CEDAW Komitesi Tavsiye Kararları

KADINLARA KARŞI AYRIMCILIĞIN ÖNLENMESİ KOMİTESİ
GENEL TAVSİYE KARARLARI
1986 - 2013
1
1 Sayılı Tavsiye Kararı (5. Oturum, 1986)
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin (CEDAW) 18. maddesine göre
sunulan başlangıç raporları, sunum tarihine kadar olan durumu kapsamalıdır. Daha sonra, ilk
raporun sunulması gereken tarihi takiben asgari dört yılda bir rapor sunulmalıdır ve bu raporlar
Sözleşmenin bütünüyle uygulanmasında karşılaşılan engelleri ve bu engelleri aşmak için alınan
tedbirleri içermelidir.
2
2 Sayılı Tavsiye Kararı (6. Oturum, 1987)
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Taraf devletlerin, Sözleşmenin 18. maddesi altındaki yükümlülükleri uyarınca sundukları
başlangıç raporlarının, ilgili taraf Devlete ilişkin mevcut bilgileri kılavuz ilkeler ışığında yeteri
kadar yansıtmaması nedeniyle Komitenin çeşitli zorluklarla karşılaşmış olduğunu kaydederek,
(a) Taraf Devletlerin, işbu Sözleşmenin 18. maddesine göre hazırladıkları raporlarda, biçim,
içerik ve tarihlere ilişkin olarak, Ağustos 1983 tarihinde kabul edilen genel kılavuz ilkelere
(CEDAW/C/7) 1 uyması gerektiğini;
(b) Taraf Devletlerin 1986 tarihinde aşağıdaki şartlarla kabul edilen tavsiye kararına uymaları
gerektiğini; 2
“Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin (CEDAW) 18. maddesine
göre sunulan başlangıç raporları, sunum tarihine kadar olan durumu kapsamalıdır. Daha
sonra, ilk raporun sunulması gereken tarihi takiben asgari dört yılda bir rapor sunulmalıdır ve
bu raporlar Sözleşmenin bütünüyle uygulanmasında karşılaşılan engelleri ve bu engelleri
aşmak için alınan tedbirleri içermelidir.” 3
(c) Bir taraf devletin raporuna ek olarak sunulan bilgilerin, raporun değerlendirileceği oturumdan
en az üç ay önce Sekretaryaya gönderilmesi gerektiğini tavsiye etmektedir.
1
Komitenin 11 Ağustos 1983 tarihli 24. toplantısında kabul edilmiştir.
Genel Kurul Resmi Kayıtları, 41. Oturum, Ek No. 45, paragraf. 362.
3
1 No’lu Tavsiye Kararı Komitenin 5. oturumunda kabul edilmiştir.
2
3
3 Sayılı Tavsiye Kararı (6. oturum, 1987)
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesinin, 1983 yılından bu yana taraf Devletlerce
hazırlanmış 34 raporu değerlendirmiş olduğunu dikkate alarak,
Bundan başka, farklı gelişmişlik düzeyindeki Devletlerden gelseler de, raporlarda kadınlarla ilgili
sosyo-kültürel etmenlerden kaynaklanan, cinsiyete dayalı ayrımcılığın sürmesine neden olan ve
Sözleşmenin 5. Maddesinin uygulanmasını tehlikeye atan kalıplaşmış anlayışların farklı
düzeylerde varlığını gösteren unsurlara yer verildiğini dikkate alarak,
Tüm taraf Devletleri, kadınların sosyal eşitliği ilkesinin tam olarak işlerlik kazanmasını
engelleyen önyargıların ve mevcut uygulamaların ortadan kaldırılmasına yardımcı olmak üzere,
etkin olarak eğitim ve kamu bilgilendirme programları başlatmaya çağırmaktadır.
4
4 Sayılı Tavsiye Kararı (6. oturum, 1987)
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Oturumlarında taraf Devletlere ait raporları incelemiş,
Sözleşmenin hedef ve amacına ters düşen çekince sayısının fazlalığından kaygı duyarak,
Taraf Devletlerin koydukları çekinceleri 1988 yılında New York’ta gerçekleşecek bir sonraki
toplantıda gözden geçirme kararını memnuniyetle karşılamakta ve bu çerçevede, ilgili tüm Taraf
Devletlerin koydukları çekinceleri geri almak üzere yeniden gözden geçirmesini önermektedir.
5
5 Sayılı Tavsiye Kararı (7. Oturum, 1988)
Geçici Özel Tedbirler
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Taraf Devletlerin sunduğu rapor, başlangıç yorumları ve yanıtların, ayırımcılık içeren yasaların
yürürlükten kaldırılması ya da değiştirilmesi konusunda önemli bir ilerleme kaydedilmekle
birlikte, kadın ve erkek eşitliğini fiilen sağlanmasını destekleyen tedbirleri başlatarak Sözleşmenin
tam olarak uygulanması için çalışmaların yürütülmesi gerektiğine halen ihtiyaç duyulduğunu
gösterdiğini kaydederek,
Sözleşmenin 4 (1). Maddesini göz önünde bulundurarak,
Taraf Devletlerin kadınların eğitim, ekonomi, siyaset ve işgücü piyasasıyla bütünleşmelerini
sağlamak üzere pozitif eylem, tercihli muamele ya da kota sistemi gibi geçici özel tedbirlerden
daha çok yararlanmasını tavsiye etmektedir.
6
6 Sayılı Tavsiye Kararı (7. oturum, 1988)
Etkin Ulusal Mekanizma ve Tanıtım
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine taraf Devletlerin raporlarını göz
önünde tutarak,
30 Kasım 1987 tarihli ve 42/60 Sayılı Birleşmiş Milletler Genel Kurul kararına dikkat çekerek göz
önünde bulundurarak,
Taraf Devletlerin,
1. Üst düzey yönetimde ve yeterli kaynak, yetki ve sorumluluğa sahip ve ayrıca:
(a) Hükümet politikalarının kadınlar üzerindeki etkilerine dair tavsiyelerde bulunacak;
(b) Kadınların durumunu kapsamlı bir şekilde izleyecek,
(c) Yeni politikalar oluşturulmasına ve ayrımcılığı önlemeye yönelik strateji ve tedbirlerin etkin
bir şekilde uygulanmasına yardımcı olacak;
2. Sözleşmenin, taraf Devletlerin Sözleşmenin 18. Maddesi altında hazırladıkları raporların ve
Komitenin ilgili Devletin dilinde hazırladıkları raporların yayılmasını sağlamak amacıyla uygun
adımlar atmalarını;
3. Sözleşmenin ve Komite raporlarının çevirisinde Genel Sekreterin ve Kamu Bilgilendirme
Bölümünün yardımını almalarını;
4. Başlangıç ve periyodik raporlarına bu tavsiyeye ilişkin gerçekleştirdikleri eylemlere dair
bilgileri dâhil etmelerini tavsiye etmektedir.
7
7 Sayılı Tavsiye Kararı (7. oturum, 1988)
Kaynaklar
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Komiteyi ve taraf Devletleri, Komitenin gelecekte oturumlarının Viyana’da gerçekleştirilmesi
önerisini dikkate almaya çağıran 40/39, 41/108 ve özellikle de 42/60 (14. paragraf) sayılı Genel
Kurul kararlarını kaydederek,
Genel Sekreteri insan hakları antlaşmalarının uygulanmasına ve antlaşmaya dayalı yapıların
sundukları hizmetlere ilişkin olarak Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Merkezi ile Sekretaryanın
Sosyal Kalkınma ve İnsani Sorunlar Merkezi arasındaki eşgüdümü güçlendirmeye çağıran 42/105
sayılı kararı ve özellikle bu kararın 11. paragrafını göz önünde bulundurarak,
Taraf Devletlere:
1. Komitenin hizmetleriyle ilgili olarak, Cenevre’deki İnsan Hakları Merkezi ile Viyana’daki
Sosyal Kalkınma ve İnsani Sorunlar Merkezi arasındaki eşgüdümü güçlendirmeye yönelik
önerileri desteklemeye devam etmelerini;
2. Komitenin New York ve Viyana’da toplanmasına ilişkin önerileri desteklemelerini;
3. Komitenin, Sözleşme altındaki hizmetlerini gerçekleştirmesi için yeterli kaynak ve hizmetlere
ve özellikle de Komitenin oturumlar öncesi ve oturum boyunca hazırlıklı olmasını sağlayacak tam
zamanlı personele sahip olmasını sağlayacak tüm gerekli ve uygun tedbirleri almalarını;
4. Ek rapor ve diğer materyallerin dağıtımı ve Komisyonun değerlendirmesine sunulması için
gecikmeksizin Birleşmiş Milletlerin resmi dillerine çevrilebilmesi amacıyla, gereken zamanda
Sekretaryaya sunulmasını sağlamalarını tavsiye etmektedir.
8
8 Sayılı Tavsiye Kararı (7. oturum, 1988)
Sözleşmenin 8. Maddesinin Uygulanması
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Sözleşmenin 18. Maddesi gereği taraf Devletlerce sunulan raporları değerlendirmiş olarak,
Kadınların hükümetlerini uluslararası düzeyde temsil etme ve uluslararası kuruluşların
faaliyetlerine katılmaya yönelik olanaklardan erkeklerle eşit şartlarda ve hiçbir ayırım
gözetmeksizin yararlanmaları için gerekli bütün tedbirlerin alınmasını ve Sözleşmenin 8.
Maddesinin tam anlamıyla uygulanmasını sağlamak amacıyla, Taraf Devletlerin Sözleşmenin 4.
Maddesi ışığında daha fazla sayıda doğrudan tedbir almalarını tavsiye etmektedir.
9
9 Sayılı Tavsiye Kararı (8. oturum, 1989)
Kadınların durumuna ilişkin istatistiki veriler
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
İstatistiki verilerin, Sözleşmeye taraf her bir Devletteki kadınların gerçek durumunu anlamak için
zaruri olduğunu göz önünde bulundurarak,
Komiteye incelenmesi için rapor sunan pek çok taraf Devletin istatistiki bilgi sağlamadığını
gözlemlemiş olarak,
Taraf Devletlerin, genel nüfus sayımı ve diğer sosyal ve ekonomik anketleri planlamakla sorumlu
ulusal istatistik kurumlarının soru formlarını, verilerin toplumsal cinsiyete göre, hem rakamsal
hem de yüzdesel olarak ayrıştırılabilmesine olanak verecek ve böylelikle ilgili kullanıcıların belirli
bir sektördeki kadınların durumuna ilişkin bilgileri kolaylıkla elde etmelerini sağlayacak şekilde
biçimlendirmelerini sağlamak için her türlü çabayı göstermelerini tavsiye etmektedir.
10
10 Sayılı Tavsiye Kararı (8. oturum, 1989)
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin kabulün 10. yıldönümü
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
18 Aralık 1989 tarihinin Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin kabul
edilişinin 10. yılı olmasını göz önünde bulundurarak,
Ve ayrıca, bu 10 yıl içerisinde Sözleşmenin, Birleşmiş Milletlerin üye devletlerin toplumlarında
cinsiyetler arası eşitliği sağlamak amacıyla kabul ettiği en etkin araçlardan biri olduğunu
kaydederek,
Etkin ulusal mekanizma ve tanıtıma ilişkin 6 No’lu Tavsiye Kararını (7. oturum, 1988) göz
önünde bulundurarak,
Sözleşmenin kabul edilişinin 10. yıldönümü olması münasebetiyle, taraf Devletlerin aşağıdaki şu
hususları dikkate almasını tavsiye etmektedir:
1. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin, Sözleşmenin ana dillerinde
ve Sözleşme hakkında bilgi sağlamaya yönelik olarak kendi ülkelerinde tanıtımı için konferans ve
seminer gibi programlar gerçekleştirmek;
2. Ülkelerindeki ulusal kadın örgütlerini, Sözleşme ve uygulanmasına ilişkin tanıtım kampanyaları
için işbirliğine çağırmak ve ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeydeki hükümet-dışı örgütleri
Sözleşmeyi ve uygulanmasını tanıtma yönünde teşvik etmek;
3. Sözleşmenin ilkelerinin ve özellikle de kadınların Birleşmiş Milletler ve Birleşmiş Milletler
sistemin her türlü düzeydeki faaliyetlerine katılımı ile ilgili 8. Maddenin tam olarak hayata
geçirilmesini sağlayacak faaliyetleri teşvik etmek;
4. Genel Sekreterin Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin 10.
yıldönümünü kutlamak üzere, uzman kuruluşlarla işbirliği içerisinde ve Sözleşme ve
uygulanmasına ilişkin yazılı ve diğer materyalleri Birleşmiş Milletlerin tüm resmi dillerinde
yayımlamasını ve dağıtımını yapmasını, Sözleşmeye ilişkin televizyon belgeselleri hazırlamasını
ve ilk defa 1985 yılında Nairobi’de yapılan Birleşmiş Milletler Kadın On Yılı: Eşitlik, Kalkınma
ve Barışın Kazanımlarını Gözden Geçirmek ve Değerlendirmek için Düzenlenen Dünya
Konferansı için yayımlanan Komite raporunun (A/CONF.116/13) güncelleştirilmesi ve yeniden
yayımlanması için taraf Devletlerce sağlanan bilgilerin analizi için Viyana’daki Birleşmiş
Milletler Sosyal Kalkınma ve İnsani Sorunlar Merkezi Kadının İlerlemesi Bölümüne gerekli
kaynakların sağlamasını talep etmek.
11
11 Sayılı Tavsiye Kararı (8. oturum, 1989)
Rapor hazırlama yükümlülüğüne ilişkin teknik danışmanlık hizmetleri
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
3 Mart 1989 tarihi itibarı ile, 96 devletin Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesini onaylamış olduğunu göz önünde bulundurarak,
Bu tarihe kadar 60 adet başlangıç raporunun ve19 adet ikinci periyodik raporun alınmış olduğunu
dikkate alarak,
36 başlangıç raporu ve 36 ikinci periyodik raporun 3 Mart 1989 tarihine kadar gönderilmiş olması
gerektiği halde henüz alınmamış olduğunu kaydederek,
43/115 No’lu Genel Kurul kararının 9. paragrafında, Genel Sekreterin uluslararası insan hakları
araçları altında rapor hazırlama yükümlülüklerini yerine getirilmesi konusunda ciddi sıkıntılar
yaşayan ülkeler için, mevcut kaynaklarla ve danışmanlık hizmetleri programının önceliklerini göz
önünde tutarak ilave eğitim kursları düzenlemesi gerektiğini vurgulayan talebi memnuniyetle
karşılayarak,
Taraf Devletlere, bu Devletlerin Sözleşmenin 18. Maddesi altındaki rapor hazırlama
yükümlülüklerini yerine getirmelerinde, talep ettiklerinde destek sağlayacak teknik danışmanlık
hizmeti ve eğitim seminerleri projelerini teşvik etme ve desteklemelerini; ayrıca, bu projelerde yer
almalarını tavsiye etmektedir.
12
12 Sayılı Tavsiye Kararı (8. oturum, 1989)
Kadına Yönelik Şiddet
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Sözleşmenin 2, 5, 11, 12 ve 16. Maddelerinin, taraf Devletlerin kadınları aile içinde, işyerinde
veya toplumsal hayatın herhangi bir düzeyinde kendilerine yönelik her türlü şiddetten korumak
amacıyla hareket etmesini gerektirdiğini göz önünde tutarak,
Ekonomik ve Sosyal Konseyin 1988/27 sayılı kararını göz önünde tutarak,
Taraf Devletlerin Komiteye sundukları periyodik raporlara aşağıdaki bilgileri dâhil etmelerini
tavsiye etmektedir:
1. Kadınların günlük hayatta karşılaştıkları her türden şiddet vakasına karşı (cinselliğe dayalı
şiddet, aile içi istismar, işyerinde cinsel taciz, vb.) kadınları korumaya yönelik yürürlükteki
mevzuat;
2. Bu şiddeti ortadan kaldırmak amacıyla alınan diğer tedbirler;
3. Saldırı veya istismar mağduru kadınlara yönelik mevcut destek hizmetleri;
4. Kadınlara yönelik her türden şiddet vakasına ve bu şiddet mağduru kadınlara ilişkin istatistiki
veriler.
13
13 Sayılı Tavsiye Kararı (8. oturum, 1989)
Eşit İşe Eşit Ücret İlkesi
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine taraf olan Devletlerin büyük
çoğunluğunun, Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) Eşit Değerde İş İçin Erkek ve Kadın İşçiler
Arasında Ücret Eşitliği Hakkındaki 100 No’lu Sözleşmesini onaylamış olduğunu kaydederek,
Ve ayrıca bahsi geçen Sözleşme uyarınca 1983 yılından bu yana Devletlerden gelen 51 başlangıç
raporu ve 5 ikinci periyodik raporunun incelemiş olduğunu hatırlayarak,
Devletlerin sundukları raporların eşit işe eşit ücret ilkesinin pek çok ülkenin mevzuatında kabul
edilmiş olduğunu göstermekle birlikte bu ilkenin uygulamada geçerli olabilmesi ve işgücü
piyasasında toplumsal cinsiyete bağlı ayırımın ortadan kaldırılabilmesi için yapılması gereken pek
çok şey bulunduğunu ortaya koyduğunu göz önünde bulundurarak,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine taraf Devletlere:
1. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin tam olarak uygulanabilmesi
için, şimdiye kadar 100 No’lu ILO Sözleşmesini onaylamamış taraf Devletlerin Sözleşmeyi
onaylamaları yönünde teşvik edilmeleri gerektiğini;
2. Kadınların ağırlıkta olduğu farklı nitelikteki işlerin değerlerini, erkeklerin ağırlıkta olduğu
işlerle karşılaştırmaya olanak sağlayacak, cinsiyet ayırımı gözetmeyen kriterlere göre hazırlanmış
iş değerlendirme sistemleri hazırlama, geliştirme ve benimsemeyi dikkate almaları ve bununla
ilgili kazanımları Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesine sundukları raporlara dâhil
etmeleri gerektiğini;
3. İlgili olduğu durumlarda eşit işe eşit ücret ilkesinin uygulamada sağlanması için, toplu sözleşme
ile ilgili bir uygulama mekanizması oluşturulmasını desteklemeleri ve tarafların bununla ilgili
girişimlerini mümkün olduğunca teşvik etmeleri gerektiğini tavsiye etmektedir.
14
14 Sayılı Tavsiye Kararı (9. oturum, 1990)
Kadın sünneti
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadın sünneti uygulamalarının ve kadınların sağlığını tehdit eden diğer geleneksel uygulamaların
sürmesinden kaygı duyarak,
Hükümetlerin ve bu türden uygulamaların görüldüğü ülkelerdeki ulusal kadın örgütlerinin,
hükümet-dışı örgütlerin, Dünya Sağlık Örgütü ve BM Çocuk Fonu gibi Birleşmiş Milletler
sisteminin içinde yer olan organların ve ayrıca İnsan Hakları Komisyonu ve Ayrımcılığın
Önlenmesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonunun, kadın sünneti gibi bu türden geleneksel
uygulamaların kadınlar ve çocuklar üzerinde ciddi sağlık ve diğer sorunları yarattığını özellikle
kabul etmiş olmalarını memnuniyetle karşılayarak,
Kadınların ve Çocukların Sağlığını Etkileyen Geleneksel Uygulamalar Özel Raportörü 4 ve
Geleneksel Uygulamalar Özel Çalışma Grubunun 5 çalışmalarını ilgiyle dikkate alarak,
Kadınların, kadın ve çocukların sağlık ve iyiliğine zararlı olan uygulamaları belirlemede ve bu
uygulamalarla mücadele etmede önemli bir rol oynadığını teslim ederek,
Kadınlar ve tüm ilgili gruplarca alınan önemli önlemlerin Hükümetler tarafından desteklenmesi ve
teşvik edilmesi gerektiğine inanarak,
Kadın sünneti gibi zararlı uygulamaların sürmesine neden olan kültürel, geleneksel ve ekonomik
baskıların mevcudiyetine ciddi kaygılarla dikkat çekerek,
Taraf Devletlere:
(a) Kadın sünnetini ortadan kaldırmaya yönelik ve aşağıda belirtildiği gibi uygun ve etkin
tedbirler almalarını:
(i)
Bu türden geleneksel uygulamalar hakkındaki temel verilerin üniversiteler, sağlık
meslek örgütleri, ulusal kadın örgütleri ve diğer kurum ve kuruluşlar tarafından
toplanması ve yayılması;
(ii)
Kadın sünnetinin ve kadınlara zarar veren diğer uygulamaların ortadan kaldırılması
için ulusal ve yerel düzeyde çalışan kadın örgütlerinin desteklenmesi;
(iii)
Siyasetçilerin, meslek sahiplerinin, medya ve sanat da dahil olmak üzere her düzeyde
din ve topluluk liderlerinin kadın sünnetinin ortadan kaldırılmasında etkin rol oynamak
üzere işbirliğine teşvik edilmesi;
(iv)
Kadın sünneti uygulamaları sonucu ortaya çıkan sorunlarla ilgili araştırmaların
bulgularına dayanan, uygun eğitim ve öğrenim programları ve seminerleri
gerçekleştirilmesi.
(b) Halk sağlığı açısından kadın sünnetinin ortadan kaldırılmasına yönelik uygun stratejileri (bu
stratejiler, kadın sünnetinin tehlikelerini açıklamak üzere, ara ebeleri de dâhil olmak üzere
sağlık personellerinin özel sorumluluklarını kapsayabilir) kendi ulusal sağlık politikalarının
bir parçası haline getirmelerini;
(c) Tehlike taşıyan geleneksel uygulamaları ortadan kaldırmak üzere benimsenecek çabaları
desteklemek ve bu çabalara yardımcı olmak amacıyla Birleşmiş Milletler sistemindeki uygun
kuruluşları destek, bilgi ve danışmanlık hizmeti sağlamaya çağırmalarını;
(d) Komiteye sundukları raporlarda, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesinin 10. ve 12. Maddeleri uyarınca kadın sünnetini ortadan kaldırmaya yönelik
aldıkları tedbirlere ilişkin bilgilere yer vermelerini tavsiye etmektedir.
4
5
E/CN.4/Sub.2/1989/42, 21 Ağustos 1989.
E/CN.4/1986/42.
15
16
15 Sayılı Tavsiye Kararı (9. oturum, 1990)
Edinilmiş Bağışık Yetmezliği Sendromunun (AIDS) önlenmesi ve kontrolüne yönelik ulusal
stratejilerde kadınlara karşı ayrımcılığın önlemesi
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Gerek dünya çapında yaygın bir hastalık olan edinilmiş bağışık yetmezliği sendromunun (AIDS),
gerekse bu hastalığı kontrol etmek amacıyla geliştirilen stratejilerin kadınların haklarını
kullanabilmeleri üzerindeki etkilerine ilişkin bilgileri değerlendirmiş olarak,
Dünya Sağlık Örgütü ve insan bağışıklık yetmezliği virüsü (HIV) ile ilgilenen diğer Birleşmiş
Milletler kurum, kuruluş ve yapılar tarafından hazırlanmış rapor ve belgeleri ve özellikle Genel
Sekreterin, AIDS’in kadınların gelişimi üzerindeki etkilerine ilişkin Kadının Statüsü
Komisyonuna yaptığı açıklama 6 ve 26-28 Temmuz 1989 tarihleri arasında Cenevre’de
gerçekleşen AIDS ve İnsan Hakları Uluslararası Müzakeresinin nihai raporunu 7 göz önünde
bulundurarak,
HIV enfeksiyonlu ve AIDS’li insanlara yönelik ayrımcılığın önlenmesi hakkında WHA 41.24
sayılı ve 13 Mart 1988 tarihli Dünya Sağlık Asamblesi kararını, sağlık alanında ayrımcılık
yapılmamasına ilişkin 1989/11 sayılı ve 2 Mart 1989 tarihli İnsan Hakları Komisyonu kararını ve
özellikle de 30 Kasım 1989 tarihli Kadınlar, Çocuklar ve AIDS hakkında Paris Deklarasyonunu
göz önünde bulundurarak,
Dünya Sağlık Örgütünün, 1 Aralık 1990 Dünya AIDS Gününün ana temasını “Kadınlar ve AIDS”
olarak duyurmuş olduğunu göz önünde bulundurarak,
Şu tavsiyelerde bulunmaktadır:
(a) Taraf Devletlerin, HIV enfeksiyonu ve AIDS’in özellikle kadınlar ve çocuklar üzerinde yarattığı
risklere ve bunlar üzerindeki etkilerine ilişkin kamu bilincini arttırmaya yönelik bilgi yayma
çabalarını yoğunlaştırmaları;
(b) AIDS’le mücadele programlarının, kadın ve çocukların hak ve ihtiyaçlarına ve ayrıca kadınların
üremeye yönelik rolüyle ve onları bazı toplumlarda HIV enfeksiyonuna karşı özellikle
savunmasız kılan unsurlara özel önem vermesi;
(c) Taraf Devletlerin, kadınların temel sağlık hizmetlerine aktif katılımını sağlamaları ve onların HIV
enfeksiyonunun önlenmesinde hizmet sağlayıcı, sağlık çalışanı ya da eğitmen olarak üstlendikleri
rolleri geliştirmeye yönelik tedbirler almaları;
(d) Tüm taraf Devletlerin, Sözleşmenin 12. Maddesi gereği hazırladıkları raporlarına, AIDS’in
kadınların durumu üzerindeki etkileri ve enfeksiyonlu kadınların ihtiyaçlarını karşılamak ve
kadınlara yönelik AIDS’e tepki olarak ortaya çıkan özel ayırımcılığı önlemek üzere alınan
tedbirlere ilişkin bilgileri koymaları.
6
7
E/CN.6/1989/6/Add.1.
HR/AIDS/1989/3.
17
16 Sayılı Tavsiye Kararı (10. oturum, 1991)
Kırsal ve kentsel aile işletmelerinde ücretsiz kadın emeği
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin 2 (c) ve 11 (c), (d) ve (e)
maddelerini ve kadınların durumuna ilişkin istatistiki verilerle ilgili 9 No’lu Tavsiye kararını (8.
oturum, 1989) göz önünde tutarak,
Taraf Devletlerde yaşayan kadınların büyük bir yüzdesinin genellikle aileden bir erkeğin sahip
olduğu işletmelerde ücretsiz, herhangi bir sosyal güvence ve sigortası olmaksızın çalıştığını
dikkate alarak,
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesine sunulan raporların, aile işletmelerinde
görülen ücretsiz kadın emeği sorununa genel olarak yer vermediğini kaydederek,
Ücretsiz kadın emeğinin, Sözleşmeye ters düşecek şekilde bir kadın istismarı biçimi olduğunu
teyit ederek,
Taraf Devletlerin,
(a) Komiteye sundukları raporlarına, aile işletmelerinde ücretsiz çalışan kadınların yasal ve sosyal
durumuna ilişkin bilgileri dâhil etmelerini;
(b) Bir aile üyesi tarafından işletilen işletmelerde ücretsiz, herhangi bir sosyal güvence ve sigortası
olmaksızın çalışan kadınlara ilişkin istatistiki bilgi toplamalarını ve bu bilgileri raporlarına dâhil
etmelerini;
(c) Bir aile üyesi tarafından işletilen işletmelerde bu güvenceler olmaksızın çalışan kadınlara ücret,
sigorta ve sosyal güvence sağlamaya yönelik gerekli tedbirler almalarını tavsiye etmektedir.
18
17 Sayılı Tavsiye Kararı (10. oturum, 1991)
Kadınların ücretsiz ev içi faaliyetlerinin ölçümü ve niceliğinin belirlenmesi ve gayri safi milli
hasılada dikkate alınması
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin 11. Maddesini göz önünde
tutarak,
Kadının İlerlemesi İçin Nairobi İleriye Yönelik Stratejilerinin 120. paragrafını 8 dikkate alarak,
Kadınların ücretsiz ev içi faaliyetlerinin ölçümünün, her ülkenin kalkınmasına katkı sağlayacağını
ve kadınların fiili ekonomik rolünü ortaya çıkaracağını teyit ederek,
Bu ölçümlerin, kadınların ilerlemesine yönelik başka politikalar geliştirmek için temel
hazırlayacağına inanarak,
İstatistik Komisyonunun 25. oturumunda, kadınlarla ilgili istatistiklerin geliştirilmesinde mevcut
Ulusal Hesaplama Sisteminin gözden geçirilmesine ilişkin tartışmaları göz önünde tutarak,
Taraf Devletlere şunları tavsiye etmektedir:
(a) Kadınların ücretsiz ev içi faaliyetlerinin ölçümü ve değerlendirilmesiyle ilgili araştırmaların ve
deneysel çalışmaların teşvik edilip desteklenmesi; örneğin, ulusal hane halkı araştırma
programlarına zaman kullanımı araştırmalarının katılması ve gerek ev içinde gerekse işgücü
piyasasındaki faaliyetler için harcanan zaman hakkında cinsiyete göre istatistiki bilgi toplanması;
(b) Kadınların ücretsiz ev içi faaliyetlerinin ölçülmesi ve gayri safi milli hasılaya dâhil edilmesi
amacıyla, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi ve Kadının İlerlemesi
İçin Nairobi İleriye Yönelik Stratejileri hükümleri ışığında tedbirler alınması;
(c) Sözleşmenin 18. Maddesi uyarınca sunulan raporların, ücretsiz ev içi faaliyetlerini ölçmek ve
değerlendirmek üzere gerçekleştirilen araştırma ve deneysel çalışmalarını ve ayrıca kadınların ev
içi faaliyetlerinin ulusal hesaplamalara dâhil edilmesi yönündeki gelişmeleri ihtiva etmesi.
8
Birleşmiş Milletler Kadın On Yılı: Eşitlik, Kalkınma ve Barışın Kazanımlarını Gözden Geçirmek ve Değerlendirmek
için Düzenlenen Dünya Konferansı Raporu, Nairobi, 15-26 Temmuz 1985 (Birleşmiş Milletler yayınları, Satış No.
E.85.IV.10), bölüm I, kısım A.
19
18 Sayılı Tavsiye Kararı (10. Oturum, 1991)
Engelli kadınlar
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin özellikle 3. Maddesini dikkate
alarak,
Taraf Devletlere ait 60 periyodik raporu incelemiş ve bu raporlarda engelli kadınlarla ilgili çok az
bilgi sunulduğunu gözlemlemiş olarak,
Özel yaşam koşulları dolayısıyla çifte ayrımcılığa maruz kalan engelli kadınların durumuyla ilgili
kaygı duyarak,
Engelli kadınların, “özel kaygı alanları” başlığı altında savunmasız bir grup oluşturduğunu tespit
eden, Kadının İlerlemesi İçin Nairobi İleriye Yönelik Stratejilerinin 296. paragrafını 9 göz önünde
bulundurarak,
Engelliler İçin Dünya Eylem Programını (1982) 10 desteklediğini teyit ederek,
Taraf Devletlere, engelli kadınlar ve bu kadınların özel durumlarına yönelik tedbirler ile, engelli
kadınların eğitim, istihdam, sağlık hizmetleri ve sosyal güvenliğe eşit erişimlerini ve sosyal ve
kültürel hayatın her alanına katılımlarını sağlayacak özel tedbirleri kapsayan tedbirlere ilişkin
bilgileri periyodik raporlarına dâhil etmelerini tavsiye etmektedir.
9
Birleşmiş Milletler Kadın On Yılı: Eşitlik, Kalkınma ve Barışın Kazanımlarını Gözden Geçirmek ve Değerlendirmek
için Düzenlenen Dünya Konferansı Raporu, Nairobi, 15-26 Temmuz 1985 (Birleşmiş Milletler yayınları, Satış No.
E.85.IV.10), bölüm I, kısım A.
10
A/37/351/Add.1 ve Add.1/Corr.1, ek, bölüm VIII.
20
19 Sayılı Tavsiye Kararı (11. oturum, 1992)
Kadına yönelik şiddet
Arka plan
1. Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, kadınların, erkeklerle eşit olarak hak ve özgürlüklerini
kullanmalarını ciddi şekilde engelleyen bir ayrımcılık biçimidir.
2. Komite, 1989 yılında, taraf Devletlerin raporlarında, şiddetle ve bununla mücadele etmek için
benimsenen tedbirlerle ilgili bilgileri dâhil etmesi gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur. (12 No’lu
Tavsiye Kararı, 8. Oturum).
