II. Meşrutiyet Devrinde Bir Askeri Meclis

-----
-~--~--- -----~---------,------
----~
i
II.
Meşrutiyet Devrinde
Bir Askeri Meclis: "Şuray-ıAskeri" ".
. *
Adem Olmez
Özet: Bu çalışmanın amacı, ILMeşrutiyet devriaskerimecfislerinden Askeri Şurayı in­
celemektir. AskeriŞura, II Meşrutiyet Devri'nde askeri alanda temel değişikliği temsil eden bir meclistir. Bu meclis, II Meşrutiyet'ten hemen sonra kurulan Meclis-i Mehamm-ı Harbiye 'n bi yerine kurulmuştur. İkinci Meşrutiyet'in ilanınıtakip eden dö~ nemde İttihat ve Terakki !iderleri, yönetimde tecrübeli olmadıkları düşüncesiyle, hükü­
meti eski politikacılara teslim etmek zorunda kalmışlardır. Meclis-i Mehamm-ı Harbi­
· ye 'nin üyeleri de eski Abdülhamid bürokratlarından oluştuğu için yeni dönemde etkili
olamamıştır. Heyet üyesi Ahmet İzzet Paşa, yeniliklere öncülük etmekle birlikte bunların
hepsinde başarılı olamamıştır. Sonunda Enver Paşa 1914 'te başkomutan olduğu zaman
meclis lağvedilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Askeri Şura, II Meşrutiyet, askeri bürokrasi, askeri reform.
A Military Council in the Second Constitutionalist Era: "Şuray,.., Askeri" Abstract: The purpose of this study is to analyze Şuray-ı Askeri (Military Council), one
· ofthe military councilsofthe Second ConstitutionalistEra. Şuray-zAskeri was a coun­
cil that represerited a fondamerıtal change in the field of the military. This council re­
placed Meclis-i Mehamm-ı Harbiye,which was founded right after the Second Constitu­
tionalist Era. During the period following the Second' Constitutionalist Era, convinced
that they were too inexperienced in governing, the leaders of the Committee of Union
and Progress had to hand over politicalpower to former politicians. Besides, the mem­
bers of Meclis-i Mehamm~ı Harbiye fai/ed to be influential since they were comprised
mainly ofAbdülhamid's bureaucrats. After founding, the Military Council investigated
many military issues. Despite his pioneership in reforms: Ahmet İzzetPacha, one ofthe
members of the Committee, was unable to accomplish all ofthem. Finally, the Militaf}'
Council was abohshed, when Enver Pasha became commander-in-chiefin 1914.
Key Words: Military Council (Şuray-ı Askeri), The Second Constitutionalist Era,' mili­
tary bureaucrat, military reform. Il. Meşrutiyet devii, her alanda yenilik düşüncesinin yaygınlaştığı ve toplu­
mun yenilik beklentisi içine girdiği bir dönem oldu. Dolayısıyla Meşrutiyet'in ilanından sonra kurulan Osmanlı hükümetleri, ister istemez kendilerini böyle bir beklentinin içinde buldular. Hiç kuşkusuz bu yenilik beklentilerinin çoğu, II. Abdülhamid'in yönetim anlayışının yansımalarının değişeceği yönündeki eği­
!imlerdi. Bu çerçevede ilk akla gelen pratikler, içinde bulunulan ekonomik sı­
.1
· • Yrd. Doç. Dr., Harran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi.
Ammeİdaresi Dergisi, Cilt 42 Sayı lMart 2009, s. 43-54.
44
Amme4daresi Dergisi
kıntılann gifferlıınesif;'.basKırejiniin1iı kaldıt11niası,padişahmÖzel hafiy~teşkıı~-:
tının lağvedilmesi, basın üzerindeki sansürün kaldırılması ve. askeri kot1ulll,rda
yenilik yapılmasıydı.
. .'.
." .
Budön,em,deaskeri konularda yenilik yapılması fikri, 17. yüzyıldan buyana
askerin savaş gücünü artırma çabalannı içermekle beraber; aynı za­
manda;ILAbdülhamid'in,askeri yönetme biçiminin değişmesini dekapsıyördu.
Biliridiğigibfn Abdülhamid; kendisine sadıkkom:utanlardll,npluştiırduğu he:.
yetlerleaskeriyönetmeyeçalış1l11ştı.' Bu çerçevede 1879'da kurulan AskeriTel­
fiş K()misyonu, kurena denilenüst askeribürokratlardan oluşan bir heyetti. Gazi
AIwıet Mulıtar Paşa, Gazi Ethem Paşa ve İsmail HakkıPaşa gibi ünlukomutan­
lardanoluşan bu heyetin görevi,.·padişahıbe1irliaskeri konular hakkında·bUgi­
tartışılaıi
lendirınekti.Heyetüyeleri,padişahmisteği .doğrultusW1da pekçok·kol1uda.araş­
tırıfiayaparakraporlarını·sunmuşlardı(Ölmez,.2007:115-135}.
II. Meşrutiyet'inilanından sonraortaya çıkan yenilik düşüncesi, II.
Abdülhamid'in askeri yönetme biçiminin de değişmesini gerekli kihyordu. Za~
ten yukarıda sözettiğimiz gibi bu duti.ım, ortaya çıkanyeni anlayışıı1'doğıılbir
sonucuydu. II. Meşrutiyet'in ilanındansonra kurulan Said Paşa kabine si, uzun
ömürlüolamayıncayerine Kamil Paşa kabine si kurulmuş; ve.yenilik Ylibalanı,u
kabineye düşmüştü. KamilPaşa kabinesinin askeri alanda yaptığı ilk yenilikler­
den birisi, II. Abdülhamid'in askeri bütokrasisinitemsil eden Askeri Teftiş Ko­
misyonu'nukaldırarak yerine 8 EylüF'1908'del Meclis-i Mehamm-ılkırbiyea~
dındayeni bir heyet kurmak oldu (Kansu, 2001: 21Ô;Ôlmez, 2008:'2): Nevat
ki bu heyet, gerek Bulgaristan'daki ve Bosna-Hersek'deki dış sorunlar, gerekse
31. Mart Olayı 'na gülen dönemdeki iç. sorunlar nedeniyle y~terince verimli ola­
mamıştl.Zaten,bu dönemde Meclis-i Mebusan da çalışma yapamamıştı. Meşru­
tiyet'inilanından sonra, 17 Aralık 1908'de açılan Meclis-ı Mebusan, n Ş:ubat
1909'da KamilPaşa:nındüşüşüne.kadargeçen iki aylık sütede, yukandasözü
edilensorunlarla liğraşmaktanyasa yapmaya zamanbulamamıştı (Ahmad,
2007:81). Böylece II. Meşrutiyet'in bu ilk askerimeclisinden istenilen sonuç
alınamamıştı: Ayrıca, Meclis~i Mehamm-ı
Harbiye;iıin
ü)releri, n.
