Surede ticari yolculuklarda onlara sağlanan güvenlik söz konusu edilmiştir.
(2). Evet, kış ve yaz seyahatleri onlara kolaylaştırıldığı için.
Kureyş, Kâbe’nin bakımını üstlendiği için diğer kabileler arasında saygın bir yere sahipti.
Fil olayından sonra Kâbe’nin önemi ve buna paralel olarak onların itibarı da artmıştır. Bu yüzden
çevre kabileler onlara dokunmazdı. Mekke, tarım ve hayvancılığa elverişli olmadığı için onlar,
kışın Yemen’in ılık bölgelerine, yazın da Suriye’nin serin yaylalarına güvenle ulaşır, ticaret yaparlardı.12 Ayette, bu seyahatlerin onlara kolaylaştırıldığı ifade edilmektedir.
(3). Onun için bu Beyt’in (Kâbe’nin) Rabb’ine kulluk etsinler!
Bütün bu imkânların Kâbe’nin saygınlığından kaynaklandığı düşünüldüğünde surede geçen
ٰ
‘‘Öyleyse bu evin Rabb’ine kulluk etsinler!” çağrısı daha iyi anlaşılmaktadır.13 Nitekim ‘‘‫’’ه َـذا ْال َبي ِْت‬
ifadesi ile Kâbe’nin kastedildiği açıktır.
(4).Ki (o) kendilerini açlıktan doyurmuş ve onları her çeşit korkudan emin kılmıştır.
Müşrikler, Peygamberimiz’in dediklerini kabul ederek tek olan Allah’a kul olmaları ve
Kâbe’de sergiledikleri putları kaldırmaları hâlinde ticari kazançlarını kaybedeceklerini, aç kalacak11 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 428; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 163; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 288.
12 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 168, 169; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6575; Kur’an Yolu, C 5, s. 694.
13 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 171; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 289, 291; Süleyman Ateş,
Çağdaş Tefsir, C 11, s. 108.
130
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
larını ve dolayısıyla güvenliklerini ve yurtlarını yitireceklerini düşünüyorlardı. Sure, Kureyş’e kışın
ve yazın yolculuk/ticaret yapma imkânı sağladığı için başkalarına değil sadece Kâbe’nin Rabb’ine
duymaları gereken saygı ve tazimi hatırlatır. Onların güvenliğini sağlayanın ve açlıktan kurtaranın
Allah olduğunu vurgular. Böylelikle bu korkuların onları Allah dışında başka kurtarıcılara yöneltmesinin doğru olmayacağı konusunda uyarır.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Sureye göre Kureyş halkına sağlanan imkânlar nelerdir?
2. Suredeki ( ‫ ) ٰهـذَ ا ال َْب ْي ِت‬vurgusu ne anlama gelmektedir?
3. Surede söz konusu edilen açlık ve korkunun sebebi nedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Kureyş suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.
•İnsan Allah’a kul olunca kendini güvende hisseder.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
1. 4. Mâûn Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Mâûn suresi, adını son ayetinde
geçen “Mâûn” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Yedi
Nüzul sırası: On yedi
Mushaf’taki sırası: Yüz yedi
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
İçerdiği kavramlar: Din, Veyl, Yetim,
Miskin, Namaz, Riya, Mâûn
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
َ ‫ َفذٰل‬١ . ‫ين‬
‫ين ُه ْم‬
ُّ ‫ َو َل َي ُح‬٢ . ‫ِيم‬
ِّ ‫َأ َر َأ ْي َت الَّذِ ي ُيكَ ِّذ ُب ِب‬
ِ ِ‫ام الْمِ ْسك‬
ِ ‫الد‬
َ ‫ ف ََو ْيلٌ ِلل ُْم َص ّل‬٣ . ‫ين‬
َ ِ‫ َالَّذ‬٤ . ‫ِين‬
ِ ‫ض َعلَى طَ َع‬
َ ‫ِك الَّذِ ي َي ُد ُّع ال َْيت‬
٧ . ‫ون‬
َ ‫اع‬
َ ‫ َو َي ْم َن ُع‬٦ . ‫ين ُه ْم ُي َر ُاؤ َن‬
َ ‫اه‬
ُ ‫َع ْن َص َلت ِِه ْم َس‬
ُ ‫ون ال َْم‬
َ ِ‫ َالَّذ‬٥ . ‫ون‬
(1). Dini yalanlayanı gördün mü?
Surede dini yalanlamak, insanların yaptıkları iyilik ya da kötülüklerin Allah katında bir karşılığı olduğunu reddederek hesap gününü yalanlamak anlamındadır.14
14 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 439; Elmalılı, C 9, s. 175.
131
TEFSİR
Peygamberimiz, yaşadığı ortamda insan ve toplum düzenini bozan uygulamalara karşı çıkmış
ve bu nedenle atalarının dinini inkâr etmekle suçlanmıştır.15 Hâlbuki Allah, bu surede asıl dini inkâr
edenleri açıklayarak peygamberini temize çıkarmaktadır. Burada dini yalanlamakla kastedilen şey
hesap gününü yok saymaktır. Bu da yetim ve yoksullara gereken ilgiyi göstermeyerek onlarla ilgili
toplumsal sorumluluğu reddetmek anlamına gelir. Yetim ve yoksul, sahipsiz ve zayıf kimselerdir.
Bu yüzden onların velisi toplumdur. Şüphesiz bir zincirin kuvveti, en zayıf halkası kadardır. Bu
öneminden dolayı yetim ve yoksul kimselerle ilgili olarak sorumluluk duymamak hesap gününü
yalanlamakla bir tutulmuş ve böyle davrananlar uyarılmıştır.16
DÜŞÜNELİM
“Gördün mü?” sorusu, burada şaşılacak bir tutumdan söz edileceğine, dolayısıyla
konunun önemine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.”
(Kur’an Yolu, C 5, s. 696.)
(2-3). İşte o, yetimi itip kakar. Yoksulu doyurmaya teşvik etmez.
Kur’an’da Zâriyât suresinin 19. ayetinde, “Onların mallarında (yardım) isteyen ve (iffetinden dolayı isteyemeyip) mahrum olanlar için bir hak vardır.” buyrulmuştur. Burada yetim ve
yoksulun hakları konusunda gerekli özeni göstermeyenler uyarılmaktadır.
TARTIŞALIM
Dünyada açlık yüzünden her yıl pek çok insan ölmektedir. Mâûn suresinin iyi
anlaşılmasının bu sorunun çözümüne nasıl katkısı olabileceğini arkadaşlarınızla tartışınız.
(4-5). Yazıklar olsun şu namaz kılıp duranlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar.
Maûn suresi, Mekke döneminin ilk yıllarında inmiştir. Bu yüzden namaz kılmaları eleştirilenlerin müşrikler olduğu söylenmiştir. Müşriklerin kendi içindeki zayıf, yetim ve yoksul insanların sorunlarını göz ardı ederek Allah’a yakınlık iddialarının bir anlamı olmayacağı vurgulanmaktadır. Müşriklerin
Kâbe’ye hizmet ve Allah’a kulluk adına yaptıkları eylemler eleştirilerek; ıslık çalmak ve el şaklatmaktan ibaret gösterileri17 kınanmıştır.18
“ Yazıklar olsun şu namaz kılıp duranlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar.” ifadesi müşriklerin yanı sıra münafıkların namazıyla da ilişkilendirilir. “Namazlarında yanılgı içeresinde olanlar”
ibaresi, “namazda yanılmayı” ifade etmemektedir. Namazda yanılma müminlere has bir durumdur.
“Namazda yanılgı” ise münafıklara ait bir husustur ki, namazı önemsememeyi, ciddiye almamayı,
15 A’râf suresi, 70. ayet; Yûnus suresi, 78. ayet; Kasas suresi, 36. ayet; Mâide suresi, 104. ayet.
16 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 442; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6580.
17 Enfâl suresi, 35. ayet.
18 Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 115–119.
132
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
özümsememeyi ve namazla alay etmeyi ifade eder. Bu durumda “sâhûn” kelimesi, “Namazlarını
vaktinde kılmayanlar, namazlarını ciddiye almayanlar ya da namaz kılıp kılmamaya aldırmayanlar.”
şeklinde de anlaşılmıştır. Bu yüzden Allah’a yönelmek anlamında namazın şekilden ibaret kalmaması, ihlas ve samimiyet gibi özüne yönelik şartları taşıması gerektiği açıktır. Sorumluluklarını askıya
alıp unutan birinin kıldığı namaz, ahlakî açıdan kişide oluşturması gereken erdemleri gerçekleştirememiş demektir.19
(6). Onlar gösteriş yapanlardır.
“Riya (gösteriş)”; bir kimsenin kendinde bulunmayan ahlakî meziyetleri varmış gibi göstermesidir. Yetimi itip kaktığı ve yoksulları doyurmaya özen göstermediği hâlde ibadet ettiğini söyleyen
müşriklere bu tavırlarının gösterişten ibaret olduğu anlatılmaktadır.
NOT EDELİM
“Mâûn”; zekât, sadaka, hayır, iyilik etmek, az-çok yararı bulunan herhangi bir şey,
konu komşu arasında ödünç olarak alıp verilen çanak-çömlek, kap-kacak vb. şeyler için
kullanılan geniş kapsamlı bir kelimedir.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 174.)
Burada inandığı iddiasında olan kişiler için çevresindeki ihtiyaç sahiplerini görmezlikten gelerek gösteriş yapmak şaşılacak bir durum olarak ifade edilmiştir.20 Bu yüzden insanın yaşadığı toplum
içindeki yetim ve yoksullara karşı ilgisiz kalması kınanmıştır. Ayrıca bu ilgisizlik sebebiyle Allah
adına yapılan ibadetlerin gösterişe (riya) dönüşme tehlikesi taşıdığı vurgulanmıştır.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Surede sözü edilen “dini yalanlamak” ( ‫ين‬
ِّ ‫ ) ُيكَ ِّذ ُب ِب‬nasıl anlaşılmalıdır?
ِ ‫الد‬
2. Suredeki yetim ve yoksul vurgusunun önemi nedir?
3. Surede geçen ( ‫ّين‬
َ ‫ ) ف ََو ْيلٌ ِلل ُْم َص ِل‬tabiriyle kastedilenler kimlerdir?
İLKELER ÇIKARALIM
Mâûn suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•Herkes mutlu olmadan kimse mutlu olamaz.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………........................
19 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 443, 445; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 179; Süleyman Ateş,
Çağdaş Tefsir, C 11, s. 120.
20 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 177.
133
TEFSİR
(7). Ve üstelik onlar, hayra da mani olurlar.
Sosyal adaletin bütün insanları kapsaması bir gerekliliktir. Dünyadaki nimetler, bütün insanların faydalanması içindir. Kendisi için istediklerini başkaları için de isteyenlerle ancak huzurlu bir
toplum oluşabilir. Surede müşriklerin en ufak bir yardımı dahi çok gören tavırları eleştirilmiştir.
1. 5. Kevser Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Kevser suresi, adını ilk ayetinde geçen
“kevser” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Üç
Nüzul sırası: On beş
Mushaf’taki sırası: Yüz sekiz
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
İçerdiği kavramlar: Kevser, Ebter, Nahr,
Şuûnet
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
َ ْ ‫ ِإ َّن َشا ِن َئ َك ُه َو‬٢ . ‫ ف ََص ِّل لِر ِّب َك َوا ْن َحر‬١ . ‫اك الْكَ ْوثَر‬
َ ‫ِإ َّنا َأ ْعطَ ْي َن‬
٣ . ‫ال ْب َت ُر‬
َ
َ
ْ
Hz. Peygamber’in (sav) oğlu Kasım vefat edince müşrikler, Hz. Muhammed (sav) ile “soyu
kesildi (ebter oldu)” şeklinde alay etmeye başlayınca bu sure nazil olmuştur. Allahü Teâlâ bu sure ile
esas soyu kesik olanın, Hz. Peygamber’le alay edenler olduğunu ifade etmiştir.
(1). Şüphesiz biz sana Kevser’i verdik.
“Kevser”; çok hayır ve çokluk demektir. Çok değerli şeyler için kullanılır. Tefsirlerde; bitip
tükenmez iyilik, peygamberlik, cennetteki bir havuz ve İslam dini gibi çok farklı şekillerde yorumlanmıştır.21
(2). O hâlde, Rabb’in için namaz kıl ve kurban kes.
“O hâlde namaz kıl.” denilmesi sahip olunan nimetlerin şükrünü yerine getirmek içindir.
Kur’an’da Bakara suresinin 45. ayetinde sabır ve namaz ile Allah’tan yardım istenmesi öğütlenir.
Namaz, Allah’ı anmaktır ve bu yönüyle önemli bir ibadettir.22
BİLGİ KUTUSU
“Rabb’in için” nitelemesinde, söz konusu emirlerin yerine getirilmesi açısından bir
sevk ve teşvik vardır. İbadetin sadece Allah’a ait kılınması gerektiğini ifade eder.
(Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 477.)
Ayette kurban kesmek teşvik edilmiştir. Bu anlamda herkesin kurban kesecek mali güce ulaşması için gayret etmesi gerekir. Ayrıca bu ibadet, sosyal dayanışmanın en güzel örneklerinden birini
oluşturur.
21 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 463-471; Derveze, C 1, s. 184; Kur’an Yolu, C 5, s. 700.
22 Ankebût suresi, 45. ayet.
134
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(3). Doğrusu sana buğzeden, sonu kesik olanın ta kendisidir.
Müşriklerden bazıları, “Muhammed kendisinden sonra yerine geçebilecek bir oğlu bulunmayan bir zürriyetsizdir. O ölünce adı-sanı kesilecek, siz de ondan kurtulacaksınız.” diyorlardı.23 Mekke müşrikleri Hz. Peygamberi kabile desteği olmadığı için güçsüz saymış ve erkek çocuğu olmadığı
için “soyu kesik” olarak nitelemişlerdir. Buna karşılık inen ayetler Hz. Peygamber’i teselli ederek
onlara cevap vermiştir.
Ebter kelimesi, “soyu kesik” demek olduğu gibi
her türlü hayırdan kesilmeyi de içerir. Ayet hayrın; servet, mal ve evlat sahibi olmaktan ziyade güçlü bir düşünce, sağlam bir inanç ve sarsılmaz bir ahlak sahibi
olmakla elde edilebileceğini anlatmıştır. Ayrıca burada
cevap vermeyi Allah’ın bizzat üstüne alması da çok
anlamlıdır.24
BİLİYOR MUYDUNUZ?
“Ebter”; kendisinden sonra
mirasçı bırakmadan ölen kimseye
denir.
(Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 466.)
Müşrikler, Peygamberimiz’in tevhit inancında ısrar ettiği sürece kabilenin ve şehrin bütün
imkânlarından mahrum bırakılacağını söylemişlerdir. Ancak müşriklerin kalabalık ve servet sahibi
olmaları haklı olmalarına yetmemiştir. Sure, Hz. Peygamber’in şahsında doğru ve güzel davranışlarda bulundukları sürece inananların hayra ulaşacağını söyleyerek ümit verir. İnananlara buğzeden
inkârcıların bu niyetlerini eyleme dökmeleri hâlinde bile sonuç alamayacaklarını belirtir.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Surede sözü edilen ( ‫ ) الْكَ ْوث ََر‬kavramı neleri ifade etmektedir?
2. ( ‫ ) ْال َْب َت ُر‬kelimesiyle kastedilen ne olabilir?
3. Surede geçen (‫ ) َوا ْن َح ْر‬kelimesi ne anlama gelmektedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Kevser suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•İnsanın sahip olduğu nimetleri hatırlaması hayata olumlu bakması için yeterli bir
sebeptir.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
23 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 478; Bilmen, C 8, s. 4105; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 184, 185.
24 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 481; Mehmet Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6590.
135
TEFSİR
1. 6. Kafirûn Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Kâfirûn suresi adını ilk ayetinde
geçen “Kâfirûn” kelimesinden alır.
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
Ayet sayısı: Altı
İçerdiği kavramlar: Küfür, kâfir, abd,
âbid, ibadet, din
Nüzul sırası: On sekiz
Mushaf’taki sırası: Yüz dokuz
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
٤ . ‫ َو َل َأ َنا َعا ِب ٌد َما َع َبد ُّت ْم‬٣ . ‫ون َما َأ ْع ُب ُد‬
َ ‫ َو َل َأن ُت ْم َعا ِب ُد‬٢ . ‫ون‬
َ ‫ َل َأ ْع ُب ُد َما َت ْع ُب ُد‬١ . ‫ون‬
َ ‫ق ُْل َيا َأ ُّي َها الْكَ اف ُِر‬
٦ . ‫ِين‬
َ ‫َو َل َأن ُت ْم َعا ِب ُد‬
ِ ‫ لَكُ ْم دِي ُنكُ ْم َول َِي د‬٥ . ‫ون َما َأ ْع ُب ُد‬
(1). (Habibim şöyle) de: “Ey kâfirler” ,
“Ey Kâfirler” diye yapılan bu hitap, Hz. Peygamber’in bir kısım muhataplarını hedef almaktadır. Surede muhatap alınan kâfirlerin, iman etme ihtimalleri kalmayacak derecede küfre batmış
oldukları anlaşılır. Kur’an’da inkâr edenlerle en güzel şekilde mücadele edilmesi önerilmiştir.25 Bundan dolayı iman edenler, bu sureyi küfürden uzaklaşarak dinlerine ihlasla sarılmak için okumalıdır.26
NOT EDELİM
ُ ; Bu hitabın bizzat Allah tarafından yapıldığını anlatır.
Kul (‫)ق ْل‬
(Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 487, 488.)
(2). Ben, sizin tapmakta olduklarınıza kulluk etmem. (3). Benim (kendisine) ibadet (e devam)
edeceğime siz kulluk etmezsiniz (4). Ben (zaten) sizin taptıklarınıza (hiçbir zaman) kulluk edecek değilim (5). Siz de (benim) kulluk etmekte olduğuma ibadet edecek değilsiniz!
Müşriklerin, Hz. Peygamber’e; “Bırak bu tuttuğun davayı, biz sana istediğin kadar mal ve
servet verelim. Kızlarımızdan istediğinle evlendirelim. Seni kendimize lider yapalım. Şayet bunları
kabul etmezsen hiç olmazsa senin ilahına tapmamız karşılığında sen de bizim ilahlarımıza tap. Böylece birbirimize ortak olalım, hayır hangisinde ise ona hepimiz ulaşırız.” diyerek teklif getirmelerine
karşılık Hz. Peygamber, “Kendisine bir şeyi ortak koşmaktan Allah’a sığınırım.” demiştir.