3. 1991 yılında gerçekleşen 10. oturumda, 11. oturumda Sözleşmenin 6. Maddesi ile kadına yönelik
şiddet, cinsel taciz ve kadınların istismarı hakkındaki diğer maddelerine ilişkin bir tartışmaya ve
çalışmaya yer verilmesi kararlaştırılmıştır. Bu konu, 45/155 sayılı ve 18 Aralık 1990 tarihli Genel
Kurul kararıyla toplanan 1993 Dünya İnsan Hakları Konferansı arifesinde seçilmiştir.
4. Komite, taraf Devletlerin sundukları tüm raporların, kadınlara yönelik ayrımcılık, toplumsal
cinsiyete dayalı şiddet ve insan hakları ve temel özgürlüklerin ihlali arasındaki yakın ilişkiyi
yeterli derecede yansıtmadığı kararına varmıştır. Sözleşmenin tam olarak uygulanması için, taraf
Devletlerin kadınlara yönelik her türlü şiddeti ortadan kaldırmak amacıyla olumlu tedbirler alması
gerekmektedir.
5. Komite, taraf Devletlerin, yasa ve politikalarını gözden geçirirken ve Sözleşme altında rapor
hazırlarken, Komitenin cinsiyete dayalı şiddetle ilgili aşağıdaki açıklamalara riayet etmeleri
gerektiğini belirtmiştir.
Genel açıklamalar
6. Sözleşmenin 1. Maddesi kadına yönelik ayrımcılığı tanımlamaktadır. Buna göre ayrımcılık
toplumsal cinsiyete dayalı şiddeti, yani bir kadının sırf kadın olması nedeniyle maruz kaldığı veya
kadınları artan oranlarda etkileyen şiddeti de içermektedir. Bu şiddet, kadına fiziksel, zihinsel ya
da cinsel yönden zarar veya acıya neden olan davranışları, bu davranışlara ilişkin tehditleri,
zorlamayı ve özgürlüklerin kaybedilmesine neden olan diğer davranışları kapsamaktadır.
Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, ilgili Sözleşme hükümleri açıkça şiddeti vurgulamasa da, bu
hükümlerin ihlal edilmesi anlamına gelmektedir.
7. Kadınların genel uluslararası hukuk veya insan hakları sözleşmeleri altındaki insan hakları ve
temel özgürlüklerini kullanmalarını engelleyen ya da tehlikeye sokan toplumsal cinsiyete dayalı
şiddet, Sözleşmenin 1. Maddesi kapsamında bir ayrımcılık biçimini oluşturmaktadır. Bu hak ve
özgürlükler şunlardır:
(a) Yaşam hakkı;
(b) İşkence ve diğer zalimane, insanlık dışı veya onur kırıcı muamele ve cezaya maruz
kalmama hakkı;
(c) Uluslararası ve ülke içi silahlı çatışma durumlarında insani normlara göre eşit korunma
hakkı;
(d) Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı;
(e) Hukukun korumasından eşit biçimde yararlanma hakkı;
(f) Aile içinde eşitlik hakkı;
(g) Elde edilmesi mümkün olan en yüksek standartta fiziksel ve ruhsal sağlık hakkı;
21
(h) Adil ve elverişli koşullarda çalışma hakkı.
8. İşbu Sözleşme kamu yetkililerince işlenen şiddeti de içermektedir. Bu türden şiddet eylemleri, bu
Sözleşmenin ihlali ile birlikte, Devletlerin uluslararası insan hakları hukuku ve diğer sözleşmeler
altındaki yükümlülüklerinin ihlali anlamına gelmektedir.
9. Ancak, Sözleşmeye göre gerçekleşen ayrımcılığın, sadece Hükümetlerin eylemleri ile veya sadece
Hükümetler adına sınırlı kalmadığı belirtilmektedir (Bkz. 2(e), 2(f) ve 5. Maddeler). Örneğin,
Sözleşmenin 2. Maddesinin (e) bendi, taraf Devletleri, herhangi bir kişi, kuruluş veya teşebbüsün
kadınlara karşı ayırım yapmasını önlemek için bütün uygun önlemleri almaya çağırmaktadır.
Genel uluslararası hukuk ve özel insan hakları sözleşmelerine göre Devletler, hak ihlallerini
önlemede gerekli özeni göstermez ve şiddet eylemini soruşturup cezalandırmazlarsa, özel şahıslar
tarafından işlenen eylemlerden ve bunlarla ilgili gerekli giderimi sağlamaktan da sorumludurlar.
Sözleşmenin belirli maddeleri hakkında açıklamalar
Madde 2 ve 3
10. 5. ve 16. Maddeler arasında belirtilen özel yükümlülüklere ilaveten, 2. ve 3. Maddeler, kadınlara
karşı her türlü ayrımı ortadan kaldırmaya yönelik kapsamlı bir yükümlülük ortaya koymaktadır.
Madde 2(f), 5 ve10(c)
11. Kadınların erkeklere göre ikincil konumda olduğu veya kalıplaşmış rolleri olduğu fikrine dayalı
geleneksel tutum ve davranışlar, aile içi şiddet ve istismar, zorla evlenme, çeyiz ölümleri, asit
saldırıları ve kadın sünneti gibi yaygın görülen şiddet veya zorlama uygulamalarının sürmesinde
neden olmaktadır. Bu türden önyargı ve uygulamalar, kadınların korunmasının veya kontrol
edilmesinin bir türü biçiminde cinsiyete dayalı şiddetin mazur gösterilmesine yol açabilmektedir.
Bu türden şiddetin kadınların fiziksel ve ruhsal bütünlüğü üzerindeki etkisi, onların insan hakları
ve temel özgürlüklerden eşit yararlanılmasından, kullanımından ve bu hak ve özgürlüklerin eşit
bilgisinden mahrum kalmasıdır. Bu açıklama temelde fiili veya tehdide dayalı şiddeti kapsasa da,
bu türden toplumsal cinsiyete dayalı şiddet eylemlerinin temel sonuçları, kadınların ikincil
konumlarının sürmesinde etkili olmakta, siyasete katılım oranlarının ve ayrıca eğitim, beceri ve iş
imkânlarının düşük düzeylerde seyretmesine katkıda bulunmaktadır.
12. Bu türden davranışlar, ayrıca, pornografinin çoğalması ve kadınların bir birey olarak değil de,
cinsel nesne olarak betimlenmesine ve ticari istismarına katkıda bulunmaktadır. Bu durum da,
akabinde, toplumsal cinsiyete dayalı şiddete katkı sağlamaktadır.
Madde 6
13. Taraf Devletler, Sözleşmenin 6. Maddesi gereğince, kadın ticareti ve fuhuş istismarının her
şekliyle önlenmesi için yasama dâhil gerekli bütün önlemleri almakla yükümlüdürler.
14. Yoksulluk ve işsizlik, kadın ticaretine uygun şartların artmasına neden olmaktadır. Yerleşik kadın
ticareti biçimlerine ilave olarak, seks turizmi, gelişmekte olan ülkelerden gelen kadınların ev işçisi
olarak kullanılması ve gelişmekte olan ülkelerle yabancı uluslardan gelen kadınların örgütlü
evliliği gibi yeni cinsel istismar biçimleri bulunmaktadır. Bu uygulamalar, kadınların haklardan
eşit yararlanması ilkesiyle bağdaşmamakla; hak ve itibarlarına ters düşmektedir. Ayrıca, kadınları
şiddet ve istismara maruz kalma riski altında bırakmaktadır.
15. Yoksulluk ve işsizlik pek çok kadını ve özellikle genç kızları fuhuş sektörüne itmektedir.
Fahişeler, yasadışı olabilen toplumsal konumlarının kendilerini marjinalleştirmesinden dolayı
22
şiddete özellikle açık bir grubu oluşturmakta olup, tecavüz ve diğer şiddet biçimlerine karşı
hukukun korunmasından eşit biçimde yararlanmalıdırlar.
16. Savaşlar, silahlı çatışmalar ve toprakların işgal edilmesi büyük çoğunlukla fuhuş, kadın ticareti ve
kadınlara yönelik cinsel saldırı gibi olayların artmasına neden olup, özel koruyucu ve cezalandırıcı
önlemleri gerekli kılmaktadır.
Madde 11
17. İstihdamda eşitlik ilkesi, kadınların işyerinde cinsel taciz gibi toplumsal cinsiyete dayalı şiddete
maruz kalmaları durumunda önemli ölçüde ihlal edilebilmektedir.
18. Cinsel taciz, fiziksel temas ve teklif gibi istenmeyen cinsel içerikli davranışları, cinsel içerikli söz
ve imaları, pornografik gösterilerde bulunmayı ve sözlü veya fiziksel cinsel talepleri içermektedir.
Bu davranış küçük düşürücü olabildiği gibi, sağlık ve güvenlik sorunları da oluşturabilmektedir.
Bir kadının tacize karşı koyması durumunun, kadının işe alım ve terfii de dâhil olmak üzere
istihdam durumunu tehlikeye sokacağı ya da düşmanca bir çalışma ortamı yaratacağına inanması
için inandırıcı nedenler olduğu durumlarda ayırımcıdır.
Madde 12
19. Taraf Devletler, Sözleşmenin 12. Maddesi gereği, sağlık bakım hizmetlerinde eşit erişimi
sağlamak için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler. Kadına yönelik şiddet, kadınların sağlık
ve yaşamlarını risk altına sokmaktadır.
20. Bazı Devletlerde, kadın ve çocukların sağlığı için zararlı ve o toplumdaki kültür ve gelenekten
beslenen geleneksel uygulamalar bulunmaktadır. Bu uygulamalar, hamile kadınların
beslenmelerine yönelik sınırlamaları, oğlan çocuğa yönelik tercihleri ve kadın sünnetini ya da
kadın cinsel organının bir parçasının veya tamamının kesilmesini içermektedir.
Madde 14
21. Kırsal bölgelerde yaşayan kadınlar, kadınların erkeklerden aşağı konumda olduklarına ilişkin ve
pek çok kırsal toplulukta sürmekte olan geleneksel tutumlardan dolayı cinsiyete dayalı şiddete
maruz kalma riski altındadır. Kırsal bölgelerde yaşayan genç kızlar ise, şehirlerde iş bulma
nedeniyle içinde bulundukları kırsal topluluğu bırakmaları durumunda, şiddet ve cinsel istismar
açısından özel bir risk grubu oluşturmaktadır.
Madde 16 (ve Madde 5)
22. Zorla kısırlaştırma veya kürtaj, kadınların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını ciddi şekilde tehlikeye
sokmakta ve kadınların çocuk sayısı ve çocukların ne zaman dünyaya geleceği hakkında karar
verme hakkını ihlal etmektedir.
23. Aile içi şiddet, kadına yönelik şiddetin en sinsi biçimlerinden birisidir. Her tür toplumda yaygın
olarak rastlanmaktadır. Her yaştan kadın, aile içi ilişkilerde, dayak, tecavüz, diğer cinsel saldırı
türleri, ruhsal ve diğer şiddet biçimleri dâhil olmak üzere geleneksel davranışlardan beslenen her
türlü şiddete maruz kalmaktadır. Yeterli ekonomik özgürlüğe sahip olmamak, pek çok kadını
şiddet içeren ilişkilerin içinde kalmaya zorlamaktadır. Kadının aile içi sorumluluklardan erkekler
tarafından men edilmesi ise bir şiddet ve zorlama biçimi olabilmektedir. Bu şiddet biçimleri,
kadınların sağlığını risk altına soktuğu gibi, aile ve toplum yaşantısına eşit olarak katılma
yetilerini de zayıflatmaktadır.
Özel tavsiye
23
24. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi bu açıklamalar ışığında şu tavsiyelerde
bulunmaktadır:
(a) Taraf Devletlerin, ister kamusal ister özel yaşamda meydana gelsin, toplumsal cinsiyete dayalı
her türden şiddetle mücadele etmek amacıyla uygun tedbirleri alması gerekmektedir;
(b) Taraf Devletlerin, aile içi şiddet ve istismar, tecavüz, cinsel saldırı ve diğer cinsiyete dayalı
şiddete karşı yasaların tüm kadınlara yeterli korumayı sunmasını ve kadınların bütünlüğü ve
itibarına saygı duymasını sağlanması gerekmektedir. Mağdurlara, uygun koruyucu hizmetlerin
ve destek hizmetlerinin sağlanması gerekmektedir. Adli ve uygulayıcı personel ile kamu
görevlilerinin toplumsal cinsiyete duralı bir şekilde eğitilmeleri, Sözleşmenin etkin
uygulanabilmesi için zaruridir;
(c) Taraf Devletlerin, şiddetin boyutu, neden ve sonuçları ve şiddeti önlemede ve şiddetle
mücadelede alınan tedbirlerin etkinliği hakkında yapılan istatistik ve araştırma derlemelerini
teşvik etmesi gerekmektedir;
(d) Medyanın kadınlara duyulan saygıyı teşvik etmesi ve kendisinin buna saygı duyması için
etkin tedbirleri alması gerekmektedir;
(e) Taraf Devletlerin, raporlarında, kadına yönelik şiddeti sürdüren davranış, gelenek ve
uygulamaların niteliği ve boyutunu ve bunun sonucu ortaya çıkan şiddet biçimlerini
belirlemesi gerekmektedir. Şiddetin üstesinden gelmek için aldıkları tedbirler ve bu tedbirlerin
sonuçları hakkında rapor hazırlamaları gerekmektedir;
(f) Bu tutum ve uygulamalarla mücadele etmek için etkin tedbirler alınması gerekmektedir.
Devletler, kadınların erkeklerle eşitliğinin sağlanmasına engel olan önyargıları ortadan
kaldırmaya yardım edecek eğitim ve kamu bilgilendirme programları başlatmalıdır (3 No’lu
Tavsiye Kararı, 1987);
(g) Kadın ticareti ve cinsel sömürünün engellenebilmesi için özel önleyici ve cezalandırıcı
tedbirler gereklidir;
(h) Taraf Devletlerin, raporlarında, bu sorunların boyutunu ve fuhuş sektörüne girmiş ya da insan
ticareti ve diğer cinsel istismar biçimlerine maruz kalmış kadınları korumaya yönelik alınmış
tedbirleri (cezai hükümler, önleyici ve rehabilitasyon sağlayıcı tedbirler) tanımlaması
gerekmektedir. Aynı şekilde, bu önlemlerin etkinlik derecesi de tanımlanmalıdır;
(i) Tazminat dâhil olmak üzere etkin şikâyet süreçleri ve çözüm mekanizmalarının sağlanması
gerekmektedir;
(j) Taraf Devletlerin, raporlarına, cinsel taciz ve kadınlara cinsel tacize ve işyerinde gerçekleşen
diğer şiddet biçimlerine karşı koruyan önlemlerle ilgili bilgileri dâhil etmeleri gerekmektedir;
(k) Taraf Devletler, mülteciler, özel eğitimli sağlık personeli, rehabilitasyon ve danışmanlık
hizmetlerini kapsayacak şekilde, aile içi şiddet, tecavüz, cinsel saldırı ve toplumsal cinsiyete
24
dayalı şiddetin diğer biçimlerine maruz kalmış kadınlar için gerekli hizmetler oluşturmalı ya
da bu türden hizmetleri desteklemelidir;
(l) Taraf Devletlerin bu türden uygulamalarla mücadele etmek için gerekli tedbirleri alması ve
Komitenin sağlık konularıyla ilgili ve kadın sünneti hakkındaki tavsiyelerini (14 No’lu
Tavsiye Kararı) göz önünde bulundurması gerekmektedir;
(m) Taraf Devletlerin, doğurganlık ve üreme ile ilgili zorlamaları önleyici önlemler alınmasını
sağlaması ve kadınların doğum kontrolü hizmetlerinin yetersizliği nedeniyle yasadışı kürtaj
gibi güvenli olmayan tıbbi yöntemlere başvurmak zorunda kalmasını önlemesi gerekmektedir;
(n) Taraf Devletlerin, raporlarında, bu sorunların boyutunu, sorunla ilgili olarak alınmış önlemleri
ve bu önlemlerin etkilerini belirtmesi gerekmektedir;
(o) Taraf Devletlerin, şiddet mağdurları için sağlanan hizmetlerin kırsal bölgelerde yaşayan
kadınlar tarafından erişilebilir olmasını ve yalıtık toplumlara gerekli olduğu takdirde özel
hizmet sunulmasını sağlaması gerekmektedir;
(p) Kadınları şiddete karşı korumaya yönelik tedbirler, eğitim ve istihdam olanaklarını içermeli ve
aile içi işçilerin istihdam durumlarının izlenmesini sağlamalıdır;
(q) Taraf Devletlerin, kırsal bölgelerde yaşayan kadınların maruz kaldığı riskler, şiddet ve
istismarın boyutu ve niteliği, destek ve diğer hizmetlere olan ihtiyaçları ve erişimleri ve
şiddetle mücadelede alınan tedbirlerin etkinliği hakkında rapor hazırlamaları gerekmektedir;
(r) Aile içi şiddetle mücadele etmeye yönelik tedbirlerin şunları içermesi gerekmektedir:
(i) Gerekli olduğu durumlarda cezai müeyyideler ve aile içi şiddet vakaları için medeni usul
hukuku yolları;
(ii)
Namus nedeniyle aile üyesi kadınlara yönelik işlenen saldırı veya cinayetleri haklı
gösteren yasaların kaldırılması;
(iii)
Mülteciler, danışmalık ve rehabilitasyon programlarını kapsayacak şekilde, aile içi
şiddet mağdurlarının emniyet ve güvenliklerini sağlayan hizmetler;
(iv)
Aile içi şiddet faillerine yönelik rehabilitasyon programları;
(v)
Ensest ilişkilerin ve cinsel istismarın görüldüğü ailelere yönelik destek hizmetleri;
(s) Taraf Devletlerin, aile içi şiddet ve cinsel istismarın boyutu ve bununla ilgili alınmış önleyici,
cezalandırıcı ve iyileştirici tedbirler hakkında rapor hazırlaması gerekmektedir;
(t) Taraf Devletlerin, kadınları cinsiyete dayalı şiddetten korumaya yönelik tüm gerekli yasal ve
diğer tedbirleri alması gerekmektedir. Bu tedbirler, diğer şeylerin yanı sıra, şunlardır:
(i) Kadınları, diğer şeylerin yanı sıra şiddet ve aile içi istismar, cinsel saldırı ve işyerinde
cinsel taciz gibi her türden şiddetten korumaya yönelik cezai müeyyideler, medeni usul
hukuku yolları ve telafi edici hükümleri içeren etkin yasal tedbirler,
(ii) Kadın ve erkeklerin toplumsal rol ve konumlarına ilişkin tutumları değiştirmeye yönelik
kamu bilgilendirme ve eğitim programları gibi önleyici tedbirler;
(iii) Şiddet mağduru veya şiddet riski altında olan kadınlara yönelik mülteciler, danışmalık ve
rehabilitasyon hizmetlerini içeren önleyici tedbirler;
25
(u) Taraf Devletlerin, cinsiyete dayalı her türden şiddet biçimi hakkında rapor hazırlaması ve bu
raporların her türden şiddet vakasına ve bunların mağdur kadınlar üzerindeki etkileri
hususunda tüm mevcut bilgileri içermesi gerekmektedir;
(v) Taraf Devletlerinin raporlarının, kadına yönelik şiddeti önlemek üzere alınmış yasal, önleyici
ve koruyucu tedbirlere ve bu tedbirlerin etkinliğine ilişkin bilgileri içermesi gerekmektedir.
26
20 Sayılı Tavsiye Kararı (11. oturum, 1992)
Sözleşmeye konulan çekinceler
1. Komite, Sözleşmenin 28(2). Maddesi ile ilgili olarak, Taraf Devletlerin 4. No’lu Tavsiye Kararında
memnuniyetle karşılanan dördüncü toplantı kararını göz önünde bulundurmuştur.
2. Komite, 1993 Dünya İnsan Hakları Konferansı hazırlıkları ile ilgili olarak, taraf Devletlere şu
tavsiyelerde bulunmuştur:
(a) Diğer insan hakları antlaşmalarına konan çekinceler bağlamında, Sözleşmeye konan
çekincelerin geçerliliği ve yasal sonuçlarının sorgulamaları;
(b) İnsan hakları antlaşmalarına ilişkin uygulamaların güçlendirilmesi amacıyla bu çekinceleri
yeniden gözden geçirmeleri;
(c) Diğer insan hakları antlaşmalarında söz konusu olan çekince usulleri ile karşılaştırmalı
olarak, Sözleşmeye ilişkin bir çekince koyma usulü geliştirmeyi düşünmeleri.
27
21 Sayılı Tavsiye Kararı (13. oturum, 1994)
Evlilik ve aile içi ilişkilerde eşitlik
1. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (34/180 sayılı Genel Kurul kararı,
ek), kadın ve erkeklerin toplumda ve aile ilişkilerinde eşit insan haklarına sahip olduğunu teyit
etmektedir. Sözleşme, insan hakları ile ilgili uluslararası antlaşmalar içerisinde önemli bir yere
sahiptir.
2. Diğer sözleşme ve bildirgeler de, aile ve kadının aile içindeki konumuna büyük önem
vermektedir. Bunlar arasında, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (217/A (III) sayılı Genel Kurul
kararı), Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (2200 A (XXI) sayılı karar, ek), Evli
Kadınların Tabiiyetine Dair Sözleşme (1040 (XI) sayılı karar, ek), Evliliğe Rıza Gösterilmesi,
Asgari Evlenme Yaşı ve Evliliğin Tesciline Dair Sözleşme (1763 A (XVII) sayılı karar, ek) ve
buna bağlı Tavsiye Kararı (2018 (XX) sayılı) ve Kadının İlerlemesi İçin Nairobi İleriye Yönelik
Stratejileri bulunmaktadır. 11
3. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, hâlihazırda yukarıda bahsedilen
sözleşme ve bildirgelerde bahsi geçen, kadınların vazgeçilmez haklarını kaydetmekle birlikte,
kültür ve geleneğin kadın ve erkeklerin düşünce ve davranışlarını şekillendirmedeki önemini ve
kadınların temel haklarını kullanmalarında oynadıkları sınırlayıcı ve ciddi rolü tanımaktadır.
Arka plan
4. 1994 yılı, BM Genel Kurulu ve 44/82 sayılı kararı ile Uluslararası Aile Yılı olarak ilan edilmiştir.
Komite, gerçekleşecek ulusal kutlamaları destekleyecek ve teşvik edecek önlemlerden biri olarak,
bu olanağı, kadınların aile içindeki temel haklarına uymanın önemini vurgulamak amacıyla
kullanmayı dilemektedir.
5. Komite, Uluslararası Aile Yılını bu yolla vurgulamayı tercih etmiş olarak, kadının aile içindeki
konumuna dair özel önemi olan üç Sözleşme maddesini incelemeyi temenni etmektedir:
Madde 9
1. Taraf Devletler, tabiiyetin kazanılmasında, değiştirilmesinde veya muhafazasında kadınlara
erkekler ile eşit haklar tanıyacaklar ve özellikle bir yabancıyla evlenmenin veya evlilik sırasında
kocanın tabiiyetini değiştirmesinin, kadının da otomatik olarak tabiiyet değiştirmesine, tabiiyetsiz
kalmasına veya kocanın tabiiyetini zorla almasına yol açmasını temin edeceklerdir.
2. Taraf Devletler, çocukların tabiiyeti konusunda kadınlara erkeklerle eşit haklar sağlayacaklardır.
Açıklama
6. Tabiiyet, topluma tam katılımda kritik bir öneme sahiptir. Devletler, genel olarak, o ülkede doğan
kişilere tabiiyet tanımaktadırlar. Tabiiyet, ayrıca, yerleşme nedeniyle elde edilebilir veya
tabiiyetsiz kalma durumlarında görüldüğü gibi insancıl nedenlerle tanınabilir. Herhangi bir
devletin vatandaşı olmayan veya tabiiyetsiz olan kadınlar, seçme ve seçilme hakkından yoksun
olup kamu yardımlarından yararlanmayabilirler ve yerleşim yerlerinin seçiminde söz sahibi
11
Bkz. Birleşmiş Milletler Kadın On Yılı: Eşitlik, Kalkınma ve Barışın Kazanımlarını Gözden Geçirmek ve
Değerlendirmek için Düzenlenen Dünya Konferansı Raporu, Nairobi, 15-26 Temmuz 1985 (Birleşmiş Milletler
yayınları, Satış No. E.85.IV.10), bölüm I, kısım A.
28
olmayabilirler. Tabiiyetin, yetişkin bir kadın tarafından değiştirilebilir olması ve evlilik, boşanma
veya koca ya da babanın tabiiyetini değiştirmesi nedeniyle keyfi geri alınmaması gerekmektedir.
Madde 15
1. Taraf Devletler, kadınlara, kanun önünde erkeklerle eşit haklar tanıyacaklardır.
2. Taraf Devletler, medeni haklar bakımından kadınlara erkeklerinkine benzer hukuki ehliyet ve bu
ehliyeti kullanmak için eşit fırsatlar tanıyacaklardır. Özellikle, kadınlara akit yapmada ve mülk
idaresinde eşit haklar verecekler ve mahkemelerde davaların her safhasında eşit muamele
edeceklerdir.
3. Taraf Devletler, kadınların hukuki ehliyetlerini kısıtlamaya yönelik hukuki sonuç doğuran her
çeşit sözleşmenin vs. özel muamelelerin tamamının geçersiz olduğunu kabul ederler.
4. Taraf Devletler, kadın ve erkeğe hukuki olarak konut ve ikametgâh seçme ve nakletmede eşit
yasal hak tanıyacaklardır.
Açıklama
7. Bir kadının hiçbir şekilde mukavele imzalayamaması, kredi yardımı alamaması veya bunları
sadece kocası ya da bir erkek akrabasının onayı veya kefaleti altında yapabilmesi durumunda
yasal özerkliği hiçe sayılmaktadır. Bu türden her türlü kısıtlama, kadınların tek mal sahibi olarak
mülk sahibi olmasını engellemekte, kendi işinin hukuki idaresini gerçekleştirmesine ya da
herhangi bir mukavele imzalamasına engel olmaktadır. Böylesi kısıtlamalar, kadının kendisi ve
bakmakla yükümlü olduğu kişilere bakabilmesini ciddi şekilde sınırlamaktadır.
8. Kadınların dava açma hakkı bazı ülkelerde yasayla ya da hukuki yardıma erişim olanakları ve
mahkemelerde hakkını arayabilme ehliyeti ile sınırlanmaktadır. Kadınların mahkemede
tanıklıkları ya da sundukları delililer ise bazı ülkelerde erkeklere göre daha az saygı görmekte ya
da ikincil önem taşımaktadır. Bu türden yasa veya âdetler kadınların etkin bir şekilde ve
erkeklerle eşit olarak mülkiyetten yararlanma ve elinde tutma hakkını sınırlamakta ve bulunduğu
topluluğun bağımsız, sorumlu ve değerli bir üyesi olarak var olmasını engellemektedir. Ülkelerin
yasalarla kadınların hukuki kapasitesini sınırlaması ya da bunu yapan birey ve kurumlara
müsaade etmesi, kadınların erkeklerle eşit olma hakkını göz ardı etmekte, kendilerine ve
bakmakla yükümlü olduğu kişilere bakabilmesini ciddi şekilde sınırlamaktadır.
9. İkametgâh (domicile), çoğunlukla hukuk sistemi teamül hukuku üzerine kurulu ülkelerde
rastlanan bir kavram olup, bir kişinin ikamet etmek ve yargı yetkisine bağlı olmak istediği ülkeye
işaret etmektedir. İkametgâh çocuklukta anne-baba üzerinden edinilse de, yetişkinlikte, bir kişinin
genellikle ikamet ettiği ve devamlı olarak etmeyi planladığı ülke anlamına gelmektedir. İncelenen
taraf Devlet raporları, tabiiyet meselesinde de olduğu gibi, kadınların yasal olarak kendi
ikametgâhlarını seçmesinin her zaman mümkün olmadığını göstermektedir. İkametgâhın, aynı
tabiiyette olduğu gibi, isteği üzerine ve medeni durumuna bakılmaksızın yetişkin bir kadın
tarafından değiştirilebilir olması gerekmektedir. Kadınların erkeklerle aynı şekilde ikametgâh
seçme haklarına getirilen herhangi bir kısıtlama, onların yaşadıkları ülkelerdeki mahkemelere
erişimlerini kısıtlayabilir veya özgürce ve kendi hakları doğrultusunda bir ülkeye girme ve bir
ülkeden ayrılmaları önünde engel teşkil edebilir.
29
10. Bir başka ülkede geçici olarak yaşayan ve çalışan mülteci kadınların, erkeklerle eşit olarak eş,
partner ve beraberlerindeki çocuklara sahip olma hakkına sahip olması gerekmektedir.
Madde 16
1. Taraf Devletler, kadınlara karşı evlilik ve aile ilişkileri konusunda ayırımı önlemek için gerekli
bütün önlemleri alacaklar ve özellikle kadın erkek eşitliği ilkesine dayanarak kadınlara aşağıdaki
hakları sağlayacaklardır:
a- Evlilik bağı kurmada erkeklerle eşit hak,
b- Özgür olarak eş seçme ve serbest ve tam rıza ile evlenme hakkı,
c- Evlilik süresince ve evliliğin son bulmasında aynı hak ve sorumluluklar,
d- Medeni durumlarına bakılmaksızın, çocuklarla ilgili konularda ana ve babanın eşit hak ve
sorumlulukları tanınacak, ancak her durumda çocukların menfaatleri en ön planda
gözetilecektir.
e- Çocuk sayısına ve çocukların ne zaman dünyaya geleceklerine serbestçe ve sorumlulukla
karar vermede ve bu hakları kullanabilmeleri için bilgi, eğitim ve diğer vasıtalardan
yararlanmada eşit haklar,
f- Her durumda çocukların çıkarı en üst düzeyde tutularak ulusal yasalarda mevcut veli, vasi,
kayyum olma ve evlat edinme veya benzeri müesseselerde eşit hak ve sorumluluklar,
g- Aile adı, meslek ve iş seçimi dâhil karı ve koca için eşit kişisel haklar,
h- Ücret karşılığı olmaksızın veya bir bedel mukabilinde malın mülkiyeti, iktisabı, işletmesi,
idaresi, yararlanılması ve elden çıkarılmasında eşlere de eşit haklar,
2. Çocuğun erken yaşta nişanlanması veya evlenmesinin hiçbir kanuni etkisi olmayacak ve evlenme
asgari yaşının belirlenmesi ve evlenmelerin resmi sicile kaydının mecburi olması için yasama
dâhil gerekli tüm önlemler alınacaktır.
Açıklama
Kamusal ve özel hayat
11. Kamusal ve özel hayattaki insan faaliyetleri tarihsel olarak farklı olarak yaklaşılmış ve farklı
düzenlemelere tabi kılınmıştır. Özel ya da aile içi alanda geleneksel rollerini sürdüren kadınların
bu faaliyetleri tüm toplumlarda ikinci derece faaliyetler olarak değerlendirilmiştir.
12. Bu faaliyetler, bir toplumun devamı için büyük önem taşıdığından, farklı ve ayırımcı yasa veya
âdetleri bunlara uygulamak hiçbir şekilde haklı gösterilemez. Taraf Devletlerin raporları,
kanunen eşitliğin hala mümkün olmadığı ülkelerin var olduğunu göstermektedir. Bu şekilde
kadınların kaynaklara eşit erişimi ve aile ve toplum içinde erkeklerle eşit konuma sahip olmaları
engellenmektedir. Tüm ülkeler, kanunen eşitliğin sağlandığı durumlarda bile, kadınlara ikincil
öneme sahip farklı roller yüklemektedirler. Böylelikle, Sözleşmenin 16 ve ayrıca 2, 5 ve 24.
Maddelerinde bahsi geçen adalet ve eşitlik ilkeleri ihlal edilmektedir.
Çeşitli aile biçimleri
30
13. Aile kavramı ve biçimleri Devletten Devlete ve hatta bir Devletin bölgeleri arasında farklılıklar
göstermektedir. Hangi biçimde olursa olsun ve bir ülkedeki yasal sistem, din, âdet veya gelenek
ne olursa olsun, kadının aile içinde maruz kaldığı muamele, Sözleşmenin 2. Maddesi gereğince,
hem hukuken hem de özel alanda tüm insanlar için geçerli eşitlik ve adalet ilkeleriyle uyumlu
olmalıdır.