Abdülhamid'inçe'vresinde yeralmış komutanlardan oluşuyordu. Bu kişilerin
yeni dönemdeki yenilik anlayışına uz:ak olabileceğid y qüşünülerek bu heyet) 1
Mayıs 1909'da lağvedildi(ATASE,
1996: 126).
. .
.
-
- ,
Biz bu çalışmada yukanda sözünüettiğimiz Meclis-i Mehamm-ı Harbi­
yı::ı'den soTItll,k:urulll,p bir askeri meclisolan Şuray-ı Askereyi3 inceleyeceğiz.B.u
III. Abdiilhıimid'inyönetim anlayışı hakkındaaynntılı bilgi için bakınız: (Akylldız,2006: 176).
Kansı.ı (2001)buheyetin'kurııluşunu llEylül olatak.göstermektedir; ancak,padişahira.desinintarihinidik.
kate alırsak gerçek kuruluş tarihi 8 Eylülolması gerekmektedir. Bu konudaayrıntılı bilgi için bakınız: (Öl­
mez, 2008: 2).
3 Bu heyetin asıl adı Şuray-ı Askeri'dir; ancak, bundan sonra bu heyetten AskeriŞura olarak bahsedile~ektir.
Heyetin adı Turfan tarafından 1836'da kurulan Dar-ı Şuray-ı Askeri ile kanştınlmışgörünmektedir. Çünkü,
l
II. Meşrutiyet Devrinde Bir Askeri Meclis: "Şuray-ı Askeri"
meclisin kuruluşu, çalışma şekli, faaliyetleri hakkında bilgivererek, II.
yetdönemi askeri bürokrasisi hakkında tespitlerde bulunaçağız.
45
Meşruti~
İttihat ve Terakkİ'nin Yönetirnde Etkinliğinin Artması ve
Yeni Bir Askeri Meclis İhtiyacı
Bilindiği gibi, II.. Meşrutiyet'in ilanından itibaren İttihadve Terakki Cemiye­
ti kısmen yönetirnde etkili olmaya başlamıştı. Ancak, bu etki doğrudan yöneti­
me katılmak değil, dolayısıyla müdahaleler tarzında oluyotdu. Çünkü İttihat ve
Terakki mensuplan "o zamanın anlayışı ile çoluk-çocuk olduklan için, iktidan
bizzat ele alamadılar. İttihat ve Terakki saflannı küçük rütbeli subaylar,kıdem­
siz memurlar vs. oluşturuyordu. Aralannda devlet adamı olmadığı gibi devlet
adamı görünüşlü adam dahi pek yoktU". Biından dolayı yönetime müdahale, ic­
raatı yönlendirmek şeklinde oluyordu. "Hailgi paşalann hükümette yer alacakla­
nnı kararlaştırmayı ve arka plandan bu paşalara yapmalan ya da yapmamaları
gereken şeyler konusunda talimat vermeleri" şeklinde bir iktidardI. Akşin'in
"denetleme iktidarı" dediği bu iktidar biçimi günden güne İttihatçılann yöne­
timdeki etkisini artınyordu (Akşin, 1987: 86-87).
İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yönetime bu şekilde müdahale etme biçimi
13 Şubat 1909'da Kamil Paşa kabinesinindevrilmesiyle daha da güçlendi. Ye­
rine İttihatçıların yardımı ile Hüseyin Hilmi Paşa kabinesi kuruldu, fakat bu ka­
bine de İttihatçl kodamanları içermiyordu (Karal, 1999: 73). Ardındanmeydana
gelen 31 Mart Olayı dolayısıyla kurulan, Tevfik Paşa kabinesi, kısa süreli hü­
kümetinden sonra, yeniden Hüseyin Hilmi Paşa hükümeti kuruldu. Hüseyin
Hilmi Paşa'nın 31 Mart Olayı'ndan sonra kurulan ikinci kabinesi, İttihat ve Te­
rakki'yi iktidarda daha da güçlendiren birkabine oldu (Tunaya, 1989:58).
İttihatçılar, siyasi alanda iktidarlannıbuşekilde güçlendirirken askeri alanda .
da kadrolaşmaya gitmişlerdi. Bu çerçevede, Ferik Pertev Paşa Harbiye Nezareti
Müsteşarlığı'na, Ferik İzzet Paşa Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisliği'ne, Mir­
liva Salih Paşa Erkan-ı Harbiye-i Umumiye İkinci Reisliği'ne, Hurşit Paşa topçu
birliklerinden sorumlu dairenin başkanlığına, İsmail Paşa süvari birliklerinden
sorumlu dairenin başkanlığına, Osman, Nazmi Paşa da piyade birliklerinden so­
rumlu dairenin başkanliğına atanmıştı. Ayrıca, Almanya~da eğitim görmüş
Mahmut Muhtar Paşa Birinci Ordu Komutanlığı'na, Hicaz-Demiryolu İşletme
Nazın Mareşal Ali Rıza Paşa Edime'dekiİkinci OrduKomutanlığı'na, Erkan-ı
Harbiye Müşiri Abdullah Paşa Erzincan'daki Dördüncü Ordu Komutanlığı'na,
sürgündebulunduğu Erzincan'dan yenidönen Ferik Nazım Paşa Şam'daki Be­
şinci Ordu Komutanlığı'na, Manastır ve çevresi olağanüstü yetkili komutanı
Mareşal Osman Paşa Bağdat'taki Altıncı Ordu Komutanlığı'na, Ferid Paşa İsAskeri Şura/Şuray-ı Askeri denilmesigereken yerlerde Dar-ı
fan, 2005:203-223).
.
Şuray-ı
Askeri kavramı
kullanılmaktadır
(Tur-
46
Ammelda,resiJJergisi
tannul' daki BitinciAvcı Ta?uru K?rri1.ltanııgi'na atanınıştı. ~u'komlitanlarınôi­
tak özellikleri. II.' Abdülhariıiddönemindeniııhalif d1.lruşlarıı1dandolayıçeşitli
şekillerde cezalanqlrılmış; ".İttihatYi::" [erakf,i" sempati~anı :a.sk~rler olmalarıydı
(Kansu, 200 ı: 206~209).'