TARTIŞALIM
Kâfirûn suresinde geçen “kulluk” kavramının karşılığı nedir ve bu ifadenin sıkça
tekrar edilmesi ne anlama gelmektedir? Tartışınız.
25 Nahl suresi, 125. ayet; Yûnus suresi, 41. ayet; Kehf suresi, 29. ayet.
26 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 217.
136
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
YORUMLAYALIM
“İman edip de imanlarına zulmü (şirki) bulaştırmayanlar var ya; işte güvenlik
onların hakkıdır. Doğru yolu bulmuş olanlar da onlardır.” (En’âm suresi, 82. ayet)
Yukarıdaki ayeti tevhid-şirk düşüncesi açısından yorumlayınız.
Kureyşlilerin, “Hiç olmazsa bizim ilahlarımızdan bazılarına el sür de biz de seni doğrulayıp
İlah’ına ibadet edelim.” demeleri üzerine Kafirûn suresi indirilmiştir.27 Bu sure ile inananlar küfür ve
şirkten korunmaya çalışılır.
Surede, müşriklerin Hz. Peygamber ile birlikte inananları kendi dinlerine döndürmeleri konusundaki ümitleri kırılmak istenmiş ya da o günlerde Müslümanlara eziyet eden kâfirlerden onları korumak hedeflenmiştir. Çünkü söz konusu ayetler, onları insafa davet etmektedir. Böylece müminlerin
sadece bir olan Allah’a ibadet etmek istemelerinin bir hak olduğu belirtilmiştir.28
(6). Şu halde sizin dininiz size, benim dinim bana!
Ayette, inkârcılara bir meydan okuma söz konusudur. Bu ayet, kendi ilahlarını pazarlık konusu
yapan, menfaatleri uğruna inançlarını feda eden ve âlemlerin rabbi olan Allah’ı kendi sahte ilahları
seviyesine indirgeyen inkârcı ve çıkarcı bir toplulukla yapılacak mücadele yöntemini ortaya koyması
açısından biz Müslümanlara kayda değer bir yol haritası sunmaktadır.
Düşünce merkezli yapılacak olan bu mücadelenin yol haritası Araf suresi 87. ayetinde, “Eğer
içinizden bir kısmı benimle gönderilen hakikate iman etmiş, bir kısmı da iman etmemişse Allah
aramızda hükmünü verinceye kadar sabredin. O, hüküm verenlerin en hayırlısıdır.” buyrularak hak batıl, doğru yanlış mücadelesinin düşünceler üzerinden yapılması teklif edilmiştir. Ama inkâr
edenler kendi inançlarının ne kadar aldatıcı ve asılsız olduğunu içten içe bildiklerinden olsa gerek
böylesine bir sabır gösterememişlerdir.
DEĞERLENDİRELİM
“Görmedin mi, Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam,
dalları göğe yükselen bir ağaç gibidir. Bu ağaç, Rabb’inin izniyle her zaman meyvesini
verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara misaller getirir.” (İbrahim suresi, 24, 25. ayetler. )
Yukarıdaki ayeti hak-batıl, doğru-yanlış mücadelesinin düşünceler üzerinden yapılması
konusunda nasıl katkı sağlayabileceğini değerlendiriniz.
Bu kadar yoğun hakikat vurgusu taşıyan ve insanları düşünmeye davet eden bir dinin başkalarının farklı görüşlerine tahammül göstermesinden daha tutarlı bir şey olamaz. Herkes, kendi
seçimlerinin sorumluluğunu da üstlenmelidir. Hz. Peygamber’in görevinin insanları inanmaları için
zorlamak değil, sadece gerçekleri duyurmak olduğunu ifade eden pek çok ayet vardır.29
27 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 467; Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 498; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an
Dili, C 9, s. 214, 215.
28 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 221, 222; Mehmet Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6596;
Derveze, C 1, s. 197.
29 Âl-i İmrân suresi, 20. ayet; Nahl suresi 82. ayet; Şûrâ suresi, 48. ayet; Nur suresi, 54. ayet.
137
TEFSİR
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Kâfirûn suresinin indiriliş sebebi nedir?
2. Surenin başıyla sonu arasındaki ilişki ne olabilir?
3. Surede geçen ( ‫ين‬
ِ ‫ ) ِد‬kelimesi hangi anlama gelmektedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Kâfirûn suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•Din özgürlüğü, her insanın en temel hakkıdır.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
1. 7. Nasr Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Nasr suresi, adını ilk ayetinde geçen
“Nasr” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Üç
Mushaf’taki sırası: Yüz on
Mekkî-Medenî: Medenî sure
İçerdiği kavramlar: Nasr, fetih, hamd,
istiğfar, tesbih, tevbe.
Nüzul sırası: Yüz on dört
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
٣ . ‫ان َت َّو ًابا‬
َ َ‫اس َت ْغف ِْر ُه ِإ َّن ُه ك‬
َ ‫اس َي ْد ُخل‬
ِ ‫ُون فِي د‬
ً ‫ِين اللّٰ ِ َأ ْف َو‬
َ ‫ َو َر َأ ْي َت ال َّن‬١ . ‫ِإذَا َج َاء َن ْص ُر اللّٰ ِ َوا ْل َف ْت ُح‬
ْ ‫ ف ََس ِّب ْح ِب َح ْمدِ َر ِّب َك َو‬٢ . ‫اجا‬
(1). Allah’ın yardımı ve fetih geldiği zaman.
Sure, Mekke’nin Fethi’ni anlatır. Fetih günleri, Hz.
Peygamber’in risalet ve tebliğ görevini tamamladığı günler
olarak kabul edilmiştir.30
Hz. Peygamber, on iki bin kişilik ordusuyla Mekke’ye
girdiğinde Kâbe’nin kapısında durup, “Kuluna yardım
eden ve tek başına orduları hezimete uğratan Allah’tan
başka İlah yoktur.” dedikten sonra, “Ey Mekkeliler! Şimdi size ne yapacağımı düşünüyorsunuz?” diye sormuştur.
Onlar da, “İyi bir insan evladından iyilikten başka ne beklenebilir ki?” dediklerinde Hz. Peygamber, “Öyleyse haydi
gidiniz, serbestsiniz.” diyerek onları hürriyetlerine kavuşturmuştur.31
NOT EDELİM
“Nasr”; yardım demektir.
Fetih
sözcüğüyle
kastedilen
Mekke’nin Fethi’dir. Ancak surede
söz konusu edilen fetih, yalnız
ülkelerle ilgili olmayıp daha fazla
kalbin İslam’a açılıp ısındırılması
olarak da anlaşılmıştır.
(Muhammed Hamdi Yazır,
Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 232.)
30 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 235; Ateş; Çağdaş Tefsir, C 11, s. 151.
31 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 516, 517, 528; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 232, 233.
138
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(2). Ve insanların Allah’ın dinine bölük bölük girdiklerini gördüğünde.
“Fevc”; bölük bölük anlamına gelir. Peygamberimiz, tebliğine tek başına başladığı yıllarda
çektiği sıkıntılara kendisine destek veren bir avuç insanla göğüs germiştir. Bu yıllarda pek çok kabile, “Onu kavmi ile baş başa bırakın, eğer onlara galip gelirse o peygamberdir.” diyerek olup bitene
seyirci kalmıştı. Ancak Medine dönemi güçlenerek zafer üstüne zafer kazandıkları ve düşmanlarını
yenerek beldeler fethettikleri bir dönem oldu. Bu fetih, sadece bir beldenin ele geçirilmesinden çok
daha fazla sonuç doğurmuş ve İslam’ın bütün dünyaya yayılmasına öncülük etmiştir.32
BİLGİ KUTUSU
Nasr suresinin 2. ayetinde dine “girdiler” demeyip “giriyorlar” demesi, sadece Arapların
değil gelecekte bütün insanların bu dine katılımını sürdürecekleri şeklinde de anlaşılmıştır.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 234.)
Haksızlığa karşı verilen bu uzun mücadele sonunda başarıyı gören Arap kabileleri özellikle
Mekke’nin fethinden sonra savaşmaksızın akın akın İslam’ı kabul etmişlerdir. Mekke’nin, küçük
birkaç çatışma dışında savaşmadan fethedilmesi de Allah’ın bir lütfuydu. Nitekim pek çoğunun birbirinin akrabası olduğu bu insanlar fetihten hemen sonra İslam’ı tercih etmişler ve onlarla kardeş
olmuşlardır. Bu fetihle kazanılan başarı neticesinde bir talan görülmemiştir. Şüphesiz bu iman edenlerin sahip olduğu erdem ve ait oldukları dinin kendilerine kazandırdığı bir terbiyenin sonucudur.
(3). Rabb’ine hamd ederek onu tespih et ve ondan mağfiret dile. Çünkü o, tövbeleri çok kabul
edendir.
Tesbih, tenzihi de içeren yönüyle temizlemek demektir. Kur’an’da Müddesir suresinin 5. ayetinde, “Kötülüklerden sakın.” buyrulmuştur. Bu emirle tebliğini başlatan, Hz. Peygamber, fetihten
hemen sonra Mekke’den putların kaldırılması gibi gizli ya da açık her türlü şirk, kötü adet ve ahlakın
silinmesine öncülük etmiştir.33 Sure, insanların dalga dalga İslam’a gireceklerini bildirerek inananları
zaferle müjdeler. Bu başarının Allah’a hamd ederek sonuçlanmasını ister.
BİLİYOR MUYDUNUZ?
Kur’an’da cennet ehlinin ve meleklerin yaptığına benzer şekilde surede söz konusu
edilen “Tesbih” kavramı, çoğu kere tenzih ile bazen namazla bazen de “Subhanallah” demekle
tefsir edilmiştir.
(Yûnus suresi, 10. ayet; Bakara suresi, 30. ayet; Ra’d suresi, 13. ayet)
Tenzih, Allah’ı müşriklerin ve inkârcıların nitelemelerinden ve her türlü noksanlıktan uzak
tutmaktır. İnsan, söz ve fiillerinde ilahî emirlere uygun davranarak bunu gerçekleştirir.
32 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 233; Bilmen, C 8, s. 4109; Kur’an Yolu, C 5, s. 707.
33 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 523, 524; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 236–239.
139
TEFSİR
NOT EDELİM
“Sahabeden bazıları, bu ayetlerden Hz. Peygamber’in görevini tamamladığını ve artık
vefatının yaklaştığı sonucunu çıkarmışlardır. Bundan dolayı sureye “vedalaşma” anlamında
“Tevdî” ismi de verilmiştir.”
(Kur’an Yolu, C 5, s. 708.)
“İstiğfar”; kişinin Allah’tan affını istemektir. Bu talep, Peygamberimiz’in şahsında
herkesin davet edildiği bir öz eleştiri çağrısıdır.34
Allah’ın yardımıyla kazanılan bir zaferin ardından iman edenler “istiğfar”a davet edilerek başarıları tevazu ile dengelenir. Hz. Peygamber’in
tövbe etmesinin istenmesi, fethin neticesinde
onun affedici olması için bir teşvik ve uyarı
olarak da algılanmıştır. Böylelikle başkalarına
haksızlık yapma tehlikesine karşı inananlarda
bir dikkat oluşturulmak istenmiştir. Ayrıca bu
çağrı, müminlerin sadece fetihle elde edecekleri maddi bir kazancın peşinde olmadıklarını da
göstermektedir.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Nasr suresi ne zaman ve hangi şartlarda inmiştir?
2. Suredeki ( ‫اس َت ْغف ِْر ُه‬
ْ ‫ ) َو‬vurgusunun sebebi ne olabilir?
3. Surede geçen tesbih veya tenzih ile anlatılmak istenen nedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Nasr suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.
•Başarı ve zafer tevazu ile güzelleşir.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
34 Muhammed suresi, 19. ayet; Fetih suresi, 2. ayet; Âl-i İmrân suresi, 17. ayet.
140
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
1. 8. Leheb Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Leheb. Sure adını ilk ayette geçen
“Leheb” kelimesinden almaktadır. Mesed
veya Tebbet suresi de denilir.
Ayet sayısı: Beş
Mushaf’taki sırası: Yüz on bir
Mekkî-Medenî: Mekkî sure
İçerdiği kavram ve deyimler: Mesed,
mal, kesb, tebben yeda ve hammaletel
hatap
Nüzul sırası: Altı
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
‫ َو ْام َر َأ ُت ُه َح َّما َل َة ال َْحطَ ِب‬٣ . ‫َات ل ََه ٍب‬
َ ‫ارا ذ‬
ً ‫ َس َي ْصلَى َن‬٢ . ‫ َما َأ ْغ َنى َع ْن ُه َما ُل ُه َو َما كَ َس َب‬١ . ‫َت َّب ْت َي َدا َأ ِبي ل ََه ٍب َو َت ََّب‬
٥ . ٍ‫ فِي ِجيدِ َها َح ْبلٌ م ِْن َم َسد‬٤ .
Bu surenin inişine sebep olan olay şu şekilde anlatılır; “En yakınlarını uyar.”35 ayeti gelince
Hz. Peygamber, Safa Tepesi’ne çıkmış ve orada bulunan Kureyş kabilesi mensuplarını yanına çağırıp
onlara, “Ben size şu dağın arkasından birtakım atlılar çıkacak desem beni doğrular mısınız?”
demiştir. Onlar bu soruyu, “Evet, biz bunca yıl senden hiçbir yalan duymadık.” diye cevaplamışlardır.
Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Öyleyse ben sizleri önümüzde olan şiddetli bir azaba karşı uyarıyorum.” deyince amcası Ebu Leheb’in, “Bizi bunun için mi çağırdın?” diyerek hakaret içeren sözler
sarf etmesi üzerine bu sure indirilmiştir.36
(1). Ebu Leheb yok olsun, zaten yok oldu da.
“Tebbet”; helake götüren zarar, emeği boşa çıkıp isteğine ermemek ve kurumak anlamına gelir.
“Eli kurusun.” demek, mecazi olarak iş yapamaz hale gelsin ve eli kırılsın anlamında bir bedduadır.37
Elinden kasıt bizzat kendisidir. “tebbe” fiili bu olayın gerçekleşeceğini ifade eder.
(2). Ona ne malı fayda verdi ne de kazandığı.
Risalet geldikten sonra Ebu Leheb’in tutumu Peygamberimiz’e karşı düşmanlığa dönüşmüştür.
Bunun sebebi üstünlüğün sadece takva ile ölçülebileceğini kabul edememesidir. Bu yüzden fakir, yetim
ve kimsesiz insanlarla kendisini bir tutan bu anlayışa karşı çıkmış ve eşiyle birlikte Hz. Peygamber’e
karşı düşmanca tavırlarını sürdürmüştür. Ancak Ebu Leheb’i; mal, mevki, itibar ve çocuklar gibi sahip
olduğu hiçbir şey onu, karşılaştığı kötü sonuçtan kurtaramamıştır.
(3). O, bir alevli ateşe girecektir.
Hakikati inatla inkâr eden iflah olmaz tavırları yüzünden söz konusu ayette bu kırmızı yüzü
ile alevli ateş birbirine benzetilerek cehenneme gireceği vurgulanmıştır. Böylece söz konusu edilen
kişinin kendi menfaatleri peşinde koşarak insanları küçük gördüğü anlatılmak istenmiştir. Hz. Peygamber’in amcasının kötü ve düşmanca tavırları yüzünden düştüğü bu durum, soy bağının insanın
kurtuluşunda rol oynamadığını göstermesi açısından da dikkate değerdir.
35 Şuarâ suresi, 214. ayet.
36 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 538; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 247.
37 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 539; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 249, 250.
141
TEFSİR
(4, 5). Boynunda ateşten bir urgan olduğu hâlde dedikoducu (fitneci) karısı da (o ateşe
girecektir).
Ebu Leheb’in eşi, Ebu Süfyan’ın kız kardeşi olan Ümmü Cemil’dir. O, laf taşıyarak asılsız
uydurmalarla yaydığı dedikodular bir tarafa Hz. Peygamber’in geçtiği ve dolaştığı yerlere dikenli
çalılar atarak ona eziyet etmeyi düşünebilecek kadar düşmanlığını arttırmıştır. Surede onun Hz. Peygamber’e düşmanlıkta kocasına verdiği dünyadaki bu desteğin ahirette de kocasının ateşine odun
taşımak suretiyle devam edeceği vurgulanmıştır. Bu yüzden “odun hamalı” olarak vasıflandırılmıştır.
“Habl”; ip, halat demektir. Ümmü Cemil’in boynundan hiç çıkarmadığı meşhur bir gerdanlığı
olduğu ve bununla zenginliğini öne çıkararak Hz. Peygamber’in maddi imkânsızlığını eleştiri konusu yaptığı söylenir. Hatta gerdanlığını bu düşmanlığı uğrunda harcadığı bilinmektedir. Nitekim ayette geçen ve boynunda olacağı söylenen ip ile bu gerdanlık arasında da benzer bir ilişki kurulmuştur.38
BİLİYOR MUYDUNUZ?
“Mesed”; sağlam ve kuvvetli tellerden ya da hurma liflerinden örülmüş sağlam bir ip
veya urgan demektir. Halat, zincir demir, anlamlarına da gelir.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 256.)
Sure, Ebu Leheb’in serveti ve kazancıyla oluşturduğu kibrinin yanı sıra eşiyle birlikte üstlendiği sürekli ve şiddetli düşmanlığı konu edinerek eleştirir. Böylelikle hakikate karşı inatla benzer
davranışları sergileyecek kimseler için de bir uyarı niteliği taşır.
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. Leheb suresinin indiriliş sebebi nedir?
2. Suredeki “Fayda vermedi.” ( ‫ ) َما ا َْغ ٰنى‬fiiliyle anlatılmak istenen ne olabilir?
3. Ebu Leheb’in eşinin surede söz konusu edilmesinin sebebi nedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Leheb suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.
•İnsanın gerçek kazancı yaptığı iyiliklerdir.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
38 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 547, 548; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 254-256; Kur’an Yolu, C 5, s. 712.
142
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
1.9. İhlâs Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: İhlâs Suresi
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
Ayet sayısı: Dört
Nüzul sırası: Yirmi iki
İçerdiği kavramlar: Ehadiyet, Samediyet,
Kufüv
Mushaf’taki sırası: Yüz on iki
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
٤ . ‫ َول َْم َيكُ ن ل ُه كُ ف ًُوا َأ َح ٌد‬٣ . ‫ ل َْم َيل ِْد َول َْم ُيول َْد‬٢ . ‫الص َم ُد‬
َّ ُ ّٰ‫ الل‬١ . ‫ق ُْل ُه َو اللّٰ ُ َأ َح ٌد‬
(1). De ki: O Allah, birdir.