Çokeşli evlilikler
14. Taraf Devletlerin raporları, ayrıca, çokeşliliğin bazı ülkelerde sürdüğünü ortaya koymaktadır.
Çokeşli evlilik, kadının erkeklerle eşit olma hakkına ters düşmekte; kadın ve bakmakla yükümlü
olduğu kişiler üzerinde, bu türden evliliklerin önüne geçilmesini ve yasaklanmasını gerekli kılan
ciddi duygusal ve maddi sonuçlar doğurabilmektedir. Komite, anayasal hakları eşitliği temin
eden bazı taraf Devletlerin özel veya örfi hukuka göre çokeşli evliliğe müsaade ettiğinin kaygıyla
altını çizmektedir. Bu durum, kadınların anayasal haklarının ihlali ve Sözleşmenin 5 (a).
Maddesinde geçen hükümlerin çiğnenmesi anlamına gelmektedir.
Madde 6 (1) (a) ve (b)
15. Pek çok ülke ulusal anayasaları ve yasal düzenlemelerinin Sözleşmeye uyduğunu belirtse de,
âdet, gelenek ve gerçek hayatta bu yasaları yürürlüğe koymadaki eksiklikler Sözleşmeye ters
düşmektedir.
16. Kadının özgür olarak eş seçme ve serbest ve tam rıza ile evlenme hakkı, hayatında ve bir insan
olarak itibar ve eşitliğinde ciddi öneme sahiptir. İncelenen taraf Devlet raporları kadınların, âdet,
dini inançlar ya da belirli bir grubun etnik kökenlerine dayanarak evliliğe ya da yeniden
evlenmeye zorlanmasının müsaade edildiği ülkeler olduğunu ortaya koymaktadır. Bazı başka
ülkelerde ise, kadınların başlık parası veya öncelikler karşılığında evliliğine müsaade edilmekte;
ya da kadınlar, yoksulluk nedeniyle ve maddi güvenlik kaygılarıyla yabancı uluslardan olan
kişilerle evlenmek zorunda kalmaktadır. Kadının özgür olarak ne zaman ve kiminle evlenip
evlenmeyeceğini seçme hakkı, genç olması veya partneriyle aynı kandan olması gibi nedenlerle
makul sınırlamalara tabi olarak yasayla koruma altına alınmalı ve yürürlüğe konmalıdır.
Madde 16 (1) (c)
17. İncelenen taraf Devlet raporları, evli çiftlerin hak ve sorumluklarının pek çok ülkenin hukuk
sisteminde Sözleşme ilkelerince değil, örf ve âdet hukuku ve ilkeleri veya dini hükümlerce
belirlendiğini ortaya koymaktadır. Evlilikle ilgili yasa ve uygulamaların bu çeşitliliği, kadınların
evlilik süresince eşit hak ve sorumluluklara sahip olmasını farklı biçimlerde engelleyerek,
kadınlar üzerinde çok çeşitli sonuçlar doğurmaktadır. Bu sınırlamalar genellikle kocanın aile reisi
ve esas karar verici olarak konumlandırılmasına yol açmakta ve dolayısıyla Sözleşmenin
hükümlerine ters düşmektedir.
18. İlaveten, evlilik dışı birliktelik umumiyetle yasal koruma altında değildir. Bu tür ilişkiler yaşayan
kadınların, hem aile içinde hem de yasal koruma altında olan gelir ve malvarlığının paylaşımı
konularında erkeklerle eşit konuma sahip olması gerekmektedir. Bu kadınların, bakmakla
yükümlü olunan çocuk ve aile bireylerinin bakım ve sorumluluğunda erkeklerle eşit hak ve
sorumluluklara sahip olması gerekmektedir.
Madde 16 (1) (d) ve (f)
19. 5 (b)’de belirtildiği gibi, pek çok Devlet çocukların yetiştirilmesi ve gelişiminde kadın ve erkeğin
ortak sorumluluğunu tanımaktadır. “Her şeyden önce çocukların menfaatinin düşünülmesi
ilkesi”, Çocuk Hakları Sözleşmesine de (44/25 sayılı Genel Kurul kararı, ek) dâhil edilmiş olup,
herkesçe kabul edilmiş olarak görülmektedir. Yine de uygulamada, bazı ülkelerin, çocukların
31
ebeveynlerine, özellikle de evli olmadıkları durumlarda, eşit hak ve sorumluluk tanımadığı
gözlenmektedir. Bu tür birlikteliklerdeki çocuklar, evlilik sonucu doğan çocuklarla aynı statüye
sahip olmamakta, annelerin boşanması ya da ayrı yaşaması halinde, pek çok baba çocukların
bakım, korunma ve yetiştirilmesinde eşit sorumluluk almamaktadır.
20. Sözleşmede bahsi geçen eşit hak ve sorumluluklar ilkesinin uygun olduğu durumlarda veli, vasi,
kayyum olma ve evlat edinme gibi müesseselerle kanunen yürürlüğe konması gerekmektedir.
Taraf Devletlerin yasal düzenlemelerinde, her iki ebeveynin de medeni durumları veya çocukları
ile birlikte yaşayıp yaşamadıkları gözetilmeksizin çocukları için ortak hak ve sorumluluklara
sahip olduğunu tanıması ve sağlaması gerekmektedir.
Madde 16 (1) (e)
21. Kadınları çocuk doğurma ve yetiştirmeye mecbur kılan sorumluluklar, onların eğitim, istihdam
ve kişisel gelişimlerine yönelik diğer faaliyetlere erişim haklarını etkilemektedir. Bu
sorumluluklar ayrıca kadınlar üzerinde haksız iş yükü olarak karşımıza çıkmaktadır. Çocuklarının
sayısı ve ne zaman dünyaya gelecekleri, kadınların hayatı üzerinde benzer etkilere sahiptir ve
ayrıca kendilerinin ve çocuklarının fizik ve ruh sağlığını etkilemektedir. Bu nedenle kadınlar,
Çocuk sayısına ve çocukların ne zaman dünyaya geleceklerine karar verme hakkına sahiptir.
22. Bazı raporlar, zorla hamile kalma, kürtaj veya kısırlaştırma gibi kadınlar üzerinde ciddi etkileri
olan cebri faaliyetlerin varlığını ortaya koymaktadır. Çocuk sahibi olup olmama kararı, tercihen
eş veya parterle ortaklaşa alınması gereken bir karar olup, eş, ebeveyn, partner veya Hükümet
kararları ile sınırlandırılmamalıdır. Güvenli ve güvenilir doğum kontrol yöntemleri hakkında
bilinçli bir tercih yapabilmek için, kadınların doğum kontrol yöntemleri ve bunların kullanımı
hakkında bilgi sahibi olması ve kadınlara Sözleşmenin 10 (h). Maddesi gereğince, cinsel eğitim
ve aile planlaması hizmetlerinin temin edilmesi gerekmektedir.
23. Doğurganlığın gönül rızası ile düzenlenmesi gereken tedbirlerin ücretsiz sağlanması halinde, tüm
aile fertlerinin sağlık, gelişim ve refahının iyileşeceği yönünde genel bir kanı bulunmaktadır.
Ayrıca, bu hizmetler nüfusun yaşam ve sağlık kalitesini de iyileştirici etkiye sahip olup, nüfus
artışının ihtiyaten düzenlenmesi, çevreyi koruma ve sürdürülebilir ekonomik ve sosyal
kalkınmayı sağlamada etkili olmaktadır.
Madde 16 (1) (g)
24. Düzenli aile, hakkaniyet, adalet ve her bir aile ferdinin kendisini gerçekleştirebilmesi
prensiplerine dayanmaktadır. Dolayısıyla her partner, Sözleşmenin 11(a) ve (c) Maddesinde de
belirtildiği gibi, kendi beceri, nitelik ve hedeflerine göre bir iş ya da meslek seçme hakkına
sahiptir. Ayrıca, her partnerin, kendi ismini seçme hakkı olması gerekmekte ve böylelikle kişi,
bulunduğu toplulukta kendi kimliğini ve bireyselliğini korumakta ve kendini toplumun diğer
bireylerinden ayırt etmektedir. Bir kadının evlilik ya da boşanma nedeniyle yasalara veya âdetlere
göre ismini değiştirmek zorunda olması bu haklarının yok sayılması anlamına gelmektedir.
Madde 16 (1) (h)
25. Bu madde ile sağlanan haklar, Sözleşmenin 15(2) Maddesiyle örtüşmektedir ve buna göre, taraf
Devletler, medeni haklar bakımından kadınlara erkeklerinkine benzer hukuki ehliyet ve bu
ehliyeti kullanmak için eşit fırsatlar tanıyacaklardır.
26. 15 (1). Madde, kadınlara, kanun önünde erkeklerle eşit haklar tanımaktadır. Bir malın mülkiyeti,
idaresi, bu maldan yararlanılması ve elden çıkarılması hakkı, kadınların maddi bağımsızlık
32
hakkını kullanmalarında önemli yer taşımaktadır ve pek çok ülkede, kendi geçimini sağlaması,
kendisi ve ailesi için yeterli, barınma ve beslenmeyi sağlamasını gerçekleştirmede ciddi öneme
sahiptir.
27. Tarım reformu veya farklı etnik kökenden gruplar arasında toprakların yeniden dağıtımıyla ilgili
programların mevcut olduğu ülkelerde, kadınların yeniden dağıtılan bu topraklardan erkeklerle
eşit olarak yararlanma hakkının medeni durumuna bakılmaksızın gözetilmesi gerekmektedir.
28. Pek çok ülkede, kadınların önemli bir çoğunluğu bekâr ya da boşanmış olup, ailelerinin idamesini
sağlamak üzere yegâne sorumluluğa sahiptir. Erkeğin tek başına ailesindeki kadın ve çocukların
geçiminden sorumlu olduğuna ve bu sorumluluğun altından tek başına kalkabileceğine ve
kalktığına ilişkin bir önermeye dayanarak yapılan mülkiyet paylaşımı ile ilgili her türlü
ayrımcılık şüphesiz akıldışıdır. Dolayısıyla, evlilik sonlandığında, fiili ilişkilerde ya da bir
akrabanın ölümünde erkeklere daha büyük bir hisseye sahip olma hakkı tanıyan her türlü yasa
veya âdet ayırımcı olmakla birlikte, kadının kocasından fiilen boşanabilmesi, kendini veya
ailesini geçindirebilmesi ve bağımsız bir birey olarak itibarlı yaşayabilmesi üzerinde ciddi
etkilere sahiptir.
29. Tüm bu hakların kadının medeni durumuna bakılmaksızın tanınması gerekmektedir.
Evlilikte mal rejimi
30. Kadıların, evlilik veya fiili bir ilişki süresince veya bu evlilik veya ilişkinin bitiminde, kocalarıyla
eşit mülkiyet hakkına sahip olmasını benimsemeyen ülkeler mevcuttur. Pek çok ülke bu hakkı
kabul etse de, kadınların bu hakkı uygulamada kullanabilmeleri önünde hukuki teamülden veya
âdetlerden kaynaklanan sınırlamalar mevcuttur.
31. Bu haklar kadınlara verilmiş olsa ve mahkemeler bu hakları yerine getirseler dahi, bir kadının
evlilik sürecinde veya sonunda sahip olduğu mülkiyet erkekler tarafından idare edilebilmektedir.
Mal birliği esasının geçerli olduğu devletler de dâhil olmak üzere pek çok Devlette, evlilik veya
fiili bir ilişki süresince sahip olunan mülkiyetin satılması ya da elden çıkartılması durumunda
kadına danışılması yasal bir yükümlülük değildir. Bu durum, bir malın elden çıkartılması ya da
bundan elde edilecek gelirle ilgili olarak kadınların denetimlerini sınırlandırmaktadır.
32. Bazı ülkelerde, evlilikte mal rejiminin paylaşımı ile ilgili olarak, evlilik süresince elde edilen
mülkiyet için yapılan maddi katkılar önemli ölçüde vurgulanmaktadır. Bunun aksine, çocuk
yetiştirme, yaşlı akrabaların bakımı ve ev işleri gibi diğer katkılar büyük ölçüde göz ardı
edilmektedir. Kadının maddi nitelikte olmayan bu türden katkıları, çoğunlukla kocanın gelir
getirmesi ve malvarlığını geliştirmesine yol açmaktadır. Maddi ve maddi olmayan katkıların eşit
ağırlık verilerek değerlendirmeye alınması gerekmektedir.
33. Pek çok ülkede, fiili bir ilişki süresince elde edilen mülkiyet, evlilik süresince elde edilen
mülkiyette olan aynı gerekçelerle hukuk kapsamına alınmamaktadır. Çeşitlilik gösterse de, bir
ilişkinin bitmesi durumunda, kadınlar partnerlerine nazaran çok daha düşük bir pay almaktadırlar.
Evli ya da evli olmayan çocuklu veya çocuksuz kadınlara yönelik ayırımcılık yapan mülkiyet
yasaları ve âdetlerin yürürlükten kaldırılması ve önüne geçilmesi gerekmektedir.
Miras
33
34. Sözleşmede ve Ekonomik ve Sosyal Konseyin 884 D (XXXIV) sayılı kararında da belirtildiği
gibi, taraf Devlet raporlarının, kadınların statüsü üzerinde etkili olmaları nedeniyle miras hukuku
ile ilgili yasal veya mecburi hükümler hakkında gerekli açıklamalar içermesi gerekmektedir.
Ekonomik ve Sosyal Konseyin 884 D (XXXIV) sayılı kararında, Konsey, taraf Devletlere,
merhumla aynı ilişki derecesine sahip kadın ve erkeklerin mirastan eşit yararlanmalarını ve
veraset sırasında eşit konumda tutulmalarını sağlamalarını tavsiye etmektedir. Bu hüküm
umumiyetle uygulanmamaktadır.
35. Pek çok ülkede veraset ve mülkiyetle ilgili yasa ve uygulamalar kadınlara yönelik ciddi
ayrımcılıkla sonuçlanmaktadır. Eşit olmayan bu muameleler sonucunda, kadınlar, kocalarının
veya babalarının ölümünde, dul erkek veya erkek evlatlara nazaran çok daha küçük bir pay
alabilmektedir. Bazı durumlarda, kadınlara bu haklar sınırlı veya denetim altında verilmekte ve
kadınlar merhumdan kalan gayrimenkul üzerinden kısıtlı bir gelir alabilmektedir. Dul kadınlara
tanınan miras hakları, çoğu kez evlilik süresince elde edilen malların eşit mülkiyeti ilkesini
yansıtmamaktadır. Bu türden hükümler Sözleşmeye ters düşmekte ve yürürlükten kaldırılması
gerekmektedir.
Madde 16 (2)
36. 14-25 Haziran 1993 tarihlerinde Viyana’da gerçekleşen Dünya İnsan Hakları Konferansında
kabul edilen Viyana Bildirgesi ve Eylem Programında, 12 Devletler, kız çocuklarına zarar veren ve
onlara yönelik ayrımcılığa neden olan mevcut kanun ve düzenlemeleri yürürlükten kaldırmaya ve
ilgili âdet ve uygulamaları ortadan kaldırmaya teşvik edilmektedir. Sözleşmenin 16. Maddesinin
2. bendi ve Çocuk Hakları Sözleşmesinin ilgili hükümleri, taraf Devletlerin, reşit olmayan
çocukların evlenmesine müsaade etmesinin veya böyle evlilikleri meşru kılmasının önüne
geçmektedir. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi uyarınca, “çocuğa uygulanabilecek olan kanuna
göre daha erken yaşta reşit olma durumu hariç, on sekiz yaşına kadar her insan çocuk
sayılmaktadır”. Bu tanımla birlikte ve Viyana Deklarasyonunun ilgili hükümlerini göz önünde
bulundurarak, Komite, kadın ve erkekler için asgari evlenme yaşını 18 olarak belirlemektedir.
Kadın ve erkekler evlendiklerinde önemli sorumluluklar üstlenmektedirler. Dolayısıyla, taraflar
tamamen reşit olmadıkça ve fiil ehliyetine sahip olmadıkça, evliliklerine müsaade edilmemesi
gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütüne göre, başta kız çocukları olmak üzere rüştünü ispat
etmemiş kişilerin evlenip çocuk sahibi olmaları durumunda, sağlık durumları ciddi şekilde
etkilenmekte ve eğitimleri yarıda kalmaktadır. Bunun sonucunda da, ekonomik özerklikleri
büyük ölçüde sınırlı kalmaktadır.
37. Bu durum sadece kadınların kişiliklerini etkilemekle kalmayıp, beceri ve bağımsızlıklarını
geliştirmeleri önünde bir engel teşkil etmekte ve işgücü piyasasına erişimlerini kısıtlayarak
ailelerine ve içinde bulundukları topluluklara zarar vermektedir.
38. Kadın ve erkeklerin evlenme yaşı bazı ülkelerde farklılık göstermektedir. Böylesi hükümlerin,
hatalı bir şekilde kadınların erklerden farklı zihinsel gelişim hızlarına sahip olduğunu veya
fiziksel ve zihinsel gelişim düzeyinin evlilikte bir önem teşkil etmediğini varsaymalarından
dolayı, yürürlükten kaldırılmaları gerekmektedir. Başka ülkelerde ise, kız çocuklarının
nişanlanmasına ya da ailelerinin bu çocuklar adına taahhütte bulunmalarına müsaade
edilmektedir. Böylesi yasal düzenlemeler sadece Sözleşmeyle değil, kadınların özgür olarak eş
seçme hakkıyla da ters düşmektedir.
12
A/CONF.157/24 (Kısım I), bölüm III.
34
39. Taraf Devletlerin, medeni hukuka göre yapılmış resmi evlilikler olsun veya âdetlere ya da dini
hukuka göre yapılmış evlilikler olsun tüm evliliklerin kayıt altına alınmasını talep etmesi
gerekmektedir. Devletler bu yolla Sözleşmeye uyulmasını sağlayabilmekte ve partnerler arası
eşitlik, evlenme asgari yaşı, aynı anda iki kişi ile evlilik veya çok eşliliğin yasaklanması ve çocuk
haklarının korunmasını tahakkuk edebilirler.
Tavsiyeler
Kadına yönelik şiddet
40. Komite, kadının aile yaşantısı içindeki yeri ile ilgili olarak, kadına yönelik şiddete ilişkin 19
No’lu Tavsiye Kararı (11. oturum) hükümlerinin, 13 kadınların erkeklerle eşit olarak hak ve
özgürlüklerden yararlanabilmelerinde büyük öneme sahip olduğunun altını çizmek istemektedir.
Taraf Devletlerin, kadınların, hem kamusal alanda hem de aile içerisinde birey olarak hak ve
özgürlüklerini ciddi şekilde engelleyen cinsiyete dayalı şiddette maruz kalmamalarının
sağlanması için bu Tavsiye Kararına uymaları teşvik edilmektedir.
Çekinceler
41. Komite, bazı taraf Devletlerin Sözleşmenin 16. Maddesinin tümüne ya da bir bölümüne çekince
koymuş olmalarını, özellikle de bu maddeye uymalarının diğer şeyler dışında kültürel veya dini
inançlara ya da ülkenin ekonomik veya politik konumuna dayanan aile nosyonuyla
çelişebileceğini iddia ederek Maddenin 2. bendine çekince koymalarını endişeyle
karşılamaktadır.
42. Bu ülkelerin büyük bir kısmı, baba, koca veya erkek çocukları aile içinde üstün kılan ataerkil aile
yapısına inanmaktadırlar. Kökten dinci veya aşırı uçtaki diğer bakış açıları ya da ekonomik
zorlukların eski değer ve geleneklere dönmeyi teşvik ettiği bazı ülkelerde, kadının aile içindeki
yeri ciddi oranlarda zarar görmüştür. Ekonomik ilerlemesi ve toplumun genelinin iyiliği için
modern toplumun cinsiyete bakmaksızın tüm yetişkinlerin eşit olarak katılımına dayandığını
kabul eden diğer ülkelerde ise, bu türden tabulardan ve gerici veya aşırı uçtaki fikirlerden
zamanla vazgeçilmiştir.
43. 2 ve 3. Maddelere ve özel olarak 24. Maddeye uygun olarak, Komite, kadınların ev içinde
erkeklerle eşit olmadığına ilişkin fikirleri kararlı bir şekilde engellemeye çalışarak, tüm taraf
Devletlerden, Sözleşmeye ve özellikle de Sözleşmenin 9, 15. ve 16. Maddelerine konulan
çekincelerinin tüm ülkelerce kaldırıldığı bir aşamaya doğru ilerlemelerini talep etmektedir.
44. Taraf Devletlerin yasalar, âdetler ya da dini veya özel hukuk tarafından onaylanan ve kadın ve
erkeklerin eşit olmadığına ilişkin her türlü fikri kararlı bir şekilde engellemeye çalışması ve
çekincelerin özellikle de Sözleşmenin 16. Maddesine ilişkin öne sürülen çekincelerin kaldırıldığı
bir aşamaya doğru ilerlemesi gerekmektedir.
45. Komite, başlangıç raporları ve periyodik raporlara ilişkin incelemelerine dayanarak, Sözleşmeye
taraf olan ve bir çekince koymaksızın Sözleşmeyi onayan ve yürürlüğe koyan Devletlerin bir
kısmında, özellikle aile ile ilgili olan belirli yasaların Sözleşmenin hükümlerine fiilen
uymadığını kaydetmiştir.
13
Bkz. Genel Kurul Resmi Kayıtları, Kırk yedinci oturum, Ek Belge No. 38 (A/47/38), bölüm. I.
35
46. Bu yasalar, hâlihazırda, kadına yönelik ayrımcılık içeren norm, âdet ve sosyo-kültürel önyargılara
dayanan pek çok madde içermektedir. Bu Devletler, ilgili Sözleşme maddelerine ilişkin özel
konumlarından dolayı, Komitenin kadınların statüsünü anlama ve değerlendirmelerini zor
kılmaktadır.
47. Komite, özel olarak Sözleşmenin 1 ve 2. Maddeleri gereğince, bu taraf Devletlerden, ilgili
konulara ilişkin fiili durumu incelemek için gerekli çabayı göstermelerini ve ulusal
mevzuatlarında hâlihazırda kadınlara yönelik ayırımcılık içeren hükümlere ilişkin gerekli
tedbirleri almalarını talep etmektedir.
Raporlar
48. Taraf Devletlerin, mevcut Tavsiye Kararına ilişkin açıklamalardan yararlanarak, raporlarında
şunlara önem vermesi gerekmektedir:
(a) Sözleşmeye, özellikle de Sözleşmenin 16. Maddesine konan çekincelerin
kaldırılmasına ilişkin olarak ülkenin kaydettiği ilerleme sonucu gelinen durumun
belirtilmesi;
(b) Ülkenin yasalarının Sözleşmenin 9, 15 ve 16. Maddelerinde belirtilen ilkelere uyup
uymadığının ve dini ya da özel hukuk veya âdetler nedeniyle yasalara ya da
Sözleşmeye uymanın söz konusu olmadığı durumların ortaya konulması.
Mevzuat
49. Taraf Devletlerin, Sözleşmeye ve özellikle de Sözleşmenin 9, 15 ve 16. Maddelerine uyulmasının
gerekli olduğu durumlarda, mevzuat düzenlemesi ve bu mevzuatı yürürlüğe koyması
gerekmektedir.
Sözleşmeye Uyulmasının Teşvik Edilmesi
50. Taraf Devletlerin, mevcut Tavsiye Kararına ilişkin açıklamalardan yararlanarak ve Sözleşmenin
2, 3 ve 24. Maddeleri gereğince, bu Sözleşme ilkelerine -özellikle de dini ya da özel hukukun
veya âdetlerin bu ilkelerle ters düştüğü durumlarda, tam olarak uymanın teşvik edildiği tedbirler
alması gerekmektedir.
36
22 Sayılı Tavsiye Kararı (14. oturum, 1995)
Sözleşmenin 10. Maddesinin değiştirilmesi
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi,
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine Taraf Devletlerin, Genel
Kurulun talebi üzerine, 1995 yılı içerisinde, Sözleşmenin 20. Maddesinde değişiklik yapılmasını
görüşmek için toplanacağını kaydederek,
Çalışmalarının etkinliğinin sağlanması ve Taraf Devletlerin hazırladığı raporların incelenmesinde
istenmeyen gecikmelerin önlenmesi konusunda, daha önce onuncu oturumda alınan kararı
hatırlatarak,
Sözleşmenin en fazla sayıda Devlet tarafından onaylanmış insan hakları araçlarından biri
olduğunu hatırlatarak,
Sözleşme maddelerinin, kadınların günlük hayatlarının tüm aşamaları, toplumun ve Devletin tüm
alanlarına ilişkin temel insan haklarıyla ilgili olduğunu göz önünde bulundurarak,
Ek I’de gösterildiği üzere, incelenmeyi bekleyen raporların yol açtığı gecikmeye ilaveten giderek
artan onay sayısıyla gelen Komite üzerindeki iş yükünden kaygı duyarak,
Yine, Taraf Devletlerin raporlarını sunmalarından sonra, bu raporların incelenmesine kadar uzun
bir sürenin geçmesinden ve bu nedenle, Devletlerin raporları güncellemek için ek bilgi
vermelerine ihtiyaç duyulmasından kaygı duyarak,
Ek II’de gösterildiği üzere, antlaşmaya dayalı insan hakları yapıları içerisinde yalnızca Kadınlara
Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesinin toplantı zamanlarının Sözleşme ile tanımlandığını ve
Komitenin, antlaşmaya dayalı tüm insan hakları yapıları içerisinde en kısa toplantı süresine sahip
olduğunu göz önünde bulundurarak,
Sözleşmede geçtiği biçimiyle oturum sürelerinin sınırlı olmasının, Komitenin Sözleşmeyle
belirlenen işlevlerini etkili biçimde yerine getirmesini ciddi şekilde engellediğini belirterek,
1. Taraf Devletlere, Genel Kurulun belirleyeceği herhangi bir kısıtlama haricinde hiçbir sınırlama
olmaksızın, Komitenin Sözleşmede yer alan işlevlerini etkili biçimde yerine getirebilmesine
olanak tanıyacak şekilde yılda bir kere toplanması için, Komitenin toplantı zamanıyla ilgili 20.
Maddesini değiştirmeyi değerlendirmesini tavsiye etmektedir;
2.
Ayrıca Genel Kurulun, değişiklik sürecinin tamamlanmasına bağlı olarak, Komitenin 1996
yılında, istisnai olarak her biri üç hafta sürecek ve her birinden önce çalışma gruplarının ön
oturumlar gerçekleştireceği şekilde iki oturumda toplanabilmesi için Komiteye yetki vermesini
tavsiye etmektedir;
3. Taraf Devletlerin katılacağı toplantıda, Komitenin işlevlerini yerine getirme konusunda
karşılaştığı güçlükler hakkında, Komite Başkanı tarafından Taraf devletlere sözlü bir rapor
sunulmasını tavsiye etmektedir;
4. Ayrıca, Komitenin iş yüküyle ilgili tüm bilgilerin ve antlaşmaya dayalı diğer insan hakları
yapıları ile ilgili karşılaştırmalı bilgilerin toplantıda Genel Sekreter tarafından Taraf Devletlere
tedarik edilmesini tavsiye etmektedir.
37
23 Sayılı Tavsiye Kararı (16. oturum, 1997)
Madde 7 (politika ve kamu hayatı)
Taraf Devletler, ülkelerindeki politika ve kamu hayatında, kadınlara yönelik ayırımı önlemek için
tüm tedbirleri alacak ve özellikle kadınlara erkeklerle eşit şartlarla aşağıdaki hakları
sağlayacaklardır:
(a) Bütün seçimlerde ve halk oylamalarında oy kullanmak ve halk tarafından seçilen organlara
seçilebilmek,
(b) Hükümet politikasının hazırlanmasına ve uygulanmasına katılmak, devlet görevinde
bulunmak ve hükümetin her kademesinde kamu görevleri ifa etmek,
(c) Ülkenin kamu ve siyaset hayatı ile ilgili olarak faaliyet gösteren hükümet-dışı kuruluşlar ve
derneklere iştirak etmek.
Arka plan
1. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, kadınların içinde yaşadıkları ülkenin
kamu hayatına katılımlarına özel bir önem vermektedir. Sözleşmenin giriş bölümünde şu ifade yer
almaktadır:
“Kadınlara karşı ayrımcılığın, hak eşitliği ve insan şeref ve haysiyetine saygı ilkelerini ihlal
ettiğini, kadınların erkeklerle eşit olarak ülkelerinin siyaset, sosyal, ekonomik ve kültürel
hayatlarına katılmalarını engellediğini, toplumun ve ailenin refahının artmasına engel teşkil
ettiğini ve kadınların ülkelerinin ve insanlık hizmetinde kullanabilecekleri olanaklarını
geliştirmelerini zorlaştıracağını kaydederek.”
2. Sözleşmenin giriş bölümünde kadınların karar alma süreçlerine katılmalarının önemi şu ifadeyle
vurgulanmaktadır:
“Bir ülkenin tam ve eksiksiz kalkınmasının, dünyada refahın ve barışın elde edilmesinin,
kadınların erkeklerle eşit şartlarda her alanda azami katkılarının gerektirdiğine inanarak.”
3. Ayrıca, Sözleşenin 1. Maddesinde, “kadınlara karşı ayrımcılık” ifadesi şu şekilde açıklanmıştır:
“kadınların, medeni durumlarına bakılmaksızın ve kadın ile erkek eşitliğine dayalı olarak politik,
ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve diğer sahalardaki insan hakları ve temel özgürlüklerinin
tanınmasını, kullanılmasını ve bunlardan yararlanılmasını engelleyen veya ortadan kaldıran veya
bunu amaçlayan ve cinsiyete bağlı olarak yapılan herhangi bir ayırım, mahrumiyet veya kısıtlama
anlamına gelir. ”
4. Diğer sözleşme, bildirge ve uluslararası incelemeler kadınların kamu hayatına katılımlarına büyük
önem vermektedir ve eşitlik konusunda uluslararası standartlar için bir çerçeve çizmektedir. Bunlar
arasında İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi,14 Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi, 15
Kadınların Siyasal Hakları Sözleşmesi, 16 Viyana Deklarasyonu, 17 Pekin Deklarasyonu ve Eylem
Planının 13. Paragrafı, 18 Sözleşme altında 5 ve 8 No’lu Genel Tavsiye kararları, 19 İnsan Hakları
Komitesi tarafından kabul edilen 25 No’lu genel açıklama, 20 karar alma süreçlerine kadın ve
14
Genel Kurul kararı 217 A (III).
Genel Kurul kararı 2200 A (XXI), ek.
16
Genel Kurul kararı 640 (VII).
17
İnsan Hakları Dünya Konferansının Raporu, Viyana, 14-25 Haziran 1993 (A/CONF.157/24 (Kısım I)), bölüm. III.
18
4-15 Eylül 1995 tarihinde Pekin’de toplanan Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Raporu (A/CONF.177/20 ve
Add.1), bölüm I, karar 1, ek I.
19
Bkz. Genel Kurul Resmi Kayıtları, Kırk üçüncü oturum, Ek Belge No. 38 (A/43/38), bölüm. V.
20
CCPR/C/21/Rev.1/Add.7, 27 Ağustos 1996.
15
38
erkeklerin dengeli katılımı konusunda Avrupa Birliği Konseyi tarafından kabul edilen Tavsiye
Kararı 21 ve Avrupa Komisyonu tarafından yayımlanan “Siyasal Karar Alma Sürecinde Toplumsal
Cinsiyet Dengesi Nasıl Oluşturulur?” başlıklı belge 22 bulunmaktadır.
5. Sözleşmenin 7. Maddesi, Taraf Devletleri, ülkenin politika ve kamu hayatında kadınlara karşı ayırımı
önlemek için tüm tedbirleri almak ve özellikle kadınların erkeklerle eşit şartlardan yararlanmalarını
sağlamakla yükümlü kılmıştır. 7. Maddede belirtilen yükümlülük yalnız bu madde altında (a), (b) ve
(c) paragraflarında belirtilen alanları değil, politika ve kamu hayatındaki tüm alanları kapsamaktadır.
Bir ülkenin politika ve kamu hayatı geniş bir kavramdır. Bu, siyasal erkin, daha özelde yasama, yargı,
yürütme ve idare erklerinin uygulanmasını vurgular. Bu kavram, kamu yönetiminin tüm yönlerini ve
uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde politikaların belirlenmesi ve uygulanmasını
kapsamaktadır. Kavram ayrıca, sivil toplumun pek çok yönünü de kapsamaktadır; bunlar arasında
kamuya bağlı kurullar ve yerel konseyler ile siyasi parti, sendika, meslek örgütleri ya da sektör
birlikleri, kadın örgütleri, mahalli örgütler (community based organizations), politika ve kamu
hayatıyla ilgili diğer örgütler bulunmaktadır.