'
. ,
Bütün bu gelişmeler yaşanırken, askeri üst bürokrasiyi oluşturan kadrolar ha-,
la LL. Abdülhamid qönemindeki' kadrolardaı~ O~uş~yordu. İşty bütün bu gerekçe­
lerdı;n dolayİ yeni- bir askerimeclis ko.rulmasınakarar'verilcli
"
AskeI'İ Şura~lllnKuruımasıve
Goltz Paşa~mu
OsmanlıHiZmetine ,·Girmesi
Askeri Şura'uın ktıruTma çabalarıileyabancı askeri danışmanlarınyeniden
Osmanlı Devleti'ut< davetedilmesi, eş zamanlı, gelişen, olayhııdır.Bu.d(jnenı<1.ı;:
Osrrianlıhizmetine'davet edilenyabancı askerişe daha öncedeOsmanlı hizme~
tinde kalmış Goltz Paşa' dır. Bu sırada Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Dairesi Rei­
si, olan Ahmet İzzetPaşa, "hayatımı nasıl pederimel?prçluysam, ,askeri, ve fikri
kimliğimide bu zata bo'(çluyum" (Ahmetizzet, 1992: 6 ı) dediği GoltiPaşa 'yı
yeniden getirmek istiyordu! Aynı zamanda, Mahmut Şevket Paşa da Goltz Pa­
Ş~ 'nın yeniden Osmanlı hizmetine girmesiniistiyotdı.i.Mahıy1.l1Şevket'Paşa, bu
konuyu 'defalarca Alman' büyükelçisine sorarak Goltz'un biran evvelgelmesi
için gayret göstermişti; Bu sırada Almanya 'nın İstanbul' daki asken ataşesi olan
V6riSttempe1 ve Ahfıan Genel Kurrriayı daG()ltz Paşa'nınOsmarthDevletl':tıe
döhrtıesini kendimenfaat1eri açısından yararlıgörüy()r1ardı (ortaylı, 2006: 100)'.
GoltzPaşa'nınOsmanhhizmetine çağrılması resmi yazışmalara da konuolmuş;
20 Mayı8 1909 'da ;Goltz Paşa 'nın Osmanlı hizmetine yeniden davetedilmesi i'­
çinresmigirişimlerbaşlatılı111ştı (BOA: ,MV.,12.1/23).Busırada Harbiye, N azıfı
. olan Ali RızaPaşa, 1909 yılındaBerlin'e ateşemiliteri olarak atanan Kurnıay
Binbaşı El'lver'e verdiği talimatta GeneraL.Goltz ile görüşerek; Türk; ordusunda
tekrarhiz111eti,kabuletmesi için iknaetmeSini istemişti. 'Yapilan" görüşrtıede
GoltzPaşa, Alman ordusunda emekliliğine iki yılkaldığını, bundan önce Türki­
ye/ye' geleıneyeceği:tıi, geldikten, sonra da bir Türkmareşaline;;verilen;ödenekle
bu görevi kabuledebileceğini, fakat Türkleri ve Türk ordusunuçöksevdiğinden
bu iki yıl içinden da ancak heryıl yapılmakta olan Almansonbahar manevrala­
rından sonra dörder 'aylık izinle Türkiye 'yegelebileceğini,b1.lriun için de mas~
raflannın ödenmesiningerektiğinibelirtmişti. Harbiye Nezaretiise,c ilerisürülen
şartlarıkabijI etmiş ve general e',. herizinli' gelişinde 250 Osmanlıaltmlirasını
maa:şolarakverrneYiuygun.görmUş. ve bu parayı bütçesinekoymuştu (ATASE;
1996:98).
4
GoltzPaşa,Osinanlı hizmetine ilkdefa 1880'1i yıllarda girmişti. 1895'e kadarhizmetettiğiilkdöneminde
askerieğitim ve strateji kantisıında danışmanlık yapmış ve kitaplar yazmıştı. Paşa, bu hizmetleri yanında
Almanya'ya hizmetihiçbir zaman ihmaletmemiştir. Osmanlı ordusunda yapılan her reformun ardından N­
mansilah fabrikalanndan, silah aldırtarak ülkesine olan sevgisini göstermiştir (Ortaylı,2006: 97~·ıoO).
JI Meşrutiyet Devrinde Bir Askeri Meclis: "Şuray-ı Askeri"
47
İşte bütün bu ısrarlı davetlerden sonraGoltz Paşa,12 Temmuz 1909'daİs.,­
. tanbul'a gelerek göreve başladı. Paşa'nın İstanbul'a gelinceonun çalışması için,
yeni bir askeri mecliste görevlendirilmesi uygun bulundu. 31 Mayıs 1909' da
daha önce kurulmuş olan Meclis-i Mehamm-ı Harbiye lağvedilerek yerine' As­
keri Şura kuruldu. İkinci başkanlığına da Goltz Paşa atandı (BOA: İ.AS.,
84/1327 1-2). Bu meclisin başkanı da Harbiye Nazırı olan Salih Paşa oldu.5 24
Ağustos 1909'da da Askeri Şura'nın Nizamnamesi yayınlandı (Düstur,1329:
658). Böylece Askeri alanda yeni bir dönem daha başla.rrtış oldu.
Askeri Şura'nın Amacı ve Görevleri
Bu heyet, onemli savaş hazırlıklarıyla ilgili olarak Harbiye -Nezareti veya
Erkan-zHarbiye-i U-mumiye Riyaseti tarafından kendilerıne verilen meseleleri
inceleyerek, konu hakkında aldığı kararları ilgilibakanlık've başkanlıklara bil­
dirmekle görevliydi. Ayrıca, ordunun ve. ülke savunmasının takviyeye ihtiyaç
duyması halinde, başvurulanbütün teşebbüslerin temel bir esasa göre birleştiri­
lip tanzim edilerek ilgili makamlara sunulması görevi de bu heyetin sorumlulu­
ğundaydl. Heyet çalışmalarını sürdürürken Harbiye Nezareti veya Erkan-z Har­
biye-i Umumiye Riyaseti, ihtiyaç duyacağı bilgileri bu heyete -gönderecekti
(Madde 1) (Düstur,1329:658).