“Ehad”; tek bir, yegâne bir, ikincisi olmayan ve ortaktan münezzeh demektir. Kur’an’da Şûrâ
suresinin 11. ayetinde, “Hiçbir şey onun misli değildir.” buyrulduğu gibi bu surede de Allah’ın eşsizliği ve benzersizliği anlatılır. Ehad sıfatı, ondan başkasına nispet edilmemiştir.
NOT EDELİM
“Kul” (‫ ; )ق ُْل‬sözün Hz. Peygambere ait olmadığını belirttiği gibi, “Sen bunu kalbinde
tasdik, dilinle de ikrar ederek kendine söylediğin gibi Asr suresinin üçüncü ayeti (“…
Birbirlerine hakkı tavsiye ederler...”) gereğince başkalarına da söyle.” demektir.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 262, 263.)
(2). Allah, Samed’dir.
“Samed”; kendisi kimseye muhtaç olmadığı hâlde herkesin kendisine muhtaç olduğu anlamına gelir.39 O, varoluş bakımından hiçbir şeye muhtaç olmayıp varlığı zorunlu (gerekli) olandır.40
Sure, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e gelerek, “Bize Rabb’inin soyunu anlat.” demeleri
üzerine Allah’ın soydan münezzeh olduğunu bildirmek üzere inmiştir.41
TARTIŞALIM
Varlığı zorunlu olan ve hiçbir şeye ihtiyaç duymayan bir İlah anlayışı kulun gönlünde
ve davranışlarında nasıl bir etki uyandırır. Arkadaşlarınızla tartışınız.
39 Müfredat, Ragıb, “Smd” maddesi, M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6616.
40 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Samed” maddesi, s. 576, 577; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 285-295.
41 Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 555; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 259; Kur’an Yolu, C 5, s. 713.
143
TEFSİR
(3). (O), doğurmamış ve doğmamıştır.
İhlâs suresi, Tevhit (Allah’ın birliği) ilkesi üzerinde hassasiyetle durur. Onu tek, kendi kendine
yeten, varlığı kendinden olan, eşsiz ve benzersiz biri olarak tanıtır. “O, doğmamış ve doğurmamıştır.” diyerek; bir yandan “Mesih Allah’ın oğludur.” diyen Hristiyanlarla “Uzeyr Allah’ın oğludur.”
diyen Yahudilerin diğer yandan melekleri Allah’ın kızları sayan müşriklerin iddialarını reddetmiştir.
O, birinin babası ya da oğlu olmaktan uzaktır.
BİLGİ KUTUSU
“Doğmadı ve doğurmadı.”; “O, hiçbir zaman ne baba ne ana ne de oğul olmadı.”
demektir. Onun soyu ve nesebi olmadığı gibi öncesi ve sonrası da yoktur.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 296-304.)
(4). Onun hiçbir dengi de yoktur.
Zatında, sıfatlarında ve fiillerinde eşi ve benzeri olmaması onun hiçbir dengi olmadığı anlamına gelir.42 Sure, bütünüyle Allah’ı tanıtır. Onun tek ilah olarak dengi olmadığına vurgu yaparak bu
konuda müşriklerin ve ehli kitabın asılsız görüşlerini reddeder. Sonuç itibariyle eşsiz ve benzersiz
oluşunun vurgulandığı sure İslam inancının esasını bütün açıklığı ile ortaya koyar.43
SORALIM, CEVAPLAYALIM
1. İhlâs suresinin indiriliş sebebi nedir?
2. Allah’ın (‫ ) ا ََح ٌد‬ve ( ‫َلص َم ُد‬
َّ ‫ ) ا‬olması ne demektir?
3. Surede geçen, “Doğurmamış ve doğmamıştır.” cümlesiyle anlatılmak istenen ne olabilir?
İLKELER ÇIKARALIM
İhlâs suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.
•Her şey Allah’a muhtaçtır.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
42 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 559; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 283; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 181.
43 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 309, 310; Derveze, C 1, s. 223; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 176.
144
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
1. 10. Felak Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Felak suresi, adını ilk ayetinde
geçen “Felak” kelimesinden alır.
Mushaf’taki sırası: Yüz on üç
Ayet sayısı: Beş
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
Nüzul sırası: Yirmi
İçerdiği kavramlar: Felak, şer, halk,
gasak, nefes, haset.
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
٥ . ‫ َومِن َش ِّر َحاسِ دٍ ِإذَا َح َس َد‬٤ . ِ‫َات فِي ال ُْعقَد‬
ِ ‫ َوم ِْن َش ِّر ال َّن َّفاث‬٣ . ‫َب‬
َ ‫ َومِن َش ِّر غَ اسِ ٍق ِإذَا َوق‬٢ . ‫مِن َش ِّر َما َخل ََق‬١ . ‫ق ُْل َأ ُعوذ ُ ِب َر ِّب ا ْل َفل َِق‬
Felak ve Nas sureleri “Allah’a sığınma” emriyle başladığı için “muavvizeteyn” (sığındırmacı)
adı ile anılmaktadır.
(1). De ki: Sığınırım ben, karanlığı yarıp sabahı ortaya çıkaran Rabb’e.
“Eûzu”; bir fenalıktan korunmak için bir başkasına sığınarak onun himayesini ve yardımını
istemek anlamındadır.44
“Felak”; yarmak, sabah ve sabah aydınlığı (şafak) gibi manalara gelir.45 Bir sonraki ayetle beraber ele alındığında daha geniş anlamda “yokluktan yarılıp çıkan mahlukat” şeklinde de anlaşılmıştır. Bu durumda “Bütün yaratılmışların Rabb’ine sığınırım.” anlamına gelir. Ayrıca Allah’ın gecenin
karanlığını yararak sabahı çıkarmasını da ifade eder. Bu yönüyle “sabah’ın Rabb’i” olarak Allah’a
sığınmak, insan için karanlıktan aydınlığa çıkmak isteğinin bir uzantısıdır.46
(2). Yarattığı şeylerin şerrinden.
Kendisinden kaçınılan zarar dışarıdan gelebileceği gibi bizzat insanın kendisinden de gelebilir.
Zarar veren her şey bu kapsamdadır.47 Bütün bunlardan ona sığınmak; öncelikle kötülüklerin farkına
varmak, kötü düşüncelerden, kötü insanlardan uzak durmak ve iyi insanlarla beraber olmaktır.
BULALIM
“Allah, muttakileri (korunanları) başarılarıyla kurtarır, onlara kötülük dokunmaz
ve onlar üzülmezler.” (Zümer suresi, 61. ayet.)
Yukarıdaki ayette temel vurgu nedir? Bulunuz.
44 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 331; Bilmen, C 8, s. 4118; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 189.
45 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Felak” maddesi, s. 175; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 331-335; Süleyman
Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 189.
46 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 477; Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 586; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C. 9, s. 332.
47 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 336; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6621.
145
TEFSİR
(3). Karanlığı çöktüğü zaman gecenin şerrinden.
“Gasık”; gece, şiddetli karanlık, Süreyya yıldızı, soğuk, güneş, ay, yılan ve zarar veren her şeydir.
Dolmak, akmak, dökülmek manalarından biriyle ilişkilidir.48 Bu her türden zarar veren şeyin etkisinden
Allah’a sığınmak anlamındadır. Yırtıcı hayvan, hırsız, yangın, baskın türünden kötü olayların çokluğu
ve yardımın güçleştiği bir ortam oluşturduğu için “gece” manası daha çok tercih edilmiştir. Gecenin
karanlığının çökmesi, mecazi anlamda insanı korkutup kaygılandıran her durumla ilişkilendirilebilir.
BİLGİ KUTUSU
“Çöken karanlık”, mecazi anlamda zulüm ve cehalet karanlığı, karanlık düşünceler
ve insanın içine çöken onun ruh dünyasını karartan kin, öfke, şehvet ve kıskançlık gibi
kötü huylar yahut ölüm, ümitsizlik ve karamsarlık gibi insanı korkutup kaygılandıran hâller
şeklinde de yorumlanabilir.” (Kur’an Yolu, C 5, s. 721.)
(4). Düğümlere üfleyen büyücülerin şerrinden.
“Neffasati fi’l ukad”; düğümlere üfleyenler demektir.49 Aslı olmayan şeylerle uğraşan, insanları
kandırıp aldatan ve bir şeyi olduğundan farklı gösterme çabası içinde olup insanlara zarar vermeye
çalışan her teşebbüse verilen genel addır. Yaygın olan yorum, bu işin bizzat büyücüler eliyle insanları
etkilemek ve onlara zarar vermek şeklinde gerçekleştiğidir. Ancak dikkat edilirse ayette yapılan büyü
yapanların kötülüğünden söz edilmiştir. İnsanları aldatan, onların sorunlarına doğru ve gerçek çözümler
aramalarına engel olan ve yanlış yollara yönlendiren kişilerin olumsuz bir etkisi vardır. Ayet, bu kimselere itibar etmemeyi, onlardan uzaklaşmayı ve onlara değer vermemeyi de vurgulamaktadır. Buradaki
amaç, sorun ne olursa olsun, kişiyi sadece Allah’a sığındırmaktır.50
Surede verilen mesaj, sorun ne olursa olsun, kişiyi Allah’a sığındırmaktır. Ayrıca falcılık, sihir
ve büyü Kur’an tarafından kesin olarak haram kılınan kötü davranışlardır. 51
NOT EDELİM
İnsanların hakkını ve hukukunu gasbetmek, makam ve mevki hırsıyla onlara zulmetmek,
fitne çıkarmak, zorbalık, halk arasında kötülüğün ve aşırılığın yaygınlaşmasına sebep olmak
“bir şeyi kendi mecrasından çevirmek ya da olduğundan farklı göstermek” anlamında kinaye
olarak “düğümlere üflemek.” şeklinde de yorumlanmıştır.
(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 356.)
48 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 590, 591; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 336-340.
49 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 591; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C. 9, s. 342; Bilmen, C 8, s. 4118.
50 Derveze, C 1, s. 213; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 191; Kur’an Yolu, C 5, s. 721.
51 Maide suresi, 3 ve 90. ayetler, Bakara suresi, 102. ayet.
146
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(5). Ve haset ettiği zaman hasetçinin şerrinden.
“Haset”; çekememezliktir. “Bir nimetin hak sahibinden yok olmasını arzulamak veya başkasında bulunmasını kıskanmak.” şeklinde ifade edilmiştir. Bir tür hastalık hâli olan bu durum, başkalarının kendisinden üstün olmasına tahammül edememekten kaynaklanmaktadır.52 Burada “İzâ
hased” tabiriyle kötülüğün niyet aşamasından fiiliyata geçmesi kastedilmiştir.
KONUŞALIM
“Mümin gıpta eder münafık haset eder.” (Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an
Dili, C 9, s. 357.) sözünden hareketle haset etmekle gıpta etmek arasındaki fark hakkında
arkadaşlarımızla konuşalım.
İnsana zarar vermesi muhtemel olan şeylerden onu ısrarla sakındırmayı esas almasına bakılırsa ayetlerin insan hayatına ve onun sağlıklı işleyişine büyük önem verdiği görülebilir. Nitekim
Allah’a sığınmanın doğru düşünce ve düzgün davranışlarla desteklenmesinin önemi çok açıktır. Bilindiği gibi İslam dini bütün hurafelere ve bu hurafelerin beslediği korkulara karşıdır. Bu yüzden
kötü kimselere ve kötülüklere karşı insan cesaretlendirilmiş ve onun kendini güvende hissetmesi için
Allah’a sığınması öğütlenmiştir.
SORALIM - CEVAPLAYALIM
1. Felak suresi nerede indirilmiştir?
2. Surede söz konusu edilen “yarattıklarının şerri” ne olabilir?
3. Suredeki ( ‫َب‬
َ ‫ ) غَ اسِ ٍق ِاذَا َوق‬tabiriyle anlatılmak istenen nedir?
İLKELER ÇIKARALIM
Felâk suresiyle ilgili olarak bir ilke çıkaralım:
• İyilik yap iyilik bul.
• ……………………………………………………………………………………
• ……………………………………………………………………………………
52 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Haset” maddesi, s. 235, 236.
147
TEFSİR
1. 11. Nas Suresi
SUREYİ TANIYALIM
Adı: Nâs suresi, adını ilk üç ayetinde
geçen “Nâs” kelimesinden alır.
Ayet sayısı: Altı
Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için
Mekkî sure
İçerdiği kavramlar: Rabb, Meliki, İlah,
Hannas, Vesvese
Nüzul sırası: Yirmi bir
Mushaf’taki sırası: Yüz on dört
‫يم‬
ِ ‫الر ِح‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
‫ور‬
ِ ‫ َمل‬١ . ‫اس‬
ِ ‫س فِي ُص ُد‬
ِ ‫اس ال َْخ َّن‬
ِ ‫ م ِْن َش ِّر ال َْو ْس َو‬٣ . ‫اس‬
ِ ‫ ِإ ٰل ِه ال َّن‬٢ . ‫اس‬
ِ ‫ِك ال َّن‬
ِ ‫ق ُْل َأ ُعو ُذ ِب َر ِّب ال َّن‬
ُ ‫ َالَّذِ ي ُي َو ْس ِو‬٤ . ‫اس‬
٦ . ‫اس‬
ِ ‫ م َِن ال ِْج َّن ِة َو ال َّن‬٥ . ‫اس‬
ِ ‫ال َّن‬
(1). De ki: Sığınırım ben, insanların Rabb’ine. (2). İnsanların Melik’ine. (3). İnsanların İlah’ına.
Felâk suresinde; karanlığı çöktüğünde geceden, büyücülerden ve haset edenlerden korunmak
için kendisine sığınılan Allah, “Rabbu’l Felak” (Sabah’ın Rabb’i) şeklinde tek bir sıfatla anılır. Hâlbuki bu surede kendisinden korunmak istenilen şey, sadece vesvese olmasına rağmen Allah’ın Rabb,
Melik ve İlah gibi üç sıfatı söz konusu edilir. Zira sığınmak için övgü, istenilen şeyin değerine göredir.53 Ayrıca bütün bu vasıfların insana izafe edilmesi onu şereflendirmek içindir.54 Bu yaklaşım,
vesvesenin insanı düşürebileceği tehlikelerin büyüklüğünü gösterdiği gibi Allah’ın insana karşı koruyuculuğunun büyüklüğü vurgusunu da taşımaktadır.
(4). O sinsi vesvesecinin şerrinden. (5). O ki insanların göğüslerine (kötü düşünceler) fısıldar.
“Vesvese”; şüphe, fısıltı, gizli söz, kuruntu ve kişinin içinden geçen düşünce gibi anlamlara gelir.55 Bu
kötü düşünceler, Kâf suresinin 16. ayetinde, “...Nefsinin ona fısıldadığını biliyoruz.” ayetinde ifade edildiği
gibi bazen insanın kendi içinden gelir. Bazen de Tâ-Hâ suresinin 120. ayetinde, “Şeytan ona vesvese verdi...” ayetinde olduğu gibi şeytandan gelir. “Hannas”; geri çekilen, sinsi sinsi çalışan, fırsat gözeten ve gizlenendir. Şeytan’a hannas denilmiştir.56 Kur’an’da, A’râf suresinin 200. ayetinde, “Ne zaman şeytandan sana bir vesvese
ÖĞRENELİM
gelecek olursa hemen Allah’a sığın!..” buyrulmuştur.
“Bununla birlikte yine de bil
Kişiyi kötü ve ahlak dışı davranışlara yönelten
ki, (bana güvenen ihlaslı) kullarım
faydasız, hayırsız, asılsız, vehim, kuruntu ve kötü hayalüzerinde sen (şeytan) in bir etkin
lerden ibaret düşünceler de vesvese kapsamındadır. Bu
olmayacaktır; çünkü kimse Rabb’in
vesvese, insanı doğru yoldan alıkoyup geriletir, sabır ve
kadar güvene layık değildir.”
cesaretini kırarak mücadele azmini yok eder. Gerçeklik
(İsrâ suresi, 65. ayet.)
ve değer ölçülerini kaybettirip kötü arzuların esiri olmasına yol açar.
53 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 601; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s: 371; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 210.
54 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 598; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s: 366; Bilmen, C 8, s. 4122; Kur’an Yolu, C 5, s. 724.
55 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Vesvese” maddesi, s. 693; Kur’an Yolu, C 5, s. 702.
56 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 114; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6629; Bilmen, C 8, s. 4121;
Derveze, C 1, s. 216.
148
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
(6). Gerek cinlerden, gerekse insanlardan (olsun).
Vesvese, ister insanlardan ister şeytandan isterse insanın kendisinden gelsin Allah’a sığınan,
doğru ve dürüst davranan, günahlardan uzak kalmaya gayret edip aklını ve vicdanını sürekli uyanık
tutmaya çalışanlar için önemini kaybedecektir. Bu konuda, Kur’an’ın rehberliği ona yardım edecektir.
BİLGİ KUTUSU
“Takvâya erenler var ya, onlara şeytan tarafından bir vesvese dokunduğunda (Allah’ın
emir ve yasaklarını) hatırlayıp hemen gerçeği görürler.”
(A’râf suresi, 201. ayet.)
Sure, fark edilsin veya edilmesin ya da açık veya gizli, insanı kötü duruma düşürecek her türlü
vesveseden Allah’a sığınmayı öğütleyerek kişinin yaşamını olumsuz yönde etkileyebilecek zararlardan onu korumayı ve kötülüklere karşı uyanık tutmayı hedeflemektedir.
SORALIM CEVAPLAYALIM
1. Nâs suresi nerede vahyedilmiştir?
2. Surede söz konusu edilen ( ‫اس‬
ِ ‫ ) َال َْخ َّن‬kelimesi ne anlama gelmektedir?
3. Surede geçen “vesvese” ile anlatılmak istenen ne olabilir?
İLKELER ÇIKARALIM
Nâs suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:
•İnsan, doğru düşünceler ve bunları izleyen düzgün eylemlerle kötülüklerden
korunmuş olur.