6. Sözleşme, bu eşitliğin tam anlamıyla etkinlik kazanabilmesi için, uluslararası insan hakları
belgelerinde, örneğin İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 21. Maddesi ve Kişisel ve Siyasal Haklar
Uluslararası Sözleşmesinin 25. Maddesinde belirtildiği gibi, her bir yurttaşın belirli aralıklarla
tekrarlanan ve seçmenin hür iradesini kullanmasını güvence altına almak üzere gizli oy kullanılan
genel seçimlerde seçme ve seçilme hakkına sahip olduğu bir siyasi sistem çerçevesinde uygulanması
gerektiğini öngörmektedir.
7. Sözleşmenin fırsat eşitliği ile kamu hayatına ve karar alma süreçlerine katılımın önemine yaptığı
vurgu nedeniyle, Komite Sözleşmenin 7. Maddesini gözden geçirmiş ve Taraf Devletlerin yasa ve
politikalarını gözden geçirirken, Sözleşmeye uygun olarak hazırlanacak raporlarda, aşağıda belirtilen
yorum ve tavsiyeleri göz önünde bulundurmaları gerektiğini belirtmiştir:
Açıklamalar
8. Her zaman, insan faaliyetlerinin kamusal ve özel alanlarının birbirinden ayrı olduğu düşünülmüş ve
söz konusu alanlar bu düşünceye uygun olarak düzenlenmiştir. Kadınlara her zaman özel ya da evle
ilgili alanlarda yer verilmiş, kadınlar üremeyle ve çocukların yetiştirilmesiyle görevlendirilmiş ve tüm
toplumlarda bu faaliyetler küçümsenmiştir. Öte yandan, saygı gören ve önemsenen kamusal hayat,
özel ve evle ilgili alanların dışında kalan pek çok faaliyeti kapsamaktadır. Tarihsel olarak erkekler,
hem kamusal hayata hükmetmiş hem de kadınları özel alana hapsetmek ve ikincil dereceden
muameleye tabi kılmak için iktidarlarını kullanmışlardır.
9. Ailenin ve toplumun devamlılığının sağlanmasında üstlendikleri merkezi role ve kalkınmaya
yaptıkları katkılara rağmen, kadınlar siyasal hayattan ve karar alma süreçlerinden dışlanmışlardır ve
bu durum, nihayetinde kadınların günlük yaşam biçimlerini ve toplumların geleceğini
biçimlendirmiştir. Bu dışlama, özellikle buhran zamanlarında kadınların seslerini boğmuş ve
sağladıkları katkıları ve deneyimlerini görünmez kılmıştır.
10. Tüm uluslarda, kadınların kamusal hayata katılmalarını engelleyen en önemli faktörler arasında,
kültürel değerler ve dinsel inanışlar ve bunların yanı sıra, hanenin örgütlenmesi ve çocuk bakımı
21
22
96/694/EC, Brüksel, 2 Aralık 1996.
Avrupa Komisyonu belgesi V/1206/96-EN (Mart 1996).
39
konularında hizmetlerin yetersiz olması ve bu görevlerin erkekler tarafından paylaşılmaması
bulunmaktadır. Tüm uluslarda kadınların özel faaliyet alanlarına hapsedilmesinde ve kamu hayatına
aktif olarak katılmalarının engellenmesinde kültürel gelenekler ve dinsel inanışlar bir rol oynamıştır.
11. Kadınların üzerindeki ev işlerinin yarattığı yükün bir kısmının alınması, yaşadıkları toplumun
hayatına daha da bütünsel olarak katılmalarına olanak tanıyacaktır. Kadınların ekonomik açıdan
erkeklere bağımlı olması, önemli siyasi kararları almalarına ve kamu hayatına aktif biçimde
katılmalarına genellikle engel olmaktadır. Kadınların üzerindeki iş yükü ve ekonomik
bağımlılıklarının doğurduğu çifte yük hem kamu hem de siyaset alanındaki işlerin gerektirdiği uzun
ya da esnek olmayan çalışma süreleri ile birleşerek, kadınların daha etkin olabilmesini
engellemektedir.
12. Basın-yayın organlarının da beslediği kalıplaştırma, siyaset hayatındaki kadınların ilgilendikleri
konuların çevre, çocuk ve sağlık gibi konularla sınırlı kalmasına neden olmakta; kadınların maliye,
bütçe denetimi ve çatışmaların çözümü gibi konularda sorumluluk almasına engel olmaktadır.
Politikaya atılmaya olanak tanıyan mesleklerde kadınların düşük düzeyde temsil edilmesinin bu
konuda bir başka engel oluşturduğu söylenebilir. Kadın liderlerin iktidar sahibi olduğu ülkelerde bu
durum, kadınların kendi başlarına seçimlerde kazandıkları başarılardan ziyade babalarının, eşlerinin
ya da akrabalarının etkisiyle mümkün olabilmektedir.
Siyasi sistemler
13. Kadın ve erkelerin eşitliği ilkesi pek çok ülkenin anayasası, yasaları ve tüm uluslararası belgeler
tarafından tekrarlanmaktadır. Bununla birlikte, son 50 yılda kadınlar eşitlik ilkesinden tam olarak
yararlanamamış ve kadınların kamu ve siyaset hayatına düşük katılım düzeyleri bu eşitsizlik halini
güçlendirmiştir. Sadece erkekler tarafından geliştirilen politikalar ve alınan kararlar, insan
deneyiminin ve potansiyelinin yalnız bir bölümünü yansıtmaktadır. Toplumun adil ve etkili biçimde
örgütlenmesi, tüm üyelerinin dâhil edilmesini ve katılımını gerektirir.
14. Hiçbir siyasi sistem kadınlara tam ve eşit katılım hakkı ve bu haktan yararlanma olanağı
sağlamamıştır. Demokratik sistemlerde, kadınların siyasi hayata dâhil olmasına yönelik olanaklar
gelişmiştir; ancak kadınların karşılaştıkları pek çok ekonomik, sosyal ve kültürel engel, katılımlarını
ciddi biçimde sınırlamaktadır. Tarihsel olarak istikrarlı görünen demokrasilerde bile, toplumun
yarısını oluşturan kadınların görüş ve çıkarları tam ve eşit olarak dâhil edilememektedir. Kadınların
kamu hayatından ve karar alma sürecinden dışlandıkları toplumların demokratik olduklarını
söylenemez. Demokrasi kavramı, ancak, kadınların ve erkeklerin siyasi karar alma sürecini
paylaştıkları ve bu sürecin her iki tarafın çıkarlarını eşit biçimde dikkate aldıkları zaman tam ve
dinamik bir anlam kazanacak; uzun süre etkili olacaktır. Taraf Devletlerin sundukları raporlar,
kadınların kamu hayatına ve karar alma sürecine tam ve eşit katıldığı durumlarda kadın haklarına
ilişkin uygulamaların ve Sözleşme ile uyumluluğunun geliştiğini göstermektedir.
Geçici özel tedbirler
15. Yasalardaki engellerin kaldırılması gerekli olmakla birlikte yeterli değildir. Kadınların tam ve eşit
katılımlarının sağlanamaması bir kasıt olmaksızın ve erkekleri bilinçsizce öne çıkartan köhne
uygulamaların ve usullerin bir sonucu olabilir. Sözleşmenin 4. Maddesinde, 7. ve 8. Maddelerin tam
anlamıyla uygulanması için geçici özel tedbirlerin kullanılması teşvik edilmektedir. Katılımda
eşitliğin sağlanması amacıyla etkili geçici stratejilerin geliştirildiği ülkelerde, geniş bir yelpazede
çeşitli tedbirler uygulanmaya konmuştur; kadın adayların tercih edilmesi, mali olarak desteklenmesi
ve eğitilmesi, seçim usullerinin değiştirilmesi, eşit katılıma yönelik kampanyaların geliştirilmesi, tüm
40
toplumların günlük hayatlarında temel bir rol oynayan yargı ya da diğer meslek grupları gibi kamusal
pozisyonlara atanmak üzere kadınların hedef alınması, sayısal hedeflerin ve kotaların belirlenmesi bu
tedbirlere örnek olarak gösterilebilir. Engellerin biçimsel olarak ortadan kaldırılması, kadınların ve
erkeklerin yaşadıkları toplumun kamu hayatına eşit katılımını teşvik etmek üzere geçici özel
tedbirlerin uygulamaya konması, siyaset alanında gerçek bir eşitliğin önkoşullarıdır. Öte yandan,
kamusal alanda yüzyıllardır süren erkek egemenliğinin aşılması için, tam ve etkili katılım
gösterebilmeleri amacıyla Sözleşmeye Taraf Devletler ile siyasi partiler ve kamu görevlilerinin
önderliğinde, toplumun tüm sektörlerinin kadınları teşvik etmesi ve desteklemesi gerekmektedir. Taraf
Devletler, geçici özel tedbirlerin özellikle eşitlik ilkesini desteklemek amacıyla tasarlanmasını ve bu
nedenle tüm yurttaşların eşitliğini güvence altına alan anayasal hükümlerle uyumlu olmasını
sağlamakla yükümlüdür.
Özet
16. Pekin Eylem Planında 23 vurgulandığı üzere, en önemli konu yasal düzenlemelerle uygulama
arasındaki farklılık; yani, kadınların siyasete ve kamu hayatına katılma hakları ile fiili durumun farklı
olmasıdır. Araştırmalara göre, kadınların katılım oranları yüzde 30-35 düzeyine ulaştığında (bu oran
genellikle ‘kritik kütle’ olarak adlandırılmaktadır) bu durum siyaset tarzının ve tartışmaların içeriğinin
gerçekten değişmesine yol açmakta ve siyaset hayatı yeniden canlanmaktadır.
17. Kadınların kamu hayatında daha geniş ölçekte temsil edilebilmeleri için siyasal ve ekonomik erkin
kullanımında tam bir eşitliğe sahip olmaları, ulusal ve uluslararası tüm düzeylerde karar alma
süreçlerine tam ve eşit olarak dâhil olmaları gerekmektedir; böylelikle, eşitlik, kalkınma ve barışın
sağlanmasına yönelik hedeflere kendi katkılarını yapabileceklerdir. Bu hedeflerin yakalanması ve
gerçek demokrasinin sağlanması için cinsiyete dayalı bir bakış açısı büyük önem taşımaktadır. Bu
nedenlerle, kadınların sağlayacağı katkılardan yararlanmak, çıkarlarının korunmasını güvence altına
almak, cinsiyetine bakılmaksızın herkesin insan haklarından yararlanmasının tam anlamıyla güvence
altına alınması için kadınların kamu hayatına dâhil olmalarının sağlanması büyük önem taşımaktadır.
Kadınların tam katılımları hem kendilerinin güçlenmesi, hem de bir bütün olarak toplumun gelişmesi
açısından büyük önem taşımaktadır.
Seçme ve seçilme hakkı (Madde 7, paragraf (a))
18. Sözleşme, Taraf Devletleri, kadınların erkeklerle eşitliği ilkesine dayanarak, kadınların tüm seçim ve
halk oylamalarında seçme ve seçilme hakkından yararlanmalarını sağlamak üzere anayasa ve
yasalarında gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlü kılar.
19. Taraf Devletlerin sundukları raporlar incelendiğinde, neredeyse tüm devletlerin tüm seçim ve halk
oylamalarında kadınlara ve erkeklere seçme ve seçilme hakkı tanıyan anayasal ya da yasal hükümleri
kabul etmelerine rağmen, pek çoğunda kadınların bu hakkı kullanma konusunda güçlükler yaşadığı
görülmektedir.
20. Bu hakları engelleyen unsurlar arasında şunlar bulunmaktadır:
(a) Kadınların, adaylar, siyasi parti platformları ve seçme usulleri hakkındaki bilgilere erişim
olanakları, genelde erkeklerinkine kıyasla azdır ve Hükümetlerle siyasi partiler, bu bilgileri
sağlama konusunda yetersiz kalmaktadır. Kadınların okuryazar olmamaları, siyasi sistemler
hakkında ya da siyasi girişimlerin ve politikaların hayatları üzerindeki etkileri hakkında yeterli
23
4-15 Eylül 1995 tarihinde Pekin’de toplanan Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Raporu (A/CONF.177/20 ve
Add.1), bölüm I, karar 1, ek I.
41
bilgilere ve değerlendirme olanaklarına sahip olmamaları, seçme haklarını tam ve eşit
kullanmalarını engelleyen diğer önemli etkenlerdir. Bazı durumlarda kadınların oy kullanmak
üzere kaydedilmemeleri, oy kullanma hakkının, sorumluluklarının ve değişim konusunda bu
hakkın içerdiği olasılıkların anlaşılmadığını göstermektedir;
(b) Çifte iş yükü ve mali engeller, kadınların seçim kampanyalarını izlemek ve oylarını tam bir
özgürlükle kullanabilmek için gereken zaman ya da olanaklarının sınırlı kalmasına neden
olacaktır;
(c) Pek çok ülkede geleneklerle sosyal ve kültürel kalıplar, kadınların seçme hakkını kullanmaları
konusunda caydırıcı niteliktedir. Pek çok erkek, ikna yoluyla ya da kadınların yerine oy
kullanmak gibi doğrudan eylemler aracılığıyla kadınların kullandıkları oyları etkilemekte ya da
kontrol etmektedir;
(d) Bazı ülkelerde kadınların dolaşım özgürlüklerinin veya katılım haklarının sınırlı olması,
kadınların siyasete katılımlarına karşı olumsuz yaklaşımlar ya da seçmenlerin kadın adaylara
güven duymaması ve desteklememesi gibi unsurlar, kadınların yaşadıkları toplumun kamu ya da
siyaset hayatlarına katılmalarını engelleyen diğer unsurlar arasında yer almaktadır.
21. Bu unsurlar seçmenlerin yarısını oluşturan kadınların neden siyasi güçlerini kullanmadıklarını ya da
çıkarlarını desteklemek, hükümeti değiştirmek ya da ayrımcı politikaları ortadan kaldırmak amacıyla
bloklar oluşturmadıkları paradoksunu en azından kısmen açıklamaktadır.
22. Seçim sistemi, Parlamentodaki sandalye sayısı dağılımı, bölge seçimi gibi unsurların tümü,
Parlamentoya seçilen kadınların oranını ciddi biçimde etkilemektedir. Siyasi partiler eşit fırsat ve
demokrasi ilkelerini benimsemeli ve kadın ve erkek aday sayısının dengeli dağılımı sağlamaya
yönelik çalışmalar yürütmelidir.
23. Kadınlar, seçme haklarını kullanma konusunda erkeklere uygulanmayan ya da oransız biçimde
kadınları etkileyen hiçbir sınırlama ya da koşula tabi olmamalıdır. Örneğin, seçme hakkının sadece
belirli eğitim düzeyine, belirli bir miktar servete, ya da okuryazar kişilere tanınması makul olmamakla
kalmayacak, aynı zamanda evrensel insan hakları güvencesini de ihlal edecektir. Ayrıca, kadınlar
üzerindeki etkisi daha fazla olan bu tür bir uygulama Sözleşme hükümlerine de aykırıdır.
Hükümet politikalarının geliştirilmesine katılma hakkı (Madde 7, paragraf (b))
24. Genelde politika düzeyinde kadınların hükümet çalışmalarına katılımı düşük seyrini sürdürmektedir.
Bu konuda önemli ilerlemelerin kaydedilmiş olmasına ve bazı ülkelerde eşitliğin yakalanmasına
rağmen, pek çok ülkede kadınların katılımları fiilen azalmıştır.
25. 7. Maddenin (b) bendine göre Taraf Devletler, kamudaki tüm sektörlerde ve her düzeyde politika
geliştirme çalışmalarında kadınların tam katılımını ve temsil edilmelerini sağlamalıdır. Bu, cinsiyetle
ilgili konuların ana plan ve programlara dâhil edilmesini sağlayacak ve kamu politikasının
geliştirilmesiyle ilgili faaliyetlere, toplumsal cinsiyete dayalı bir bakış açısı getirilmesini
kazandıracaktır.
26. Taraf Devletler, denetim alanlarında olduğu sürece, üst düzeyde karar almayla ilgili görevlere
kadınları atamak ve doğal olarak kadınların görüş ve çıkarlarını geniş bir ölçekte temsil eden danışma
gruplarına danışmak ve bu grupları sürece dâhil etmekle yükümlüdür.
42
27. Taraf Devletler, ayrıca, kadınların hükümet politikalarının geliştirilmesine tam katılımını önleyen
engelleri belirlemek ve bunları ortadan kaldırmakla yükümlüdür. Bu engeller arasında, kadınlara
sembolik düzeyde mevki verilmesinin yeterli görülmesi ve kadınların katılımı konusunda caydırıcı rol
oynayan âdetlere dayalı ya da geleneksel tutumlar bulunmaktadır. Hükümet içerisinde kadınların üst
düzeyde temsil edilmediği ya da kadınların görüşlerine hiç başvurulmadığı ya da yetersiz düzeyde
başvurulduğu durumlarda, hükümet politikaları kapsayıcı ve etkili olamayacaktır.
28. Kabineye ve üst düzeyde idari görevlere kadınları atama erkine genellikle taraf Devletler sahipken,
siyasi partiler kadınların parti listelerinde yer almalarını ve başarı kazanabilecekleri seçim
bölgelerinden aday gösterilmelerini sağlamakla sorumludur. Taraf Devletler, ayrıca, kadınların
hükümetin danışma kurullarına erkeklerle eşit esasta atanmasını ve bu kurulların gereken durumlarda
temsil niteliğine haiz kadın gruplarının görüşlerini dikkate almalarını sağlamaya çaba harcamalıdır.
Kadınlara karşı ayrımcılık içeren ya da kadınların politika ve kamu hayatına katılımlarıyla ilgili
caydırıcı nitelikteki tutumlara karşı, kamuoyunun görüşlerine kılavuzluk edecek, kamuoyunu
yönlendirecek ve bu tutumları değiştirecek girişimlerin teşvik edilmesi hükümetin temel
sorumluluğudur.
29. Bazı Taraf Devletlerin, kadınların üst düzeyde kabineye ve idari görevlere katılımlarını ve danışma
kurullarında üye olarak görev almalarını sağlamak üzere benimsediği tedbirler şunları içermektedir:
Ataması yapılacak adayların nitelik bakımından eşit oldukları durumlarda, önceliğin kadın adaylara
verilmesinin bir kural olarak kabul edilmesi; herhangi bir kamu biriminin üyeleri arasında,
cinsiyetlerden herhangi birinin oranının yüzde 40’dan az olamayacağının bir kural olarak kabul
edilmesi; kabinenin kadın üyeleri ve devlet görevine atanacak kadınlar için kotaların belirlenmesi ve
kamu kurumlarına ve görevlerine atanmak üzere nitelikli kadınların aday gösterilmesini güvence
altına almak için kadın örgütleriyle istişare yapılması ve bu türden kurum ve görevlere atanmak üzere
kadınların aday gösterilmesini kolaylaştırmak üzere nitelikli kadınların belirlenmesine yönelik
çalışmalar yürütülmesi. Danışma kurullarına özel kuruluşların gösterdiği adaylar arasından atamaların
yapıldığı durumlarda, Taraf Devletler, nitelikli ve uygun kadınların kurul üyeliğine aday gösterilmesi
konusunda bu kuruluşları teşvik etmelidir.
Kamu görevine atanma ve kamu görevlerini ifa etme hakkı (Madde 7, paragraf (b))
30. Taraf Devletlerin sundukları raporlar incelendiğinde, kadınlara hükümet kabinelerinde, kamu
hizmetlerinde ve kamu yönetiminde, adli kurum ve adalet sisteminde üst düzey görevler verilmediği
görülmektedir. Kadınlar bu gibi üst düzeydeki ya da etkili görevlere nadiren atanmaktadır. Devletlerin
bir bölümünde genellikle ev ya da aileyle ilgili görevlerde ve daha alt kademelerde kadınların
sayısının giderek arttığı görülebilmekteyse de, ekonomi politikası ya da kalkınma, siyasi işler,
savunma, barış misyonları, çatışmaların çözümü ya da anayasal yargı ya da anayasanın yorumlanması
gibi konularda karar alma konumundaki kadınlar yalnızca küçük bir azınlık oluşturmaktadır.
31. Taraf Devletlerin sundukları raporlar da belirli bazı durumlarda kadınların kraliyet makamlarına
atanması, Devlet adına görev yapan dinsel ya da geleneksel mahkemelerde yargıç olarak görev
yapmaları ya da orduya tam katılımlarının yasalarca kısıtlandığını göstermektedir. Bu yasa hükümleri
kadınlara karşı ayrımcılık yapmakta; kadınların yaşadıkları toplumun bu alanlarına tam katılımlarıyla
ve becerileriyle sağlayacakları faydalardan toplumun yararlanmasını engellemekte ve Sözleşmede yer
alan ilkelere aykırılık teşkil etmektedir.
Hükümet-dışı örgütlere, kamu örgütlerine ve siyasi örgütlere katılım hakkı (Madde 7, paragraf (c))
43
32. Taraf Devletlerin sundukları raporlar incelendiğinde, siyasi partilerle ilgili bilgilere yer veren az
sayıda birkaç durumda, kadınların yeterli düzeyde temsil edilmedikleri ya da erkeklere kıyasla daha
önemsiz görevlerde yoğunlaştıkları görülmektedir. Siyasi partiler karar almayla ilgili rollerde önemli
bir araç olduğundan, Hükümetler siyasi partileri, kadınların siyasi parti faaliyetlerine tam ve eşit
olarak katılımlarını ne ölçüde sağladıkları ve bu katılımın sağlanamadığı durumların nedenlerini
incelemeye teşvik etmelidir. Siyasi partiler kadınların tam katılımının ve temsilinin önündeki
engellerin aşılması için ve kadınların parti çalışmalarında yer alma ve seçimlerde aday olarak
gösterilme konusunda uygulamada eşit fırsatlara sahip olmasını güvence altına almak için,
bilgilendirmeyi, mali kaynak ve diğer kaynakların sağlanmasını da içeren etkili tedbirleri başlatma
konusunda teşvik edilmelidir.
33. Bazı siyasi partilerin konuyla ilgili almış olduğu tedbirler şunlardır: parti yürütme organlarındaki
görevlerin belirli bir asgari sayısını ya da oranını kadınlara ayırmak, seçimlerde kadın ve erkek
adaylar arasında dengeli bir dağılım gerçekleşmesini sağlamak ve tercih edilmeyen seçim
bölgelerinden sürekli olarak kadınların aday gösterilmesini ya da parti listelerinde en az avantajlı
görevlerde kadınların yer almasını engellemek. Taraf Devletler, bu gibi geçici tedbirlerin, ayrımcılığa
karşı yasalarda ve eşitliğe ilişkin diğer anayasal güvencelerde özel olarak olanak tanınmasını
sağlamalıdır.
34. Sendika ve siyasi parti benzeri diğer örgütler, yürütme organlarının toplumun tüm kesimlerinin tam ve
eşit katılımından ve her iki cinsiyetin sağlayacağı katkılardan yararlanabilmesi için, toplumsal cinsiyet
eşitliği ilkesine bağlılıklarını kurucu tüzükleriyle, bu kuralların uygulanmasıyla ve yürütme
kurullarında toplumsal cinsiyet dengesini sağlayan bir üye yapısıyla göstermelidir. Ayrıca bu örgütler,
sivil toplum kuruluşlarının (STK) yaptığı gibi kadınlara siyasi beceriler, katılım ve liderlik konusunda
emsalsiz bir eğitim alanı sunmaktadır.
Madde 8 (uluslararası düzey)
Taraf Devletler, kadınların erkeklerle eşit koşullar altında ve herhangi bir ayrımcılığa maruz
kalmaksızın Hükümetlerini uluslararası düzeyde temsil etme ve kadınların uluslararası örgütlerin
çalışmalarına katılma olanağına sahip olmalarını sağlamak için gereken tedbirleri almalıdırlar.
Açıklamalar
35. Sözleşmenin 8. Maddesine göre Hükümetler, kadınların uluslararası ilişkilerin tüm düzey ve tüm
alanlarında yer almalarını sağlamakla yükümlüdürler. Bunun için, kadınların iktisatla ilgili ve askeri
konularda hem çok taraflı hem de ikili diplomatik ilişkilere ve uluslararası ve bölgesel konferanslara
dâhil edilmeleri gerekmektedir.
36. Taraf Devlet raporları incelendiğinde, pek çok Hükümetin diplomasi ve dış işleri bölümlerinde,
özellikle de üst kademelerde kadınların temsil düzeyinin büyük ölçüde yetersiz olduğu görülmektedir.
Kadınlar genellikle ülkenin dış ilişkileri açısından daha az önem taşıyan ülkelerdeki elçiliklere
atanmaktadır ve bazı örneklerde, evlilik durumları nedeniyle, kadınlara atamalarda ayrımcılık
yapılmaktadır. Diğer bazı durumlarda, erkek diplomatlara sağlanan eş ve aile yardımlarından, paralel
görevler yürüten kadınlar yararlanamamaktadır. Bakmakla yükümlü oldukları aile üyelerinin bakımı
nedeniyle atamayı kabul etmeyecekleri varsayımı da dâhil olmak üzere, kadınların ev içi
sorumluluklarına ilişkin varsayımlar, kadınların uluslararası çalışmalara katılmalarının önünde
genellikle bir engel teşkil etmektedir.
44
37. Birleşmiş Milletlerin ve diğer uluslararası örgütlerin daimi misyonlarının çoğunda, kadınlar görevli
diplomatlar arasında yer almamakta ya da az sayıda kadın diplomasinin alt kademelerinde görev
yapmaktadır. Aynı durum, uluslararası ve küresel hedefleri, gündemleri ve öncelikleri belirlemek
üzere gerçekleştirilen uzman grubu toplantıları ya da konferanslar için de geçerlidir. Birleşmiş
Milletler sistemine dâhil kuruluşlar ve bölgesel düzeyde çalışan çeşitli iktisadi, siyasal ve askeri
yapılar, uluslararası kamusal alanda önemli işverenler haline gelmiştir ancak, bu kuruluşlarda da
kadınlar azınlıkta olup alt kademelerde görev yapmaktadır.
38. Kadınların ve erkeklerin uluslararası alanda Hükümetlerini temsil etmelerine ve uluslararası örgütlerin
çalışmalarına katılmalarına eşit düzeyde izin veren çok az olanak vardır. Bunun nedeni, genellikle,
ilgili görevlere ve resmi temsilciliklere atanmaya ilişkin nesnel ölçütlerin ve süreçlerin olmamasıdır.
39. Çağdaş dünyanın küreselleşmesi, kadınların uluslararası örgütlere erkeklerle eşit koşullar altında dâhil
olmasını ve katılımını giderek daha da önemli kılmaktadır. Toplumsal cinsiyete dayalı bakış açısının
ve kadınların insan haklarının tüm uluslararası kurum ve kuruluşların gündemine dâhil edilmesi
hükümetler açısından zaruridir. Barışın sağlanması ve çatışmaların çözümü, askeri harcamalar ve
nükleer silahsızlanma, kalkınma ve çevre, dış yardım ve ekonomik yeniden yapılanma gibi küresel
konularda önemli pek çok kararın alınmasında kadınların katılımı sınırlı kalmıştır. Bu durum,
kadınların söz konusu alanlara hükümet-dışı düzeyde katılımlarıyla kesin bir çelişki oluşturmaktadır.
40. Uluslararası müzakerelere, barışı sağlamaya yönelik faaliyetlere, önleyici diplomasinin tüm
düzeylerine, arabuluculuk, insani yardım, toplumsal uzlaşma, barış görüşmelerine ve uluslararası yargı
sistemine kritik sayıda kadının katılımı bu faaliyetlerde bir fark yaratacaktır. Silahlı ve diğer
çatışmaların çözümüne yönelik çalışmalarda, bu çatışmaların erkekler ve kadınlar üzerindeki farklı
etkilerini anlamak üzere toplumsal cinsiyete dayalı bir bakış açısı ve analiz gerekmektedir. 24
TAVSİYELER
Madde 7 ve 8
41. Taraf Devletler, anayasalarının ve yasalarının Sözleşme hükümleriyle, özellikle de Sözleşmenin 7 ve
8. Maddeleriyle uyumlu olmasını sağlamalıdır.
42. Taraf Devletler, Sözleşmede belirtilen yükümlülüklere doğrudan tabi olmayan siyasi partiler,
sendikalar ve benzeri örgütlerin Kadınlara yönelik ayrımcılık yapmamalarını ve Sözleşmenin 7 ve 8.
Maddelerinde yer alan ilkelere saygı göstermelerini sağlamak için, Anayasaları ile uyumlu yasalar
çıkartmak da dâhil gereken tüm tedbirleri almakla yükümlüdür.
43. Taraf Devletler, kadınların, Sözleşmenin 7 ve 8. Maddelerinde bahsi geçen tüm alanlarda eşit temsil
edilmelerini güvence altına almak için geçici özel tedbirler belirlemeli ve bu tedbirleri yürürlüğe
koymalıdırlar.
44. Taraf Devletler, Sözleşmenin 7 ve 8. Maddeleriyle ilgili herhangi bir çekinceleri olmaları halinde, bu
çekincelerin nedenlerini ve etkilerini açıklamalı, bu çekincelerin kadınların toplumdaki rolleriyle ilgili
geleneksel, örfi ya da kalıplaşmış tutumları yansıtıp yansıtmadığını ve bu tutumların değiştirilmesi
için attıkları adımları belirtmelidir. Taraf Devletler, bu tür çekincelere duyulan ihtiyaçları yakın
24
Bkz. 4-15 Eylül 1995 tarihinde Pekin’de toplanan Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Eylem Platformunun 141.
paragrafı (A/CONF.177/20, bölüm I, karar 1, ek II). Ayrıca bkz,. Paragraf 134; bu paragrafın bir bölümünde şu ifade
yer almaktadır: “Kadınların yetki mekanizmalarına eşit ulaşabilirliği ve tam katılımı, çatışmaları çözme ve önleme
çabalarına tam anlamıyla dahil olması, barış ve güvenliğin yaygınlaşması ve sürekliliği için temel koşuldur.”
45
inceleme altında tutmalı ve raporlarında bu çekincelerin kaldırılmasına yönelik bir zaman planına yer
vermelidir.
Madde 7
45. Sözleşmenin 7. Maddesi uyarınca (a) paragrafına göre tanımlanması, uygulanması ve etkililiğinin
izlenmesi gereken tedbirlerin bazıları aşağıdakileri sağlamaya yönelik olmalıdır:
(a) Seçim yoluyla belirlenen kamu görevlerinde, kadınlar ve erkekler arasında dengenin
oluşturulması;
(b) Kadınların seçme haklarını, bu hakkın önemini ve bu hakkı nasıl kullanacaklarını anlamalarının
sağlanması;
(c) Okuryazar olmama, dil bilmeme, yoksulluk ve kadınların dolaşım özgürlüğünün önündeki
sınırlamalardan kaynaklanan engeller dâhil olmak üzere, eşitliğin önündeki tüm engellerin
kaldırılmasının sağlanması;
(d) Bu gibi dezavantajları yaşayan kadınlara, seçme ve seçilme haklarını kullanmaları için destek
sağlanması.
46. Sözleşmenin 7. Maddesi, (b) paragrafına göre alınacak tedbirlerin bazıları aşağıdakileri sağlamaya
yönelik olmalıdır:
(a) Hükümet politikalarının geliştirilmesinde kadınların temsil eşitliği;
(b) Kadınların devlet görevine atanma konusunda uygulamada eşit haklardan yararlanmaları;
(c) Kadınlara yönelik, açık ve temyizi mümkün atama süreçleri.
47. Sözleşmenin 7. Maddesi, (c) paragrafına göre alınacak tedbirlerin bazıları aşağıdakileri sağlamaya
yönelik olmalıdır:
(a) Kadınlara karşı ayrımcılığı engellemeye yönelik etkili yasaların çıkartılması;
(b) Sivil toplum örgütlerinin, kamusal ve siyasi örgütlerin çalışmalarında, kadınların temsil edilmesi
ve kadınların bu çalışmalara katılımlarını sağlayacak stratejiler benimsemeleri için teşvik
edilmeleri.