Askeri Şura Nizamnamesi'nde heyetin görevi tevdi edilen mesailin tedkik ve
mukarreratz nezaret ve riyaset-i müşarünileyhiya tebliğ eder şeklinde ifade edi­
liyordu. Buifade II. Meşrutiyet döneminde daha önce kurulan askeri meclislere
göre Askeri şUra 'nın daha işlevsel olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. 6
Harbiye Nezareti ve Erkan-z Harbiye-i Umumiye Riyaseti, lüzum görmeleri
halinde ordunun geneldüzeni, seferberlik hazırlıklarınadair konular, yeni yön­
temlerle belirlenmiş savaş taktikleri, asker eğitimi hakkındaki genel yönteinler,
yeni harp alet ve edevatı, müstahkem mevkilerininşa ve ilgası, sahillerin sa­
vunması gibi konularda Askeri Şura'nın müzakere ve kararına müracaat eder­
lerdi. Ayrıca, Terfi-i Rütbe Kanunnamesi'nde belirtildiği gibi, livaların (tuğge­
neral) ferikliğe (tümgeneral) ve feriklerinbirinci ferik1iğe (korgeneral) terfileri­
ni yaparlardı. Bu kişilerin nakil, yer değiştirme, açığa alınma, atama (nasb) ve
tayinleri, tekaüd ve ihtiyat sınıfına nakl edilmeleri gibi genel uygulamaların sağ~
lıklı bir şekilde yürütülmesi için gerekli tedbirleri almaları gerekirdi (Madde 2).
Bu görevlerin yanında Harbiye Nezareti ve Erkan-z Harbiye-i Umumiye Riyase­
ti'nce uygun görülenkonularda bu heyetin görüşüne başvurulurdu (Madde 3)
(Düstur, 1329: 659).
5
6
Salih Hulusi Paşa'nın Harbiye Nazırlığı28Nisan 1909-12 Ocak 1910 tarihleri arasında devamıitti.
Bu konunun ayrıntılı mukayesesİ İçin "IL Meşrutiyet Dönemi'nde.Askeri Bürokraside Reform Teşebbüslerİ"
adlı makaleye bakınız (Ölmez, 2008a).
.
48
Ammejdaresi Dergisi
ı·c
AskeriŞura Nizamname;si'nde
heyetin toplanmasının iki şe,kilde.olacağı be­
lirtiliyoı:du.Bul1lardan birisi, ihtiyaç hasıl oldukçatoplanılması; diğeri ise, her
ayın ilk pazart~si .günleri toplanarak kaç keretoplantı yapılacağına. karar veril­
ınesiydi (Madde 4).. Toplantı yapılmadan hiç olmazsa üç gün önce toplantı.gün,.,
demi (mevadd-ı içtima) azalara tek tyk tebliğ olunur;, şayetbir aciliyetdurumu
varsa başkan tarafından bu süre uygulanmayabilirdi'(Madde 5) (Düstur; 1329:
659).
AskeriŞura'nın Reisi Harbiye Nazın, Reis-i Sanisi (İkinCiBaşkanı) ise
Goltz Paşa'ydı. Nizamnamel:de Goltz Paşa, Osmanlı Devleti hizmetinde bulun­
duğp.siirece· ikincİ başkan olacağıb~lirtiliyordu. DaimiÜyel~r;·.Erkan~ı Harbi~
ye:i(jfnumiye Reisi,l3irinci İkinci: ve.ÜçÜ1)cü OrdulaLMüfettişi, BirinciOrdu
Komutanı, İstal1buHda:b>\11undukçadiğer Qrduy-ı Humayun Komutanları,Birin­
ci ve İkinci ve Üçüncü Qı:dularTopçu Müfettişlerive BirinciSüvari Fırkası
KomutanıydLAyrıca, EskiHarbiye Nazırı Ferik Nazım Paşa'nındadaimi üye­
lerden olduğubelirtilmişti; Geçici üyeler ise; Birinci, İkinci, Üçüncü Ordular
Süvı:triMüfettişi(lüzum görüldükçe, devam edeceklerdir), Erkan-ı Harbiye-:i
Umumiye Reis-i Sanisi (lüzum görüldükçedevamedeceklerdir), Harbiye Neza,­
rethDeyair ve Rüesasıile Erkan-ıljarblyeSube Müdürleri(daire ve şubelerine
a.it konulann müzakeresinde oy hakkı olmamak şartıyla fikir y~düşüncelerini
beyan için Askeri Şura'yaçağırılabilirlerdi)' idi (Madde 6) (BOA: İ.AS.,
84/1327-2}
Burada ifadeedilen başkan, daimi .\i.e.geçici üyeleryanında bilirkişi sıfatıyla
or.dudan başka subaylarda çağrılarak uzmanlık alanlannqa gÖlÜşleri alınabilirdi;
ancak.bunlann oy. hakları yoktu (Madde 6). Bunun yanında AskeriŞura,bir
müstahkem mevkinin tesis ve inşasını veya fesh ve ilgas1nı müzakere ederken
mümkün ise, mezkur müstahkem mevkinin bulunduğu mıntıkadaki kolordu ko­
mutanıyla kale topçu istihkam genel müfettişIerini de meclise çağınrdı. Şayet
kOnusahillerin sa:yuıınıasıyla ilgiliyse, Bahriye Nazlfl ve Bahriye Erkan-z Har­
biye Reisiyle Bahriye'den icab edenzevat dahi meclise dahil edilirdi. Bunlann
hepsioy kullanab~lirdi (Madde 7).
Burada üyeleringenelgörüntüsüne .dikkat çekmekte yararvardır. İfadeedi!­
diği gibi,heyetiıı başkanı Harbiye Nazırı, İkincibaşkanı ise Goltz Paşa' dır. Fii­
lenişinbaşında.olan kişi (JoltzPaşa'dıT. Askeri Teftiş Komisyonu?ndakine ben­
zer bir uygulama yapılarak reis~i sanilik ihdas edilmişti. Bu uygulama ile Har~
biye Nazırı'nın temsilgörevine dikkat çekilmekle beraber, işleri yürütme ve ka­
rarlarda. etkili olma', görevi ikinci başkanaaitti. Daimi' üyeler arasında Hareket
Ordusu KomutanıMahmut Şevket Paşa, Birinci. Ordu Komutanı Mahmut Muh­
tar Paşa, Erkan"1 Harbiye-i UmUrrıiye Reisi Ahmedzzet Paşa, Topçu Müfettişi
Hasan RızaPaşa ve SüvarıFırkası KomutanıSalih Paşa vardi. Bu kişilerin ge­
II.