•……………………………………………………………………………………
•……………………………………………………………………………………
149
‫‪TEFSİR‬‬
‫‪2. Örnek Tefsir Metinleri‬‬
‫‪2. 1. Bakara Suresi 1–5.‬‬
‫يم‬
‫الر ِح ِ‬
‫الر ْح ٰم ِن َّ‬
‫ِب ْس ِم اللّٰ ِ َّ‬
‫الم (‪ٰ )١‬ذل َ‬
‫ِين (‪)٢‬‬
‫اب َل َر ْي َب فِي ِه ُه ًدى ِلل ُْم َّتق َ‬
‫ِك ا ْلكِ َت ُ‬
‫‪1. Elif, Lâm, Mîm. 2. Bu, kendisinde şüphe olmayan kitaptır. Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için‬‬
‫‪yol göstericidir.‬‬
‫اس‪“:‬ذٰ ل َ‬
‫اب” ‪ٰ :‬هذَ ا‬
‫ق َالَ ‪ :‬ق َالَ ا ِْب ُن َع َّب ٍ‬
‫ِك ا ْلكِ َت ُ‬
‫اب }‪َ :‬ا ْل ُق ْرا َٰن‪)Şevkânî, C 1, s. 109( ،‬‬
‫َو َأ ْخ َر َج ا ِْب ُن َج ِر ٍير َوال َْحاكِ ُم َو َص َّح َح ُه َع ِن ْاب ِن َم ْس ُعودٍ؛ َأ َّن { ا ْلكِ َت َ‬
‫اب (‪)Taberî, C 1, s.178‬‬
‫ا ْلكِ َت ُ‬
‫{ َل َر ْي َب } َ‬
‫ال‬
‫ك (‪)Celaleyn, C 1, s. 2‬‬
‫َش َّ‬
‫ورا‬
‫{ ُه ًدى ِلل ُْم َّتق َ‬
‫ِين } َي ْعنِي‪ُ :‬ن ً‬
‫ِين‪)İbn Kesîr, C 1, s. 61( .‬‬
‫ِلل ُْم َّتق َ‬
‫ض َعل َْـي ِه ْم‪.‬‬
‫ِـين } َقالَ ‪ِ :‬ا َّت َق ْوا َما ُح ِّر َم َعل َْـي ِه ْم َو َأ َّد ْوا َما ا ْف ُت ِر َ‬
‫{ ِلل ُْـم َّتق َ‬
‫(‪)Taberî, C 1, s. 182‬‬
‫ون (‪)٣‬‬
‫اه ْم ُي ْن ِف ُق َ‬
‫ِيم َ‬
‫ين ُي ْؤ ِم ُن َ‬
‫الص َل َة َوم َِّما َر َز ْق َن ُ‬
‫َالَّذِ َ‬
‫ون َّ‬
‫ون ِبال َْغ ْي ِب َو ُيق ُ‬
‫‪3. Onlar gaybe inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık olarak verdiğimizden de Allah‬‬
‫‪yolunda harcarlar.‬‬
‫ون”‪ ،‬ق َالَ ‪:‬‬
‫ين ُي ْؤ ِم ُن َ‬
‫“ َالَّذِ َ‬
‫ِين (‪)Kurtubî C 1–2, s. 164‬‬
‫َوقِيلَ ‪ِ « :‬بال َْغ ْي ِب» َأ ْي ِب َض َمائ ِِرهِ ْم َو ُقلُو ِب ِه ْم ِب ِخال ِ‬
‫َف ال ُْم َنا ِفق َ‬
‫اع ِة اللّٰ ِ‪)Celaleyn, C 1, s. 2( .‬‬
‫اه ْم { ُين ِف ُق َ‬
‫{ َوم َِّما َر َزقْنا َُه ْم } َأ ْعطَ ْي َن ُ‬
‫ون } فِي طَ َ‬
‫ُون (‪)Taberî, C 1, s.183‬‬
‫ُي َص ِّدق َ‬
‫ون ِب َما ُأ ْن ِزلَ ِإل َْي َك َو َما ُأ ْن ِزلَ م ِْن ق َْبل َ‬
‫ون (‪)٤‬‬
‫ِك َو ِب ْال ِٰخ َر ِة ُه ْم ُيو ِق ُن َ‬
‫ين ُي ْؤ ِم ُن َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫‪4. Onlar sana indirilene de senden önce indirilenlere de inanırlar. Ahirete de kesin olarak inanırlar.‬‬
‫ون ِب َما ُأ ْن ِزلَ ِإل َْي َك َو َما ُأ ْن ِزلَ مِن ق َْبل َ‬
‫ِك } َأ ْي ُي َص ِّدقُو َن َك ِب َما ِج ْئ َت ِب ِه م َِن اللّٰ ِ‪َ ،‬و َما َج َاء ِب ِه‬
‫ين ُي ْؤ ِم ُن َ‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫م ِْن ق َْبل َ‬
‫ِمن‬
‫ُون َب ْي َن ُه ْم‪َ ،‬و َل َي ْج َح ُد َ‬
‫ِين‪َ ،‬ل ُيف َِّرق َ‬
‫ون َما َج ُ‬
‫ِك م َِن ال ُْم ْر َسل َ‬
‫اؤ ُه ْم ِب ِه ْ‬
‫اب‪َ ،‬والْم ِي َزانِ ‪)İbn Kesîr, C 1, s. 66( .‬‬
‫{ َو ِب ْال ِٰخ َر ِة ُه ْم ُيو ِق ُن َ‬
‫ون } َأ ْي‪ِ :‬بال َْب ْع ِث َوا ْلق َِي َامةِ‪َ ،‬وال َْج َّنةِ‪َ ،‬وال َّن ِار‪َ ،‬وال ِْحسِ ِ‬
‫َر ِّب ِه ْم (‪)Şevkânî, C 1, s. 115‬‬
‫‪150‬‬
‫‪VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER‬‬
‫ِك َعلَى ُه ًدى م ِْن َر ِّب ِه ْم َو ُأو ٰلئ َ‬
‫ُأو ٰلئ َ‬
‫ون (‪)٥‬‬
‫ِك ُه ُم ال ُْمفْ ل ُِح َ‬
‫‪5. İşte onlar Rablerinden (gelen) bir doğru yol üzeredirler ve kurtuluşa erenler de işte onlardır.‬‬
‫{ َعل َٰى ُه ًدى م ِْن َر ِّب ِه ْم َو ُأو ٰلئ َ‬
‫ون م َِن‬
‫اج َ‬
‫ون } َا ْلفَائ ُِز َ‬
‫ِك ُه ُم ال ُْمفْ ل ُِح َ‬
‫ون ِبال َْج َّن ِة اَل َّن ُ‬
‫{ ُأو ٰلئ َ‬
‫ٰخ َرةِ‪)İbn Kesîr C 1, s. 68( .‬‬
‫الد ْن َيا َو ْل ِ‬
‫ِك ُه ُم ال ُْمفْ ل ُِح َ‬
‫ون } َأ ْي‪ :‬فِي ُّ‬
‫ار‪)Celâleyn, C 1, s. 3( .‬‬
‫ال َّن ِ‬
‫‪2. 2. İsrâ Suresi, 23–29.‬‬
‫َضى َر ُّب َك َأ َّل َت ْع ُب ُدوا ِإ َّل ِإ َّي ُاه َو ِبال َْوال َِد ْي ِن ِإ ْح َسا ًنا ِإ َّما َي ْبل َُغ َّن عِ ْن َد َك ا ْلكِ َب َر‬
‫يم* َوق َ‬
‫الر ِح ِ‬
‫الر ْح ٰم ِن َّ‬
‫ِب ْس ِم اللّٰ ِ َّ‬
‫يما (‪)٢٣‬‬
‫َأ َح ُد ُه َما َأ ْو كِ ال َُه َما َف َل َت ُق ْل ل َُه َما ُأ ٍّف َو َل َت ْن َه ْر ُه َما َوق ُْل ل َُه َما ق َْو ًل كَ ِر ً‬
‫‪23. Rabb’in, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranmanızı kesin‬‬
‫‪olarak emretti. Eğer onlardan biri, ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşırsa, sakın onlara‬‬
‫‪“Öf!” bile deme; onları azarlama; onlara tatlı (saygılı) ve güzel söz söyle.‬‬
‫َضى } َي ْعنِي‪َ :‬و َّصى‬
‫{ َوق َ‬
‫(‪)İbn Kesîr C 5, s. 61‬‬
‫في َأ َّل َت ْع ُب ُدوا ِإ َّل‬
‫( َوق َ‬
‫َضى َر ُّب َك َأ َّل َت ْع ُب ُدوا ِإ َّل ِإ َّي ُاه ) ‪ْ :‬‬
‫أي َأ َم َر َر ُّب َك ِ‬
‫ِإيا َُّه (‪)Taberî, C 6, s. 5144‬‬
‫َضى ِب َأ ْن ُت ْحسِ ُنوا ِبال َْوال َِد ْي ِن ِإ ْح َسا ًنا‪،‬‬
‫{ َو ِبال ْٰول َِد ْي ِن ِإ ْح َسا ًنا } َأ ْي‪َ :‬وق َ‬
‫ِن ال َْكال َِم َوق َُب َح‪)Taberî, C 6, s. 5146( .‬‬
‫« ُأ ٍّف»‪َ ،‬ف َقالَ َب ْع ُض ُه ْم‪َ :‬م ْع َن ُاه‪ُ :‬ك ُّل َما َغل َُظ م َ‬
‫(‪)Şevkânî, C 1, s. 109‬‬
‫{ َوال َت ْن َه ْر ُه َما } َأ ْي‪َ :‬و َ‬
‫يح‬
‫ال َي ْص ُد ْر ِم ْن َك إل َْي ِه َما ف ِْعلٌ َق ِب ٌ‬
‫يما } َجمِ ًيل ‪ ،‬كَ َما َي ْق َت ِضي ِه ُح ْس ُن ْ َ‬
‫وء ِة (‪)Zemahşerî, C 2, s. 632‬‬
‫ال َد ِب َوال ُّن ُزولُ َعلَى ال ُْم ُر َ‬
‫{ ق َْو ًل كَ ِر ً‬
‫يل ل َِّي ًنا (‪)Celâleyn, C 1, s. 230‬‬
‫يما } َجمِ ً‬
‫{ َوقُل ل َُه َما ق َْو ًل كَ ِر ً‬
‫(‪)İbn Kesîr, C 5, s. 61‬‬
‫اح ُّ‬
‫الر ْح َم ِة َوق ُْل َر ِّب ْار َح ْم ُه َما كَ َما َر َّب َيانِي َصغِ ًيرا (‪)٢٤‬‬
‫اخف ْ‬
‫َو ْ‬
‫ِض ل َُه َما َج َن َ‬
‫الذ ِّل م َِن َّ‬
‫‪24. Onları esirgeyerek tevazu ile üzerlerine kol kanat ger ve de ki: “Rabb’im! Onların beni küçükken‬‬
‫”!‪sevgi ve şefkatle besleyip büyüttükleri gibi, sen de onlara merhamet eyle‬‬
‫اح ُّ‬
‫الر ْح َم ِة ) ق َالَ ‪َ :‬‬
‫ال َت ْم َت ِن ِْع م ِْن َش ْي ٍء‬
‫اخف ْ‬
‫( َو ْ‬
‫ِض ل َُه َما َج َن َ‬
‫الذ ِّل م َِن َّ‬
‫ُي ِح َّبا َن ُه‪)Taberî, C 6, s. 5148( .‬‬
‫اح ُّ‬
‫الر ْح َم ِة } َأ ْي ل ِِر َّقت َ‬
‫ِك َعل َْي ِه َما‬
‫اخف ْ‬
‫{ َو ْ‬
‫الذ ِّل } َأل ِْن ل َُه َما َجان َِب َك الذَّ ل ِ‬
‫ِض ل َُه َما َج َن َ‬
‫ِيل { م َِن َّ‬
‫{ر َّب َيانِى َصغِ ًيرا‬
‫{ َوق ُْل َر ِّب ْار َح ْم ُه َما كَ َما } َر ِح َمانِي ِح َ‬
‫ين َ‬
‫‪151‬‬
‫} ‪)Celâleyn, C 1, s. 230(.‬‬
‫‪TEFSİR‬‬
‫ان ل ْ َ‬
‫ُورا (‪)٢٥‬‬
‫ين َف ِإ َّن ُه كَ َ‬
‫َر ُّبكُ ْم َأ ْعل َُم ِب َما فِي ُنفُوسِ كُ ْم ِإ ْن َتكُ و ُنوا َصال ِِح َ‬
‫ِل َّوا ِب َ‬
‫ين َغف ً‬
‫‪25. İçinizde olanı en iyi Rabb’iniz bilmektedir. Eğer dürüst ve erdemli kimseler iseniz, (hatalarınızı‬‬
‫‪bağışlayacaktır): hem, bilin ki, (günahtan) dönüp Allah’a yönelenler için (gerçek) bağışlayıcı odur.‬‬
‫ار ا ْل ِب ِّر‬
‫{ َّر ُّبكُ ْم َأ ْعل َُم ِب َما فِى ُنفُوسِ كُ ْم } م ِْن ِإ ْض َم ِ‬
‫َح َوا ْل ِبرِّ(‪)Zemahşerî, C 2, s. 635‬‬
‫ين } ق ِ‬
‫َاصدِ َ‬
‫{ ِإ ْن َتكُ و ُنوا َصال ِِح َ‬
‫ين َّ‬
‫الصال َ‬
‫ان ل ْ َ‬
‫اع ِت ِه (‪)Celâleyn, C 1, s. 230‬‬
‫َلر ِ‬
‫{ َف ِإ َّن ُه كَ َ‬
‫ين ِإلَى طَ َ‬
‫اجعِ َ‬
‫ِل َّوا ِب َ‬
‫ين } ا َّ‬
‫وق (‪)Celâleyn, C 1, s. 230‬‬
‫َوال ُْع ُق ِ‬
‫يل َو َل ُت َب ِّذ ْر َت ْبذِ ًيرا (‪)٢٦‬‬
‫الس ِب ِ‬
‫َوا ِٰت ذَا ا ْل ُق ْر َبى َح َّق ُه َوا ْلمِ ْسكِ َ‬
‫ين َو ْاب َن َّ‬
‫‪26. Akrabaya, yoksula ve yolda kalmış yolcuya haklarını ver, fakat saçıp savurma.‬‬
‫َ‬
‫بى } َا ْل َق َر َاب ِة { َح َّق ُه } م َِن ا ْل ِب ِّر‬
‫َ‬
‫{وا ِٰت } أ ْع ِط { ذَا ا ْل ُق ْر ٰ‬
‫يل } َي ْعنِي َوا ِٰت ہ ُٰؤالٰ ِء َح َّق ُه ْم م َِن ال َّزكَ ا ِة‬
‫الس ِب ِ‬
‫{ َوال َْم َساكِ َ‬
‫ين َو ْاب َن َّ‬
‫الص َل ِة (‪)Celâleyn, C 1, s. 230‬‬
‫َو ِّ‬
‫ْـح ِّق‪َ ،‬و ُه َو‬
‫{ َوال ُت َب ِّذ ْر َت ْبذِ ًيرا } َقالَ ‪ :‬اَل َّت ْبذِ ُير فِـي َغ ْي ِر ال َ‬
‫(‪)Zemahşerî, C 2, s. 635‬‬
‫اف‪)Taberî, C 6, s. 5156( .‬‬
‫ال ْس َر ُ‬
‫ِْ‬
‫ُورا (‪)٢٧‬‬
‫ين َوكَ َ‬
‫ين كَ ا ُنوا ِإ ْخ َو َ‬
‫الش ْيطَ ُ‬
‫ان َّ‬
‫ان َّ‬
‫الش َياطِ ِ‬
‫ِإ َّن ال ُْم َب ِّذ ِر َ‬
‫ان ل َِر ِّب ِه كَ ف ً‬
‫‪27. Çünkü saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabb’ine karşı çok nankörlük etmiştir.‬‬
‫الش َر َار ِة َوهِ َي غا ََي ُة ال َْمذَ َّم ِة‬
‫ين } َأ ْم َثال َُه ُم فِي َّ‬
‫{ ِإ ْخ ٰو َن َّ‬
‫الش َياطِ ِ‬
‫يد الْكُ فْ ِر ِلن َِعمِ هِ‪َ ،‬ف َكذٰ ل َ‬
‫وه ال ُْم َب ِّذ ُر‪)Celâleyn, C 1, s. 230( .‬‬
‫{ َوكَ َ‬
‫الش ْيطَ ُ‬
‫ان َّ‬
‫ُورا } َشدِ َ‬
‫ِك َأ ُخ ُ‬
‫ان ل َِر ِّب ِه كَ ف ً‬
‫(‪)Zemahşerî, C 2, s. 635‬‬
‫‪152‬‬
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
)٢٨( ‫ورا‬
َ ‫َو ِإ َّما ُت ْع ِر َض َّن َع ْن ُه ُم ْابت َِغ َاء َر ْح َم ٍة م ِْن َر ِّب َك َت ْر ُج‬
ً ‫وها َف ُق ْل ل َُه ْم ق َْو ًل َم ْي ُس‬
28. Eğer Rabb’inden istediğin bir rızkı (kendi ihtiyacından dolayı) aramak için,
(o akraba, yoksul ve yolda kalmışlardan) yüz çevirmek mecburiyetinde kalırsan (verecek durumun
olmazsa), o zaman da kendilerine yumuşak bir söz söyle.
ِ‫ ِا ْن ِتظَ َار ِر ْز ٍق َت ْن َتظِ ُر ُه م ِْن عِ ْند‬: ُ‫( ا ِْبت َِغ َاء َر ْح َم ٍة م ِْن َر ِّب َك ) َي ُقول‬
)Celâleyn, C 1, s. 230( .‫الر ْز ِق‬
ِ ‫ورا } ل َِّي ًنا َس ْه ًل ِب َأ ْن َت ُع َّد ُه ْم ِب ْا‬
ً ‫{ َف ُقل ل َُه ْم ق َْو ًل َم ْي ُس‬
ِّ ‫إل ْعطَ ا ِء عِ ْن َد َم ِجي ِء‬
َ ‫ َو َت ْر ُجو َت ْيسِ َير اللّٰ ِ إيا َُّه ل‬،‫َر ِّب َك‬
)Taberî, C 6, s. 5158( ‫َك‬
َ ‫َو َل َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغلُو َل ًة ِإلَى ُع ُنق‬
)٢٩( ‫ورا‬
ً ‫ِك َو َل َت ْب ُسطْ َها ُكلَّ ال َْب ْس ِط َف َت ْق ُع َد َمل‬
ً ‫ُوما َم ْح ُس‬
29. Ve ne ellerini boynuna bağlayıp kilitli tut, ne de sonuna kadar aç(ıp varını yoğunu ortaya dök); böyle
yaparsan, (yükümlü olduğun kimselerce)
kınanan, yapayalnız ve yoksul biri olup çıkarsın.