48. Taraf Devletler, Sözleşmenin 7. Maddesine göre hazırlayacakları raporlarda,
(a) 7. Madde altında belirtilen hakların uygulanmasını sağlayan yasa maddelerini tanımlamalıdır;
(b) Bu hakları engelleyen ve yasal hükümlerden ya da geleneksel, dinsel ya da kültürel
uygulamalardan kaynaklanan herhangi bir sınırlama varsa, bu sınırlamaların ayrıntılarını
açıklamalıdır;
(c) Bu hakların kullanılmasının önündeki engellerin kaldırılması için başlatılan ya da planlanan
tedbirleri açıklamalıdır;
(d) Bu haklardan yararlanan kadınların oranını aynı haklardan yararlanan erkeklerin oranıyla
kıyaslayarak gösteren, cinsiyete göre ayrıştırılmış istatistiksel veriler eklemelidir;
(e) Kalkınma programlarıyla ilgili olanlar da dâhil olmak üzere, kadınların katıldığı politika
oluşturma biçimlerini ve kadınların bunlara katılım düzeyi ve boyutunu açıklamalıdır;
(f) Sözleşmenin 7. Maddesi, (c) paragrafına göre, kadın örgütleri de dâhil ülkedeki hükümet dışı
örgütlere kadınların ne ölçüde katıldığını açıklamalıdır;
(g) Hükümet politikalarının geliştirilmesi ve uygulanmasıyla ilgili tüm düzeylerde, Taraf Devletlerin
bu örgütlere danışılmasını ne ölçüde sağladığını ve örgütlerin tavsiyelerinin ne tür etkiler
doğurduğunu ayrıntılarıyla incelemelidir;
(h) Siyasi partiler, sendikalar, işveren örgütleri ve meslek örgütlerinde kadınların üye ve görevli
olarak düşük düzeyde temsil edilmesiyle ilgili bilgi vermeli ve bu duruma neden olan unsurları
ayrıntılarıyla incelemelidir.
Madde 8
46
49. Tanımlanması, uygulanması ve etkililik açısından izlenmesi gereken tedbirler, Genel Kurulun Ana
Komiteleri, Ekonomik ve Sosyal Konsey ve sözleşmeden kaynaklanan yapılar da dâhil uzman
kuruluşları içeren tüm Birleşmiş Milletler organlarında ve bağımsız çalışma gruplarında ya da ülke
raportörü ya da özel raportörlük görevlerine atamalarda daha iyi bir toplumsal cinsiyet dengesinin
sağlanmasına yönelik tedbirleri içermektedir.
50. Taraf Devletler Sözleşmenin 8. Maddesine göre hazırlayacakları raporlarda
(a) Dış işleriyle ilgili görevlerde yer alan ya da, Hükümetin uluslararası konferanslara gönderdiği
delegasyonların üyeliği ve barışın korunması ya da çatışmaların çözümüyle ilgili rollere aday
olarak gösterilenler, Devleti düzenli biçimde uluslararası düzeyde temsil eden ya da uluslararası
çalışmalara Devlet adına katılan kadınların oranlarını ve ilgili sektörde hangi düzeylerde
sorumluluk aldıklarını gösteren, cinsiyete göre ayrıştırılmış istatistiksel verileri sağlamalıdır;
(b) Kadınların ilgili görevlere ve resmi temsilciliklere atanmasını ve bu görevlerde terfilerine ilişkin
nesnel ölçütlerin ve süreçlerin oluşturulmasına yönelik çalışmaları anlatmalıdır;
(c) Hükümetin kadınların durumunu etkileyen uluslararası taahhütleriyle ve çok taraflı forumlar
tarafından özellikle kadınların durumunun iyileştirilmesinden sorumlu hükümet kurum ve
kuruluşları ile hükümet dışı örgütlere yönelik olarak yayımlanan resmi belgelerle ilgili bilgileri
geniş ölçekte dağıtmak için atılan adımları açıklamalıdır;
(d) Kadınların kadın örgütleri ya da diğer örgütlerin üyeleri olarak ya da bireysel olarak yürüttükleri
siyasi faaliyetler nedeniyle karşılaştıkları ayrımcılıkla ilgili bilgi sağlamalıdır.
47
24 Sayılı Tavsiye Kararı (20. Oturum, 1999)
Madde 12: Kadın ve Sağlık
Giriş
1. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, üreme sağlığı dâhil olmak üzere sağlık
hizmetlerine erişimin, Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’ne göre
temel bir hak olduğunu teyit ederek ve Sözleşmenin 21. Maddesine uygun olarak, 20.
oturumunda, Sözleşmenin 12. Maddesi ile ilgili bir Tavsiye Kararı çıkarılmasına karar vermiştir.
Arka Plan
2. Taraf Devletlerin Sözleşmenin 12. Maddesine uymaları, kadınların sağlık ve refahı için elzemdir.
Buna göre Devletlerin, kadınların hayatları boyunca sağlık hizmetlerinde özellikle aile
planlaması, hamilelik ve loğusalık konularında ve doğum sonrası dönemde de yaşadıkları
ayrımcılığı önlenmeleri esastır. Taraf Devletlerin Sözleşme’nin 18. Maddesine uygun olarak
sundukları raporlar, kadın sağlığının, kadınların sağlık ve refahının sağlanması ile ilgili belli başlı
sorun alanı olarak kabul edildiğini ortaya koymaktadır. Mevcut Tavsiye Kararı, Taraf Devletlerin
ve kadın sağlığı için özel ilgi ve kaygı duyanlara fayda sağlamak üzere, Komitenin 12. Maddeyle
ilgili algısını ve kadınların erişilebilir en iyi sağlık standartlarına erişimlerinin sağlanması
hedefiyle ayrımcılığı önlemeye yönelen tedbirleri değerlendirmeyi amaçlar.
3. Birleşmiş Milletler’ in geçtiğimiz günlerde düzenlediği dünya konferanslarında da bu hedefler
mütalaa edilmiştir. Komite söz konusu tavsiye kararını hazırlarken Birleşmiş Milletler dünya
konferanslarında, özellikle de 1993 Dünya İnsan Hakları Konferansı, 1994 Uluslararası Nüfus ve
Kalkınma Konferansı ve 1995 Dördüncü Dünya Kadın Konferansında kabul edilen ilgili eylem
programlarını göz önünde bulundurmuştur. Komite ayrıca, Dünya Sağlık Örgütü (WHO),
Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) ve diğer Birleşmiş Milletler organlarının çalışmalarını
dikkate almıştır. Tavsiye kararının hazırlık aşamasında, bunlardan başka, kadın sağlığı
konusunda uzmanlaşmış çok sayıda sivil toplum örgütüyle işbirliği yapmıştır.
4. Komite, diğer Birleşmiş Milletler araçlarının sağlık hakkı ve iyi sağlık koşullarının sağlanmasına
yaptığı vurguyu da dikkate alır. Bu araçlar arasında, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi;
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme; Kişisel ve Siyasal Haklar
Uluslararası Sözleşmesi, Çocuk Hakları Sözleşmesi ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Tasfiye
Edilmesine Dair Uluslararası Sözleşme yer alır.
5. Komite ayrıca, Sözleşmenin 12. Maddesine tam uyum için elzem konular olan kadın sünneti,
insan immün yetmezlik virüsü/ edinilmiş bağışıklık yetmezliği sendromu (HIV/AIDS), engelli
kadınlar, kadına yönelik şiddet ve aile içi ilişkilerde eşitliğe ilişkin olarak daha önce yayımladığı
Tavsiye Kararlarına atıfta bulunur.
6. Kadınlarla erkekler arasındaki biyolojik farklılıklar sağlık durumlarında da farklılıklara yol
açarken, kadınlar ve erkeklerin sağlık durumları üzerinde belirleyici olan ve kadınlar arasında
dahi çeşitlilik gösteren toplumsal etmenler bulunur. Bu nedenle, göçmen kadınlar, mülteciler,
ülkelerinde yerlerinden edilmiş kadınlar, kız çocukları ve yaşlı kadınlar, fuhuş sektörü içinde yer
alan kadınlar ve fiziksel veya zihinsel engelli kadınlar gibi dezavantajlı ve savunmasız gruplara
mensup kadınların sağlık ihtiyaçları ve haklarıyla özel olarak ilgilenilmesi gerekir.
48
7. Komite, kadınların sağlık haklarının tam olarak gerçekleştirilebilmesinin tek yolunun, Taraf
Devletlerin; güvenli, besleyici ve yerel koşullara uygun yiyecek tedarikini sağlayarak kadınların
bir temel insan hakkı olan sağlıklı beslenme hakkına yaşamları boyunca saygı duyma ve bu
hakları koruyup geliştirme yükümlülüklerini yerine getirmeleri olduğuna işaret eder. Taraf
Devletlerin bu amaca yönelik olarak özellikle kırsal bölgelerde yaşayan kadınların üretim
kaynaklarına fiziksel ve ekonomik erişimini kolaylaştırıcı adımlar atmaları veyahut da kendi
yetki alanlarında bulunan tüm kadınların özel beslenme ihtiyaçlarının karşılanmasını temin
etmeleri gerekir.
Madde 12
1. Taraf Devletler, aile planlaması dâhil tüm sağlık hizmetlerinden kadın ve erkeğin eşit olarak
yararlanabilmesi için, sağlık alanında kadınlara yönelik ayrımcılığı ortadan kaldırmak üzere
gerekli bütün tedbirleri alırlar.
2. Bu maddenin 1. paragrafında öngörülen hükümler saklı kalmak kaydıyla, Taraf Devletler kadına
hamilelik, loğusalık ve doğum sonrası dönemde gerekli hizmetleri sağlarlar, hamilelik ve emzirme
sırasında yeterli beslenme imkânlarını sağlamakla birlikte, gerektiğinde ücretsiz hizmet verirler.
8. Komite, Taraf Devletleri, yaşam boyu kadın sağlığı konusunda çalışmaları yönünde teşvik eder.
Dolayısıyla kadınlar ibaresi, bu Tavsiye Kararının amacına paralel olarak, genç kızları ve ergen
kızları da kapsar. Bu Tavsiye Kararında, Komite’nin Sözleşmenin 12. Maddesinin ana
unsurlarıyla ilgili tahlillerine yer verilmiştir.
Ana Unsurlar
Madde 12 (1)
9. Taraf Devletler, kendi ülkelerindeki kadınları etkileyen en ciddi sağlık meselelerini bildirmek
durumundadırlar. Dolayısıyla, Taraf Devletler, Komitenin sağlık alanında kadına yönelik
ayrımcılığın önlenmesi amacıyla alınacak tedbirlerin uygunluğunu değerlendirebilmesi için,
sağlık mevzuatları ve kadınlara ilişkin plan ve politikaları hakkında, cinsiyete göre ayrıştırılmış
ve hastalık vakaları ve bunların vahameti ile kadın sağlığı ve beslenmesi bakımından risk yaratan
koşullar, ayrıca da koruyucu ve iyileştirici tedbirlerin mevcudiyeti ve maliyet etkinliği ile ilgili
güvenilir verileri içeren rapor sunmak durumundadırlar. Komiteye sunulan raporlar, sağlıkla ilgili
mevzuat, plan ve politikaların, o ülkede yaşayan kadınların sağlık durumları ve ihtiyaçlarına dair
bilimsel ve etik araştırma ve değerlendirmelere dayandığını göstermeli; din, gelenek veya kültüre
dayanan tüm etnik, bölgesel ve topluluk bazında hâkim ihtiyaç ve durum çeşitliliğini ve
uygulamaları dikkate almalıdır.
10. Taraf Devletler, kadınları veya belirli bir grup kadını erkeklerden farklı şekilde etkileyen
hastalıklar, sağlık koşulları ve sağlığa zararlı koşullar ve ayrıca, bu koşullarda uygulanabilecek
müdahale yöntemlerine ilişkin bilgileri raporlarına dâhil etmeleri hususunda teşvik edilirler.
11. Sağlık sisteminin kadınlara özel hastalıkların önlenmesi, tanı ve tedavisine yönelik sunacağı
hizmetlerde eksiklik olması halinde, kadınlara yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılması amacıyla
alınan tedbirlerin uygun olmadığı düşünülür. Bir Taraf Devletin, kadınlara yönelik belirli üreme
sağlığı hizmetlerini yasal yollardan sağlamayı reddetmesi ayrımcılıktır. Örneğin, sağlık hizmeti
sağlayıcılarının bu hizmetleri vicdani ret hakkına sığınarak reddetmesi durumunda, kadınların bu
hizmetleri almak üzere alternatif hizmet sağlayıcılarına yönlendirilmesini sağlayacak tedbirler
alınmalıdır.
49
12. Taraf Devletler, sağlık hizmetleri hususunda uyguladıkları politika ve tedbirlerin, kadınların
sağlık hakkını yine onların ihtiyaç ve menfaatleri bakımından nasıl ele aldıklarını ve aşağıda
örnekleri sıralanan, kadınların erkeklerden farklı özellikleri ve onları etkileyen farklı etkenlere
ilişkin değerlendirmelerine esas olan anlayışlarını rapor etmelidirler:
(a) Adet döngüsü, üreme fonksiyonları ve menopoz gibi, kadınları erkeklerden ayıran biyolojik
faktörler. Diğer bir örnek ise, cinsel yolla bulaşan hastalıklara yakalanma riskinin kadınlarda
erkeklere nazaran çok daha yüksek olmasıdır;
(b) Kadınların geneli ve özel ise bazı kadın grupları arasında farklı şekillerde ortaya çıkan sosyoekonomik faktörler. Sözgelimi, hane içinde ve işyerlerinde kadınlar ve erkekler arasında görülen
eşitsiz güç ilişkileri, kadınların sağlıklarını ve beslenmelerini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
Kadınların sağlığı ayrıca, maruz kaldıkları farklı şiddet türlerinden de etkilenebilmektedir. Kız
çocukları ve genç kızlar sıklıkla yaşlı erkeklerin ve aile üyelerinin cinsel tacizi karşısında
savunmasız kalmakta ve bu durum onları, fiziksel ve ruhsal hasar ile istenmeyen ve erken gebelik
riskiyle karşı karşıya getirmektedir.
Kadın sünneti gibi bazı kültürel ve geleneksel
uygulamalarsa; ölüm ve sakat kalma riskini beraberinde getirmektedir.
(c) Kadın ve erkekler arasında farklılık gösteren psiko-sosyal faktörler, genel olarak depresyon ve
özel olarak doğum sonrası depresyon ve bunların yanı sıra, anoreksiya ve bulimia gibi yeme
bozukluklarına sebebiyet veren diğer psikolojik rahatsızlıkları içermektedir.
(d) Doktor – hasta gizliliğine saygı duyulmaması, hem kadınları hem de erkekleri etkilese de, bu
durum kadınları profesyonel yardım ve tedaviye başvurmaktan caydırarak onların sağlık ve
sıhhatini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu nedenle kadınlar, üreme organlarıyla ilgili
hastalıklar, doğum kontrol yöntemi veya hatalı kürtaj konularında veya cinsel ya da fiziksel
şiddete maruz kaldıklarında tıbbi bakım hizmetlerinden yararlanmak için ilgili yerlere başvurmak
konusunda daha az istekli olacaklardır.
13. Taraf Devletlerin sağlık bakım hizmetlerinden kadın ve erkeğin eşit olarak yararlanması,
bilgilendirilmesi ve eğitim almasını sağlama göreviyle, kadınların sağlık haklarına saygı
gösterilmesi, bu hakların korunması ve gerçekleştirilmesine yönelik yükümlülükleri kastedilir.
Taraf Devletler yasaların, uygulamaların ve politikaların bu üç yükümlülükle uyum içerisinde
olmasını sağlamaktan sorumludur. Taraf Devletler, ayrıca, etkili bir şekilde adli işlem
yapılmasına olanak tanıyan bir sistem tesis etmelidirler. Bu sistemin oluşturulmaması,
Sözleşmenin 12. Maddesini ihlal niteliğindedir.
14. Haklara saygı gösterme yükümlülüğü, Taraf Devletlerin, kadınların sağlıkla ilgili amaçlarına
ulaşmak için yürüttükleri faaliyetlerini engellemekten kaçınmalarını gerektirir. Taraf Devletler,
kamu sektöründe ve özel sektörde sağlık bakım hizmeti tedarikçilerinin, kadınların sağlık
hizmetlerine erişim hakkına saygının tesis edilmesi sorumluluklarını nasıl ifa ettiklerini rapor
etmelidir. Sözgelimi, Taraf Devletler, kadınların sağlık hizmetlerine ya da sağlık hizmeti veren
sağlık kuruluşlarına erişim olanaklarını; kocalarının, partnerlerinin, ebeveynlerinin ya da sağlıkla
50
ilgili mercilerin müsaadesi olmadığı gerekçesiyle veya evli olmamaları 25 ya da sadece kadın
olmaları nedeniyle kısıtlamamalıdır. Kadınların düzgün sağlık hizmetlerine erişimlerinin
önündeki diğer engeller arasında, sadece kadınların ihtiyaç duyduğu tıbbi işlemlerin
yasaklanmasını ve bu işlemleri tercih eden kadınların cezalandırılmasını öngören yasalar
bulunmaktadır.
15. Kadınların sağlıkla ilgili haklarının korunması yükümlülüğü, Taraf Devletler ile devlet
yetkilileri ve görevlilerinin, söz konusu hakların özel kişi ve örgütler tarafından ihlal edilmesini
engellemelerini ve müeyyidelerin uygulamak üzere harekete geçmelerini gerektirir. Toplumsal
cinsiyete ayalı şiddet, kadınlar açısından önemli bir sağlık sorunu teşkil ettiğinden; Taraf
Devletler şunları temin etmelidirler:
(a) Kadına yönelik şiddet ve kız çocuklarının istismarıyla ilgili durumların ele alınması ve
uygun sağlık hizmetlerinin verilmesi konusunda, sağlık bakım protokolleri ve hastane
prosedürleri dâhil olmak üzere, kanun çıkartılması ve çıkarılan kanunların etkin biçimde
uygulanması ile politika üretilmesi;
(b) Toplumsal cinsiyete dayalı şiddetin sağlıkla ilgili sonuçlarının belirlenmesi ve gerekli
biçimde yönetilmesi için sağlık çalışanlarına toplumsal cinsiyete duyarlı eğitimler
verilmesi;
(c) Kadın hastalara cinsel taciz ile ilgili şikâyetlerin görüşülmesi için adil ve koruyucu esas
ve usuller getirilmesi; kadın hastalara cinsel taciz suçunu işleyen sağlık çalışanlar için
yaptırımlar uygulanması;
(d) Kadın sünnetini ve kız çocuklarının evlendirilmesini yasaklayan yasaların çıkartılması ve
etkili biçimde uygulanması.
16. Taraf Devletler, silahlı çatışma ortamında kısılıp kalan kadınlar veya mülteci kadınlar gibi
özellikle zor koşullara maruz kalan kadınların travma tedavisi ve rehberlik dâhil gerekli koruma
ve sağlık hizmetlerinden yararlanmasını güvence altına almalıdır.
17. Hakların gerçekleştirilmesi görevi, Taraf Devletleri kadınların sağlık hakkından yararlanmalarını
güvence altına almak üzere uygun yasal, adli, idari, bütçesel, iktisadi ve diğer tedbirleri mevcut
kaynaklarının elverdiği en geniş ölçekte almak ve uygulamakla yükümlü kılar. Dünya çapında
anne ölümü ve hastalık oranlarının yüksekliğini ve ailelerini fazla genişletmek istemediği halde
doğum kontrol yöntemlerine erişimi olmayan ya da bu yöntemleri kullanmayan çiftlerin çok fazla
sayıda olduğunu ortaya koyan çalışmalar, kadınların sağlık hizmetlerine erişimlerini sağlamakla
görevli Taraf Devletlerin bu görevlerini yerine getirme konusundaki olası ihmallerini ortaya
koyan önemli göstergelerdir. Komite, Taraf Devletlerin kadınların özellikle tüberküloz ve
HIV/AIDS gibi önlenebilir koşullardan kaynaklanan kötü sağlık durumunun ehemmiyetini
dikkate alarak ne gibi adımlar attıklarını bir rapor halinde sunmalarını rica eder. Komite,
Devletlerin söz konusu yükümlülüklerini terk ederek sağlıkla ilgili hizmetleri özel kurum ve
kuruluşlara devrettiklerini gösteren kanıtların giderek artmasından endişe duyar. Taraf
25
Genel tavsiye kararı 21, paragraf 29.
51
Devletlerin bu güçlerini özel sektördeki kurum ve kuruluşlara devrederek ya da aktararak bu
alanlardaki sorumluluklarından kaçınmaları mümkün değildir. Bu nedenle Taraf Devletler,
kadınların sağlığının iyileştirilmesi ve korunması için kamu erkinin kullanıldığı hükümet
işlemlerini ve diğer tüm yapıları örgütlemek için atılan adımlar hakkında rapor hazırlamalıdır.
Taraf Devletler bu raporlarda, kadınların haklarının üçüncü taraflarca ihlal edilmesini
engellemek, kadın sağlını korumak ve bu gibi hizmetlerin sunulmasını güvence altına almak
üzere başlattıkları tedbirlerle ilgili bilgilere yer vermelidir.
18. HIV/AIDS ve cinsel yolla bulaşan diğer hastalıklarla ilgili konular, kadınların ve ergenlik
dönemindeki genç kızların cinsel sağlık haklarının merkezinde yer almaktadır. Pek çok ülkede,
ergen genç kızlar ve kadınların cinsel sağlık hususunda bilgi ve hizmete erişimi yetersiz
düzeydedir. Toplumsal cinsiyet temelinde erk ilişkilerinin eşitsiz dağılımının bir sonucu olarak,
kadınlar ve ergen genç kızlar genellikle cinsel birleşmeyi reddedememekte ya da güvenli ve
sorumlu cinsel ilişki konusunda ısrarcı olamamaktadır. Kadın sünneti ve çokeşlilik gibi zararlı
geleneksel uygulamalar ve evlilik içi tecavüz, genç kızları ve kadınları HIV/AIDS ve cinsel yolla
bulaşan diğer hastalıklara yakalanma riskine açık hale getirmektedir. Fuhuş sektöründeki kadınlar
da bu hastalıklara karşı özellikle korumasız durumdadır. Taraf Devletler, ülkelerinde yasal
oturma izinleri bulunmasa bile kadın ticaretine konu olanlar da dâhil tüm kadınların ve genç
kızların cinsel sağlıkla ilgili bilgilenme, eğitim ve hizmet alma hakkından yararlanmasını, her
türlü kısıtlama ve ayrımcılıktan ari olarak güvence altına almalıdır. Taraf Devletler, özellikle
ergen genç kızların ve erkeklerin, yeterli eğitimi almış görevlilerden gizlilik ve mahremiyet
haklarına saygılı özel programlar dâhilinde cinsel sağlık ve üreme sağlığı eğitimi alma hakkından
yararlanmalarını sağlamalıdır.
19. Taraf Devletler, Sözleşmenin 12. Maddesine uyduklarını göstermek amacıyla, sağlık
hizmetlerinden kadın ve erkeğin eşit olarak yararlanması hükmü doğrultusunda kadınların sağlık
hizmetlerine ne ölçüde erişimlerinin olup olmadığını değerlendirmek üzere kullandıkları testi,
sundukları raporlarda belirtmelidirler. Taraf Devletler bu testleri uygularken Sözleşmenin 1.
maddesinde yer alan hükümleri göz önünde bulundurmalıdır. Bu nedenle raporlarda, sağlık
politika, prosedür, yasa ve protokollerinin kadınları erkeklere kıyasla ne şekilde etkilediğine dair
açıklamalar yapmalıdırlar.
20. Kadınlar, belirli bir tedavi görme ya da belirli bir araştırmaya katılma konusundaki seçenekleriyle
ilgili olarak, uygun eğitimi almış görevliler tarafından tam olarak bilgilendirilme hakkına
sahiptir; bu bilgilendirme, önerilen yöntemlerin sağlayacağı faydalar ve olası yan etkiler ile diğer
alternatif yöntemleri içerir.
21. Taraf Devletler, kadınların sağlık hizmetlerinden yararlanma konusunda karşılaştıkları engelleri
ortadan kaldırmak ve kadınların bu hizmetlerden zamanında ve makul ücret karşılığında
yararlanmalarını sağlamak için alınan tedbirler i rapor etmelidirler. Bu gibi engeller arasında;
yüksek ücretlendirme, bu hizmetlerden yararlanmak için önceden eşlerden, ebeveynlerden ya da
hastane yetkililerinden izin alınması zorunluluğu, sağlık merkezlerinin uzaklığı ve uygun ve
karşılanabilir maliyette toplu ulaşım araçlarının olmaması gibi, kadınların erişim olanaklarını
sınırlayan koşullar ya da şartlar bulunmaktadır.
52
22. Taraf Devletler, ayrıca, nitelikli sağlık hizmetlerinin erişilebilirliğini sağlamak; sözgelimi, kadın
bu hizmetleri kabul etmelerini sağlamak için aldıkları tedbirleri de rapor etmelidirler. Kabul
edilebilir hizmetler ise, sunuluş şekli itibariyle kadınların tam anlamıyla bilgi sahibi olarak rıza
göstermelerini temin eden, insan onuruna saygı gösteren, mahremiyet ilkesini gözeten, kadının
ihtiyaçlarına ve bakış açısına duyarlı hizmetler olarak tanımlanır. Taraf Devletler, rıza almadan
kısırlaştırma, cinsel yolla bulaşan hastalık tespitine yönelik testlere zorla tabi tutulma ya da
istihdam şartı olarak zorunlu gebelik testleri gibi, zorlamalara başvuran ve kadının iradesini ve
onurunu ihlal eden hiçbir uygulamaya izin vermemelidir.
23. Taraf Devletler, sundukları raporlarda, özelde aile planlamasıyla ilgili ve genelde cinsel sağlık ve
üreme sağlığıyla ilgili hizmetlere zamanında erişimi sağlamak üzere aldıkları tedbirlere ilişkin
bilgi vermelidir. Ergenlik çağındakilere verilen ve tüm aile planlaması yöntemleri hakkında bilgi
ve danışmanlık hizmetlerini de kapsayan sağlık eğitimine özel bir önem verilmelidir. 26
24. Kadınlar genellikle erkeklerden daha uzun yaşamaktadır ve erkeklere karşılaştırıldıklarında
osteoporoz ve demans gibi sakatlığa ve dejenerasyona yol açan kronik hastalıklara daha sık
yakalanmaktadırlar. Ayrıca, yaşlanan eşlerinin bakımı genellikle kadınların sorumluluğu halinde
gelmektedir. Komite, bu nedenlerle, yaşlı kadınlara yönelik sağlık hizmetlerinin koşulları
hakkında kaygı duymaktadır. Taraf Devletler, bu nedenle, ileri yaştaki kadınların, yaşlanmaya
bağlı sakatlıklar ve engellere yönelik sağlık hizmetlerine erişim olanağına sahip olması için
gereken tedbirleri almalıdır.
25. Her yaştaki engelli kadınlar, genel olarak, sağlık hizmetlerine erişim konusunda fiziksel
zorluklarla karşılaşmaktadırlar. Özellikle zihinsel engelli kadınlar güçlüklerden daha fazla
etkilenmektedir; bunun yanı sıra, cinsiyet ayrımcılığı, şiddet, yoksulluk, silahlı çatışmalar,
yerinden edilme ve diğer sosyal mahrumiyet biçimlerinin zihin sağlığı açısından yarattığı ve
kadınların orantısız bir biçimde daha da açık oldukları pek çok risk genellikle pek
bilinmemektedir. Taraf Devletler, sağlık hizmetlerinin engelli kadınların ihtiyaçlarına duyarlı ve
insan haklarına ve onurlarına saygılı olmasını sağlamak için gereken tedbirleri almalıdırlar.
Madde 12 (2)
26. Raporların ayrıca, Taraf Devletlerin hamilelik, loğusalık ve doğum sonrası dönemine yönelik
olarak aldıkları tedbirlere ilişkin bilgi içermesi gerekmektedir. Bu tedbirlerin genel olarak kendi
ülkelerindeki anne ölüm ve hastalık oranlarını, özel olarak kırılgan grup, bölge ve topluluklara
ilişkin ilgili oranları ne ölçüde düşürdüğüne dair bilgilerin raporlara dâhil edilmesi gerekir.
27. Taraf Devlet raporları, gebelik, doğum ve doğum sonrası dönemlerinde kadınların güvenliği için
gerektiğinde verilecek ücretsiz hizmetlerin nasıl tedarik edildiğine ilişkin bilgileri içermelidir.
Pek çok kadın, doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası hizmetleri gibi gerekli hizmetlere
erişmek ve bu hizmetlerden yararlanmak için gerekli kaynaklara sahip olmadığından, gebelikten
kaynaklanan nedenlerle ölüm veya sakatlık riski altında bulunmaktadır. Komite, kadınların
güvenli annelik haklarının gerçekleştirilmesi ve acil kadın doğum hizmetleri sağlanmasının Taraf
Devletlerin görevi olduğunun ve Devletlerin mevcut kaynakların büyük bir oranını bu hizmetlere
aktarmaları gereğinin altını çizer.
26
Ergenlik dönemindeki gençlere verilecek sağlık eğitiminde, diğer şeylerin yanı sıra, toplumsal cinsiyet eşitliği,
şiddet, cinsel yolla bulaşan hastalıkların önlenmesi, ve üreme ve cinsel sağlık haklarıyla ilgili bilgilere yer verilmelidir.
53
Sözleşme’nin İlgili Diğer Maddeleri
28. Komite Taraf Devletleri, Sözleşmenin 12. Maddesi gereği alınacak tedbirleri rapor ederlerken,
bunları Sözleşmenin kadın sağlığı ile ilgili diğer maddeleri ile ilişkilendirmeye sevk eder. Bu
maddeler şu şekilde sıralanabilir: Taraf Devletlerin verecekleri aile eğitimleriyle toplumsal bir
işlevi olan anneliğin doğru anlaşılmasını sağlamalarını öngören 5. Maddenin (b) bendi; Taraf
Devletlerin, kadınların sağlık hizmetlerine erişimlerini kolaylaştıracak ve kız öğrencilerin
genellikle erken gebelikten kaynaklanan okuldan ayrılma oranlarını düşürecek şekilde eğitime
eşit erişimini sağlamalarına ilişkin 10. Madde; Taraf Devletlerin, kadınlara ve genç kızlara,
ailelerinin sağlık ve refahını sağlamaya yardım edecek, aile planlaması bilgisi dâhil özel eğitici
bilgiler temin etmelerine ilişkin 10. Maddenin (h) bendi; bir bölümüyle kadınların annelik
fonksiyonlarının korunması, gebelikleri süresince zararlı olduğu kanıtlanan işlerde kadınlara özel
koruma sağlanmasının güvence altına alınması ve kadınlara ücretli analık izni verilmesi dâhil
olmak üzere kadın sağlığı ve güvenliğinin çalışma hayatında korunmasıyla ilgili olan 11. Madde;
Taraf Devletlerin kırsal bölgelerde yaşayan kadınların aile planlaması konusunda bilgi, danışma
ve hizmetler de dâhil olmak üzere yeterli sağlık hizmetlerine erişiminin sağlamasına ilişkin 14 (2)
(b) ile Taraf Devletlerin, hastalıklardan korunma ve güvenilir sağlık bakım hizmetlerinin
geliştirilmesinde hayati öneme sahip konut, sıhhi tesisat, elektrik ve su temini, ulaşım ve
haberleşme konularında yeterli yaşam standartlarından yararlanma haklarının sağlama
yükümlülüğüne ilişkin 14 (2) (h); ve kadınlara çocuk sayısına ve çocukların ne zaman dünyaya
geleceklerine serbestçe ve kendi hassasiyetleriyle karar verme ve bu hakları kullanabilmeleri için
bilgi, eğitim ve diğer vasıtalardan yararlanma hususunda erkeklerle eşit haklar sağlanmasına
ilişkin 16 (1) (e). Bunların yanında, 16. Maddenin 2. bendi de, erken doğumdan kaynaklanan
fiziksel ve duygusal zararları önlemek amacıyla çocukların erken yaşta nişanlanmasını veya
evlenmesini yasaklar.
Hükümetlere Tavsiye Edilen Eylemler
29. Taraf Devletler, yaşam süreleri boyunca kadınların sağlık ve esenliğini korumak üzere kapsamlı
bir ulusal strateji izlemelidirler. Bu ulusal strateji, kadına yönelik şiddete müdahalenin yanı sıra
kadınları etkileyen hastalık ve koşulların önlenmesi ve tedavisine yönelik girişimlere yer verecek
ve tüm kadınların cinsel sağlık ve üreme sağlığı hizmetleri de dâhil her yüksek kalitede ve maddi
bakımından erişilebilir tüm sağlık hizmetlerine dünya çapında erişimlerini sağlayacaktır.