Meşrutiyet
Devrinde Bir Askeri Meclis:
"Şuray-ı
Askeri"
49
nel niteliklerine bakıldığı zaman, İttihatçı kişilikleri ya da İttihatçılarla siyasette
beraber hareke~ eden kişiler olduğu inkar edilmez. Bunun yanında Ahmet İzzet
Paşa ve Mahmut Muhtar Paşa gibi yurtdışın~a askeri eğitim almış kişilerin de
bulunmasıheyetin batıdaki gelişmelerden haberdar olarak çalışabileceğinigös­
terme si bakımından önemlidir (BOA: İ.AS., 84/1327-2)~
.
Bütün bunlann yanında ordunun donanmanın başkumandanı sıfatına sahip
olan padişah, isterse Askeri Şura'nıı1 olağanüstü olarak toplanmasını emredebi­
lirdi. Aynca padişah isterse toplantının başkanlığını bizzat kendisi yapabilirdi.
Şayet gerekirse sadrazam ve Baırriye Nazıh da bu toplantılara davet edilebilirdi
(Madde 8) (Düstur, 1329: 660).
Askeri Şura~da Müzakereler
Askeri Şura'da müzakerelerin nasıl yapılacağı da belirlenmiştir. Müzakereye
veya ikinci başkanın (reis-i sani) teklifiyle başlanır, başkan veyaikinci
başkan başta konu hakkında gerekli .bilgileri sunar ve diğerazalann görüşlerini
sorardı (Madde 9). Üyelerden birisikonuşmakiçin önce başkandan söz alırdı.
Konu açık bir konuysa hiç kimse üç defadan daha fazla söz· alamazdt (Madde
10). Askeri Şura üyelerinden hiçkimse konuşma yapan kişinin sözünü
kesemezdi; ancak bu hakka başkan. veya yardımcısı sahipti. O da kesin gerekli­
lik dummunda söz kesmek ihtarda bulunmak, mesele haricine çıkarınamak hak­
kına sahipti (Madde 11).
.
başkan
Her toplantıda müzakereler sonucunda alınan kararlar müsvedde olarak im­
zalanarak korunurdu. Bunun temize çekilmiş. hali Harbiye Nazın ve Erkan-ı
Harbiye-i Umumiye Riyaseti'ne gönderilirdi. Ortayaçıkan evrak adi ve mahrem
olmak üzere iki deftere numara ile kaydedilirdi (Madde 12) Her toplantıda bir
önceki toplantıdaki karar müsveddeleri okunur ve imzalanmasıyla işe başlanırdı
(Madde 13).
.
Nizamname'nin 14. maddesi, üyelerin görüş ve düşüncelerinden dolayı sı­
kıntı çekın~melerine dönük bir maddeydi. Gizli görüşmelerde müzakere edilen
konular hakkında ya da görüşü1en konular hakkında üyelerin fikir ve mütalaala­
. nnı
ortalığa yaymalatıyasaklanıyordu.
ToplantlTIın sonuçlanqınlması, bütün konularda üyelerin fikir beyanetmeleri
ve mütalaalan 'sona erdikten sonra, reis veya yardımcısı bütün üyeleri oylamaya
davet etmeleri ile gerçekleşirdi. Bütün meselelerde ve ilgili fikir ve .mütalaalar­
da çoğunluk prensibi çerçevesindekarar verilirdi. Eğer oylar eşit ise, başkan iki
oy hakkına sahipti. Çoğunluğun karan dışında kalmaya izinverilmez, bU,dumm
sadece müsvedde metne yazılırdL Bunun yanında azınlıkta kalanlar her dumm­
da alınan kararı imza ve kabule mecburdu (Madde' 15). Askeri Şura'nın çeşitli
konulan müzakere edebilmesi ve karar alabilmesi İstanbul'da mevcutheyetin
50
Amme İdaresiDergisi
en az üçteikisinin toplahtidahazıfolmasınabıığlıydı (Madde 16) (Düstur; 1329:
661). '
AskeriŞura'nmaraştırm:fveiletişirnişleri bu heyete mernured~len erkan-ı
harbiyezaMtanı {kUrmay subaylan)tarafmdanyerine getirilirdi.Bukişiler, As~ keri Şura'nın evrak ve kayıtlannm usulüne uygunolaraktanzimindenve gizH dosyalann korunmasındanda sorumluydular (Madde 17). Yazışmalan yapanlar tarafındangelir ve gider içinikidefter, Ilmhtelifkoriular için de bir genel' defter veevraka/bir müftedat deftel"itutulurdu(Madde 18)'Bütünevrakdosyaları hakkındaişlerbittikten 'sonra,genel bir dosyaha1indebideştirilerekbaşkan, tara ~ fından numaralandırılıp imzalandıktan sonra korunmak üzere Nezaret'in genel evrakınaemanet ediIirdi (Madde 19). Ayrıca, lüzun:ıukadarkitapve~aireHar~. , biye Nezareti'nden ve Erkan~ı Harbiye;..i [Jmumije Dairesİ'nden verilirdi, (Madde 20);
,
BÜtün'bunlarmyanındaAskeri Şura'run Şuray-ı Askeriibaresikazınm1şözel
bitmührüvardI' (Madde 21). İmza edilmiş olan bütünkarar1atm Şuray,t Askeri
İniihrüylerniihürlenmesİ gerekiyordu (Madde 22) (Düsttır;,1329: 6~2)."·
Askeri ŞUra, bu çahşma biçiinlile IL M~şrutiyetinikınci yılından itibaren
yaklaşık 5 yıl;Osmanh ordusunun yenileşmesine dair pek çokkonuda kararlar
almıştır; Şimdi budönemde Askeri Şura'da müzakere edilen konularhakkında
bazıörn:~kler verelim. "
'
,
Aske..iŞur~'nıuÇalışnıal~rı
Yllkart~a Askeri Şura'nın ,görevlerini belirtirken,öneınli" aske:i'konularda
Harbiyel'rezaretive)'aErkan"tHarbiye~i, UmumiyeRiyaseti tarafıhdankendile~
rineverilen meseleü';i-i inceleyerek, konu hakkinda aldığl karar1an ilgili bakan­
lıkveba,şkanlıklara bi ldinnekl e görevli olduğunu söylemiştik (BOA:MV.,
167/44).