َ ‫{ َوال َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغلُو َل ًة ِإلَى ُع ُنق‬
‫ َل َتكُ ْن َب ِخ ًيل‬:‫ِك } َأ ْي‬
َ ‫َاق َف ُت ْعطِ ي َف ْو َق طَ ا َقت‬
)İbn Kesîr C 5, s. 67( ‫ِك‬
ِ ‫إل ْنف‬
ِ ‫في ْا‬
ِ ‫ َو َل ُت ْس ِر ْف‬:‫{ َوال َت ْب ُسطْ َها ُكلَّ ال َْب ْس ِط } َأ ْي‬
)İbn Kesîr C 5, s. 67( ‫وعا‬
ً ‫َم ُن‬
)Zemahşerî, C 2, s. 636( ِ ّٰ‫الل‬
‫ُوما عِ ْن َد‬
ً ‫ُوما } َف َت ِص َير َمل‬
ً ‫{ َف َت ْق ُع َد َمل‬
َ ‫ورا } ُم ْنقَطِ ًعا ِب‬
)Zemahşerî, C 2, s. 636( ،‫ك َل َشي َء عِ ْن َد َك‬
ً ‫{ َم ْح ُس‬
ْ
2.3. Mü’minûn Suresi 1–10.
)١( "‫ون‬
َ ‫حيم "ق َْد َأ ْفل ََح ال ُْم ْؤ ِم ُن‬
ِ ‫الر‬
َّ ‫الر ْح ٰم ِن‬
َّ ِ ّٰ‫ِب ْس ِم الل‬
1. Kesin olan şudur ki, inananlar kurtuluşa erişeceklerdir.
)Taberî, C 7, s. 5901( ‫َو َسل ََّم‬
‫ين َص َّدقُوا اللّٰ َ َو َر ُسو َل ُه ُم َح َّم ًدا َصلَّى اللّٰ ُ َعل َْي ِه‬
َ ‫( ق َْد َأ ْفل ََح ال ُْم ْؤ ِم ُن‬
َ ِ‫ون ) ق َْد َأ ْد َر َك الَّذ‬
)٢( ‫ون‬
َ ‫ين ُه ْم فِي َص َلت ِِه ْم َخاشِ ُع‬
َ ِ‫َالَّذ‬
2. Onlar ki namazlarında derin saygı içindedirler.
)Celâleyn, C 2, s. 44( .‫ون‬
ِ ‫ُم َت َو‬
َ ‫اض ُع‬
153
} ‫ون‬
َ ‫ين ُه ْم فِى َص‬
َ ‫الت ِِه ْم َخاشِ ُع‬
َ ِ‫{ َالَّذ‬
‫‪TEFSİR‬‬
‫ون (‪)٣‬‬
‫ين ُه ْم َع ِن الل َّْغ ِو ُم ْع ِر ُض َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫‪3. Onlar ki boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirirler.‬‬
‫اَلل َّْغ ُو ‪َ :‬ما َل َي ْعن َ‬
‫ِيك م ِْن ق َْولٍ َأ ْو‬
‫ين ُه ْم َع ِن الل َّْغ ِو } م َِن ا َ‬
‫ْلكال َِم َو َغ ْي ِر ِه (‪)Celâleyn, C 2, s. 44‬‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫ف ِْع ٍل (‪)Zemahşerî, C 3, s. 171‬‬
‫ُون (‪)٤‬‬
‫ين ُه ْم لِل َّزكَ ا ِة فَاعِ ل َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫‪4. Onlar ki zekât vermek için çalışırlar.‬‬
‫ْلمرا َد ِبال َّزكَ ا ِة ٰه ُه َنا َزكَ ا ُة ْا َ‬
‫ُون } ْ َ‬
‫أل ْم َوالِ‬
‫ين ُه ْم لِل َّزكَ ٰـو ِة فَاعِ ل َ‬
‫َال ْك َث ُر َ‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫ون َعلَى َأ َّن ا ُ َ‬
‫(‪)İbn Kesîr C 5, s. 457‬‬
‫ِين (‪)٦‬‬
‫ون (‪ِ )٥‬إ َّل َعلَى َأ ْز َو ِ‬
‫ين ُه ْم ِلف ُُر ِ‬
‫وج ِه ْم َحا ِفظُ َ‬
‫اج ِه ْم َأ ْو َما َمل ََك ْت َأ ْي َما ُن ُه ْم َف ِإ َّن ُه ْم َغ ْي ُر َملُوم َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫ِك َف ُأو ٰلئ َ‬
‫َف َم ِن ْاب َت َغى َو َر َاء ذٰل َ‬
‫ون (‪)٧‬‬
‫ِك ُه ُم ال َْعا ُد َ‬
‫‪5. “Onlar ki, iffetlerini korurlar. 6. Onlar eşleri ve cariyeleriyle olan ilişkilerinden dolayı kınanmazlar.‬‬
‫‪Onlarla ilişkilerinden dolayı kınanmazlar. 7. Kim bunun ötesine geçmek isterse, işte onlar haddi‬‬
‫”‪aşanlardır.‬‬
‫ون } َع ِن‬
‫ين ُه ْم ِلف ُُر ِ‬
‫وج ِه ْم َحا ِفظُ َ‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫ض‪َ ،‬عطْ فًا َعلَى ْا َ‬
‫اج (‪)Taberî, C 7, s. 5904‬‬
‫( ْأو َما َمل ََك ْت َأ ْي َما ُن ُه ْم ) َم َح ُّل َخفْ ٍ‬
‫أل ْز َو ِ‬
‫ام‪)Celâleyn, C 2, s. 44( .‬‬
‫ال َْح َر ِ‬
‫ون ِإ َّ‬
‫اج ِه ْم‬
‫ال َعلَى َأ ْز َو ِ‬
‫ار ُج ‪ ] 30 :‬كَ َأ َّن ُه قِيلَ ‪ُ :‬يال َُم َ‬
‫ِين } [ َال َْم َع ِ‬
‫{ َغ ْي ُر َملُوم َ‬
‫( َف ُأو ٰلئ َ‬
‫ون َما َأ َحلَّ اللّٰ ُ ل َُه ْم ِإلَى َما َح َّر َم َعل َْي ِه ْم‪.‬‬
‫او ُز َ‬
‫ون ) َي ُقولُ ‪َ :‬ف ُه ْم ال َْعا ُد َ‬
‫ِك ُه ُم ال َْعا ُد َ‬
‫ون ُح ُدو َد اللّٰ ِ‪َ ،‬ال ُْم َج ِ‬
‫(‪)Zemahşerî, C 3, s. 172‬‬
‫(‪)Taberî, C 7, s. 5904‬‬
‫ين ُه ْم ِ َ‬
‫ون (‪)٨‬‬
‫ل َما َنات ِِه ْم َو َع ْهدِ هِ ْم َر ُاع َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫‪8. Yine onlar ki emanetlerine ve verdikleri sözlere riayet ederler.‬‬
‫ين ُه ْم ِ َ‬
‫اؤ ُتمِ ُنوا ل َْم َي ُخو ُنوا‪َ ،‬ب ْل ُي َؤ ُّدو َن َها ِإلَى َأ ْهل َِها‪)İbn Kesîr, C 5, s. 458( ،‬‬
‫ِهم َو َع ْهدِ هِ ْم َر ُاع َ‬
‫ون } َأ ْي‪ِ :‬إذَا ْ‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫ل َما َنات ْ‬
‫ين ُه ْم ِ َ‬
‫اس‬
‫َي ُقولُ َت َعالَـى ذِكْ ُر ُه‪َ { :‬والَّذِ َ‬
‫ل َما َنات ِِه ْم } َا َّلتِـي ا ْئ ُتـمِ ُنوا َعل َْـي َها َ‬
‫(و َع ْهدِ هِ ْم)‪َ ،‬و ُهو ُع ُقو ُد ُه ْم ا َّلتِـي َعاق َُدوا ال َّن َ‬
‫ون ِبذٰ ل َ‬
‫ِك‬
‫ون‪َ ،‬و ٰلكِ َّن ُه ْم ُيو ُف َ‬
‫ون َل ُي ِض ُيع َ‬
‫ون } َي ُقولُ ‪َ :‬حا ِفظُ َ‬
‫{ َر ُاع َ‬
‫‪154‬‬
‫ُك ِّلهِ‪)Taberî, C 7, s. 5905( .‬‬
‫‪VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER‬‬
‫ون (‪)٩‬‬
‫ين ُه ْم َعلَى َصل ََوات ِِه ْم ُي َحا ِفظُ َ‬
‫َوالَّذِ َ‬
‫‪9. Onlar ki namazlarında devamlıdırlar.‬‬
‫ِيت‬
‫ون } َي ْعنِي‪ :‬فِي َم َواق ِ‬
‫ين ُه ْم َعل َٰى َصل ََوات ِِه ْم ُي َحا ِفظُ َ‬
‫{ َوالَّذِ َ‬
‫وبةَ‪)Taberî, C 7, s. 5906( .‬‬
‫ون } َقالَ ‪َ :‬دائ ُِم َ‬
‫{ َعلَـى َصل ََوات ِِه ْم ُيحا ِفظُ َ‬
‫ون‪َ .‬قالَ ‪َ :‬ي ْعنِـي ِب َها ال َْـمكْ ُت َ‬
‫الص َلةِ‪)İbn Kesîr C 5, s. 458( ،‬‬
‫َّ‬
‫ُأو ٰلئ َ‬
‫ُون (‪)١٠‬‬
‫ِك ُه ُم ال َْو ِارث َ‬
‫‪10. İşte bunlar varis olanların ta kendileridir.‬‬
‫{ ُأو ٰلئ َ‬
‫اعوا اللّٰ َ‪)Taberî, C 7, s. 5906(.‬‬
‫ُون } َقالَ ‪َ :‬ي ِرث َ‬
‫الو ِارث َ‬
‫ُون َم َساكِ َن ُه ْم َو َم َساكِ َن ِإ ْخ َوان ِِه ْم َا َّلتِـي ُأعِ َّد ْت ل َُه ْم ل َْو َأطَ ُ‬
‫ِك ُه ُم َ‬
‫‪2. 4. Hucurât Suresi 6–12.‬‬
‫يم‬
‫الر ِح ِ‬
‫الر ْح ٰم ِن َّ‬
‫ِب ْس ِم اللّٰ ِ َّ‬
‫ِين (‪)٦‬‬
‫ين ا َٰم ُنوا ِإ ْن َج َاء ُك ْم فَاسِ ٌق ِب َن َب ٍأ َف َت َب َّي ُنوا َأ ْن ُت ِص ُيبوا ق َْو ًما ِب َج َها َل ٍة َف ُت ْص ِب ُحوا َعلَى َما َف َع ْل ُت ْم َنا ِدم َ‬
‫َيا َأ ُّي َها الَّذِ َ‬
‫‪6. “Ey iman edenler! Size fâsık (yoldan çıkmış) bir adam bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın.‬‬
‫”‪Yoksa bilmeyerek bir topluluğa karşı kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.‬‬
‫َي ُقولُ‬
‫اءكُ ْم فَاسِ ٌق ِب َن َب ٍأ } َع ْن ق َْو ٍم { َف َت َب َّي ُنوا}‪)Taberî, C 9, s. 7528( .‬‬
‫َت َعالَى ذِكْ ُر ُه‪َ :‬يا َأ ُّي َها الَّذِ َ‬
‫ين َص َّدقُوا اللّٰ َ َو َر ُسو َل ُه { ِإ ْن َج َ‬
‫ال ْنسِ ال َُخ ِم ْن ُه‬
‫َوا ْلف ُُس ُ‬
‫الش ْي ِء َو ْ ِ‬
‫وج م َِن َّ‬
‫وق ‪َ :‬ال ُْخ ُر ُ‬
‫ِب َم ْع َنى‪َ :‬أ ْم ِهلُوا َح َّتى َت ْع ِر ُفوا ِص َّح َت ُه‪َ ،‬ل َت ْع ِجلُوا ِب َق ُبو ِلهِ‪َ ،‬وكَ ذٰ ل َ‬
‫ِك َم ْع َنى( َف َت َث َّب ُتوا )‪َ (… .‬ف َت َب َّي ُنوا ) (‪)Taberî, C 9, s. 7528‬‬
‫(‪)Zemahşerî, C 4, s. 351‬‬
‫ْلخطَ ِأ ِبا ْل َق ْو ِم (‪)Celâleyn, C 2, s. 185‬‬
‫{ َف ُت ْص ِب ُحوا } َت ِص ُيروا { َعلَى َما َف َع ْل ُت ْم } م َِن ا َ‬
‫م (‪)Zemahşerî, C 4, s. 351‬‬
‫َوال َّن َد ُم ‪َ :‬ض ْر ٌب م َِن ال َْغ ّ ِ‬
‫‪155‬‬
‫‪TEFSİR‬‬
‫ِير م َِن ْ َ‬
‫ان َو َز َّي َن ُه فِي ُقلُو ِبكُ ْم‬
‫يم َ‬
‫َو ْاعل َُموا َأ َّن ِفيكُ ْم َر ُسولَ اللّٰ ِ ل َْو ُيطِ ُيعكُ ْم فِي كَ ث ٍ‬
‫ال ْم ِر ل ََع ِن ُّت ْم َو َلكِ َّن اللّٰ َ َح َّب َب ِإل َْيكُ ُم ْ ِ‬
‫ال َ‬
‫ان ُأو ٰلئ َ‬
‫ون (‪)٧‬‬
‫َوكَ َّر َه ِإل َْيكُ ُم الْكُ فْ َر َوا ْلف ُُس َ‬
‫الراشِ ُد َ‬
‫وق َوا ْلعِ ْص َي َ‬
‫ِك ُه ُم َّ‬
‫‪7. Ve bilin ki, Allah’ın Elçisi aranızdadır. O, her işinizde ve her zaman sizin temayülünüze uysaydı,‬‬
‫‪(toplum olarak) bundan zarar görürdünüz. Ama görüldüğü gibi, Allah imanı(nızı) size sevdirdi, onu‬‬
‫‪kalplerinizde güzelleştirdi ve hakikati inkâr etmeyi, günah işlemeyi ve (güzel olan şeylere) karşı çıkmayı‬‬
‫‪size çirkin gösterdi.İşte bunlar, doğru yönü izleyenlerdir.‬‬
‫ال َت ُقولُوا ال َْباطِ لَ َف ِإ َّن اللّٰ َ ُي ْخ ِب ُر ُه ِبال َْحالِ‬
‫{ َو ْاعل َُمو ْا َأ َّن ِفيكُ ْم َر ُسولَ اللّٰ ِ } َف َ‬
‫ان َو َز َّي َن ُه } َح َّس َن ُه (‪)Celaleyn, C 2, s. 185‬‬
‫يم َ‬
‫{ َو ٰلكِ َّن اللّٰ َ َح َّب َب ِإل َْيكُ ُم ْ ِ‬
‫ال َ‬
‫وق‪)Şevkânî C 5, s. 81( ،‬‬
‫س ا ْلف ُُس ِ‬
‫{ َوكَ َّر َه ِإل َْيكُ ُم الْكُ فْ َر َوا ْلف ُُس َ‬
‫وق َوا ْلعِ ْص َي َ‬
‫ان } َأ ْي‪َ :‬ج َعلَ ُكلَّ َما ُه َو م ِْن ِج ْن ِ‬
‫ون َع َلَى ِد ِين ِِه ْم‪)Celaleyn, C 2, s. 185( .‬‬
‫ون } اَل َّثا ِب ُت َ‬
‫َلراشِ ُد َ‬
‫{ ا َّ‬
‫(‪)Celaleyn, C 2, s. 185‬‬
‫يم (‪)٨‬‬
‫ِيم َحكِ ٌ‬
‫َف ْض ًل م َِن اللّٰ ِ َون ِْع َم ًة َواللّٰ ُ َعل ٌ‬
‫‪8. Bu, Allah’tan bir lütuf ve nimettir. Allah, bilendir hüküm ve hikmet sahibidir.‬‬
‫وه ُه َو َف ْضلٌ‬
‫{ َف ْض ًل م َِن اللّٰ ِ َون ِْع َم ًة } َأ ْي ٰهذَ ا ال َْعطَ ُاء الَّذِ ي َم َن َحكُ ُم ُ‬
‫يم } فِي ِإ ْن َعا ِم ِه َعل َْي ِه ْم‪.‬‬
‫ِيم } ِب ِه ْم { َحكِ ٌ‬
‫{ َواللّٰ ُ َعل ٌ‬
‫ِن ل َُد ْن ُه‪)İbn Kesîr C 7, s. 353( ،‬‬
‫ِم ْن ُه َعل َْيكُ ْم َون ِْع َم ٌة م ْ‬
‫(‪)Celaleyn, C 2, s. 186‬‬
‫ِيم ِب َم ْن َي ْس َت ِح ُّق ال ِْه َد َاي َة م َِّم ْن َي ْس َت ِح ُّق‬
‫يم } َأ ْي َعل ٌ‬
‫ِيم َحكِ ٌ‬
‫{ َواللّٰ ُ َعل ٌ‬
‫ا ْلغِ َو َايةَ‪)İbn Kesîr C 7, s. 353( ،‬‬
‫اه َما َعلَى ْ ُ‬
‫ال ْخ َرى َف َقا ِتلُوا ا َّلتِي َت ْبغِ ي‬
‫ِين ا ْق َت َتلُوا َف َأ ْصل ُِحوا َب ْي َن ُه َما َف ِإ ْن َب َغ ْت ِإ ْح َد ُ‬
‫َو ِإ ْن طَ ا ِئ َف َتانِ م َِن ال ُْم ْؤ ِمن َ‬
‫ين (‪)٩‬‬
‫اء ْت َف َأ ْصل ُِحوا َب ْي َن ُه َما ِبال َْع ْدلِ َو َأقْسِ طُ وا ِإ َّن اللّٰ َ َ ُي ِح ُّب ال ُْم ْقسِ طِ َ‬
‫ِيء ِإلَى َأ ْم ِر اللّٰ ِ َف ِإ ْن َف َ‬
‫َح َّتى َتف َ‬
‫‪9. Eğer müminlerden iki grup çarpışırlarsa, hemen aralarını düzelterek barıştırın. Eğer onlardan biri‬‬
‫‪(Allah’ın hükmüne razı olmayarak) saldırırsa, o vakit saldıranla, Allah’ın emrine dönünceye kadar‬‬
‫)‪savaşın. (Sonunda teslim olur Allah’ın emrine) dönerse, yine adaletle aralarını düzeltin ve (her işte‬‬
‫‪adaletli davranın. Şüphesiz ki Allah, adil davrananları sever.‬‬
‫اب اللّٰ ِ (‪)Taberî, C 9, s. 7532‬‬
‫ا ْق َت َتلُوا‪َ ،‬ف َأ ْصل ُِحوا َأ ُّي َها ال ُْم ْؤ ِم ُن َ‬
‫ون َب ْي َن ُه َما ِب ُّ‬
‫الد َعا ِء ِإلَى ُحكْ ِم كِ َت ِ‬
‫يمانِ‬
‫َو ِإ ْن طَ ا ِئ َف َتانِ م َِن َأ ْه ِل ْ ِ‬
‫ال َ‬
‫اب اللّٰ ِ (‪)Şevkânî C 5, s. 84‬‬
‫{ َف َأ ْصل ُِحوا َب ْي َن ُه َما } ِب ُّ‬
‫الد َعا ِء ِإلَى ُحكْ ِم كِ َت ِ‬
‫ت (‪)Celaleyn, C 2, s. 186‬‬