30. Taraf Devletler, kadın sağlığı bütçe kaleminin kadınların farklı ihtiyaçları olduğunu da dikkate
alarak, genel sağlık bütçesinden erkek sağlığına ayrılan kalemle kıyaslanabilir büyüklükte pay
almasını sağlamak üzere yeterli düzeyde bütçe kaynağı ile insani ve idari kaynağın tahsisini
sağlamalıdırlar.
31. Taraf Devletlerin ayrıca özel olarak şunları yapmaları gerekmektedir:
(a) Toplumsal cinsiyet bakış açısının kadınların sağlığını etkileyen tüm politika ve
programların merkezine yerleştirilmesi ve kadınların bu politika ve programların
planlanması, uygulanması ve izlenmesi ve kadınlara hizmet tedarik süreçlerinin bir
parçası haline getirilmesi;
(b) Kadınların, cinsel sağlık ve üreme sağlığı dâhil olmak üzere sağlık hizmetleri, eğitim ve
bilgiye erişimleri önündeki tüm engellerin kaldırılması ve bilhassa HIV/AIDS gibi cinsel
54
yolla bulaşan hastalıkların önlenmesi ve tedavisinde ergenlere yönelik programlara
kaynak aktarılması;
(c) Aile planlaması ve cinsellik eğitimi gibi araçlar kullanarak, istenmeyen gebeliklerin
önlenmesine öncelik verilmesi ve güvenilir annelik hizmetleri ve doğum öncesi destek
programları aracılığı ile anne ölüm oranını düşürülmesi. Mümkün olduğu durumlarda,
kürtaj olan kadınların cezalandırılmasına yol açan hükümlerin kaldırılması amacıyla
kürtajı yasaklayan mevzuatta değişikliğe gidilebilir;
(d) Devlet kurumları, sivil toplum örgütleri ve özel kuruluşların kadınlar için verdiği sağlık
hizmetlerinin izlenmesi, hizmete eşit erişimin ve hizmet kalitesinin sağlanması;
(e) Tüm sağlık hizmetlerinin kadının kendi hayatını yönetme, mahremiyet, gizlilik,
bilgilendirilmiş rıza ve seçim haklarını içeren insan haklarına uygunluğunun
sağlanmasının şart koşulması;
(f) Sağlık çalışanlarına yönelik eğitim müfredatında, kadın sağlığı ve kadınların insan hakları
konusunda, özellikle de toplumsal cinsiyete dayalı şiddete ilişkin olarak, geniş kapsamlı,
zorunlu ve toplumsal cinsiyete duyarlı derslerin yer almasının sağlanması.
55
Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin 4. Maddesinin 1. Paragrafında
Yer Alan Geçici Özel Önlemlerle İlgili 25 Sayılı Genel Tavsiye
I. Giriş.................................................................................................................................................... 57
II. Geri Plan: Sözleşme’nin Amacı ve Hedefi ....................................................................................... 57
III. Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’ndeki Geçici Özel Önlemlerin Anlamı
ve Kapsamı ............................................................................................................................................ 59
A. 4. Maddenin 1. ve 2. Paragrafları Arasındaki İlişki ...................................................................... 59
B. Terminoloji ................................................................................................................................... 59
C. 4. Madde 1. Paragraftaki Temel Öğeler ........................................................................................ 60
IV. Taraf Devletlere Tavsiyeler............................................................................................................. 61
56
I. Giriş
1. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, (1999 yılında gerçekleştirilen) 20. oturumunda
Sözleşme’nin 21. Maddesi uyarınca Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesi’nin 4. Maddesinin 1. paragrafına ilişkin olarak bir tavsiye geliştirme kararı almıştır. Bu
yeni genel tavsiye, başka belgelerin yanı sıra, geçici özel önlemlerle ilgili 5 sayılı genel tavsiye
(yedinci oturum, 1988), Sözleşme’nin 8. Maddesinin uygulanmasıyla ilgili 8 sayılı tavsiye (yedinci
oturum, 1988), kamusal yaşamda kadınlarla ilgili 23 sayılı tavsiyenin (on altıncı oturum, 1997) de
aralarında yer aldığı daha önceki genel tavsiyelerin yanı sıra, Sözleşme’ye taraf devletlerin
raporlarını ve Komitenin bu raporlara ilişkin sonuç gözlemlerini temel alır.
2. Komite, şimdiki genel tavsiyesi ile 4. Maddenin 1. paragrafının anlam ve mahiyetine açıklık
getirmeyi, böylece Sözleşme’yi uygulayacak Taraf Devletlerin bu bölümü eksiksiz biçimde
kullanmalarını sağlamayı amaçlar. Komite, Taraf Devletleri bu genel tavsiyeyi kendi ulusal ve yerel
dillerine çevirmeye; idari yapıları dâhil olmak üzere yasama, yürütme ve yargı organlarına yaygın
biçimde dağıtmaya; ayrıca medya, akademi, insan hakları ve kadın kuruluşları dâhil sivil toplum
çapında yaygınlaştırmaya teşvik eder.
II. Geri Plan: Sözleşme’nin Amacı ve Hedefi
3. Sözleşme dinamik bir belge niteliği taşır. Sözleşme’nin 1979 yılında kabul edilmesinden bu yana
Komite, ulusal ve uluslararası düzeylerde diğer aktörler ile birlikte Sözleşme maddelerinin özünün
ve kadına karşı ayrımcılık olgusunun kendine has niteliği ile bu olguyla mücadelede kullanılacak
araçların belirlenmesine ve kavranmasına her zaman bir adım ilerisini irdeleyen yaklaşımıyla katkıda
bulunagelmiştir.
4. 4. Maddenin 1. paragrafının kapsamı ve anlamı, Sözleşme’nin temel hak ve özgürlüklerin
kullanımında kadınların erkeklerle hem yasalar önünde hem de bilfiil eşit konumlandırılmasıyla
kadınlara yönelik her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılması şeklinde ortaya koyulan genel amacı ve
hedefi bağlamında saptanmalıdır. Sözleşme, Taraf Devletleri kadınların eşit muamele görme
haklarına saygı göstermek, bu hakkı korumak ve geliştirmek, yaşama geçirmek, kadınların
konumunu iyileştirerek erkeklerle hukuksal ve fiili eşitliğini sağlamak yasal yükümlülükleriyle
bağlar.
5. Sözleşme ayrımcılık kavramını, ulusal ve uluslararası birçok hukuk standardında ve normunda
kullanılan anlamının ötesine taşımıştır. Sözü edilen standart ve normlar cinsiyete dayalı ayrımcılığı
yasaklar, gerek kadınları gerekse erkekleri keyfi, haksız veya nedensiz ayrıma dayalı muameleden
korurken; Sözleşme, kadınların salt kadın olmalarından dolayı ayrımcılığın çeşitli biçimlerinin
mağduru olduklarını ve mağdur olmaya devam ettiklerini vurgulayarak kadına yönelik ayrımcılığa
odaklanır.
6. Sözleşme’nin öze ilişkin tüm maddelerinin yorumsal çerçevesini oluşturan 15 ve 24. Maddeleri
birlikte ele alındığında, Taraf Devletlerin kadınlara karşı ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına yönelik
çalışmalarında üç temel yükümlülüğün esas olduğu anlaşılır. Bu yükümlülükler bütünleşik olarak
yerine getirilmeli, kadınlara ve erkeklere eşit davranılması şeklindeki salt şekli hukuksal
yükümlülüğün ötesine geçilmelidir.
57
7. Taraf Devletler birincil olarak, yasalarında kadınlara karşı doğrudan veya dolaylı (1) ayrımcılık
içeren hiçbir hüküm bulunmamasını ve kadınların özel yaşamın yanı sıra kamusal alanlarda yetkili
organlar kanalıyla ve yaptırımlara ve diğer yollara başvurularak – kamu yetkililerinden, yargıdan,
kurumlardan, işletmelerden veya özel kişilerden kaynaklanabilen - ayrımcılığa karşı korunmasını
sağlamakla yükümlüdürler. Taraf Devletlerin ikinci yükümlülüğü, somut ve etkili politikalar ve
programlar uygulayarak kadınların durumlarını bilfiil iyileştirmektir. Tarafların üçüncü
yükümlülükleri ise, yaygın toplumsal cinsiyet ilişkilerinin ve kadınları yalnızca kişilerin bireysel
eylemleriyle değil aynı zamanda yasal, hukuki ve toplumsal yapılarda ve kurumlarda kemikleşerek
etkileyen toplumsal cinsiyet kalıp yargılarının sorun olarak ele alınmasıdır.
8. Komitenin görüşüne göre gerçek eşitlik, kadınlarla erkeklerin fiili eşitliğidir ve böyle bir eşitliğin
sağlanması için tamamen şeklî hukuksal veya programsal bir yaklaşım yeterli değildir. Buna ek
olarak Sözleşme, kadınların hayata erkeklerle eşit başlamalarını ve sonuçların her ki cinsiyet için de
eşit olması için kadınların gerekli koşulların sağlandığı bir ortamda güçlendirilmelerini öngörür.
Kadınların erkeklerle aynı muameleye tabi olmasını sağlamak yeterli değildir. Daha ziyade, kadın ve
erkeğin biyolojik farklılıklarının yanı sıra, toplumsal ve kültürel yapıdan kaynaklanan farklılıklar da
dikkate alınmalıdır. Belirli koşullarda, bu tür farklılıklara hitap edebilmek adına, kadın ve erkeğe
birbirinden farklı şekilde muamele etme gereği doğabilir. Gerçek anlamda eşitliğin sağlanması
hedefi, ayrıca, kadınların yetersiz temsilini aşacak, kaynakların ve gücün erkeklerle kadınlar
arasında eşit dağılımını sağlayacak etkili bir stratejiyi de gerektirir.
9. Sonuçların eşitliği, fiili veya gerçek eşitliğin mantıksal uzantısıdır. Bu sonuçlar, doğası itibarıyla
nicel ve/veya nitel olabilir; sözgelimi, kadınların çeşitli alanlarda eşit sayıda erkekle hak kullanımı,
erkeklerle aynı düzeyde gelir elde etmeleri, karar verme ve siyasi nüfuz bakımından erkeklerle eşit
konumlandırılmaları ve hayatlarının şiddetten arındırılarak özgürleştirilmeleri gibi.
10. Kadınlara karşı ayrımcılığın ve ortadaki eşitsizliğin temelinde yatan nedenler ciddiyetle ele
alınmadıkça, kadınların durumunda bir iyileşme olması söz konusu değildir. Kadınların ve
erkeklerin yaşamları bağlamsal olarak ele alınmalı; güç ve yaşam örüntülerinde tarihsel süreç içinde
muayyenleşmiş erkek paradigmalarının aşılabilmesi için fırsatlar, kurumlar ve sistemler bazında
gerçek anlamda bir dönüşüm sağlamaya yönelik önlemler alınmalıdır.
11. Kadınların süreklilik arz den biyolojik ihtiyaçları ve deneyimleri; tekil kişiler, egemen toplumsal
cinsiyetçi ideoloji, ya da bu ayrımcılığın toplumsal ve kültürel yapı ve kurumlardaki tezahürleri
dolayısıyla geçmişte ve günümüzde kadınlara yöneltilen ayrımcılıktan kaynaklanabilen diğer
ihtiyaçlardan ayrı tutulmalıdır. Kadınlara karşı ayrımcılığı sona erdirmeye yönelik adımlar atılırken,
kadınların ihtiyaçları değişebilir veya ortadan kalkabilir; ya da bu ihtiyaçlar hem kadınların hem de
erkeklerin ortak ihtiyaçları haline gelebilir. Dolayısıyla, artık mazur gösterilmesi mümkün olmayan
bu farklı davranışların sürdürülmesinden kaçınmak için kadınların fiili veya gerçek eşitliğini
hedefleyen yasaların, programların ve uygulamaların sürekli izlenmesi gerekir.
12. Belirli kadın grupları, kadın olarak maruz kaldıkları ayrımcılığa ek olarak, başka zeminlerdeki
ayrımcılığın da mağdurlarıdır. Birden çok şekilde tezahür eden ayrımcılık dayanakları arasında ırk,
etnik veya dinsel kimlik, engellilik, yaş, sınıf, kast veya başka etmenler yer alabilmektedir. Bu tür
ayrımcılık durumları ilk etapta söz konusu kadın gruplarını etkileyebilmekte veya bu tür ayrımcılık
durumları, kadınları erkeklerden farklı düzeylerde ve farklı yollardan etkileyebilmektedir. Taraf
58
Devletlerin, kadınları hedef alan bu çok yönlü ayrımcılığı ve kadınlar üzerindeki bileşik etkilerini
ortadan kaldırmak için özel önlemler almaları gerekebilir.
13. Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’ne ek olarak, Birleşmiş Milletler
sistemince benimsenen diğer uluslararası insan hakları ve politika belgeleri de eşitliğin sağlanmasına
yönelik geçici özel önlemlerle ilgili hükümler içermektedir. Ancak, bu önlemler farklı bir
terminolojiyle ifade edilmektedir ve önlemlere getirilen yorumlarda da çeşitlilik hâkimdir. Komite,
4. Maddenin 1. paragrafına ilişkin bu genel tavsiyenin terminolojinin netleşmesine katkıda
bulunacağını umar (3).
14. Sözleşme, kadınların insan haklarından ve temel özgürlüklerden yararlanmalarını engelleyen
geçmişteki ve bugünkü toplumsal ve kültürel bağlamların ayrımcı boyutlarını hedefler. Fiili veya
gerçek anlamda eşitsizliğin nedenlerinin ve sonuçlarının ortadan kaldırılması dâhil, kadınlara karşı
her tür ayrımcılığa son verilmesini amaçlar. Dolayısıyla, geçici özel önlemlerin Sözleşme
doğrultusunda uygulanması, ayrım gözetmeme ve eşitlik normlarına bir istisna olmayıp, kadınlar
için fiili veya gerçek eşitliği sağlamanın bir yoludur.
III. Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’ndeki Geçici Özel Önlemlerin
Anlamı ve Kapsamı
Madde 4, paragraf 1
Kadınlar ve erkekler arasında fiili eşitliği sağlama sürecini hızlandırmaya yönelik geçici özel önlemlerin
Taraf Devletlerce benimsenmesi, hâlihazırdaki Sözleşme’de tanımlandığı şekliyle ayrımcılık olarak
değerlendirilmez, ancak bu yolla eşitsiz veya ayrı standartların kalıcılaşması gibi bir duruma da izin
verilmez; fırsat ve muamele eşitliği sağlandığında da, bu önlemlere son verilir.
Madde 4, paragraf 2
Hâlihazırdaki sözleşmede yer alan, anneliğin korunmasını hedefleyen önlemler dâhil özel önlemlerin
Taraf Devletlerce benimsenmesi ayrımcılık sayılmaz.
A. 4. Maddenin 1. ve 2. Paragrafları Arasındaki İlişki
15. 4. Maddenin 1. paragrafındaki “özel önlemlerin” amacı ile 2. paragrafta söylenenler arasında net bir
ayrım vardır. 4. Maddenin 1. paragrafındaki amaç, erkeklerle fiilen ve gerçek anlamda eşit hale
gelebilmeleri için kadının konumundaki iyileşmeyi hızlandırmak, kadınlara karşı ayrımcılığın
geçmişteki ve güncel biçimlerinin ve bunların sonuçlarının düzeltilmesini sağlayacak yapısal,
toplumsal ve kültürel değişimleri gerçekleştirmek ve kadınların maruz kaldıkları olumsuzlukların
telafisine yönelmektir. Bu önlemler geçici niteliktedir.
16. 4. Maddenin 2. paragrafı, biyolojik farklılıkları nedeniyle kadınlara ve erkeklere özdeş olmayan
muamele öngörür. Bu önlemler kalıcı niteliktedir ve 11. Maddenin 3. paragrafında atıfta bulunulan
bilimsel ve teknolojik bilginin yeniden gözden geçirilmesi gerekinceye kadar sürdürülürler.
B. Terminoloji
17. Sözleşme’nin hazırlık çalışmalarında, 4. Maddenin 1. paragrafında yer alan “geçici özel önlemler”
farklı terimlerle anlatılmıştır. Komitenin kendisi, daha önceki genel tavsiyelerinde çeşitli terimler
kullanmıştır. Taraf Devletler düzeltici, telafi edici ve geliştirici yönleriyle “özel önlemleri” çoğu kez
“düzeltici girişim”, “pozitif girişim”, “pozitif tedbir”, “tersine ayrımcılık” ve “pozitif ayrımcılıkla”
59
özdeşleştirmiştir. Bu terimler, farklı ulusal bağlamlardaki tartışmalardan ve değişen uygulamalardan
kaynaklanmaktadır (4). Hâlihazırdaki genel tavsiyede Komite, Taraf Devletlerce sunulan raporların
değerlendirilmesine ilişkin kendi uygulaması doğrultusunda, 4. Maddenin 1. paragrafında geçtiği
gibi yalnızca “geçici özel önlemler” terimini kullanmaktadır.
C. 4. Madde 1. Paragraftaki Temel Öğeler
18. Taraf Devletlerce 4. Maddenin 1. paragrafı uyarınca alınan önlemler, kadınların siyasal, ekonomik,
sosyal, kültürel, sivil veya başka bir alanda eşit katılımını hızlandırmayı amaçlamalıdır. Komite bu
önlemlerin uygulanmasını ayrım gözetmeme kuralının istisnası olarak değil; Taraf Devletlerin
kadınların erkeklerle fiili veya gerçek eşitliğini, böylece insan haklarından ve temel özgürlüklerden
eşit yararlanmalarını sağlamaya yönelik stratejilerinin gerekli bir parçası olduğunun vurgulanması
olarak görür. Geçici özel önlemlerin uygulanması çoğu kez kadınların geçmişte maruz kalmış
oldukları ayrımcılığın sonuçlarının telafisi olarak işlev görürken, Taraf Devletlerin kadınların
konumunu iyileştirerek onları erkeklerle fiilen veya gerçek anlamda eşit kılma hususundaki akdi
yükümlülükleri, ayrımcılığa maruz kalındığının kanıtlanmasından bağımsız olarak vardır. Komite,
bu tür önlemleri benimseyip yaşama geçiren Taraf Devletlerin, bu yolla erkeklere karşı ayrımcılık
yaptıkları görüşünde değildir.
19. Taraf Devletler, 4. Maddenin 1. paragrafına göre kadınların fiili veya gerçek eşitliğine yönelik somut
hedefin gerçekleşmesini hızlandırmak üzere alınan geçici özel önlemlerle, kadınların ve kız
çocukların durumunu iyileştirmeye yönelik diğer genel sosyal politikalar arasında net bir ayrım
yapmalıdırlar. Potansiyel olarak kadınlar yararına olabilecek veya böyle olması muhtemel önemlerin
hepsi geçici özel önlem değildir. Kadınlara ve kız çocuklarına, ayrımcılıktan arınmış, onurlu bir
yaşam sağlamak üzere onların medeni, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını güvence altına
alan genel koşulların oluşturulması, geçici özel önlem olarak tanımlanamaz.
20. 4. Madde, 1. paragraf, bu tür özel önlemlerin “geçici” nitelikte olduğunu açıkça belirtmektedir.
Dolayısıyla, “geçici” kavramı fiilen uzun süreli uygulamayla sonuçlansa bile, bu önlemler her zaman
gerekli önlemler olarak görülmemelidir. Geçici bir özel önlemin yürürlükte kalış süresi, önceden
belirlenmiş bir zaman dilimine göre değil; somut bir sorun karşısındaki işlevsel sonucuna göre
kararlaştırılmalıdır. İstenilen sonuçlar alındıktan ve bu sonuçlar belirli dönem için süreklilik
kazandıktan sonra, geçici özel önlemlere son verilmelidir.
21. İnsan hakları söylemiyle uyum içinde olmasına karşın, “özel” teriminin de titizlikle açıklanması
gerekir. Bu terimin kullanımı kimi durumlarda kadınlara ve ayrımcılığa maruz kalan diğer kesimlere
zayıf, kırılgan ve topluma katılmak ve rekabet gücüne ulaşmak için ekstra veya “özel” önlemlere
ihtiyaç duyan bir kesim imajı yüklemektedir. Ne var ki; 4. Maddenin 1. paragrafındaki
formülasyonda “özel”in gerçek anlamı, önlemlerin belirli bir hedefe hizmet etmesiyle ilgilidir.
22. “Önlemler” terimi, yasama, yürütme ve idare ile diğer alanlarda çeşitli düzenleyici belgeleri,
politikaları ve uygulamaları kapsar. Örneğin; dış hizmet ve destek programları, kaynakların tahsisi
ve/veya yeniden tahsisi, tercihli muamele, işe almada belirli kıstasların gözetilmesi, işe alma ve terfi,
zamana bağlı sayısal hedefler ve kota sistemleri gibi. Belirli bir “önlemin” seçilmesi, 4. Maddenin 1.
paragrafının hangi bağlamda uygulandığına ve gözetilen somut hedefe bağlıdır.
23. Geçici özel önlemlerin benimsenmesi ve uygulanması, hedeflenen grubun ya da bireylerin vasıfları
ve liyakatiyle ile ilgili tartışmalara yol açabilir ve siyaset, eğitim ve istihdam gibi alanlarda
60
erkeklerden daha az vasıflı kadınların tercih edilmesine karşı savlar geliştirilebilir. Geçici özel
önlemler, fiili veya gerçek eşitliğin sağlanmasına yönelik sürecin hızlandırılmasını amaçladığından,
özellikle kamu kesimi ve özel kesimde istihdamla ilgili alanlar söz konusu olduğunda, vasıflılık ve
liyakatle ilgili sorular, normatif biçimde ve kültürel olarak belirlenmeleri dolayısıyla, toplumsal
cinsiyet önyargısı içerip içermediği yönünden titizlikle değerlendirilmelidir. Kamusal ve siyasal
görev atamalarında, atanacak kişinin belirlenmesinde veya seçiminde, demokratik hakkaniyet ve
seçmen tercihi gibi, vasıflılık ve liyakat dışında başka etmenlerin de rol oynaması gerekir.
24. 4. Maddenin 1. Paragrafı, 1, 2, 3, 5 ve 24. maddelerle birlikte okunduğunda, Taraf Devletlerin
“gerekli bütün önlemleri alacaklarını” öngören 6. ila 16. maddelerle ilişkili olarak uygulanmaları
gerekir. Dolayısıyla Komitenin görüşüne göre Taraf Devletler, geçici özel önlemlerin kadınlar için
fiili ve gerçek eşitliğin sağlanması genel hedefine, ya da bu hususta özel bir hedefe, giden sürecin
hızlandırılması için gerekli ve uygun olduklarını kanıtlamak koşuluyla, bu önlemleri yukarıda bahsi
edilen maddelerden herhangi biriyle bağlantılı olarak benimsemek ve hayata geçirmekle
mesuldürler.
IV. Taraf Devletlere Tavsiyeler
25. Taraf Devletlerin raporları, 4. Maddenin 1. paragrafı uyarınca, geçici özel önlemlerin alınması veya
eksikliği hakkında bilgi içermelidir. Taraf Devletlerin, herhangi bir karışıklığa yol açmamak için
“geçici özel önlemler” terminolojisine bağlı kalmaları tercih olunur.
26. Taraf Devletler, kadınların fiili veya gerçek eşitliği hedefine ulaşılmasını hızlandırmaya yönelik
geçici özel önlemlerle, kadınların ve kız çocukların durumunu iyileştirmeye yönelik olarak
benimsenen ve uygulanan diğer genel sosyal politikalar arasında net bir ayrım yapmalıdır. Taraf
Devletler, kadınların lehine olan veya böyle olması muhtemel her önlemin geçici özel önlem
olmayabileceğini unutmamalıdırlar.
27. Taraf Devletler, kadının fiili veya gerçek eşitliğine giden süreci hızlandırma adına geçici özel
önlemler uygularken; kadının durumunu hedeflenen özel alanın yanı sıra yaşamın tüm alanları için
analiz etmelidirler. Geçici özel önlemlerin potansiyel etkisini, kendi ülkeleri bağlamında belirli bir
hedef ışığında değerlendirmeli ve fiili veya gerçek eşitliğin sağlanmasını hızlandırmaya en uygun
gördükleri önlemleri benimsemelidirler.
28. Taraf Devletler, uygulamaya karar verdikleri önlemi tercih nedenlerine açıklık getirmelidirler.
Benimsenen önlemlerin gerekçesinde, Taraf Devletin uygulayacağı bu geçici özel önlemle
durumunun iyileştirilmesine hız vermeyi hedeflediği kadınların –ya da çeşitli şekillerde ayrımcılığa
maruz kalmış belirli bir grup kadının- yaşamlarını ve kendilerine sunulan fırsatları şekillendiren
koşullar ve etkiler dâhil olmak üzere gerçek yaşam durumlarının anlatımına yer verilmelidir. Aynı
zamanda, geçici özel önlemler ve genel önlemler ile kadınların durumunu iyileştirmeye yönelik
çalışmalar arasındaki ilişki konusunda da bilgi verilmelidir.
29. Taraf Devletler, geçici özel önlemler alamamaları halinde, bu hususta tatmin edici bir açıklama
yapmak durumundadırlar. Ancak, bu başarısızlıkta, güçsüzlük iddiasıyla ya da özel sektör, özel
kuruluşlar veya siyasal partiler gibi egemen piyasa güçleri veya siyasi erklerin eylemsizliğiyle
gerekçelendirilemez. Taraf Devletler, diğer tüm maddelerle birlikte okunması gereken 2. Maddenin
61
kendilerine sözü edilen bu aktörlerin hareketleriyle ilgili hesap verme yükümlülüğü getirdiğini
unutmamalıdırlar.
30. Taraf Devletler, geçici özel önlemlerle ilgili bilgileri çeşitli maddeler altında verebilirler. Komite,
Madde 2 çerçevesinde Taraf Devletlerden önlemlerin hukuksal veya diğer temelleri, belirli bir
yaklaşımı benimsemelerinin nedenleri konusunda bilgi vermelerini ister. Ayrıca Taraf Devletlerden
geçici özel önlemlerle ilgili yasal düzenlemeler, özellikle bu yasal düzenlemelerin geçici özel
önlemlerin alınmasını zorunlu mu, yoksa isteğe bağlı mı kıldığı konusunda ayrıntılı bilgi vermelerini
rica eder.
31. Taraf Devletler, anayasalarında veya iç mevzuatlarında, geçici özel önlemlerin benimsenmesini
sağlayacak hükümlere yer vermelidirler. Komite, Taraf Devletlere ayrımcılık karşıtı kapsamlı
yasalar, fırsat eşitliği yasaları veya yürütmenin kadın eşitliği ile ilgili direktiflerinin, belirlenen
alanlarda gerçekleştirilmek üzere açıklanmış bir veya birden çok hedefe yönelik geçici özel
önlemlerin niteliğinin belirlenmesine rehberlik edebileceğini hatırlatır. Bu kılavuza, istihdam veya
eğitime ilişkin özel mevzuatta da yer verilebilir. Ayrımcılıkla mücadele ve geçici özel önlemlere
ilişkin mevzuat kapsamında özel kuruluş ve işletmelerin yanı sıra, kamu aktörlerine de yer
verilmelidir.
32. Komite, geçici özel önlemlerin hükümetin ulusal, bölgesel veya yerel idari birimlerince kamuda
istihdam ve eğitim sektörlerini kapsayacak şekilde geliştirilen ve benimsenen kararnameler, politika
direktifleri ve/ya idari tüzüklere dayandırılabileceği hususuna Taraf Devletlerin dikkatini çeker. Bu
geçici özel önlemler kamu hizmetlerini, siyasal alanı, özel eğitim ve istihdam sektörlerini
kapsayabilir. Komite, bu tür önlemlerin kamu veya özel sektörün sosyal ortakları arasında
görüşülebileceğine; ya da kamu veya özel sektör işletmeleri, kurum ve kuruluşları ile siyasi partileri
tarafından gönüllülük esasıyla uygulanabileceğine Taraf Devletlerin dikkatini ayrıca çekmek ister.
33. Komite, geçici özel önlemlerle ilgili eylem planlarının, özel ülke koşulları bağlamında ve burada
aşılması hedeflenen sorunun geri plandaki gelişimini dikkate alarak tasarlanması, uygulanması ve
değerlendirilmesi gereğini bir kez daha tekrarlar. Komite, Taraf Devletlere, sundukları raporlarda,
kadınlarının belirli alanlara erişiminin sağlanması ve bu alanlarda kadınların yetersiz temsili
sorununun aşılması, belirli alanlarda gücün ve kaynakların yeniden dağıtılması ve/veya geçmişteki
ya da hâlihazırdaki ayrımcılığın aşılması için kurumsal değişiğimin başlatılması ve fiili eşitliğe
giden sürecin hızlandırılması amaçlarına yönelik olarak geliştirilmiş eylem planları ile ilgili detaylı
bilgiye yer vermelerini tavsiye eder. Raporlar ayrıca, alınan önlemlerin istenmeyen muhtemel
olumsuz yan etkilerinin eylem planlarında dikkate alınıp alınmadığı ve bu tür olası olumsuz
etkilerden kadınların nasıl korunacağı konusuna da açıklık getirmelidir. Nihayet Taraf Devletler,
raporlarında, geçici özel önlemlerin sonuçlarını da anlatmalı ve önlemlerin olası başarısızlık
nedenlerini de değerlendirmelidirler.
34. 3. Madde uyarınca, Taraf Devletlerin özel geçici önlemleri hazırlamaktan, uygulamaktan,
izlemekten ve değerlendirmekten sorumlu kurum(lar) hakkında bilgi vermeleri gerekir. Bu
sorumluluk, özel programlar geliştirme, uygulama, bunların etki ve sonuçlarını izleme ve
değerlendirme görevi olarak kadın bakanlıkları, bakanlıklar veya başkanlıklar bünyesindeki kadın
birimlerine, kamu denetçilerine, hakem kurullarına veya kamu organları ya da diğer özel birimler
gibi hâlihazırda kurulmuş bulunan veya kurulacak kurumlara verilebilir. Komite, Taraf Devletlerin,
62
genel olarak kadınların, özel olarak da olumsuz etkilere maruz kadın gruplarının bu tür programların
hazırlanmasında, uygulanmasında ve değerlendirilmesinde rol almalarını sağlamalarını tavsiye eder.
Sivil toplumla ve çeşitli kesimlerden kadınları temsil eden sivil toplum örgütleriyle ortak çalışma ve
istişare özellikle tavsiye olunur.
35. Komite, kadınların durumuna ilişkin istatistik veriler konusuna dikkat çeker ve bu konudaki 9 sayılı
genel tavsiyesini bir kez daha tekrarlar; Taraf Devletlerin, kadınların fiili veya gerçek eşitliği
sürecinde alınan yolun ve geçici özel önlemlerin etkililiğinin belirlenebilmesi için cinsiyete göre
ayrılmış istatistiki veriler toplanmasını tavsiye eder.
36. Taraf Devletler, Sözleşme’nin ilgili maddesi (maddeleri) uyarınca belirli alanlarda alınan geçici özel
önlemlerin mahiyeti konusunda bilgi vermelidirler. Her bir madde için ayrıca verilecek bilgilerde,
somut amaç ve hedefler, zaman çizelgeleri, belirli önlemlerin seçilmesinin gerekçeleri ile birlikte
uygulamayı ve alınan mesafeyi izlemekten sorumlu kurumlar da yer almalıdır. Taraf Devletlerden
ayrıca, belirli bir önlemden kaç kadının etkilendiği, belirli bir geçici özel önlem sayesinde belirli bir
alana kaç kadının erişip katılabileceği, yeniden dağıtılacak güç ve kaynaklardan kaç kadının ve ne
kadar zaman içinde yararlanmış olacağı gibi bilgiler de istenmektedir.
37. Komite, geçici özel önlemlerin eğitim, ekonomi, siyaset ve istihdam; hükümetlerini uluslararası
düzeyde temsil eden ve uluslararası kuruluşların çalışmalarına katılan kadınlar ve politika ve
kamudaki kadınlar gibi konu alanlarında geçici özel önlemlerin uygulanması tavsiyesinde bulunduğu
5, 8 ve 23 sayılı genel tavsiyelerini bir kez daha tekrarlar. Taraf Devletler, kendi ulusal koşulları
çerçevesinde bu çabaları, özellikle her kademesine yayılmak üzere eğitim ve öğretimin bütün
yönlerinde, istihdamda ve kamusal ve siyasal yaşamda temsil konularında yoğunlaştırmalıdırlar.