Buçei:çevede' ,Asketi ,.,Şura; 'kurUlduğu ;?fMayıs '1909'dan 'Enver'l)aşa'mn
Harbiye Nazırı ve Erkan':'zHarbiye-i Umumiye Reisi oldugu 3 Ocak 1914tarihi­
ne kadar, pek çokieraat yaptı. Yapılan yeniliklerde El'kan-ı Harbiye-i Umumiye
Reisi olanAlmıet İz~et Paşa ve Goltz Paşa'rtın'önemlika,tkıları oldu. Ahmet İz­
zetPaşa,askeri birikimi veener:jisiyle yenilikler ' yapmakiçinharekete' geçirici
binole sahipken (Turfan;200S: 203),7 Goltz Paşa, uzun yılIann verdiği' tectühe~
lerlekararlann alınmasında etkili oldu..AskeriŞura'çalışmalarısırasında dikkat
ediımesi!gı:;rekenönemli bir. nokta~' Goltz"PaşaıMah1nutŞevket"Paşayakıhlığı~ .
dır. GoltzPaşa, İstanbul! da kaldığı 'sürece Mahmut' ŞevketPaşa 'nııryanında mİ"
safiredildiğinden,önun sÖZÜ11denpek çıkamııdı.Mah1nutŞevket Paşa 'mn istek­
,7Turfan,bu k~riuda şu tespitt~buıunmaktadır:;'i3aşıangıçtaki tekIlik etkinlikyönündeki esasdürti!nün, o sıra­
lar başkanı Ferik Ahmet İzzet (Furgaç) Paşa'nın (15 Ağustos 1908-1 Ocak 1914) güçlü kişiliğinin etkisinde
'
olan Erkan-ı Harbiye-i Umurniye Dairesi'nden geldiği anlaşılmaktadır, .
~­
IL
Meşrutiyet Devrinde
Bir Askeri Meclis:
"Şuray-ı
Askeri"
51
leridoğrultusunda kararlar alınmasına yardımcı oldu (Ahmet İzzet, 1992: 62).
Bu açıdan pek çok konuda Ahmet İzzet Paşa ile Mahmut Şevket Paşa ve Goltz
Paşa tersdüştüler.
. . .
.
Alunet İzzetPaşa ile Mahmut Şevket Paşa ve Goltz Paşa'nın tersdüştüğü
konulardan birisi ordu teşkilatı hakkındadır. Ahmet İzzetPaşa, II. Meşm11yet'in
başından itibaren ordunun yeniden teşkilatlannıasını istiyor; bu konuda da bazı
çalışmalar yapıyordu. Bu çalışmalarını değişik zamanlarda ilgili makamlara u­
laştırınıştı (Ayışığı, 1997: 23). Ahmet İzzet Paşa bu konuda hazırladığı rıipom­
nu U. Meşmtiyefin· ilk aylarında Meclis-i Mehamm-ı Harbiye 'ye sunmuş; fakat
sonuç elde edememişti. Askeri Şura'nın kumlmasından sonra, bu konudaki ça­
lışmalarını bir de Askeri Şura'ya sundu. Askeri Şura'nın ikinci başkanı Goltz
Paşa, bu projeyi takdir etmeklebirlikte kabul etmekten kaçındı. Hatta bu konu­
da eski öğrencisi olan Ahmet İzzet Paşa ile tart~ştı. Bundan dolayı Goltz Paşa ile
Ahmet İzzet Paşaarasında bir soğukluk yaşanmaya başladı. Daha sonra, Ahmet
İzzet Paşa'nın askeri teşkilata dair görüşleri küçük değişikliklerle kabuledil­
mekle birlikte, Goltz Paşa ile Ahmet İzzet Paşa arasındaki soğukluk devam etti.
Askeri Şura üyeleri arasındaki başka bir ihtilaf konusu da Bağdat Demiryolları
nın güzergahı konusunda çıktı. Almanlar demiryolunun 100 kiloınetrelik bir bö­
lümünün sahili takip ederek İskendemn'dan geçmesini istiyorlardı. Erkan-ı
Harbiye-i Umumiye Reisi Ahmet İzzet Paşa ise, demiryolımun güvenliği açısın­
dan bu tercihi yanlış buluyordu. Bu fikir ayrılığı ortamında Goltz Paşa, Mahmut
Şevket Paşa ve Mahmut Muhtar Paşa'nın desteğiyle Askeri Şura'da Alman­
lar'ın projesini kabul ettirdi. FakatAhmet İzzet Paşa konunun peşini bırakmadı.
Mahmut Şevket Paşa ve. GoltzPaşa'nın yurt dışında olduğu, Mahmut Muhtar
Paşa'nın da yerinde olmadığı bir zamandademiryolu güzergahi ile ilgili Askeri
Şura'da alınan kararı bozdurarak güzergahın Amanos dağlarından geçeceğine
dair yeni bir karar aldırdı. Böylece sonuçolarak Ahmet b:zet Paşa'nın teklifi
yürürlüğe girdi. Askeri Şura üyeleri arasında bir ihtilaf konusu da yedek subay
alımı meselesinde çıkmıştır. Bu konuda Ahmet İzzet Paşa ile Mahmut Şevket
Paşa 'nın görüşleri ters düşmüştü. Askeri Şura' da yapılan tartışmalardan sonra
Mahmut Şevket Paşa'nın sadece yüksek okul mezunlarının yedek subay olma­
sına dair görüşü kabuledildi" (Ahmet İzzet, 1992: 53-83).
Bu tartışmalı konular dışında da pek çok konuda kararlar alındı. Bu karar1ar­
dan bir kısmı da ordunun niteliğiyle ilgiliydi. Bu çerçevede Yaş Haddi Kanunu,
Askeri Rütbelerin Tasfiyesi gibi kanunlar çıkarıldı.Eu kanunlarla yaşlılar ordu­
dan atılirken, haksız yere rütbe almış olanların rütbeleri de iptal edildi. Mahmut
Şevket Paşa bu süreçte kendi rütbesini de 1. Feriklikten (Orgeneral),' ferikliğe
(korgeneral) indirdi. Bu arada pek çok subay istifa 'etti. Orduda kalanları rahat­
8
Bu konuda Ahmet İzzet Paşamuhalefet ederek,yedek subayların taşra eşrafınınçocuklarından alarak alay­
larda eğitilmesini savunmuştu. Bu şekilde devlete masraf getirmeden bu sınıfkurulmuş olacaktı. Fakat, yu­
karıda belirttiğimiz Mahmut Şevket Paşa'nın görüşleri kabul edilmiştir.
52
Amme İdaresi Dergisi
latmak içiıt.cteemeklilik ve.maaşşartlannı . iyileştirenkanunlar,çıkanldı .. (Tur­
fan, 2005!204;~Türkfuen;ı.993·: 124).