‫{ َف ِإ ْن َب َغ ْت } َت َع َّد ْ‬
‫ِيء ِإلَى َأ ْم ِر اللّٰ ِ ) َي ُقولُ ‪َ :‬ح َّتى َت ْر ِج َع ِإلَى ُحكْ ِم اللّٰ ِ الَّذِ ي َح َك َم فِي كِ َتا ِب ِه َب ْي َن َخ ْل ِق ِه (‪)Taberî, C 9, s. 7532‬‬
‫( َح َّتى َتف َ‬
‫ِين‪)Şevkânî C 5, s. 84( ،‬‬
‫ين } َأ ْي‪َ :‬و َأ ْعدِ لُوا ِإ َّن اللّٰ َ ُي ِح ُّب ال َْعا ِدل َ‬
‫{ َو َأقْسِ طُ وا ِإ َّن اللّٰ َ ُي ِح ُّب ال ُْم ْقسِ طِ َ‬
‫‪156‬‬
‫‪VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER‬‬
‫ون (‪)١٠‬‬
‫ون ِإ ْخ َو ٌة َف َأ ْصل ُِحوا َب ْي َن َأ َخ َو ْيكُ ْم َوا َّت ُقوا اللّٰ َ ل ََعلَّكُ ْم ُت ْر َح ُم َ‬
‫ِإ َّن َما ال ُْم ْؤ ِم ُن َ‬
‫‪10. Bütün müminler kardeştir. O hâlde, (her ne zaman araları açılırsa) iki kardeşinizin arasını düzeltin ve‬‬
‫‪Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.‬‬
‫يب ُه (‪)Zemahşerî C 4, s. 356‬‬
‫… َو َع ِن ال َّن ِب ِي َصلَّى اللّٰ ُ َعل َْي ِه َو َسل ََّم‪َ :‬ال ُْم ْسل ُِم َأ ُخو ال ُْم ْسل ِِم َل َيظْ ل ُِم ُه ‪َ ،‬و َل َي ْخذُ ُل ُه ‪َ ،‬و َل ُيعِ ُ‬
‫ّ‬
‫يمانِ ِبال َْع ْدلِ (‪)Taberî, C 9, s. 7536‬‬
‫ِين م َِن َأ ْه ِل ْ ِ‬
‫اس ِب َأ َدا ِء َف َرائ ِِض ِه َعل َْيكُ ْم فِي ْ ِ‬
‫ال ْصال َِح َب ْي َن ال ُْم ْق َت ِتل َ‬
‫َو َخا ُفوا اللّٰ َ َأ ُّي َها ال َّن ُ‬
‫ال َ‬
‫ال ْصال َِح َب ْي َن‬
‫{وا َّت ُقوا اللّٰ َ ل ََعلَّكُ ْم ُت ْر َح ُم َ‬
‫اس ِب َأ َدا ِء َف َرائ ِِض ِه َعل َْيكُ ْم فِي ْ ِ‬
‫َ‬
‫ون} َي ُقولُ َت َعالَى ذ ِْك ُر ُه‪َ :‬و َخا ُفوا اللّٰ َ َأ ُّي َها ال َّن ُ‬
‫َ‬
‫ْ‬
‫يمانِ ِبال َْع ْدلِ (‪)Taberî, C 9, s. 7536‬‬
‫ِين م َِن أ ْه ِل ِ‬
‫ال ُْم ْق َت ِتل َ‬
‫ال َ‬
‫ين ا َٰم ُنوا َل َي ْس َخ ْر ق َْو ٌم م ِْن ق َْو ٍم َع َسى َأ ْن َيكُ و ُنوا َخ ْي ًرا ِم ْن ُه ْم َو َل ن َِس ٌاء م ِْن ن َِسا ٍء َع َسى َأ ْن َيكُ َّن َخ ْي ًرا ِم ْن ُه َّن‬
‫َيا َأ ُّي َها الَّذِ َ‬
‫َو َل َت ْلمِ ُزوا َأ ْنف َُسكُ ْم َو َل َت َن َاب ُزوا ِب ْ َ‬
‫يمانِ َو َم ْن ل َْم َي ُت ْب َف ُأو ٰلئ َ‬
‫ون (‪)١١‬‬
‫س ِال ْس ُم ا ْلف ُُس ُ‬
‫ِك ُه ُم الظَّ ال ُِم َ‬
‫وق َب ْع َد ْ ِ‬
‫ال ْل َق ِ‬
‫ال َ‬
‫اب ِب ْئ َ‬
‫‪11. “Ey iman edenler! Bir topluluk, başka bir toplulukla alay etmesin. Belki (alay ettikleri kimseler),‬‬
‫‪kendilerinden iyidirler. Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinler. Belki onlar, kendilerinden iyidirler.‬‬
‫‪Birbirinizde kusur aramayın; birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın. iman ettikten sonrafasıklık ne kadar‬‬
‫”‪çirkindir! Kim tevbe etmezse, işte onlar, zalimdirler.‬‬
‫َ‬
‫ِيرا‬
‫ِير َغن ًِّيا‪َ ،‬أ ْو َفق ً‬
‫{ َل َي ْس َخ ْر ق َْو ٌم م ِْن ق َْو ٍم } َقالَ ‪َ :‬ل َي ْه َز ْأ ق َْو ٌم ِب َق ْو ٍم َأ ْن َي ْسألَ َر ُج ٌل َفق ٌ‬
‫ال ن َِس ٌاء م ِْن ن َِسا ٍء } َأ ْي‪َ :‬و َ‬
‫{ َو َ‬
‫ور ِب ِه َّن (‪)Şevkânî C 5, s. 85‬‬
‫ال َي ْس َخ ْر ن َِس ٌاء م ِْن ن َِسا ٍء { َع َسى َأن َيكُ َّن } َال َْم ْس ُخ ُ‬
‫ِن ق َْو ٍم َع َسى َأ ْن َيكُ و ُنوا َخ ْي ًرا ِم ْن ُه ْم } عِ ْن َد اللّٰ ِ (‪)Celaleyn, C 2, s. 186‬‬
‫{م ْ‬
‫(‪)Taberî, C 6, s. 7536‬‬
‫وء ِم ْن ُه ْم َخ ْي ٌر م َِن‬
‫( َع َسى َأ ْن َيكُ و ُنوا َخ ْي ًرا ِم ْن ُه ْم ) َي ُقولُ ‪َ :‬ال َْم ْه ُز ُ‬
‫{ َو َ‬
‫اس‪)İbn Kesîr C 7, s. 356( .‬‬
‫ال َت ْلمِ ُزوا َأ ْنف َُسكُ ْم } َأ ْي َل َت ْلمِ ُزوا ال َّن َ‬
‫ِين (‪)Taberî, C 9, s. 7536‬‬
‫ال َْه ِ‬
‫ازئ َ‬
‫{ َو َل َت َن َاب ُزوا ِب ْ َ‬
‫اب } َأ ْي َل َت َد َاع ْوا ِب ْ َ‬
‫ص‬
‫وء َّ‬
‫ال ْل َق ِ‬
‫ال ْل َق ِ‬
‫الش ْخ َ‬
‫اب‪َ ،‬وهِ َي ا َّلتِي َي ُس ُ‬
‫{ َو َل َت َن َاب ُزوا ِب ْ َ‬
‫ب َيكْ َر ُه ُه‪َ ،‬و ِم ْن ُه َيا فَاسِ ُق َيا كَ اف ُِر (‪)Celaleyn, C 2, s. 186‬‬
‫اب } َل َي ْد ُعو َب ْع ُضكُ ْم َب ْع ًضا ِب َل َق ٍ‬
‫ال ْل َق ِ‬
‫اع َها‪)İbn Kesîr C 7, s. 356( .‬‬
‫َس َم ُ‬
‫ِب م ِْن‬
‫س ِال ْس ُم ا ْلف ُُس ُ‬
‫وق َب ْع َد ْ ِ‬
‫يمانِ } إلَى َم ْن َد َعي فَاسِ ًقا َو ُه َو َتائ ٌ‬
‫ال َ‬
‫{ ِب ْئ َ‬
‫{ َف ُأو ٰلـئ َ‬
‫ل ْرت َِكا ِب ِه ْم َما َن َهى اللّٰ ُ َع ْن ُه‪)Şevkânî, C 5, s. 86( ،‬‬
‫ِك ُه ُم الظَّ ـال ُِم َ‬
‫ون } ِ ِ‬
‫ِس ِقهِ‪)Taberî, C 6, s. 7541( ،‬‬
‫فْ‬
‫ِين َع ْن كَ ث ِي ٍر م َِن ََّ‬
‫ِير ِم ْن ُه‬
‫َي ُقولُ َت َعالَى َناهِ ًيا عِ َبا َد ُه ال ُْم ْؤ ِمن َ‬
‫الظ ِّن‪َ ...‬فل َْي َت َج َّن ْب كَ ث ٌ‬
‫‪157‬‬
‫ا ِْحت َِياطً ا (‪)İbn Kesir, C 7, s. 357‬‬
‫‪TEFSİR‬‬
‫ض الظَّ ِّن ِإث ٌْم َو َل َت َج َّس ُسوا َو َل َي ْغ َت ْب َب ْع ُضكُ ْم َب ْع ًضا َأ ُي ِح ُّب‬
‫ِيرا م َِن الظَّ ِّن ِإ َّن َب ْع َ‬
‫َيا َأ ُّي َها الَّذِ َ‬
‫ين ا َٰم ُنوا ْ‬
‫اج َتن ُِبوا كَ ث ً‬
‫يم (‪)١٢‬‬
‫وه َوا َّت ُقوا اللّٰ َ ِإ َّن اللّٰ َ َت َّو ٌ‬
‫َأ َح ُد ُك ْم َأ ْن َي ْأ ُكلَ ل َْح َم َأ ِخي ِه َم ْي ًتا َف َك ِر ْه ُت ُم ُ‬
‫اب َر ِح ٌ‬
‫!‪12. Ey iman edenler‬‬
‫)‪(Birbiriniz hakkında) yersiz zanda bulunmaktan kaçının; çünkü (bu şekildeki) zannın bir kısmı (da‬‬
‫‪günahtır; birbirinizin gizli yönlerini araştırmayın ve arkanızdan birbirinizi çekiştirmeye kalkışmayın.‬‬
‫‪Aranızdan, hiç ölmüş kardeşinin etini yemek isteyen kimse çıkar mı? Hayır, siz ondan iğrenirsiniz.‬‬
‫‪Ve Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah tövbeleri çok kabul edendir, çok merhametlidir.‬‬
‫َ‬
‫الس ْو ِء‬
‫بي َصلَّى اللّٰ ُ َعل َْي ِه َو َسل ََّم ‪َّ :‬‬
‫إن اللّٰ َ َت َعالَى َح َّر َم م َِن ال ُْم ْسل ِِم َد َم ُه َوعِ ْر َض ُه َوأ ْن َيظُ َّن ِب ِه ظَ َّن َّ‬
‫َع ِن ال َّن ِّ‬
‫(‪)Zemahşerî C 4, s. 362‬‬
‫اح ُب ُه‬
‫الث ُْم ‪ :‬اَلذَّ ْن ُب الَّذِ ي َي ْس َت ِح ُّق َص ِ‬
‫َو ْ ِ‬
‫اب (‪)Zemahşerî C 4, s. 362‬‬
‫ا ْلعِ َق َ‬
‫ات‬
‫{ َو َل َت َج َّس ُسوا } َي ُقولُ ‪َ :‬ن َهى اللّٰ ُ ال ُْم ْؤم َِن َأ ْن َي َت َت َّب َع َع ْو َر ِ‬
‫ِن‪)Taberî, C 6, s. 7542( .‬‬
‫ال ُْم ْؤم ِ‬
‫{ َو َ‬
‫اولْ َب ْع ُضكُ ْم َب ْع ًضا ِبظَ ْه ِر ال َْغ ِْي ِب ِب َما‬
‫ال َي ْغ َتب َب ْع ُضكُ م َب ْع ًضا} َأ ْي‪َ :‬ل َي َت َن َ‬
‫ِك‪َ ،‬قالَ ‪َ :‬ف َكذٰ ل َ‬
‫أخي ِه َم ْي ًتا } قَالُوا‪َ :‬نكْ َر ُه ذٰ ل َ‬
‫ِك َفا َّت ُقوا اللّٰ َ‪)Taberî, C 6, s. 7545( .‬‬
‫أح ُد ُك ْم َأ ْن ي ْأ ُكلَ ل َْح َم ِ‬
‫{ َأ ُي ِح ُّب َ‬
‫وه َف َل َتفْ َعلُوا‪،‬‬
‫وه } َقالَ ا ْلف ََّر ُاء‪َ :‬ت ْقدِ ُير ُه‪َ :‬ف َق ْد كَ ِر ْه ُت ُم ُ‬
‫{ َف َك ِر ْه ُت ُم ُ‬
‫وء ُه‪)Şevkânî C 5, s. 86( ،‬‬
‫َي ُس ُ‬
‫(‪)Şevkânî C 5, s. 87‬‬
‫إخ َوا ًنا‪،‬‬
‫َقالَ َر ُسولُ اللّٰ ِ َصلَّى اللّٰ ُ َعل َْي ِه َو َسل ََم‪َ “ :‬ل ُتقَاطِ ُعوا َو َل َت َد َاب ُروا َو َل َت َب َ‬
‫اس ُدوا‪َ ،‬و ُكو ُنوا عِ َبا َداللّٰ ِ ْ‬
‫اغ ُضوا َو َل َت َح َ‬
‫َو َ‬
‫ام (‪)İbn Kesîr C 7, s. 357‬‬
‫ال َي ِح ُّل ل ُِم ْسل ٍِم َأ ْن َي ْه ُج َر َأ َخ ُاه َف ْو َق َث َ‬
‫ال َث ِة َأ َّي ٍ‬
‫يم ل َِم ْن َر َج َع‬
‫اب َعلَى َم ْن َت َ‬
‫يم } َأ ْي َت َّو ٌ‬
‫{ ِإ َّن اللّٰ َ َت َّو ٌ‬
‫اب ِإل َْي ِه َر ِح ٌ‬
‫اب َر ِح ٌ‬
‫‪158‬‬
‫ِإل َْيهِ‪)İbn Kesir C 7, s. 364( ،‬‬
VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Hamd ve şükür arasındaki fark nedir? Açıklayınız.
2. Sadece Allah’a kulluk etmeyi nasıl anlamalıyız? Açıklayınız.
3. Mâûn kelimesi ne anlama gelmektedir? Açıklayınız.
4. Kevser suresindeki “soyu kesik” tabiriyle kastedilen nedir? Açıklayınız.
ُ diye başlaması ne anlama gelir? Açıklayınız.
5. İhlâs suresinin “kul” (‫)ق ْل‬
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi Rahman ve Rahîm isimlerinin arasındaki farkı tam olarak gösterir?
A) Rahman dünyada herkese, Rahîm ahirette sadece inananlara rahmet etmesidir.
B) Rahîm dünyada herkese, Rahman ahirette sadece inananlara rahmet etmesidir.
C) Rahman dünyada sadece inananlara, Rahîm ahirette herkese rahmet etmesidir.
D) Rahman ve Rahîm her ikisinin de dünyada ve ahirette herkese rahmet etmesidir.
E) Rahman ve Rahîm her ikisinin de dünyada herkese rahmet etmesidir.
2. Aşağıdakilerden hangisi Fâtiha suresinin adlarından değildir?
A) Ümmü’l-Kitab
B) Esâsu’l-Kitab
C) Fâtihatu’l-Kitab
D) Seb’u’l-Mesâni
E) Tevdî
3. Aşağıdakilerden hangisi Felâk suresinden çıkarılabilecek bir sonuç olamaz?
A) İnsan doğru düşüncelerini güzel davranışlarla desteklemelidir.
B) İnsanların meziyetleri güzel düşüncelerle gelişir.
C) Her koyun kendi bacağından asılır.
D) Kıskançlıkla başkalarına zarar verilmemelidir.
E) Kötü düşünceler kötü sonuçlara yol açar.
159
TEFSİR
4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi gıpta anlamı içermektedir?
A) Başkasında olsun, bende olmasın.
B) Başkasında da bende de olmasın.
C) Başkasında olmakla beraber bende de olsun.
D) Başkasında olmasın, bende olsun.
E) Başkasında az olsun, bende çok olsun.
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (başarı, dil, fiiliyat, namaz, tevhit, oruç)
1. Besmeleyi okumakla kul, …..ve gücün Allah’ın yardımıyla oluştuğunu kabul eder.
2. “Hamd”; birini iyilik ve güzelliklerinden dolayı …… ile övmektir.
3. Bilindiği gibi imandan sonra salih amellerin esası olarak ……. ve zekât gelir.
4. İhlâs suresi, …….. (Allah’ın birliği) ilkesi üzerinde hassasiyetle durur.
5. ‘İzâ hased’ tabiriyle, kötülüğün niyet aşamasından ……… a geçmesi kastedilmiştir.
Ç. Aşağıda verilen ayet guruplarından birini seçerek bu ayetlerden çıkarılabilecek ilkelerin
neler olabileceği konusunu meallerden araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız.
(Bakara suresi/1–5) - (İsrâ suresi/23–29) - (Mü’minûn suresi/1–10) - (Hucurât suresi/6–12)
160
SÖZLÜK
SÖZLÜK
A
adalet:Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gözetme,
doğruluk, türe. Haklıya hakkını verip suçluyu da
işlediği suça denk bir ceza ile cezalandırma.
adâbı muaşeret: Görgü kuralları.
ağız: Aynı dil içinde ses, şekil, söz dizimi ve anlamca farklılıklar gösterebilen, belli yerleşim bölgelerine veya sınıflara özgü olan konuşma dili.