Komite, Taraf Devletlerin sağlık sektörü hariç her durum için kalıcı ve sürekli nitelikte önlemlerle
geçici önlemleri titizlikle ayırt etmeleri gerektiğini bir kez daha hatırlatır.
38. Taraf Devletlere, kadınlara karşı ayrımcılık içeren veya dezavantaj oluşturan kültürel uygulamaların,
basmakalıp tutum ve davranışların değiştirilmesine ve ortadan kaldırılmasına yönelik sürecin
hızlandırılması amacıyla geçici özel önlemler almaları gerektiğini hatırlatır. Geçici özel önlemler
aynı zamanda, kredi ve borçlar, spor, kültür ve eğlence-dinlenme ve hukuki farkındalık geliştirme
gibi alanlarda da uygulanmalıdır. Gerektiğinde, bu tür önlemler, kırsal kesimdeki kadınlar dâhil, çok
yönlü ayrımcılığa maruz kalan kadınlara yönelik olarak da uygulanmalıdır.
39. Geçici özel önlemlerin Sözleşme’deki bütün maddelerle bağlantılı olarak uygulanması mümkün
olmasa bile; Komite, bir yandan eşit katılım hedefine giden sürecin hızlandırılması, diğer yandan ise
güç ve kaynakların yeniden dağıtımına hız verilmesinin gerekli görüldüğü her koşulda ve yanı sıra,
mevcut koşullar altında bu geçici önlemlerin gerekli ve uygun olduğunun ortaya çıktığı hallerde, bu
önlemlerin alınması seçeneğinin mütalaa edilmesini tavsiye eder.
Notlar
1. Yasalar, politikalar ve programlar görünürde cinsiyet ayrımı gözetmeyen ölçütlere dayandırıldığı
halde kadınlar aleyhine olumsuz etkiler doğuruyorsa, kadınlara karşı dolaylı yoldan ayrımcılık
söz konusu olabilir. Toplumsal cinsiyet ayrımı gözetmeyen yasalar, politikalar ve programlar
böylelikle, kasıtlı olmasa bile, geçmişte yapılmış bir ayrımcılığı perçinleyebilir. Bunlar, yeterince
63
düşünülmeksizin erkek yaşam tarzlarına göre biçimlendirilebilirler ve bu yüzden kadınların
erkelerden farklı yaşam deneyimlerini gözden kaçırabilirler. Bu farklılıkların varlığı, kadınlar ve
erkekler arasındaki biyolojik farklılıklardan hareket eden ve kadınlara yönelen kalıpçı beklentiler,
davranışlar ve tutumlardan beslenebilir. Bu farklılıklar aynı zamanda, yaygın olarak görüldüğü
üzere kadınların erkeklere göre ikincil bir konuma itilmelerinden de kaynaklanabilir.
“Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyet farklılıklarına yüklenen sosyal anlamlar olarak
tanımlanır. İdeolojik ve kültürel bir yapı olmakla birlikte, maddi uygulama sahasında yeniden
üretilir; karşılığında da bu uygulamaların sonuçlarını etkiler. Toplumsal cinsiyet, kaynakların,
zenginliklerin, işin, karar yetkisinin ve siyasal gücün dağılımını, gerek kamusal yaşamda gerekse
ailede hak ve kazanımlardan nasıl ve ne ölçüde yararlanıldığını belirler. Kültürler ve zamana göre
çeşitlilik göstermesine karşın, tüm dünyadaki toplumsal cinsiyet ilişkilerinin ortak özelliği,
kadınlar ve erkekler arasındaki güç asimetrisidir. Dolayısıyla, toplumsal cinsiyet bir sosyal
katmanlaştırıcıdır ve bir anlamda ırk, sınıf, etnik köken, cinsellik ve yaş gibi diğer sınıflandırıcılar
gibidir. Toplumsal cinsiyet kimliklerinin toplumda nasıl inşa edildiğini ve cinsiyetler arasındaki
ilişkileri belirleyen eşitsiz güç ilişkilerini anlamamıza yardımcı olur.” 1999 Kalkınmada Kadının
Rolü Dünya Araştırması, Birleşmiş Milletler, New York, 1999, sayfa ix.
3. Örneğin bakınız, geçici özel önlemleri zorunlu kılan Irk Ayrımcılığının Her Biçiminin
Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi. Irk Ayrımcılığının Komitesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklar Komitesi ve İnsan Hakları Komitesi dâhil anlaşma izleme organlarının uygulamaları, bu
organların, ilgili oldukları anlaşmalar açısından geçici özel önlemleri zorunlu gördüklerini
göstermektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü çerçevesinde benimsenen sözleşmelerle, BM
Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nün çeşitli belgeleri de açık veya dolaylı biçimde bu tür önlemler
öngörmektedir. İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması Alt Komisyonu bu konuyu
gündemine almış ve konunun değerlendirilip harekete geçilmesi için bir rapor hazırlamak üzere
özel Raportör görevlendirmiştir. Kadının Statüsü Komisyonu, geçici özel önlemlerin kullanımını
1992 yılında gözden geçirmiştir. BM dünya kadın konferanslarında benimsenen sonuç belgeleri,
1995 Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Eylem Platformu ve 2000 yılındaki Takip Belgesi fiili
eşitliğin sağlanmasının bir aracı olarak pozitif girişimlere atıfta bulunmaktadır. BM Genel
Sekreterinin geçici özel önlemlere başvurması kadın istihdamı alanında pratik bir örnektir.
Burada, Sekreterliğe kadın alınması, görevlendirilmesi ve terfii ile ilgili idari talimatlar söz
konusudur. Bu önlemler, başta üst mevkiler olmak üzere her kademede yüzde 50/50 cinsiyet
dağılımı hedefinin gerçekleştirilmesine yöneliktir.
2.
4. “Düzeltici eylem” terimi ABD’de ve bir dizi BM belgesinde kullanılırken, “pozitif eylem” terimi
halen Avrupa’da ve gene birçok BM belgesinde yaygın biçimde kullanılmaktadır. Bununla
birlikte “pozitif eylem” terimi uluslararası insan hakları hukukunda bir başka anlamda, “pozitif
devlet eylemini” anlatmak için kullanılmaktadır (bir Devletin, başka bir Devletin eylemde
bulunmaktan kaçınma yükümlülüğüne karşı girişimde bulunma yükümlülüğü). Dolayısıyla,
Sözleşme’nin 4. Maddesinin 1. paragrafındaki anlamıyla sınırlı kalmadığı durumlarda “pozitif
eylem” terimi muğlaklık kazanmaktadır. “Tersine ayrımcılık” veya “pozitif ayrımcılık” terimleri
de, kimi yorumcularca uygun bulunmayarak eleştirilmektedir.
64
CEDAW/C/2009/WP.1/R
5 Aralık 2008
Özgün Dil: İngilizce
Kadın Göçmen İşçilerle İlgili
26 Sayılı Genel Tavsiye
Paragraflar
İçindekiler
Kadın Göçmen İşçilerle İlgili 26 Sayılı Genel Tavsiye ......................................................................... 66
İnsan Hakları ve Toplumsal Cinsiyet İlkelerinin Uygulanması ............................................................ 68
Kadın Göçünü Etkileyen Faktörler........................................................................................................ 68
Göçmen Kadınlarla İlgili Cinsiyet Ve Toplumsal Cinsiyet Temelli İnsan Hakları Kaygıları............... 68
Taraf Devletlere Tavsiyeler………………………………………………………………
72
65
Göçmen Kadın İşçilerle İlgili 26 Sayılı Genel Tavsiye1
1. Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (“Komite”), tüm kadınlar gibi göçmen kadınların
da yaşamlarının herhangi bir alanında ayrımcılığa maruz kalmamaları gerektiğini teyit ederek,
otuz ikinci oturumunda (Ocak 2005), Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesi’nin (“Sözleşme”) 21. Maddesi uyarınca istismar ve ayrımcılık riskiyle
karşılaşabilecek kimi göçmen kadın işçi kategorilerine ilişkin bir genel tavsiye hazırlamaya karar
vermiştir. 27
2. Bu genel tavsiye ile, Taraf Devletlerin göçmen kadın işçilerin insan haklarına saygı duyma, bu
hakları koruma ve gerçekleşmesini sağlama yükümlülüklerini, ayrıca diğer anlaşmalarda yer alan
hukuksal yükümlülüklerini, dünya konferansları eylem planları çerçevesindeki taahhütlerini
yerine getirmelerine; özellikle Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması
Komitesi başta olmak üzere göçe odaklı anlaşma organlarının önemli çalışmalarına katkıda
bulunulması amaçlanmaktadır. 28Komite, Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının
Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme’nin, göçmen kadınlar dâhil bireyleri göçmenlik statüsü
temelinde koruduğuna dikkat çekerken; Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesi, göçmen kadınlar dâhil tüm kadınları cinsiyete ve toplumsal cinsiyete dayalı
ayrımcılığa karşı korur. Göç bir yandan kadınlara yeni fırsatlar sunarken ve katılımlarını daha da
genişleterek ekonomik yönden güçlenmeleri için bir araç olabilecekken; diğer yandan insan
haklarına ve güvenliklerine yönelik olarak risk teşkil edebilir. Dolayısıyla, bu genel tavsiye, insan
haklarının ihlalinin hem nedeni hem de sonucu olarak, çok sayıda göçmen kadın işçinin kendine
1 Komite, bu genel tavsiyenin hazırlanması sırasında yaptığı katkılardan dolayı Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile
Üyelerinin Haklarının Korunması Komitesi’ne teşekkürlerini iletir.
2 Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, göçmenlerin haklarına ilişkin olup başkalarınca hazırlanan
belgelerden yararlandığını ve çalışmalarını bu temeller üzerinde sürdüreceğini belirtir. Bunlar, insan hakları
anlaşmalarıyla ilgili diğer organlar, Göçmenlerin İnsan Hakları Özel Raportörü, Birleşmiş Milletler Kadın Kalkınma
Fonu Kadın Gelişimi Bölümü, Katının Statüsü Komisyonu, Genel Kurul ve İnsan Haklarının Korunması ve
Geliştirilmesi Alt Komisyonu’dur. Komite bu çalışmasında ayrıca kendisinin daha önceki genel tavsiyelerine de atıfta
bulunur. Bunlar, kadının durumu ile ilgili istatistik veri toplanması üzerine 9 sayılı genel tavsiye, özellikle kadına karşı
şiddetle ilgili 12 sayılı genel tavsiye, eşit değerde işe eşit ücretle ilgili 13 sayılı genel tavsiye, edinilmiş bağışıklık
yetmezliği sendromunun (AİDS) önlenmesine ve kontrol edilmesine yönelik ulusal stratejilerde kadına karşı
ayrımcılıktan kaçınılmasıyla ilgili 15 sayılı genel tavsiye, kadına yönelik şiddetle ilgili 19 sayılı genel tavsiye, kadınların
sağlık hizmetlerine erişimiyle ilgili 24 sayılı genel tavsiye ve ayrıca taraf Devletlerin raporlarının incelenmesi
sırasında Komite tarafından yapılan sonuç gözlemleridir.
3 Anlaşma ve sözleşmelerin yanı sıra, aşağıda belirtilen programlar ve eylem planlarının da uygulanabilirliği vardır:
1993 İnsan Hakları Dünya Konferansı’nda onaylanan Birleşmiş Milletler Viyana Bildirgesi ve Eylem Programı (bölüm
II, paragraflar 33 ve 35); Nüfus ve Kalkınma Kahire Uluslararası Konferansı Eylem Programı (X Bölüm); Dünya Sosyal
Kalkınma Zirvesi Eylem Programı (bölüm 3); Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu, Dördüncü Dünya Kadın Konferansı;
Irkçılığa, Irk Ayrımcılığına, Yabancı Düşmanlığına ve bunlarla İlgili Hoşgörüsüzlüğe Karşı Dünya Konferansı, AğustosEylül 2001 ve Uluslararası Çalışma Örgütü Göçmen işçiler Eylem Planı, 2004.
66
özgü risk durumlarına, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılık deneyimlerine katkıda
bulunan koşulları incelemeyi hedeflemektedir.
3. Devletler sınırlarını kontrol etme ve göçle ilgili düzenlemelerde bulunma hakkını haizlerse de; bu
hakları kullanırken onayladıkları veya taraf oldukları insan hakları sözleşmeleri altındaki
yükümlülüklerine uygun davranmak durumundadırlar. Güvenli göç prosedürlerinin geliştirilmesi
ve göç çevriminin baştan sona tüm evrelerinde kadınların insan haklarına saygı gösterilmesi, bu
hakların korunması ve hayata geçirilmesini sağlama yükümlülükleri de bu yükümlülükler
arasındadır. Söz konusu yükümlülükler, göçmen kadın işçilerin gerek vatanlarında, gerekse
gittikleri ülkelerde bakım ve ev hizmetleri alanındaki katkıları dâhil ekonomik ve sosyal
alanlardaki katkıları gözetilerek ifa edilmelidir.
4. Komite, göçmen kadınların, kendilerini göçe zorlayan etmenler, göç etme amaçları ve kalış
süreleri, riske ve suiistimale açıklık durumları, göç ettikleri ülkedeki statülerine ve burada
yurttaşlığa uygunluk durumlarına göre çeşitli sınıflara ayrılabileceğini kabul eder. Komite ayrıca,
bu sınıfların akışkan ve birbiriyle örtüşebilen özellikler taşıdığını, dolayısıyla kimi durumlarda
sınıfların kesin çizgilerle ayrılmasının güç olacağını da kabul eder. Dolayısıyla, hâlihazırdaki
genel tavsiyenin kapsamı, düşük ücretli işlerde işçi statüsünde çalışan, suiistimale ve ayrımcılığa
maruz kalma riski yüksek, istihdam edildikleri ülkedeki profesyonel göçmen işçilerden farklı
olarak sürekli kalma veya yurttaşlık hakkını hiçbir zaman elde edemeyebilecek aşağıda yer alan
göçmen kadın sınıflarıyla sınırlıdır. Bu şekilde, söz konusu kadınlar birçok durumda, ilgili
ülkelerde hukukun koruyuculuğundan şekli veya fiili yollarla faydalanamayabilmektedirler. Sözü
edilen göçmen kadın sınıfları aşağıda yer almaktadır: 29
(a) Bağımsız olarak göç eden göçmen kadın işçiler;
(b) Kendileri de işçi olan eşlerine veya diğer aile üyelerine katılan göçmen kadın işçiler;
(c) Yukarıdaki kategorilerden herhangi birine girebilecek, kayıt dışı 30 göçmen kadın işçiler.
4 Bu genel tavsiye yalnızca kadın göçmenlerin çalışmayla ilgili durumunu ele almaktadır. Kimi durumlarda göçmen
kadın işçilerin karşılaştıkları çeşitli güçlükler nedeniyle kaçakçılık mağduru durumuna düşmeleri bir gerçeklik
olmakla birlikte, genel tavsiye bununla ilgili koşulları ele almayacaktır. Kaçakçılık-insan ticareti karmaşık bir olgudur
ve üzerinde daha fazla odaklanılması gerekir. Komite, bu olgunun Sözleşme’nin 6. Maddesi aracılığıyla daha
kapsamlı biçimde ele alınabileceği kanısındadır. Bu Madde taraf Devletlere şu yükümlülüğü getirmektedir: “kadın
kaçakçılığının her biçimine ve kadın fuhşunun sömürülmesine son vermek üzere, yasal düzenlemeler dâhil, gerekli
bütün önlemlerin alınması”. Bununla birlikte Komite, bu genel tavsiyede yer alan birçok öğenin, aynı zamanda kadın
göçmenlerin kaçakçılık mağduru oldukları durumlar için de geçerlilik taşıdığını vurgulamak ister.
5 Kayıt dışı işçiler, geçerli bir ikamet veya çalışma izni olmayan göçmen işçilerdir. Bunun ortaya çıkabileceği birçok
durum düşünülebilir. Örnek olarak: gelişigüzel aracılar tarafından kendilerine sahte belgeler sağlanmış olabilir;
ülkeye geçerli bir çalışma izniyle girdikleri halde işveren hizmetlerine keyfi biçimde son verdiğinden bu izin
geçerliliğini yitirmiş olabilir veya işveren pasaportlarına el koyduğundan belge eksikliği durumu ortaya çıkmış
olabilir. Kimi durumlarda da işçiler çalışma izni süreleri bittikten sonra ülkede kalış sürelerini uzatmış veya ülkeye
geçerli belgeler olmaksızın girmiş olabilir.
67
Bununla birlikte Komite, hangi kategoride yer alırlarsa alsınlar kadın göçmenlerin tümünün
Taraf Devletlerin Sözleşme’den doğan yükümlülüklerinin kapsamına girdiğini ve Sözleşme
uyarınca ayrımcılığın her türüne karşı korunmaları gerektiğini vurgular.
5. Hem erkekler hem de kadınların göç ediyor olmasına karşın; göç, cinsiyet ayrımı gözetmeyen bir
olgu değildir. Kadın göçmenlerin konumu; yasal göç kanalları, göç ettikleri sektörler, kendilerini
hedef alan istismar ve istismarın sonuçları bakımından erkek göçmenlerin konumundan farklıdır.
Kadınlara özel etkilerini kavramak üzere kadın göçü; toplumsal cinsiyet eşitsizliği, geleneksel
kadın rolleri, toplumsal cinsiyetin şekillendirdiği emek piyasası, toplumsal cinsiyete dayalı
şiddetin dünya çapında yaygınlığı, yoksulluğun ve işgücü göçünün tüm dünyada “kadınlaşması”
perspektifinden incelenmelidir. Dolayısıyla, kadın göçmenlerin konumunun analizinde ve
ayrımcılığa, sömürüye ve suiistimale karşı politikalar geliştirilirken toplumsal cinsiyet bakış
açısının içerilmesi esastır.
İnsan Hakları ve Toplumsal Cinsiyet İlkelerinin Uygulanması
6. Tüm göçmen kadın işçiler; yaşam hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği, işkence görmeme,
aşağılayıcı ve insanlık dışı muameleye maruz kalmama; cinsiyet, ırk, etnik köken, kültüre has
özellikler, yurttaşlık, dil, din ve sair nedenlere dayanan ayrımcılıktan vareste tutulma hakkı,
yoksulluktan kurtulma hakkı, yeterli bir yaşam standardına sahip olma, yasalar önünde eşitlik ve
mevcut hukuk yollarından yararlanma hakları dâhil insan haklarının korunması hakkını haizdirler.
Bu haklar, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde, ayrıca Birleşmiş Milletler Üye Devletlerinin
onayladığı ve taraf olduğu insan haklarına ilişkin birçok antlaşmada yer almaktadır.
7. Taraf Devletlerin kadına yönelik her türlü ayrımcılığın vakit kaybetmeden ortadan kaldırılması ve
kadınların hukuki ve fiili haklarını tüm alanlarda erkeklerle eşit koşullarda kullanabilmeleri için
gerekli tüm önlemlerini almasını şart koşan Sözleşme temelinde, Göçmen kadın işçiler de
ayrımcılıktan korunma hakkını haizdirler.
Kadın Göçünü Etkileyen Faktörler
8. Kadınlar hâlihazırda, dünya göçmen nüfusunun yarısını oluşturmaktadırlar. Küreselleşme, yeni
fırsat arayışları, yoksulluk, toplumsal cinsiyetle şekillenen kültürel uygulamalar ve
anavatanlarında maruz kaldıkları toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, doğal felaketler ya da savaşlar
veya iç savaş gibi çeşitli faktörler, kadın göçünde belirleyici olmaktadır. Bu faktörler arasında
aynı zamanda, göç edilen ülkelerdeki kayıtlı ve kayıt dışı imalat sanayi ve hizmet sektörlerinde
işbölümünde cinsiyete dayalı ayrımın daha da derinleşmesi, ayrıca eğlence yaşamında kadınlara
talep yaratan erkek merkezli eğlence kültürü de yer almaktadır. Ücretli işçi olmak üzere tek
başlarına göç eden kadınların sayısındaki önemli artış, bu eğilimin bir parçası olarak yaygın
biçimde görülmektedir.
Göçmen Kadınlarla İlgili Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyete Dayalı İnsan Hakları Kaygıları
9. Göçmen kadın işçilerin haklarına yönelik ihlaller anavatanlarında, geçiş ülkelerinde ve varış
ülkelerinde meydana geldiğinden, bu genel tavsiye, Sözleşme’den daha iyi yararlanılması,
göçmen kadın işçilerin haklarının kollanması ve yaşamlarının her alanında kadınların erkeklerle
gerçek eşitliğinin sağlanması için her üç durumu da ele alacaktır. Ayrıca unutulmamalıdır ki; göç,
doğası itibariyle küresel bir olgudur ve bu nedenle ülkeler arasında iki taraflı, çok taraflı ve
bölgesel düzeyde işbirliklerini gerektirir.
68
Göç öncesinde çıkış ülkelerindeki durum 31
10. Göçmen kadın işçiler daha ülkelerinden ayrılmadan; kadınların göç etmelerinin cinsiyet ya da
buna eşlik eden yaş, medeni hal, hamilelik ya da annelik, mesleğe özgü kısıtlamalar ya da
kadınların seyahat ve göç amaçlı pasaport almak için erkek hısımlarının yazılı iznini almaları
yönündeki şartlara dayanarak tamamıyla yasaklanması veya kısıtlanması dâhil insan haklarıyla
ilgili sayısız endişeyle karşı karşıya gelmektedirler. Kimi durumlarda kadınlar, iş bulma büroları
gidecekleri ülkeye yönelik hazırlık eğitimleri için bir araya toplanmakta, bu sırada mali, fiziksel,
cinsel veya psikolojik istismara maruz kalabilmektedirler. Ayrıca kadınlar, göçle ilgili eğitime,
öğretime ve güvenilir bilgilere de erişimlerinin sınırlı olmasının bir sonucu olarak, işverenler
karşısında daha aciz duruma düşmektedirler. İş bulma büroları kadınlardan onları sömürecek
miktarlar talep ederek, maddi güçleri genellikle erkeklerden az olan kadınların kimi zaman daha
büyük maddi sıkıntı yaşamalarına ve ailelerinden, arkadaşlarından veya fahiş faiz bedelleri
karşılığında tefecilerden borç almak zorunda kalmaları gibi hallerde kadınların bağımlılıkların
daha da artmasına neden olabilmektedirler.
Çıkış ülkesine dönüş sonrası durum
11. Göçmen kadın işçiler ülkelerine döndüklerinde; eve dönen kadınlara yönelik zorunlu HIV/AİDS
testleri, dönüş yapan genç kadınlara manevi “rehabilitasyon” uygulanması ve toplumsal cinsiyete
duyarlı hizmetlerin yokluğunda erkeklere göre kişisel ve sosyal masraflarının artması gibi
nedenlerle cinsiyete ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığa maruz kalabilmektedirler. Örneğin
erkekler sabit aile ortamlarına geri dönebilirken; kadınlar geri döndüklerinde, diğerlerinin
gözünde evden ayrılmaları nedeniyle, ailelerini parçalanmış bulabilmektedir. Ayrıca, sömürücü iş
simsarlarından kaynaklanan misillemelere karşı korunmasız da olabilirler.
Geçiş ülkelerinde
12. Göçmen kadın işçiler çeşitli ülkelerden geçerek seyahat ederken de insan haklarıyla ilgili çeşitli
sorunlarla karşılaşabilirler. Yanlarında bir aracı veya refakatçiyle seyahat ettiklerinde; ülkelerden
geçiş sırasında ya da hedeflenen ülkeye ulaşıldığında herhangi bir sorunla karşılaşılması halinde,
kadınlar terk edilebilmektedirler. Kadınlar geçiş ülkelerinde, söz konusu kişilerin cinsel ve fiziksel
istismarına karşı da savunmasızdırlar.
Ulaşılan ülkelerde
13. Kadın göçmen ülkeler gidecekleri ülkeye ulaştıklarında ayrımcılığın fiili ve hukuksal olmak üzere
çeşitli biçimleriyle karşılaşabilirler. Hükümetlerin kadınların belirli sektörlerde çalışmalarını kimi
zaman yasakladığı veya sınırladığı ülkeler vardır. Durum ne olursa olsun; kadınlara hareketlilik
tanımayan ve hakları konusunda uygun bilgilere neredeyse erişim tanımayan toplumsal cinsiyete
duyarsız ortamlar nedeniyle göçmen kadın işçiler, erkeklere göre daha fazla tehlike ve güçlükle
karşılaşırlar. Kadınlara ne tür işlerin uygun olduğuna ilişkin toplumsal cinsiyet güdümlü görüşler,
kadınlara atfedilen ailevi görevler ve hizmet sorumluluğunu yansıtan ya da kayıt dışı sektör içinde
6 Paragraflar 10 ve 11 kadınların gerek ayrılmadan önce gerekse döndükten sonra kendi ülkelerinde yaşadıkları
cinsiyet ve toplumsal cinsiyet bağlantılı kimi kaygıları anlatmaktadır. Geçişe ve dışarıdaki yaşama ilişkin kaygılar 12–
22 paragraflarda ele alınmaktadır. Bu bölümler örnek mahiyetindedir ve tüm durumları kapsamamaktadır. Ayrıca
belirtmek gerekirse, burada anlatılan insan haklarıyla ilgili kimi kaygılar, kadının göç etme kararını ilgili uluslararası
hukuk çerçevesinde istek dışı kılabilir. Bu tür durumlarda söz konusu normlara atıfta bulunulması gerekir.
69
istihdam imkânı bulmalarına yol açmaktadır. Bu durumda kadınların daha ağırlıkta oldukları
meslekler, özellikle ev hizmetleri ile eğlence sektöründeki belirli işlerdir.
14. Ayrıca, gidilen ülkelerde bu tür meslekler hukuki iş tanımlarının dışında kalıyor olabilir ve bu
durum da kadınları çeşitli yasal korunma yollarından yoksun bırakabilir. Bu tür mesleklerde
göçmen kadın işçiler, çalışma koşullarını net biçimde belirleyen bağlayıcı iş sözleşmeleri
yapmakta güçlük çekerler ve bu yüzden de zaman zaman fazla mesai ücreti almadan uzun saatler
çalışmak zorunda kalırlar. Dahası, bu kadınlar çoğu kez ayrımcılığın kesişen biçimlerine, salt
cinsiyet temelli ayrımcılığın ötesinde yabancı düşmanlığı ve ırkçılık gibi olumsuzluklara da maruz
kalmaktadırlar. Irk, etnik köken, kültürel özellikler, yurttaşlık, dil, din veya başka durumlar
temelindeki ayrımcılık cinsiyete ve toplumsal cinsiyete özgü yollardan dışa vurulabilmektedir.
15. Cinsiyete ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık yüzünden, göçmen kadın işçiler erkeklere göre
daha düşük ücretler alabilmekte, ücretleri hiç ödenmeyebilmekte veya ücretleri erişemeyecekleri
birtakım hesaplara aktarılmaktadır. Örneğin, ev hizmetlerinde çalışanların işverenleri, bu kişilerin
ücretlerini genellikle kendi hesaplarına yatırmaktadır. Eğer hem kadın hem de eşi işçi
statüsündeyse, kadının ücreti eşi adına açılan hesaba yatırılabilmektedir. Kadınların ağırlıkta
oldukları sektörlerde çalışanlara hafta tatilleri veya resmi tatillerindeki mesailerinin bedeli
ödenmeyebilmektedir. Ya da; işe girmek için aracılara büyük meblağlar borçlanmaları halinde,
göçmen kadın işçiler bu borçları ödemelerinin başka bir yolu olmadığı için kendilerini sömürüden
kurtaramayabilmektedirler. Bu tür ihlallere kuşkusuz benzer kadın ağırlıklı işlerde çalışan,
göçmen olmayan kadınlar da maruz kalabilir. Ancak, göçmen olmayan yerli kadınların iş
hareketliliği daha fazladır. Ne kadar sınırlı olursa olsun, baskı gördükleri işlerden ayrılıp başka
bir iş bulma gibi bir şansları vardır. Buna karşılık kimi ülkelerde göçmen bir kadın işçi, işini
bıraktığı anda belgesiz kalma gibi bir durumla karşı karşıyadır. Ayrıca, göçmen olmayan yerli
kadın işçiler, işsiz kaldıklarında aile desteğinden yararlanabilirken; göçmen kadınların böyle bir
şansı da olmayabilir. Sonuçta göçmen kadın işçiler cinsiyet ve toplumsal cinsiyetin yanı sıra
göçmenlik durumları nedeniyle de tehlikelerle karşı karşıyadır.
16. Göçmen kadın işçiler, yalıtılmış durumları (ev işlerinde çalışanlar için), zahmetli birtakım
işlemler, dil engelleri veya yüksek tercüme masrafları gibi nedenlerden dolayı para biriktirme
veya biriktirdikleri paralı güvenli biçimde başka yere gönderme açısından da güçlüklerle
karşılaşabilirler. Genel olarak erkeklerden daha az kazandıklarından; bu gerçekten büyük bir
sorundur. Ayrıca, bunu yapabildiklerinde, kadınlardan kazandıklarının erkeklere göre daha büyük
bir bölümünü gerideki ailelerine göndermeleri beklenir. Örneğin, tek bir kadından, terk ettikleri
hanelerindeki geniş aile üyelerine bir destek sağlaması istenebilir.
17. Göçmen kadın işçiler çoğu kez, sağlıklarını tehdit eden eşitsizliklerle karşı karşıyadırlar. Sağlık
sigortasından veya milli sigorta sisteminden yararlanamadıkları için, üreme sağlığı dâhil sağlık
hizmetlerinden erişemeyebilmekte veya bu hizmetler kendilerine çok pahalıya mal olmaktadır.
Kadınların sağlık alanındaki ihtiyaçları erkeklerden farklı olduğundan, bu konuya özel önem
gösterilmelidir. İş güvenliği ilgili düzenlemeler veya iş ve ev arasında güvenli seyahat konusunda
birtakım eksiklikler söz konusu olabilmektedir. Özellikle fabrika, tarım işi ve ev hizmetleri söz
konusu olduğunda çalışan kadınlara kalacak yer sağlansa bile; bu yerler yetersiz ve aşırı
70
kalabalık, şebeke suyu ve sıhhi tesisattan yoksun, ya da mahremiyet ve hijyen koşulları
sağlanmamış yerler olabilmektedir. Göçmen kadın işçiler kimi zaman, cinsiyet ayrımı gözeten
zorunlu HIV/AİDS veya başka enfeksiyon testlerine rızaları alınmadan tabi tutulmakta; bu
testlerin sonuçları ise kendilerine değil, işverenlere ve aracılara bildirilmektedir. Test sonucunun
pozitif olması durumunda ise; kişiler işlerini kaybedebilmekte veya sınır dışı edilebilmektedirler.
18. Ayrımcılık, gebelik durumlarında daha da keskinleşebilmektedir. Göçmen kadın işçiler, testin
pozitif sonuçlanması durumunda sınır dışı edilme; annenin sağlığı için riskli durumlarda ve yahut
da bir cinsel saldırı sonrasında kürtaja zorlanma ya da güvenli üreme sağlığı ve gebelik
sonlandırma hizmetlerine erişememe; analık izinleri ve haklarının verilmemesi veya yetersiz
kalması ve ciddi sağlık sorunlarına sebebiyet veren, maddi anlamda erişilebilir obstetrik sağlık
hizmetinden mahrumiyet sıkıntılarıyla karşı karşıya kalabilmektedirler. Göçmen kadın işçiler,
gebeliğin fark edilmesiyle işten çıkartılabilmekte; bu da kimi durumlarda kayıt dışı göçmenlik
statüsüne gerileme veya ülke dışına çıkarılmayla sonuçlanabilmektedir.
19. Göçmen kadın işçiler, bulundukları ülkede kalışlarıyla ilgili özellikle dezavantajlı koşullarla
karşılaşabilmektedir. Kimi durumlarda aile birleştirme sistemlerinden yararlanamamaktadırlar;
çünkü bu sistemlerin ev işleri veya eğlence sektörü gibi kadın ağırlıklı sektörleri kapsamadığı
durumlar görülmektedir. Özellikle ev işlerinde çalışan göçmen kadınlar söz konusu olduğunda,
belirli süreli sözleşmeleri sona erdiğinde veya işverenlerinin keyfine göre işlerine son verildiğinde
bulundukları ülkede daha fazla kalmaları ciddi kısıtlamalarla karşı karşıyadır. Kadınlar göçmen
statüsünü yitirdiklerinde, bu durumdan yararlanmak isteyen işverenlerin veya başkalarının
şiddetine maruz kalmaları riski de artmaktadır. Gözaltına alındıklarında ise; buralardaki
görevlilerin şiddetine maruz kalma gibi bir risk vardır.