Bu dönemde subay ve kı:ırmay yetiştiren okullarla ilgilide>yeriiliklerdeya­
pıldl.HarpOkulunda yapılan yeniliklerle, okula öğtencrseçiniiveokulun prog­
ramı.yeniden· düzenıenere.k Avrupa' dakiaskeriokunargibiyapıldı;ayrıca, Av­
rupa!danyeni hocalargetirilerekders vermeleri sağlandı. Okuldan mezunolan~
lannkunnay olması meselesi de yeniden düzenlendi. Kurmaylıkla ilgiliyapılan
yeni düzenlemeye göre, Harp Okulundahmezun olanlar hemen Harp Akademi­
sine gidemiyor, 2-5 yılarasındaalayl~rda. görevyapmak zorunda kalıyordu.
Bunlann yanında AskeriŞura'da görüşülerekkabul edilen sınır tabur1annınku­
rulmasıkaran, askerin iç kesimlerdederlitoplubulunmasını sağlamaya dönük­
tü. Ayrıca, doğudabazılan zayıflamış bazılan düzenini.yitirmiş olan Kürt süvari
alaylannın. yenİdendüze:rılenmesi sağlandı. Zayıfolanlar iptaledilerek güçlü"<ı­
lanlar dahadüzenli hale. getirildi .. BuaradaAskeriŞura':daBall<'andevletleriyle
çıkabilecekmuhtemelbir savaşiçin plan hazırlıklarLyapıldvve donanmayı ge­
liştirmekiçilli.yeni gemisatın alınmasıkaran çıktı;Trablusgafp' da ise mevcut
ordunun ~'güçlendirilerekyerlilerden yenibir ordukurulmasına ve Edime, .Kırk­
lareli, Yanya ve İşkodra.istihkamlannın güçlencliriltnesinekararverildi(Ahmet
İzzet,. ı 992:4~47);
.
,
önemli işlerden birisi .deharita çizimleridir. Goltz Pa'­
şa'nın Osmanlı subaylar1nın parita çiziminde başanlı olamayacağını iddia ede­
rek' Almanya'dan haritacılar'getirilmesini 'tavsiye etmesine rağmen, Erkan;..ı
Harbiye.:.i Umumiye Dairesinde istthdamedilenharitacı1ar İstanbul civanve
Gelibolu yanmadasının 1/25.000 ölçekli ve Russınınndan Sivas yakınlarına
kadarolanbölgenin 11200.000ölçekliharitalannı yaptılar (Ayışığı, 1997:22).
AskeriŞufa'nıt1 butada~ikredi1enömek çalışma1a114dan da~laşılacağı gibi,
bu dönemde Osmanlıordusu pek çok açıdan yenilendi. Bundah'sonra, yapılan
bu yeniliklerinuYgUlanması ve.. geliştirmesine sıra gelinişti., Fakat· bu yenilikler
çok fazla olgunlaşmadan birbirinin peşisıra bir çoksavaşa girrrıekzorunda ka­
lındı. Herşeye rağmen bu dönemdeki yenilikler Osmanlı ordusUnu daha düzenli
yaproış; askeribiirokrasiyi ise etkin kılmıştı.
Bti dönemde
yapılan
Euyer Paşa'nın BaşkomutauVekilhOlmasıve
AskeriŞura'nın Lağvedilmesi
Askeri Şura bu çalışmalan yaparken,236cak 1913' de yaşananBabıaliBas~
kım yaşandı. Bu olayla İttihat veTerakki,ülkeyöııetiminde daha etkiliolmaya
başladı. Bilindiği
gibi bu olaydan sonra, EnverPaşa'mn teklifi üzerine Mahnmt
ŞevketPaşa sadrazam, Ahmet İzzet Paşa da başkomuta~ vekili oldu. Müteaki­
ben meydana-gelen MahmutŞevket Paşa suikastı, İttihatçılar'ınegemenlikleri­
nin daha'dagüçlendil111eleriiıe zemin hazırladı. Yenihüki:Imette S~i4Halihı Pa­
II
Meşrutiyet
Devrinde Bir Askeri Meclis:
"Şuray-ı
Askeri"
53
şa .hem· sadrazam hem Hariciye Nazın, Ahmet İzzet Paşa başkomutan vekili,
Talat Bey ise Dahiliye Nazırı oldu (Bayur, 1991: 318).
İttihatçılar yönetirnde tam iktidara geldiklerini düşünürken başka problem­
lerle karşılaştılar. Bunlardan birisi Ahmet İzzet Paşa 'nın İttihatçılar'ın her iste­
diğini kabul eden bir kişilik olmamasındankaynaklandı. Gerek tensikat konu­
sunda, gerekse ordunun Balkan Savaşları'nda kaybedilen yerleri geri alma ko­
nusunda . hareket etmesinde Ahmet İzzet Paşa muhalif görünmeye başladı
(Ahmad, 2007: 178; Ayışığı, 1997: 111-114).
Bu gelişmeler üzerine, Enver Paşa'nın Harbiye Nazırı yapılması düşüncesi
uygulamaya konuldu. Bu sırada EnverPaşa'rıın rütbesi Harbiye Nazırlığı için
uygun olmadığından Enver Paşa'nın rütbesinin yükseltilmesi için fırsat göze­
tilmeye başlandı (Turfan, 2005: 394-403). Bütün bu gelişmeler, Askeri Şura'nın
teknik olarak çalışmasını isteyen Ahmet İzzetPaşa'nın şevkini kırarken, geliş­
meler İttihatçılar'ın istedikleri yönde ilerlemeye başladı (Alkan, 2006: 222).
İttihat ve Terakki'ye mensup bazı subaylar; Sadrazam Saiö Halim Paşa'ya
baskı yaparak Kurnıay Yarbay Enver'i Harbiye Nazırlığı'na getirmek için çalı­
şıyorlardı. Ancak, Kurmay Yarbay Enver bulunduğu rütbe itibariyle Harbiye
Nazırı olamıyordu. Bu son.inu çözmek için önce Enver Bey, -Trablusgarp ve
Balkan Savaşları dolayısıyla verilen kıdem zamları çerçevesinde- 18 Aralık
1913'de albaylığa yükseltildi. Çok geçmeden 3 Ocak 1914'de de mirlivalığa
(tıiğgeneral) yükseltilerek paşa yapıldı. Böylece Enver Paşa'nın önünde bir en­
gel kalmamıştı. Enver Paşa, 6 Oc.ak 1914'de Harbiye Nazırı oldu (ATASE,
1996: 112). Enver Paşa Harbiye Nazın olduktan sonra, 7 Ocak 1914'de Askeri
Şura'yı lağvederek bütün otoriteyi kendi elinde topladı (Turfart, 2005: 407).