Ahd-i Atik: Tevrat.
ahiret: Dinî inanışa göre, insanın öldükten sonra
dirilip sonsuza dek kalacağı ve Tanrı’ya hesap vereceği yer, öbür dünya.
ahkâm: Hükümler.
amel: Yapılan iş, edim, fiil. Bir kimsenin dinin
buyruklarını yerine getirmek için yaptıkları.
amel-i salih: Dine göre makbul olan işler.
amentü: Arapça “İnandım.” anlamına gelen ve
İslamiyetin temel inançları olan “Allah’a, onun
meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret
gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanma”yı dile getiren söz.
ana fikir: Bir yazının temeli olan asıl düşünce,
temel fikir.
analiz: Çözümleme.
antoloji: Şairlerin, yazarların, bestecilerin eserlerinden alınmış seçme parçalardan oluşan kitap,
seçki, güldeste.
astroloji: Yıldız falcılığı.
astronomi: Gök bilim.
arife günü: Dinî bayramlardan önceki gün.
ashâb: Sahabeler.
aşevi: Yoksullara parasız yemek yedirilen veya
dağıtılan yer, aşhane. Lokanta.
atasözü: Uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, darbımesel.
atıf: Yöneltme, çevirme. İlişkili bulma.
ayet: Kur’an surelerini oluşturan kısımlardan her
biri.
ayin: Dinî tören.
B
ba’s: Yeniden dirilme, diriltme.
bağışlamak: Herhangi bir kötü davranış için ceza
vermekten vazgeçmek, affetmek. Bir mal veya
hakkı karşılık beklemeden birine vermek, teberru
etmek.
bağlam: Bir düşüncenin, bir yapıtın, bir öğretinin bölümleri arasındaki çelişmeye yer vermeyen
bağlantı.
batıl inanç: Doğaüstü olaylara, gizli ve akıl dışı
güçlere, kehanetlere aşırı derecede bağlı boş inanç.
bâtın: Gizli, görünmeyen.
belagat: İyi konuşma, sözle inandırma yeteneği.
Söz sanatlarını inceleyen bilgi dalı, retorik. Konuyu bütün yönleriyle kavrayarak hiçbir yanlış ve
eksik anlayışa yer bırakmayan, yorum gerektirmeyen, yapmacıktan uzak, düzgün anlatma sanatı.
besmele: “Yarattığı bütün varlıklara bol bol nimet
veren, yardım eden ve bağışlayan Allah’ın adı ile”
anlamına gelen ve bir işe başlarken söylenen ‘Bismillahirrahmanirrahim’in kısaltılmış şekli.
bidat: Hz. Peygamber döneminden sonra ortaya
çıkan, dinî bir delile dayanmayan inanç, ibadet,
fikir ve davranışlar.
botanik: Bitki bilimi.
buğz: Nefret, kin, düşmanlık, tiksinme, iğrenme.
burhan: Kanıt, delil.
büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem
ve davranışlara verilen genel ad, efsun, sihir.
C-Ç
cami: Müslümanların namaz kılmak için toplandıkları yer.
Cebrail: Allah tarafından peygamberlere vahiy
getirmekle görevlendirilen, dört büyük melekten
biri.
cehennem: Dinî inanışlara göre, dünyada günah
işleyenlerin öldükten sonra ceza görecekleri yer.
cennet: Dünyada iyilik yapanların, günahsızların,
öldükten sonra sonsuz bir mutluluğa kavuşacakları yer.
cüz: Kur’an’ın bölünmüş olduğu otuz parçadan
her biri, Kur’an’ın yirmi sayfası.
çorak: Toprak damlara çekilen, su geçirmeyen
killi toprak. Verimli olmayan toprak.
161
TEFSİR
D
darb-ı mesel: Atasözü.
dedikodu: Başkalarını çekiştirmek ve kınamak
üzere yapılan konuşma, kılükâl.
deyim: Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı,
ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği,
tabir.
dil bilim: Yeryüzündeki dilleri ses, biçim, anlam
ve söz dizimi bakımından genel ya da karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim.
din: Allah’ın insanları dünya ve ahirette rahat,
huzur ve saadete (mutluluğa) kavuşturmak için
peygamberleri vasıtasıyla bildirdiği yol, emirler
ve yasaklar. dua: Yakarış. Allah’a yalvarma, yakarış için söylenen dinî metin.
E
ebedî: Sonsuz, ölümsüz.
ebru: Kâğıt süslemeciliğinde kitre, kola vb. yapıştırıcılarla yoğunlaştırılmış su üzerine, neft yağı
ile sulandırılmış yağlı boya damlatılarak yapılan
ve kâğıda geçirilen süs.
edebî: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilişkin, yazınsal.
ehli kitap: İslam literatüründe Yahudi ve Hristiyanlar.
ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve
özellikleri bulunan yöntem veya akım, okul.
erdem: Ahlakın övdüğü iyi olma, alçak gönüllülük, yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı,
fazilet.
esbab-ı nüzul: Kur’an-ı Kerim ayetlerinin inme
nedenleri.
Esma-i Hüsna: Allah’ın en güzel, en şerefli isimleri.
estetik: Sanatsal yaratının genel yasalarıyla sanatta ve hayatta güzelliğin kuramsal bilimi, güzel
duyu, bedii. Güzelliği ve güzelliğin insan belleğindeki ve duygularındaki etkilerini konu olarak
ele alan felsefe kolu.
evkaf: Vakıflar. Vakıf mallarını yöneten kuruluş.
ezelî: Başlangıcı olmayan, öncesiz.
F
farz: Müslümanlıkta, özür olmadıkça yapılması
zorunlu, yapılmaması günah sayılan ibadet.
fıkıh: İslam hukukunda din ve dünya işleri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan
kuralların bütünü.
fıkhî: Fıkıhla ilgili.
fıtrat: Yaradılış, hilkat. İnsanın yaratılıştan sahip
olduğu fiziki özellikler.
fıtri: Doğuştan.
filoloji: Dili ve yazılı belgeleri dil ve tarih açısından inceleme. Dil yoluyla bir toplumun kültürünü
inceleyen bilim, lisaniyat.
G
galaksi: Gök ada. Milyarlarca yıldızdan, yıldız
kümelerinden, bulutsu ve gaz bulutlarından oluşmuş, Samanyolu gibi bağımsız uzay adası.
gazi: Müslümanlıkta düşmanla savaşan veya savaş yapmış kimse.
gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşaktan
kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane. gıybet: Çekiştirme, yerme, kötüleme.
göçebe: Değişik şartlara bağlı olarak belli bir yöre
içinde çadır, hayvan ve öteki araçlarla yer değiştiren, yerleşik olmayan kimse veya topluluk; göçer,
göçkün.
görenek: Bir şeyi eskiden beri görüldüğü gibi
yapma alışkanlığı, âdet, alışkı.
günah: Dinin emir ve yasaklarına aykırı olarak
yapılan ve bazı durumlarda işleyene dünyada yaptırım, ahirette ise azabı gerektiren söz, iş ve davranışlar.
H
hadis: Hz. Muhammed’in söz ve davranışları. Bu
söz ve davranışları inceleyen bilim.
hafız: Kur’an’ı başından sonuna kadar ezberleyip
okuyabilen kimse.
haham: Yahudi din adamı.
halife: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların imamlığını ve din koruyuculuğunu yapmakla görevli kimse.
haram: Din kurallarına aykırı olan, dinî bakımdan yasak olan, helal karşıtı. Yasak.
haşiye: Bir yazmada yazarın verdiği bilgiyi açıklamak ya da aynı konuda daha ayrıntılı bir bilgi
162
SÖZLÜK
vermek amacıyla başka bir yazarca oluşturulan
yazma. Dipnot.
havari: Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yayma
işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısından her
biri.
havza: Bölge, mıntıka.
hayâ: Utanma duygusu, utanç, utanma, sıkılma.
helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan yasaklanmamış olan, haram karşıtı. Kurallara, geleneklere uygun.
hendese: Geometri.
hicret: İslam takviminde tarih başı sayılan Hz.
Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi.
hile: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun, desise, entrika.
hitabet: Etkili söz söyleme sanatı.
hurafe: Dine sonradan girmiş yanlış, batıl inanç.
huşu: Alçak gönüllülük. Tanrı’ya boyun eğme,
gönlü korku ve saygı ile dolu olma.
hutbe: Cuma ve bayram namazlarında minberde
okunan dua ve verilen öğüt.
İ
ibadet: Allah’ın buyruklarını yerine getirme, Allah’a yönelen saygı davranışı.
İbranice: Bugün İsrail’de kullanılan Sami dili.
i’caz: Az sözle çok şey anlatma. Mucizevî.
içtihat: Dinî konularda kıyas yoluyla yeni sonuçlar elde etme, hüküm çıkarma, istinbat.
iffet: Temizlik. Namus.
iftira:. Bir kimseye kasıtlı ve asılsız suç yükleme,
kara çalma, bühtan.
ihanet: Gerektiğinde yardımda bulunmama, bir
kimsenin güvenini yok etme. Evlilikte, sevgide
aldatma, sadakatsizlik. Hıyanet, hainlik.
ihram: 1) Hac veya umreye niyet eden kimsenin diğer zamanlarda yapılması helal olan bazı
davranışları, bu ibadetlerin esaslarını veya bütün
adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram
kılması. 2) Hac veya umre yapmak isteyenlerin
Kabe’ye varmadan önce yasakların başladığı sınır
yerleri olan (Mi’kat) bölgelerinden birinde niyet
ederek giyindikleri dikişsiz, altlı-üstlü iki parçadan oluşan giyisi.
ihsan: İyilik etme, iyi davranma, bağışlama, ba-
ğışta bulunma.
ihtilaf: Ayrılık, anlaşmazlık, aykırılık, uyuşmazlık.
ikrar: Saklamayıp doğruca söyleme, açıkça söyleme. Benimseme, onama, kabul, tasdik.
iktisadî: Ekonomi ile ilgili.
ilham: Tanrı’nın, peygamberlerin yüreğine doldurduğu ilahî âleme özgü duygu ve düşünceler.
inanç: Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma.
Allah’a, bir dine inanma, iman, itikat.
indeks: Bir belgenin ya da bir kitabın içindeki
bilgilerin bulundukları yerlere yollama yapan ya
da bunun için anahtar niteliği taşıyan göstergeler
listesi. Dizin.
infak: Kişinin kendisi, ana ve babası, çocukları,
eşi ve muhtaç olan diğer insanlar için yapmış olduğu her türlü meşru harcama, maddi yardım.
inkâr: Yaptığını, söylediğini, tanık olduğunu saklama, gizleme, yadsıma.
inziva: Dış dünyayla bütün bağlarını keserek
Allah’la birleşebilmek için insanın kendi içine
kapanması. Toplum hayatından kaçıp tek başına
yaşama.
irşat: Doğru yolu gösterme, uyarma.
israf: Gereksiz yere para, zaman, emek vb.ni harcama, savurganlık, tutumsuzluk. Eşyayı çarçur
etme.
İsrailiyyat: Kitab-ı Mukaddes kaynaklı kıssalar,
yorumlar.
itikat: İnanma, inan, inanç.
izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk.
K
Kâbe: Mekke’de bulunan, Müslümanlarca ziyaret ve tavaf edilen kutsal yer.
kadı: Hukuki anlaşmazlıkları ve davaları İslam
fıkhına göre karara bağlamak için devletçe tayin
edilen görevli, hâkim.
kâinat: Evren.
kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklığı bulunan, boy ve soy bakımından da birbirine bağlı
insan topluluğu, budun.
kefaret: Bir günahı Tanrı’ya bağışlatmak umuduyla verilen sadaka veya tutulan oruç.
kelam: Söz. Söyleyiş biçimi, söyleme. Tanrı’nın
varlığını ve İslam dininin doğruluğunu konu edi-
163
TEFSİR
nen bilim.
kevnî: İnsan veya kainatın yaratılışıyla ilgili olan.
kırâat: Okuma. Kur’an’ı belli kural ve işaretlere
göre okuma.
kıskançlık: Bir kimse bir üstünlük gösterdiğinde
veya sevilen birisinin, başkası ile ilgilendiği kanısına varıldığında takınılan olumsuz tutum.
kıssa: Ders alınması gereken kısa hikâye.
kıyamet: Dünyanın sonu ve bütün ölülerin dirilerek mahşerde toplanacağı zaman, kıyamet günü,
mahşer günü.
kibir: Kendini beğenme, başkalarından üstün
tutma, büyüklenme, benlik.
kinaye: Üstü kapalı, sitemli, dokunaklı söz.
kitabet: Yazmanlık, kâtiplik. Kompozisyon, tahrir.
Kitab-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur, İncil’e verilen
ortak ad.
kozmoloji: Evren bilimi.
kozmik: Evrenle ve onun genel düzeniyle ilgili.
kronoloji: Zaman bilimi. Zaman dizini.
kul hakkı: İnsanların birbirlerine geçen emekleri,
hakları.
kutsal: Güçlü bir dinî saygı uyandıran veya uyandırması gereken, kutsi, mukaddes. Tapınılacak
veya yolunda can verilecek derecede sevilen. Allah ve peygamberin önem verdiği, dinî değeri olan
şey.
külfet: Zahmet, sıkıntı, zorluk, zorlu iş.
külliye: Bir caminin çevresinde cami ile birlikte
kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hastane
vb. yapıların bütünü.
kültür: Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde
yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars,
ekin.
L
lafız: Söz, kelime.
lehçe: Bir dilin tarihsel, bölgesel, siyasal sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle
ayrılan kolu, diyalekt.
lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyilik,
yardım, ihsan, inayet, atıfet.
lügat: Sözlük.
M
mahrem: Yakın akrabadan olduğu için nikâh düşmeyen kimse. Başkalarına söylenmeyen, gizli.
mahşer: Kıyamet günü dirilenlerin toplanacakları
yer. Büyük kalabalık.
mahya: Ramazan gecelerinde, camilerde iki
minare arasına gerilen ipler üzerine kandil veya
elektrik ampulleriyle yazılan yazı veya yapılan
resim.
materyal: Gereç.Yazılı, sözlü, görüntülü, kaydedilmiş her türlü belge.
meal: Anlam, kavram. Tercüme, çeviri.
mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kullanılan söz. Bir kelimeyi veya kavramı kabul edilenin dışında başka
anlamlara gelecek biçimde kullanma, metafor.
medeniyet: Uygarlık.
medrese: İslam ülkelerinde, genellikle İslam dini
kurallarına uygun bilimlerin okutulduğu yer. Fakülte.
melek: Allah ile insan arasında aracılık yapan
manevi varlık. Erkeklik ve dişilikleri olamayan,
doğmayan ve doğurmayan, Allah’ın izniyle çeşitli
şekillere girebilen, gözle görülmeyen, Allah’a tam
itaat eden varlık, elçi.merhamet: Bir kimsenin,
veya bir başka canlının karşılaştığı kötü durumdan duyulan üzüntü, acıma.
mescit: Müslümanların ibadet yeri, cami, namazgâh. Türk toplumunda ibadet edilen küçük yerlere
mescit, büyüklerine de cami denir. Yeryüzünde ilk
yapılan mescit Kâbe’dir.
mesel: Masal, bilmece, fıkra. Ders alınacak hikâye.
metafizik: Fizik ötesi.
mevali: Emevi ve Abbasi dönemlerinde Arap olmayan Müslümanlara verilen ad.
mezhep: Bir dinin görüş, yorum ve anlayış ayrılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri.
mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kâbe yönünü gösteren, duvarda bulunan ve imama ayrılmış
olan oyuk veya girintili yer.
minber: Camilerde hutbe okunan merdivenli,
yüksekçe yer.
miras: Birine, ölen bir yakınından kalan mal
164
SÖZLÜK
mülk, para veya servet. Bir neslin kendinden sonra gelen nesle bıraktığı şey.
mucize: Peygamberlerin kendilerine inanmayan
insanlara peygamberliklerini ispat etmek amacıyla Allah’ın iznine bağlı olarak gösterdikleri olağanüstü olaylar, hâller. İnsanları hayran bırakan,
tabiatüstü sayılan olay.
mufassal: Ayrıntılı.
muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, kendisiyle konuşulan kimse.
mukabele: Toplu yerlerde yüksek sesle hatim
okunurken Kur’an okumasını bilenlerin gözleriyle Kur’an’ı takip etmesi, bilmeyenlerin dinlemesi.
mukaddime: Ön söz, başlangıç.
mushaf: Aslında türlü sayfalardan oluşan kitap
anlamı taşıyan, sonradan Kur’an anlamına kullanılan bir terim.
musibet: Ansızın gelen felaket, sıkıntı veren şey.
mutasavvıf: Tasavvuf inançlarını benimseyerek
kendini Allah’a adamış kimse, sofi.
mutmain: İnanmış, gönlü kanmış, emin olan.
muttaki: Allah korkusuyla günahlardan korunan,
takva üzere yaşayan insan.
muttasıl: Bitişik, yan yana olan. Aralık vermeden, aralıksız, durmadan, biteviye.
mübelliğ: Tebliğ eden.
müfessir: Kur’an-ı Kerim’i insanların anlayabileceği şekilde Kur’an ilimlerinden yararlanarak
yorumlayan din bilgini.
mülkiye mektebi: Siyasal Bilgiler Fakültesi.
münafık: Dinî kurallara inanmadığı hâlde inanmış gibi görünen.
münderecât: İçindekiler.
münezzeh: Temiz, arı.
müphem: Açık ve belirgin olmaksızın.
müslüman: İslam dininden olan kimse, Muhammedî, Müslim, Müselman.
müspet bilimler: Fizik, kimya, matematik gibi
bilimler. Fen bilimleri.
müstesna: Bir bütünün veya kuralın dışında olan,
kural dışı, şaz. Benzerlerinden üstün olan, benzerleri az bulunan.
müşrik: Allah’a inandığını söylediği hâlde birçok
tabiat olayının yaratılmasını ve idaresini Allah’ın
dışında birtakım güçlere bağlayan ve bu güçleri
kutsallaştırarak Allah’a ortak koşan kimse.
mütevazı: Alçak gönüllü. Gösterişsiz, iddiasız.