Bundan sonraki süreçte siyasette olduğu gibi askeri alanda da Enver Paşa ve ar­
kadaşIarının etkin egemenlikleri görülmeye başladı.
Sonuç
devri, askeri alanda pek çok yeniliğin yapıldığı bir dönem ol­
II. Meşrutiyet'in ilanını takip eden günlerde kurulan Meclis-i Mehamm­
ı Harbiye, gerek iç ve dış sorunlar gerekse üyelerinin özellikleri dolayısıyla ba­
şarılı çalışmalar yapamamıştı. 31 Mart Olayı'ndan sonra, askeri alandayenilik
yapma düşüncesi, Meclis-i Mehamm-ı Harbiye'nin yerine Askeri Şura'nın ku­
rulmasına zemin hazırladı. Askeri Şura, kuruluşundan Enver Paşa'nın kendini
Başkomutan Vekili tayin ettirdiği 1914· başına kadar, askeri konularda pek çok
çalışma yaptı. Başkanlığını HarbiyeNazırı'nın yaptığı bu meclis, Osmanlı aske­
ri bürokrasinin batı tarzında şekillenmesini sağlayan bir görev ifa etti. Ordu teş­
kilatlanmasından subay sınıfının eğitim ve özlük haklarına, donanmanın güç­
lenrnesinden demiryollarına kadar geniş bir yelpazede çalışmalar yaptı. Askeri
Şura, gerek yapısı, gerekse işleyiş ve çalışmaları bakımından Osmanlı ordusunu
modern batılı devletlerin orduları seviyesine getirdi. II. Meşrutiyetdöneminde
II.
Meşrutiyet
muştur.
54
Amme İd.aresi Dergisi
a$keri büı;okrasiyigO,çıendir~ek,asker1eri
olan birgrup haline getirdi.
ülkeningeıeceğihakkındı.tSöz
sahibi
Kayı.uıkça
Akıad, Feroz (2007),Jt~ihat ve iera~ki (19087]914), Ka~ik Yayınları, İstflrtblıı. Alıı:ııet İ:z:zeLPaşa ~ 1992), Feryaqzm, Cilt I,NehirXayınıaI1, İ~tanbııl, AkJ:neşe,·.Hanq:anNe:z:fr (2005), rheBirthcojModerrı·rurkeyrThe
Ottoman Military an.d
the March to Wo~ld War I, i. B. Tauris, New York.
.
A~şiıı, Sina(J~87), /Ön.T,ürkler Ve İttihatverera[cki,ReınziKitabevi,jstanbul,s; 86c87.
Akyı1!ilZ,.Ali(2006),·.Osmanlı llürokrasİsi veM:otiel'nleşJ?le, Jletişim,Yayınlarıjcİ~tanbul.
Alkan,;Ahmet Turan(2006),lI. Meşrutiyet Devrinde,Ordu ve Siyaset, İstanpul, Ufuk kiiİ<lP,· İstl.ll1PJIl.
ATASK( GenelkurınayAskeriTarih ve Stratejik Etüt Başkanhğı) (1996),Türk8ilahlı'·' Kuvvetleri Tarihi III. Cilt, 6. Kısım (l90EN 920), Genel Kımnay Basımevi, Ankara, Ay'ışıği, Metin(1997),lvfareşalAhmetlzzet·PaşaASkeri·ve8iyasi.Hayatı, TTK Ba,sı­
mevi, Ankara.
.
.
Bayur, Yusuf Hi}(met( 1991), Türk İnkılabı Tarihi, CiltII, KısımII, TTK Basımevi, .Aııl<ara<...
....,
.. Düstur (1329); Tertib-iŞani,Cilt L,Matbaa-i Osmaniye,Dersa;ıdet, s. 658.662.
Kansu,Ay~t(200 1), 1908Devrimi,iletişimYayuıları, İstarıbuL
Kanli,El1ver Zıya (1999), Osmanlı Tarıhi,Cm r:X;.TIK HaSı'mev'i,'A:ıikara.
MahmutMuhtar(1999), Maziyt BirNazar: Berlin Antlaşması'ndan Birinci Dünya Sa­
vaşı 'na Kadar Avrupa ve Türkiye- Almanydjlişkileri, Genelkurmay Basımevi, An" .
. kara.:
.
Ortaylı, İlber (2606),
Osmanh İmpdratorluğU'hda AI'fluinNüjuzu, Alkım Yay., İstanbul.
Ölmez, Adem (2007), "Askeri Teftişkomisyonu:n:unKuruluşu veFaaliyetleri", [stdn'.:. buL Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tiirih Dergisi, Sayı 43, s. 115-135. Ölmez, Adem (2008), "II. Meşrutiyetpevrinde Askeri Yeniliklerve 'Mec1is-i Mehamm-ı Harbiye', YüzüncüYılındajkinCı Meşrutiyet, Milletlerarası Kongre, iRCiCA,İstanblll,7i.lO MaYıs 2 0 0 8 . ' ..
,
Ölmez, Adem(2008a), "ILMeşrutiyet Devrinde Askeri Burokraside RefbrınTeşebbüs­
',leri", 100~YılındaII.Meşrutiyet; Gelenek veDe~işimEksel1i11deTürk Modemleş;; .
rl1esi,UhislararasıSempozyum, KültürEakanlığı; Marmara Üniversitesi, İstanbul,
22~24Ekim2008.
Tti11aya, Taı'ikZılfer(1989), Türkiye 'de-SiyasaIPartiler, jtühatve Tetakki, BirÇagın, Bir
····Kuşagzii;Bir Partitıin.Tarihi,Cilt·IR,HürriyetVakfı·Yayinları,olstanbul;·s:. 57-58'
Turfan,M. Nainı(2005),lön Türklerin· Yükselişi, Alkıın Yayınları, İstanbul
. Tüi'kriıen,Zekerıya (T~93),Osmanlı .Meşrutiyetiiıi1eOrdu-'Siyaset Çafişması,irfan ya.(
'."yiiılarf,İstal1buL
'
Başbaka.nlık Osmanlı Arşi'vi(BOA),i.AS., 84/1327Ca29-1,2; M/!., 127/23,29 R. '327120;OS;1909iM,V" 167/44, 14 Ş BlO.