N
nahiv: Arapçada söz dizim, sentaks.
nass: Kur’an-ı Kerim ve hadislerde bir konu hakkındaki açık hüküm ve bunu gösteren sözler.nebi:
Allah’ın kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip olduğu gibi insanlara aktaran, onları vahye inanmaya ve itaat etmeye çağıran peygamber. nesil: Aynı
çağda yaşayan ve hemen hemen aynı yaşta bulunan kimselerin tümü, kuşak.
nüsha: Bir yapıtın, bir yazının basılmış ya da yazılmışlarından her biri.
Ö
örf: Aklın ve dinin iyi ve güzel bulduğu, akıl tarafından reddedilmeyen güzel şeyler.
özdeyiş: Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi
kısa ve kesin bir biçimde anlatan, genellikle kim
tarafından söylendiği bilinen özlü söz, vecize, kelamıkibar.
P
panayır: Belli zamanlarda ve genellikle küçük
yerleşim birimlerinde kurulan, sergi niteliğini de
taşıyan büyük pazar.
peyderpey: Azar azar, bölüm bölüm, yavaş yavaş.
peygamber: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildiren, onları dine çağıran kimse, elçi, resul.
put: Doğaüstü güç ve etkisi olduğuna inanılan
canlı veya cansız nesne.
R
Rahîm: Koruyan, acıyan, merhamet eden Allah.
Rahman: Herkese, her canlıya merhamet eden
Allah.
rahmet: Birinin suçunu bağışlama, merhamet
etme. Halk ağzında yağmur.
ramazan: Oruç tutulan ay. Ay takviminin dokuzuncu ayı, üç ayların sonuncusu.
resul: Allah’ın kendi katından kullarına göndermiş olduğu inanç esaslarını, ibadet biçimlerini,
ahlaki kuralları, tüm emir ve yasaklarını bildirmek, insanlara güzeli, doğruyu ve yanlış olan şey-
165
TEFSİR
leri açıklamak üzere görevlendirdiği ve vahiyle
desteklediği seçilmiş insan.
re’y: Kur’an-ı Kerim ve sünnetin açıkça çözüme
kavuşturmadığı meseleleri ayet ve hadislerin ışığında karara bağlamak ve bir çözüm bulmak için
takip edilen yol, bu konularda görüş belirtme.
riayet: Uyma, boyun eğme.
rivayet: Bir olay, bir haber veya sözü nakletme.
riya: İkiyüzlülük, gösteriş.
S
sahabe: Hz. Peygamber zamanında yaşamış,
Müslüman olarak Peygamberi çok kısa bir süre
olsa da görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve
yine Müslüman olarak ölmüş kimse.
salat: Namaz.
salavat: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için
okunan dua.
sarf: Dil bilgisi, yapı bilgisi.
sarih: Açık, net.
sebil: Kutsal günlerde karşılık beklemeden hayır
için dağıtılan içme suyu. Genellikle camilere bitişik özel bir biçimde yapılmış, karşılık beklemeden
hayır için içme suyu dağıtılan taş yapı, sebilhane.
Halk ağzında meyan kökü şerbetini bir hayır için
dağıtma.
sentez: Yalından karmaşık olana, külliden cüziye,
zorunludan olasıya, ilkeden onun uygulanmasına,
genel yasadan bireysel duruma, nedenden etkiye,
öncülden varılan sonuca giden düşünme biçimi,
bireşim.
sevap: Hayırlı bir davranış karşısında Allah tarafından verileceğine inanılan ödül.
sistematik: Belli bir sistem üzerine kurulu, yönteme dayalı.
sosyoloji: Toplum bilimi.
suhuf: Dört büyük kitap dışında bazı peygamberlere gönderilen ilahî bildirim.
sûr: İsrafil’in kıyamet kopmadan önce ve yeniden dirilişi bildirmek üzere üflediği niteliğini bilmediğimiz alet.
sure: Kur’an’ın yüz on dört bölümünden her biri.
sünnet: Hz. Muhammed’in Müslümanlarca uyulması gerekli sayılan davranışları ve herhangi bir
konuda söylemiş olduğu söz.
Ş
şadırvan: Genellikle cami avlularında bulunan,
çevresindeki musluklardan ve ortasındaki fıskiyeden su akan, üzeri kubbeli veya açık havuz.
şahit: Tanık.
şehit: Allah yolunda veya Allah’ın kutsal kabul
ettiği din, vatan, namus, mal ve can güvenliği için
cihat ederken öldürülen mümin.
şerh: Açma, ayırma. Bir anlatım veya kitabı açıklama, yorumlama. Bir şeyi açıklamak amacıyla
yazılmış kitap. Açık ve ayrıntılı anlatma.
şirk: Allah’ın birden çok olduğuna inanma, Allah’a ortak tanıma, eş koşma.
T
taassup: Bağnazlık.
tabiin: Sahabeleri görmüş olan Müslümanlara verilen isim.
tahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynatma,
değiştirme.
takva: Allah’tan korkma. Dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyurduklarını yerine getirme,
züht.
tan yeri: Güneşin doğmak üzere olduğu sırada,
ufukta hafifçe aydınlanan yer.
tarikat: Aynı dinin içinde birtakım yorum ve
uygulama farklılıklarına dayanan, bazı ilkelerde
birbirinden ayrılan, Allah’a ulaşma ve onu tanıma
yollarından her biri.
tasavvuf: İslam’ın ruhi ve manevi yönünü öne çıkaran, insana Allah’ı görüyormuşçasına bir ibadet
ve davranış bilinci kazandırmayı hedefleyen düşünce biçimi, hayat tarzı.
tashih: Düzeltme, düzeltim, düzelti.
tasnif: Bölümleme, sınıflama.
tavaf: İslam dininde hac sırasında Kâbe’nin çevresini yedi kez dönme.
tebeu’t tabiin: İslam dininde tabiini görmüş
Müslümanlar.
tebliğ: “Allah’ın kendilerine indirmiş olduğu vahiyleri insanlara eksiksiz olarak bildirmesi.” anlamında peygamberlerin sıfatlarından biri.
tecvit: Kur’an’ın doğru okunmasını sağlayan bilim. Kelimelerin söylenişinde, seslerin çıkışlarına,
uzunluk ve kısalıklarına göre okunması.
tefekkür: Düşünme, düşünüş.
166
SÖZLÜK
tedvin: Derleme, toplama.
tefecilik: Hizmet ve emek karşılığı olmaksızın
paranın kullanılmasına karşılık olarak elde edilen
ve dinen helal olmayan kazanç.
telkin: Bir duyguyu, bir düşünceyi aşılama.
teori: Bir olay, bir yapı yada düzenin nedenlerini
açıklamak isteyen genel düşünce, görüş; kuram.
tenkit: Eleştiri.
terkip: Birleşim, birleştirme, bir araya getirme.
tertip: Uygun bir sıraya, düzene koyma, sıralama.
tesadüf: Yalnız ihtimallere bağlı olduğu düşünülen olayların kesin olmayan, değişebilen sebebi.
Rastlantı, rast geliş.
teşbih: Benzetme.
tevazu: Alçak gönüllülük.
tevekkül: Herhangi bir işte elinden geleni yapıp
daha sonrasını Allah’a bırakma.
tevhit: Allah’ı zatında, sıfatlarında ve fiillerinde
birleme, tek ve eşsiz olduğuna inanma, ona hiçbir şeyi şirk koşmadan ibadeti yalnızca Allah için
yapma.
tevil: Yorum, açıklama.
tezhip: Yazma kitaplarda, sayfaların yaldız ve
boya ile bezenmesi, yaldızlama. Süsleme, bezeme.
tilavet: Kur’an’ı güzel ve yüksek sesle, usulünce
okuma.
tövbe: İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar verme.
U-Ü-V
usul: Bir amaca erişmek için izlenen düzenli yol,
tutulan yol, yöntem, tarz.
ümmet: Din ve inanç birliği temelinde biraraya
gelen ve aynı peygambere bağlanan insanlar topluluğu, bir din üzerinde birleşen millet.
üslup: Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi,
tarz.
vaaz: Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yaptığı,
genellikle öğüt niteliği taşıyan dinî konuşma. Bir
kimseye kalbini yumuşatacak, kendisini doğruluğa, iyiliğe götürecek biçimde söz söyleme.
vacip: Yapılması gerekli, zorunlu olan. Dince yükümlü sayılan insanların yerine getirmesi zorunlu
olan işler, farz emirler. İslam hukuk bilginlerinin
çoğu, vacibi farz anlamında kullanmışlardır. İslam
fıkhında yapılması farz seviyesinde olmayan fakat
sünnetten daha kuvvetli olan dini hükümler.
vaftiz: Hristiyanlıkta yeni doğan çocuğa ilk günahı silmek ve onu Hristiyanlaştırmak amacıyla
yapılan kutsal işlem.
vahiy: Allah tarafından Hz. Muhammed’e bildirilen ve Kur’an-ı Kerim’de biraraya getirilen ilahi
bilgiler, ayetler.
vahiy kâtibi: Allah tarafından gönderilen buyrukları yazan kimse. Peygamber efendimize gelen
vahiyleri, onun emri ile yazan sahabelere verilen
isim.
vasiyet: Bir kimsenin ölümünden sonra yapılmasını istediği şey.
Y-Z
yörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince
izlediği yol. Hareketli bir noktanın izlediği veya
çizdiği yol, mahrek.
zahit: Şeytanın hile ve tuzaklarına, aşırı istek ve
tutkulara karşı durabilen, dünya nimetlerine gereğinden fazla bağlanmayıp kendini Allah’a vermeye gayret eden; bu sayede ahlaken ve ruhen gelişen kimse.
zahir: Açık, belli.
zekât: Dinen zengin olan Müslümanların dinî
bir görev olarak her yıl mallarının ve paralarının
yüzde iki buçuğunu ibadet niyetiyle, fakirler başta
olmak üzere Kur’an-ı Kerim’in belirlemiş olduğu
yerlere vermeleri.
zikir: Allah’ı anmak amacıyla yapılması ve söylenmesi istenen dua, ibadet, tespih ve övgü sözleri.
zirâ: Eskiden kullanılan ve günümüzde altmış
dört cm’ye denk gelen bir çeşit uzunluk ölçüsü
birimi.
zooloji: Hayvan bilimi.
zulüm: Güçlü bir insanın yasaya veya vicdana aykırı olarak başkasını uğrattığı kötü durum, kaygı,
acımasızlık, haksızlık, cefa.
züht: Allah’ı anmaktan alıkoyacak şeylerden yüz
çevirme, dünyaya ve dünyalıklara bağlanmama.
167
TEFSİR
KAYNAKÇA
Abdulazim ez-Zerkâni, Menahilu’l-İrfan, Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, Kahire, 1943.
Ahmed el-Vahidi, en-Neysâbûri, Esbâbü’n-Nüzûl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut, 1991.
Ahmet b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut, 1991.
Albayrak, Halis, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Yöntem”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar,
MEB Yayınları, Ankara, 2000.
Albayrak, Halis, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri, Şule Yayınevi,
(4. baskı), 1998.
Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1969.
Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, C I-XII, İstanbul, 1997.
Baş, Erdoğan, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, Pınar Yayınları, İstanbul, 2003.
Baş, Erdoğan, Tefsir İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III,
Ensar Yayınları, İstanbul, 2002.
Bilmen, Ömer Nasûhi, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Yayınları, C I-VIII,
İstanbul,1985.
Birışık, Abdülhamit, Kıraat İlmi ve Tarihi, Emin Yayınları, Bursa, 2004.
Buharî, el-Câmiu’s-sahih, Darü’t-Tıbbatü’l Amire, İstanbul, H 1315.
Buharî, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Candan, Abdülcelil, Kur’an Okurken Zihne Takılan Ayetler, Elest Yayınevi, İstanbul, 2004.
Celaluddin es-Suyuti, el-İtkân fi Ulumi’l-Kur’an, (4. baskı), İstanbul, 1978.
Cemâleddin el-Kâsımî, Kur’an’ı Anlamak Tefsîr İlminin Temel Meseleleri, İstanbul, 1990.
Cerrahoğlu, İsmail , Tefsir Tarihi I-II, Fecr Yayınevi, Ankara, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991.
Cerrahoğlu, İsmail, Garibu’l-Kur’an, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13.
el-Cessâs, Ebubekr Ahmed Râzî, Ahkâmu’l Kur’an, Beyrut: 2008.
Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim C I-III, Ahmed Said Matbaası, İstanbul,
1957.
Çetin, Abdurrahman, Kur’an’ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, Ensar Yayınevi,
İstanbul, 2005.
Çetiner, Bedrettin, Kur’an’da Meseller, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 29.
Çolak, Fatih, Kur’an’ın Nazil Olduğu Yedi Harf Ruhsatı, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları C III,
Ensar Yayınevi, İstanbul, 2002.
Dağdeviren, Alican, Kur’an’da Sorular ve Cevaplar, Yeni Akademi Yayınları, İzmir, 2006.
Demirci, Muhsin, Kur’an ve Yorum, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2006.
Demirci, Muhsin, Kur’an Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003.
Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006.
Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü, İFAV Yayınları, İstanbul, 2007.
Demirci, Muhsin, Ku’an’ın Müteşabihleri Üzerine, Birleşik Yayıncılık, İstanbul, 1996.
Derveze, M. İzzet, Et-Tefsirü’l- Hadîs, Ekin Yayınları, C I-VII, İstanbul, 1997.
Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009.
Doğrul, Ömer Rıza, Kur’an’dan Ayetler, Yüksel Yayınevi, İstanbul, 1944.
Duman, M. Zeki, Vahiy Gerçeği, Fecr Yayınları, Ankara, 1997.
el-Isfahânî er-Râğıb, Müfredât Elfâzı’l-Kurân, Beyrut, 1992.
168
KAYNAKÇA
Eren, Şadi, Kur’an’da Teşbih ve Temsiller, Yeni Akademi Yayınevi, İstanbul, 2006.
Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat (hzl.: M. Ertuğrul Düzdağ), Çağrı Yayınları, İstanbul, 2006.
Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir (çev.: Ahmet Ertürk, Cahit Koytak), İşaret
Yayınları, İstanbul, 1999.
Fahreddin er-Râzî, Mefâtihu-l-Gayb, Tefsir-i Kebir, Beyrut, 1981.
Fazlur Rahman, İslam (çev.: Mehmet Dağ, Mehmet Aydın), Selçuk Yayınları, Ankara, 1993.
Fehd Süleyman er-Rûmi, Usulü’t-Tefsir ve Menâhicüh, Riyad, H 1413.
Hamidullah, Muhammed, Kur’an-ı Kerîm Tarihi (çev.: Mehmet Sait Mutlu), Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Hüseyin ez-Zehebi, et-Tefsir ve’l-müfessirun C I-III, Kahire, 1985.
İbn Haldun, Târihu İbn Haldun (Mukaddime) C I-VIII, Beyrut, 2001.
İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Kahraman Yay, C I-VIII, İstanbul, 1984.
İbn-i Manzûr, Ebu’l-Fâdıl Cemâle’d-dîn M. b. Mükrim, Lisânu’l-Arab, Beyrut,1994.
İslam Alimleri Ansiklopedisi, Komisyon, C 14, İstanbul, Tarihsiz.
İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1988- 2006.
İslam’a Giriş: Gençliğin İslam Bilgisi (ed. Hayati Hökelekli), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2006.
Karaçam, İsmail, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri, (9. Baskı), İlahiyat
Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002.
Karagöz, İsmail, İslam’ın Ana Kaynakları Kur’an ve Sünnet, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2007.
Katip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’l- Ahak (hzl.: Orhan Şaik Gökyay), Milli Eğitim
Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.
Kaya, Mahmut, Kaside-i Bürdeyi Türkçe Söyleyiş, İstanbul, 2001.
Kırca, Celal, Kur’an ve Bilim, Marifet Yayınları, İstanbul, 1997.
Kiziroğlu, İlhami, Genel Biyoloji, Desen Ofset A.Ş., Ankara, 1998.
Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir, (Heyet), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993.
Kurtubî, El-Câmiu’l-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kitabu’l- Arab, C I-XX, Mısır, 1967.
Maturidî, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Müessesetü’l Risale (Tahkik: Fatıma Yusuf El-Hıyemî), C I-V,
Beyrut, 2004.
Mehmet Vehbi, Hulâsatu’l Beyân, Üçdal Neşriyat, C I-XVI, İstanbul, 1949.
Mukatil bin Süleyman, Tefsîr-i Kebîr (çev.: Beşir Eryarsoy) İşaret Yayınları, İstanbul, 2006.
Muslu, Yılmaz, Yaşayan Gezegen, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1980.
Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995.
Özde, Talip, Kur’an ve Nesh Problemi, Fecr Yayınevi, Ankara, 2005.
Paçacı, Mehmet, Kur’an’a Giriş, İslam Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 2006.
Paçacı, Mehmet, Dumlu Ömer, Ana Konularıyla Kur’an, Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Ragıb Isfehani, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, İstanbul, 1986.
Razi, Mefatihu’l Gayb (Tefsir-i Kebir), Huzur Yayınları, C I-XXIII, İstanbul, 2008.
Semih Ebu Muğuli, Kur’an’ın Dilleri Kur’an’da Arapça Olmayan Kelimeler (çev.: Muammer
Erbaş), İnsan Yayınevi, İstanbul, 2003.
Serinsu Ahmet Nedim, Kur’an ve Bağlam, Şule Yayınları, İstanbul, 2008.
169
TEFSİR
Serinsu, Ahmet Nedim, Kur’an’ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, Şule Yayınevi,
İstanbul, 1994.
Suyûtî, Celâleyn, Salah Bilici Kitabevi, C I-II, İstanbul, 1983.
Şamil İslam Ansiklopedisi, C 8, İstanbul, 2000.
Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, Daru’l-Vefâ, C I-V, Mısır, 1997.
Taberî, Câmiu’l-Beyan an Tevîlu’l- Kur’an, Dâru’s- Selam, C I-X, Kahire, 2007.
Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Toshihiko İzutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan (çev.: Süleyman Ateş), Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara, 1975.
Tuna, Taşkın, Güneş Sistemi, Yeni Asya Yayınları, İlim ve Teknik Serisi, İstanbul, 1983.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
Ulutürk, Veli, Kur’an’da Temsili Anlatım, Emsalü’l Kur’an, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995.
Ünal, Mehmet, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, Fecr Yayınları, Ankara, 2005.
Yaşar, Hüseyin, Kur’an’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İstanbul, 1997.
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1979.
Zehebi, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve’l-Müfessirun, Daru’l-Kalem, Beyrut. (Tarihsiz)
Zemahşerî, Keşşaf, Dâru’l- Kütübü’l-İlmiye, C I-V, Beyrut, 1995.
Zerkânî, M. Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’an, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1988.
170