20. Göçmen kadın işçiler, özellikle kadınların ağırlıkta olduğu sektörlerde cinsel istismara, tacize ve
fiziksel şiddete daha açık durumdadırlar. Ev hizmetlerinde çalışanları bekleyen tehlikeler arasında
ise fiziksel ve cinsel saldırı, yiyeceksiz ve uykusuz bırakılma ve işverenlerin zalimane davranışları
yer almaktadır. Göçmen kadın işçilere yönelik, örneğin tarımsal işletmeler veya sanayi sektörü
gibi başka çalışma ortamlarındaki cinsel taciz, tüm dünyada görülen bir sorundur (bakınız
E/CN.4/ 1998/74/Add.1). Erkek göçmen işçilerin eşleri olarak veya aile üyeleriyle birlikte göç
eden kadınlar da, ailede kadına teslimiyetçi bir rol tanıyan bir kültürden geliyorlarsa, bir de
fazladan aile içi şiddete maruz kalabilmektedir.
21. Göçmen kadın işçiler için adalete erişim sınırlı olabilir. Kimi ülkelerde, konu ayrımcı çalışma
standartlarına, istihdamda ayrımcılığa, cinsiyet veya toplumsal cinsiyet temelli şiddete karşı hak
talep etmeye geldiğinde, göçmen kadın işçilerin hukuk sisteminden yararlanmalarına sınırlama
getirilmiştir. Dahası, göçmen kadın işçiler devletin ücretsiz hukuk yardımlarından
yararlanamamakta, resmi görevlilerin kayıtsız veya düşmanca davranışlarıyla karşılaşabilmekte,
kimi durumlarda da olumsuz fiilin sahibiyle görevliler işbirliği yapmaktadır. Başka durumlarda
ise, diplomatik dokunulmazlıklarından yararlanan diplomatların evlerde çalışan göçmen kadın
işçilere yönelik cinsel istismarına, şiddetine ve diğer ayrımcı davranışlarına rastlanmaktadır. Kimi
ülkelerde, göçmen kadın işçileri koruyan yasalarda boşluklar bulunmaktadır. Örneğin, herhangi
bir istismar veya ayrımcılık olayını ihbar ettiklerinde çalışma izinleri iptal edilebilmekte, bu
yüzden eğer konu yargıya intikal etmişse yargı süreci boyunca ülkede kalma şanslarını
71
yitirmektedirler. Bu resmi engellerin yanı sıra, pratik engeller de hakkın alınmasını
önleyebilmektedir. Birçoğu, bulundukları ülkenin dilini ve sahip oldukları hakları bilmemektedir.
İşverenleri tarafından çalışma veya yaşama alanlarının dışına çıkarılmadıklarından kadın işçilerin
hareketlilikleri sınırlı olabilmekte, telefon kullanmaları, gruplara ve kültür derneklerine
katılmaları yasaklanabilmektedir. Bu tür bilgileri yalnızca eşlerinden veya işverenlerinden
alabildiklerinden elçiliklerinden veya verilen hizmetlerden çoğu kez haberleri yoktur. Örneğin, ev
işleri yapan ve sürekli işverenlerinin gözetiminde olan göçmen kadın işçilerin elçiliklerine
kaydolmaları veya şikâyette bulunmaları bile mümkün olmayabilmektedir. Böylece dış temasları
bulunmayan ve şikâyet imkânları olmayan kadınlar, bu durumları ortaya çıkıncaya kadar uzun
süre şiddet ve suiistimale maruz kalabilmektedir. Ayrıca, pasaportlarına işverenler tarafından el
konulması ve misillemeden duyulan korku, suç şebekeleriyle ilişkili sektörlerde çalışan göçmen
kadın işçileri resmi makamlara bilgi vermekten alıkoymaktadır.
22. Kaçak göçmen kadın işçiler, durumlarının düzenlenmemiş olması dolayısıyla sömürü ve istismara
özellikle açık durumdadırlar ve bu da onların dışlanma ve sömürülme risklerini artırmaktadır. Bu
konumdaki kadınlar zorla çalıştırılabilirler, asgari düzeyde bile olsa çalışanlara tanınan haklardan
yararlandırılmayabilirler. Ayrıca polis tacizine de maruz kalabilirler. Tespit edildikleri durumlarda
genellikle göçmenlik yasalarını ihlalden haklarında soruşturma açılmakta, gözaltına alınmakta, bu
tür yerlerde cinsel istismara maruz kalmakta ve ardından ülkeden ihraç edilmektedirler.
Taraf Devletlere Tavsiyeler 32
Göç Veren ve Alan Ülkelerin Ortak Sorumlulukları
23. Göç veren ve alan ülkelerin ortak sorumlulukları arasında şunlar yer almaktadır:
(a) Toplumsal cinsiyete duyarlı ve haklar temelli kapsamlı bir politika geliştirme: Taraf
Devletler, göçün tüm yönlerini ve aşamalarını düzenlemek ve idare etmek, göçmen kadın
işçilerin ülkelerinin dışında iş imkânlarına sahip olabilmelerini sağlamak, göçü güvenli
kılmak ve göçmen kadın işçilerin haklarını korumak için, eşitlikçilik ve ayrım gözetmeme
ilkeleri temelinde toplumsal cinsiyete ve haklara duyarlı bir politika geliştirirken
Sözleşme ve genel tavsiyelerden faydalanmalıdırlar (maddeler 2 (a) ve 3);
(b) Göçmen kadın işçilerin ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının aktif katılımı: Taraf Devletler
politikanın geliştirilmesinde, uygulanmasında, izlenmesinde ve değerlendirilmesinde
göçmen kadın işçilerin ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının aktif katılımını sağlamalıdırlar
(madde 7 (b));
(c) Araştırma, veri toplama ve analiz: Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin göç sürecinin
her evresindeki sorunlarını ve ihtiyaçlarını belirlemeye yönelik nicel ve nitel araştırmalar,
veri toplama ve analiz çalışmaları yürütmeli veya bu çalışmaları desteklemeli, göçmen
kadın işçilerin haklarını bu temellerde korumalı ve ilgili politikaları da yine bu temelde
geliştirmelidirler (madde 3).
Göç veren ülkelerin sorumlulukları
7 Her tavsiye için sıralanan maddeler, Kadınlara Karşı Her Tür Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin maddelerine
atıfladır.
72
24. Göç veren ülkeler, çalışma amacıyla başka ülkelere giden kadın yurttaşlarının insan haklarına
saygı göstermeli ve bu hakları korumalıdırlar. Bu yönde alınabilecek önlemler, bunlarla sınırlı
kalmamak üzere aşağıdakileri içermektedir:
(a) Göç üzerindeki ayrımcı yasak veya kısıtlamaların kaldırılması: Taraf Devletler, yaş,
medeni durum, gebelik veya annelik gibi durumlardan hareketle kadın göçü üzerindeki
ayrımcı yasakları ve kısıtlamaları kaldırmalıdırlar. Kadınların pasaport almak veya
seyahat etmek için eşlerinden veya erkek bir vasiden izin almalarını şart koşan
kısıtlamalar kaldırılmalıdır (madde 2 (f));
(b) İçeriği standartlaştırılmış eğitim, farkındalık yaratma ve öğretim: Taraf Devletler, ilgili
hükümet dışı kuruluşlar, toplumsal cinsiyet ve göç uzmanları, göç deneyimi olan kadın
işçiler ve güvenilir aracı kuruluşlarla yakın istişare içinde uygun bir eğitim ve duyarlılık
geliştirme programı hazırlamalıdır. Bu bağlamda, Taraf Devletler, (maddeler 3, 5, 10 ve
14):
i.
Göç edecek göçmen kadın işçilerin maruz kalabilecekleri sömürü biçimleri
konusunda bilgilenmelerini sağlamak üzere aşağıdaki başlıklarda, ücretsiz veya
düşük ücretli toplumsal cinsiyet ve haklara dayalı göç öncesi bilgilendirme ve eğitim
programları hazırlamalı ve eğitim olanağı tanımalıdırlar: iş sözleşmelerinin içeriğiyle
ilgili tavsiyeler, istihdamın gerçekleşeceği ülkelerde yasal hak ve kazanımlar, resmi
ve gayri resmi tazminat yolları ve usulleri, işverenler hakkında bilgi edinme yolları,
gidilecek ülkelerdeki kültürel koşullar, stres yönetimi; acil durum yardım hatları,
elçilik telefon numaraları ve hizmetler dâhil ilk yardım ve acil durum önlemleri;
havaalanı ve havayolu bilgileri dâhil geçiş ülkelerinde güvenlikle ilgili bilgiler ve
HIV/AİDS’in önlenmesinin de dâhil genel sağlık ve üreme sağlığı bilgileri. Bu
eğitim programları, etkili bir sosyal tardım programı aracılığıyla, ileride çalışmak
için göç edecek kadınları hedef kitle olarak kabul etmeli ve kadınların bunlara
erişebilmesi için tek bir merkezden ziyade değişik mekânlarda eğitimler
düzenlenmelidir;
ii.
Resmi ve güvenilir iş ve işçi bulma kurumlarından oluşan bir liste hazırlamalı ve
yurtdışında çalışabilecekleri işlerle ilgili birleşik bir enformasyon sistemi
oluşturmalı;
iii.
İş ve işçi bulma kurumlarından bağımsız olarak çalışmak üzere kendi başlarına göç
etmek isteyen kadınlara bu işin yöntemleri ve usulleriyle ilgili bilgi sağlamalı;
iv.
İş ve işçi bulma kurumları için farkındalık geliştirme ve eğitim programlarına
katılmayı şart koşmalı ve bu kurumlarda göçmen kadın işçilerin hakları, cinsiyete ve
toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık, kadınların maruz kalabilecekleri sömürü ve
kurumların bu kadınlara karşı sorumlulukları gibi konularda duyarlılık oluşturulması;
v.
Kadınların da yer aldıkları göçün her biçiminin kar ve zararları ile ilgili toplum
nezdinde farkındalık yaratmalı ve genel kamuoyuna yönelik kültürler arası
farkındalık yaratma faaliyetlerini yürütmelidirler. Bu faaliyetlerde, göçün getireceği
riskler, tehlikeler ve fırsatlar, kadınların kendi mali güvenlikleri açısından
kazanımlarına sahip olmaları ve kadınların ailevi sorumlulukları ile kendilerine karşı
sorumlulukları arasında bir denge kurulması gibi başlıklara yer verilmelidir. Sözü
edilen türden bir farkındalık yaratma programı, örgün ve yaygın eğitim programları
üzerinden yürütülebilir;
vi.
Medya, bilişim ve iletişim sektörlerini, göçmen kadın işçilerin ekonomiye katkıları,
kadınların sömürü ve ayrımcılığa açık konumları ve sömürü olaylarının cereyan
73
(c)
i.
ii.
(d)
(e)
(f)
(g)
(h)
(i)
(j)
ettiği yerler de dâhil olmak üzere göçle ilgili konularda farkındalık yaratma
çalışmalarına destek vermeye özendirmeli;
Yönetmelikler ve takip sistemleriyle ilgili hususlar aşağıda belirtilmiştir:
Taraf Devletler, aracılar ile iş ve işçi bulma kurumlarının tüm göçmen kadın işçilerin
haklarına saygılı olmalarını sağlamak amacıyla çeşitli düzenlemelere gitmeli ve takip
sistemleri geliştirmelidirler. Taraf Devletler, ulusal mevzuatlarında kayıt dışı işçi
almanın geniş bir tanımını yapmalı ve yasaları ihlal eden kurumlara hukuki yaptırımlar
öngörmelidirler (madde 2 (e));
Taraf Devletler ayrıca, iş ve işçi bulma kurumlarıyla aracıların doğru uygulamalarda
bulunmalarını sağlamak üzere akreditasyon programları uygulamalıdırlar (madde 2
(e));
Sağlık hizmetleri: Taraf Devletler, göç edilecek ülkede talep ediliyorsa, standart ve geçerli
sağlık belgeleri verilmesini sağlamalı ve kadınların birlikte çalışacağı işverenlerden
göçmen kadın işçiler için tıbbi sigorta yaptırmalarını istemelidirler. Ülkeden ayrılmadan
önce istenilen her türlü HIV/AİDS veya genel sağlık muayenelerinde, kadın göçmenlerin
insan haklarına saygılı olunmalıdır. Gönüllülük esasına, hizmetlerin ücretsiz veya cüzi
ücretler karşılığında sunumuna ve insanların damgalanmamasına özel itina gösterilmelidir
(maddeler 2 (f) ve 12);
Seyahat belgeleri: Taraf Devletler, kadınların seyahatleri için gerekli resmi belgelere
bağımsız olarak ve herkesle eşit temelde erişimlerini sağlamalıdırlar (madde 2 (d));
Hukuksal ve idari yardım: Taraf Devletler, iş bulmak üzere yapılan göçler için hukuki
yardım kanalların hazırlamalıdırlar. Sözgelimi, iş sözleşmelerinin yasalar nezdinde
geçerliliği ve kadınların haklarını erkeklerle eşit düzeyde koruyup korumadığı
incelenmelidir(maddeler 3 ve 11);
Ülkeye aktarılan gelirin güvence altına alınması: Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin
ülkelerine aktardıkları gelirlerini temin etmek üzere önlemler almalı ve evlerine para
gönderebilecekleri resmi finans kurumlarına erişim konusunda kadınlara bilgi ve destek
sağlamalı ve kadınları tasarruf sistemlerine katılmaya özendirmelidirler (maddeler 3 ve
11);
Dönüş hakkının kullanımının sağlanması: Taraf Devletler, asıl ülkelerine dönmek isteyen
kadınların, güvenli bir şekilde ve baskılara ve istismara maruz kalmadan dönmelerini
sağlamalıdırlar (madde 3);
Kadınlara yönelik eve dönüş sonrası hizmetler: Taraf Devletler, ülkelerine dönen
kadınların toplumlarıyla yeniden bütünleşmelerini kolaylaştıracak kapsamlı
sosyoekonomik, psikolojik ve hukuksal hizmetleri tasarlamalı veya bu hizmetleri
denetlemelidir. Taraf Devletler, başka ülkelerde çalışıp ülkelerine geri dönen kadınların
hassas durumlarından istifade edilmemesini sağlamak üzere hizmet sağlayıcıları
denetlemeli ve aracıların, işverenlerin veya eski eşlerin olası misillemelerine karşı
başvurabilecekleri şikâyet mekanizmalarını oluşturmalıdırlar (maddeler 2 (c) ve 3);
Diplomatik yollarla koruma ve konsolosluk koruması: Taraf Devletler, yurtdışındaki
göçmen kadın işçilerin haklarının korunmasında üzerlerine düşeni gereğince yerine
getirmelerini sağlamak için diplomatlarını ve konsolosluk görevlilerini eğitmeli ve
denetlemelidirler. Verilecek koruma hizmetleri arasında; göçmen kadınlara yönelik olarak
zamanında tercüman sağlanması, tıbbi bakım, danışmanlık, hukuksal yardım ve
gerektiğinde sığınma imkânları dâhil nitelikli destek hizmetleri de yer almalıdır. Taraf
Devletlerin uluslararası hukuk veya Konsolosluk İlişkilerine İlişkin Viyana Sözleşmesi
74
gibi anlaşmalar çerçevesinde birtakım özel yükümlülükler üstlendikleri durumlarda, bu
yükümlülükler göçmen kadın işçiler için de eksiksiz olarak yerine getirilmelidir (madde
3);
75
Geçiş yapılan ülkelere ait sorumluluklar
25. Göçmen kadınların seyahatleri sırasında geçiş yaptıkları Taraf Devletler, topraklarının göçmen
kadın işçilerin haklarının ihlalini kolaylaştıracak şekilde kullanılmamasını sağlamak üzere gerekli
tüm adımları atmalıdırlar. Bu alanda gerek duyulabilecek önlemler, aşağıdakileri içermekle
birlikte bunlarla sınırlı tutulmaz:
(a) Hükümet görevlilerinin eğitilmesi, izlenmesi ve denetlenmesi: Taraf Devletler, sınır
polisinin ve göçmen idaresi görevlilerinin, göçmen kadın işçilerle ilgili işlemlerinde
toplumsal cinsiyete duyarlı olmaları ve ayrımcılık yapmamaları için yeterince
eğitilmelerini, denetlenmelerini ve izlenmelerini sağlamalıdırlar (madde 2 (d));
(b) Kendi yetki alanlarında meydana gelen, göçmen kadın işçilerin haklarına yönelik ihlallere
karşı koruma: Taraf Devletler, ister kamu görevlileri ister özel kişilerden kaynaklansın,
kendi egemenlik alanlarında göçmenlikle ilgili her tür insan hakkı ihlallerini önlemek,
kovuşturmak ve cezalandırmak üzere etkin önlemler almalıdırlar. Taraf Devletler,
yanlarında bir aracı veya refakatçiyle seyahat etmekte olan kadınlar bu kişiler tarafından
terk edildiklerinde gerekli hizmetlerde ve yardımlarda bulunmalı, failleri bulmak ve
haklarında hukuksal yollara başvurmak için her tür girişimde bulunmalıdırlar(maddeler 2
(c) ve (e));
Gidilen ülkenin sorumlulukları
26. Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin çalıştıkları ülkelerde ve mensubu oldukları topluluklar
nezdinde ayrımcılığa uğramamaları ve eşit haklardan yararlanmaları için gerekli bütün önlemleri
almalıdırlar. Alınması gereken önlemler aşağıda yer almaklar birlikte, bunlarla sınırlı değildir:
(a) Göç üzerindeki ayrımcı yasak veya kısıtlamaların kaldırılması: Taraf Devletler, kadın
göçü üzerindeki ayrımcı yasakları ve kısıtlamaları kaldırmalıdır. Vize işlemlerinde
kadınların, erkeklerin ağırlıkta oldukları kimi sektörlerde çalışma iznini sınırlandıran veya
kadınların ağırlıkta oldukları kimi işleri dışlayan dolaylı ayrımcılık unsurları
bulunmamasını sağlamalıdırlar. Ayrıca, göçmen kadınların yurttaşları veya ülkede daimi
ikamet eden kişilerle evlenmelerini, gebe kalmalarını veya ayrı ev tutmalarını engelleyen
yasakları kaldırmalıdırlar (madde 2 (f));
(b) Göçmen kadın işçilerin haklarına yönelik hukuksal koruma: Taraf Devletler, anayasanın
ve medeni kanunun, ayrıca iş kanunlarının, örgütlenme ve özgürce sendikalaşma hakkı
dâhil, ülkede tüm çalışanlara tanıdığı hakların ve korumanın göçmen kadın işçilere de
tanınmasını sağlamalıdır. Göçmen kadın işçilerin sözleşmelerinin hukuken geçerli
olmasını sağlamalıdırlar. Taraf Devletler, özellikle, ev hizmetleri ve eğlence sektöründeki
belirli işler gibi göçmen kadın işçilerin ağırlıkta oldukları işlerin iş kanunlarıyla
korunmasını sağlamalı; bu koruma ücretler ve çalışma saatleri ile ilgili düzenlemeleri,
sağlık ve güvenlik kurallarını, tatil ve izin günlerini de kapsamalıdır. Yasalarda, özellikle
ağırlıkta oldukları işlerde göçmen kadınların işyeri koşullarını denetlemeye yönelik
mekanizmalar da yer almalıdır (maddeler 2 (a), (f) ve 11);
(c) Telafi-tazminat hakkı: Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin hakları ihlal edildiğinde
telafi-tazminata erişimlerini sağlamalıdırlar. Alınması gereken somut önlemler arasında,
bunlarla sınırlı kalmamak kaydıyla, aşağıdakiler bulunmaktadır (maddeler 2 (c), (f) ve 3):
i.
Yeterli hukuksal telafi-tazminat ve şikâyet mekanizmaları da öngören yasa ve
yönetmeliklerin çıkartılarak uygulanması ve gerek kayıtlı, gerekse kayıt dışı göçmen
kadın işçileri cinsiyet temelli ayrımcılıktan veya sömürü ve istismardan koruyacak
erişim kolaylığı sağlanmış uyuşmazlık çözüm mekanizmalarının oluşturulması;
76
ii.
iii.
iv.
(d)
(e)
(f)
(g)
(h)
(i)
Göçmen kadın işçileri tazminat için yetkili mahkemeleri ve diğer sistemleri
kullanmaktan alıkoyan yasaların kaldırılması veya değiştirilmesi. İşçi, sömürü veya
istismarla ilgili şikâyette bulunduğunda ya da şikâyetinin soruşturulmasını beklerken
kazanımlarını kaybetmesi ya da göçle ilgili yetki mercilerince muhtemelen sınır dışı
edilmesiyle sonuçlanan, çalışma izninin iptaline ilişkin kanunlar da bu kapsamdadır.
Taraf Devletler, işçilerin istismardan şikâyetçi oldukları durumlarda ülke dışına
çıkarılma söz konusu olmaksızın işveren veya sponsor değiştirme işlemlerine esneklik
getirmelidirler;
Göçmen kadın işçilerin, ücretsiz hukuk hizmetlerini de kapsamak üzere, hukuki
yardıma, iş ve istihdam yasalarını uygulamakla görevli yargı organlarına ve düzenleyici
sistemlere erişimlerinin sağlanması;
İstismarcı işverenlerinden, kocalarından veya diğer yakınlarından ayrılmak isteyen
göçmen kadın işçilere, yargılama süresinde geçici barınma yerleri sağlanması;
Hareket özgürlüğünün hukuki yollardan korunması: Taraf Devletler, işverenlerin ve iş
bulan aracı kurumların kadın göçmenlere ait seyahat veya kimlik belgelerine el
koymamalarını veya bu belgeleri yok etmemelerini sağlamalıdırlar. Taraf Devletler,
ayrıca başta ev hizmetlerindekiler olmak üzere göçmen kadın işçilerin inzivaya
itilmelerini ve evlerde kapalı tutulmalarını sonlandıracak adımlar atmalıdırlar. Polisler bu
tür ihlaller karşısında göçmen kadın işçilerin haklarını korumak üzere eğitilmelidirler;
(madde 2 (e));
Ayrımcılık gözetmeyen aile birleştirme programları: Taraf Devletler, göçmen işçileri
kapsayan aile birleştirme programlarının cinsiyete dayalı doğrudan veya dolaylı
ayrımcılık gözetmemesini sağlamalıdırlar (madde 2 (f));
Ayrımcılık gözetmeyen ikamet düzenlemeleri: Göçmen kadın işçilerin ikamet
belgelerinin bir işverenin veya eşin sponsorluğuyla koşullandırıldığı durumlarda Taraf
Devletler, bağımsız ikamet statüsü kazandıracak hukuksal düzenlemelere gitmelidirler.
İstismarcı işvereninden veya eşinden kaçan veya istismardan şikâyet ettiği için işinden
çıkartılan bir kadının ilgili dava süresinde yasal yollarla ülkede kalabilmesini sağlayacak
düzenlemeler yapılmalıdır (madde 2 (f));
Eğitim ve farkındalık yaratma: Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin haklarıyla ilgili
olarak zorunlu farkındalık yaratma programları uygulamalı; kamuya ait ve özel iş ve işçi
bulma kurumları ve işverenler ile ceza adaleti görevlileri, sınır polisi, göç idaresi
görevlileri, sosyal hizmet görevlileri ve sağlıkçılar gibi ilgili kamu çalışanlarına toplumsal
cinsiyet duyarlılığı geliştirmeye yönelik eğitimler vermelidirler (madde 3);
İzleme sistemleri: Taraf Devletler, iş-işçi bulma kurumlarının ve işverenlerin tüm göçmen
kadın işçilerin haklarına saygı duymalarını sağlamak için yönetmelikler düzenlemeli ve
izleme sistemleri geliştirmelidirler. Taraf Devletler, ilgili kurumları yakından izlemeli;
şiddet, zorlama, aldatma veya sömürü gibi durumları kovuşturmalıdırlar (madde 2 (e));
Hizmetlere erişim: Taraf Devletler, göçmen kadın işçilere yönelik olarak; aile içi şiddet
mağduru kadınlara yönelik programların yanı sıra, dil ve beceri geliştirme eğitim
programları, acil durum sığınma evleri, sağlık hizmetleri, polis hizmetleri, dinlenmeeğlence programları ve özellikle ev işlerinde çalışanlar ve eve kapanarak toplumdan
kopmuş olanlar gibi toplumdan soyutlanmış göçmen kadın işçilere yönelik programlar
dâhil olmak üzere, dilsel ve kültürel bakımdan uygun toplumsal cinsiyete duyarlı hizmet
sunumunu sağlamalıdırlar. İstismar mağdurlarına, göçmenlik statülerine bakılmaksızın
gerekli acil durum hizmetleri ve sosyal hizmetler sağlanmalıdır (maddeler 3, 5 ve 12);
77
(j) Kayıtlı veya kayıt dışı, tutuklu göçmen kadın işçilerin hakları: Taraf Devletler, tutuklu
göçmen kadın işçilerin ayrımcılığa veya toplumsal cinsiyete dayalı şiddete maruz
kalmamalarını ve gebe ve emzikli annelerle sağlık sorunu olan kadınların gerekli
hizmetlere ulaşmalarını sağlamalıdırlar. Taraf Devletler, göçle ilgili nedenler yüzünden
orantısız sayıda kadının tutuklanmasına neden olan kanun, yönetmelik veya politikaları
gözden geçirmeli, yürürlükten kaldırmalı veya değiştirmelidirler(maddeler 2 (d) ve 5);
(k) Göçmen kadın işçilerin toplumsal olarak içerilmesi: Taraf Devletler, göçmen kadın
işçilerin yeni toplumlarıyla bütünleşmesine yönelik politikalar ve programlar
benimsemelidirler. Bu yöndeki çabalar, Sözleşme‘ye de uygun olarak göçmen kadın
işçilerin kültürel kimliklerine saygılı olmalı ve insan haklarını korumalıdır (madde 5);
(l) Kayıt dışı göçmen kadın işçilerin korunması: Kayıt dışı kadınların durumuna özel ilgi
gösterilmesi gerekir. Taraf Devletler, kayıt dışı göçmen kadın işçilerin statü kazanıp
kazanmadıklarına bakılmaksızın, temel insan haklarını korumakla yükümlüdürler. Kayıt
dışı göçmen kadın işçiler, hayati riskler söz konusu olduğunda, zulme ve aşağılayıcı
muameleye maruz kaldıklarında; çalışmaya zorlandıklarında, temel ihtiyaçlarını
karşılayamayacak durumda olduklarında; sağlık sorunları, gebelik ve doğum gibi
durumlarda; ya da işverenleri veya başkaları tarafından fiziksel veya cinsel istismara
maruz bırakıldıklarında, bununla ilgili hukuk yolları açılmalı ve adalete erişimleri
sağlanmalıdır. Tutuklanmaları veya gözaltına alınmaları durumunda, Taraf Devletler kayıt
dışı göçmen kadın işçilerin insanca muamele görmelerini, ücretsiz hukuksal yardım dâhil
hukuk yollarına başvurabilmelerini sağlamalıdırlar. Bu bağlamda Taraf Devletler, göçmen
kadın işçilerin mahkemelere veya diğer tazminat yollarına başvurmalarını engelleyen
yasal düzenlemeleri, uygulamaları lağvetmeli veya değiştirmelidirler. Sınır dışı edilmeleri
kaçınılmaz bir zorunluluk teşkil ediyorsa, Taraf Devletler kişilerin anavatanlarındaki
toplumsal cinsiyetle ilişkili koşulları ve insan hakkı ihlaliyle ilgili riskleri gözeterek her
vakayı kendi özelinde ele almalıdırlar (maddeler 2 (c), (e) ve (f));
İki taraflı ve bölgesel işbirliği
27. Gerekli önlemler, bunlarla sınırla kalmamak kaydıyla, aşağıdakileri içermektedir:
(a) İkili ve bölgesel anlaşmalar: Göç alan ve veren Taraf Devletlerle geçiş ülkeleri, göçmen
kadın işçilerin haklarını bu genel tavsiyede öngörüldüğü biçimde korumak üzere ikili
veya bölgesel anlaşmalar akit etmeli veya mutabakat zaptları hazırlamalıdır (madde 3);
(b) İyi uygulama örnekleri ve bilgi paylaşımı aşağıda yer verildiği şekildedir:
i.
Taraf Devletlerin ayrıca göçmen kadın işçilerin haklarının tam anlamda korunabilmesi
için bu alandaki iyi uygulamalara ilişkin deneyim ve bilgilerini paylaşmaları teşvik
edilir (madde 3);
ii.
Taraf Devletler, göçmen kadın işçilere yönelik hak ihlallerinin failleri hakkında bilgi
toplanması hususunda işbirliği yapmalıdırlar. Kendi egemenlik alanlarında bulunan
failler hakkında bilgi aldıklarında Taraf Devletler bu kişileri soruşturacak,
kovuşturacak ve cezalandıracak önlemleri almalıdırlar (madde 2 (c)).
İzleme ve raporlamaya ilişkin tavsiyeler
28. Taraf Devletler sundukları raporlarda, 10. ila12. paragraflarda yer alan cinsiyete ve toplumsal
cinsiyete dayalı insan hakları kaygılarını dikkate alarak ve bu genel tavsiyenin 23. ila 27.
paragraflarında dile getirilen tavsiyeler doğrultusunda, göçmen kadın işçilerin haklarını korumak
üzere geliştirdikleri hukuksal çerçeveler, politikalar ve programlar hakkında bilgi vermelidirler.
78
Bu raporlarda yer alan bilgilerin manidar sayılması için; yasaların, politikaların ve programların
uygulanması ve etkililiği ile göçmen kadın işçilerin fiili durumları hakkında yeterli veriler
bulunmalıdır. Bu bilgiler, tüm tavsiyelerde yer alan öneriler doğrultusunda, Sözleşme’nin konuyla
en fazla ilgili maddeleri çerçevesinde verilmelidir.
79
İlgili insan hakları anlaşmalarının onaylanması veya bunlara taraf olunması
29. Taraf Devletler, göçmen kadın işçilerin haklarının korunmasıyla ilgili uluslararası bütün belgeleri,
bilhassa Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Üyelerinin Haklarının Korunması Uluslararası
Sözleşmesi’ni onaylamaya teşvik edilirler.
80
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi
Kırk Yedinci Oturum
4–22 Ekim 2010
Yaşlı Kadınların Kendilerinin ve İnsan Haklarının Korunmasına ilişkin 27 Sayılı Genel Tavsiye
Giriş
1. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (bundan böyle “Komite” olarak anılacaktır),
yaşlı kadınların maruz kaldığı çeşitli ayrımcılık türleri ile Taraf Devletlerin hazırladıkları
raporlarda yaşlı kadınların hakları konusunun sistematik bir yaklaşımla değerlendirilmiyor
olmasından duyduğu endişeyle, 20 Ekim ila 7 Kasım 2008 tarihlerinde gerçekleştirilen kırk ikinci
oturumunda Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin (bundan böyle
“Sözleşme” olarak anılacaktır) 21. Maddesine uygun olarak, yaşlı kadınların kendilerinin ve insan
haklarının korunmasına ilişkin bir genel tavsiye yayımlamaya karar vermiştir.
2. Komite, 5 Temmuz 2002 tarihli 26/III karar hükmünde, Sözleşmenin "yaşlı kadınların hakları
meselesinin çözümlenmesinde önemli bir araç olduğunu” bildirmiştir. 33 Sözleşmenin (geçici özel
önlemleri konu alan) 4. maddesinin 1. bendine ilişkin 25 Sayılı Genel Tavsiye, kadınların maruz
kaldığı çeşitli ayrımcılık türlerinin nedenlerinden birinin de yaş olduğunu kabul eder. Komite
özellikle, yaşlı kadınların durumunun daha iyi değerlendirilebilmesi için, cinsiyet ve yaşa göre
ayrılmış istatistikî verilere duyulan ihtiyacın farkındadır.
3. Komite, geçmişte yaşlı kadınların haklarına ilişkin olarak yapılmış tüm diğer taahhütlerin yanı
sıra; Viyana Uluslararası Yaşlanma Eylem Planı 34, Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu 35,
Yaşlılarla İlgili BM İlke Kararları (46/91 sayılı Genel Kurul karar tasarısı, ek), Uluslararası Nüfus
ve Kalkınma Konferansı Eylem Programı 36, 2002 Madrid Uluslararası Yaşlanma Eylem Planı 37,
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’nin yaşlıların ekonomik, sosyal ve kültürel
haklarına ilişkin 6 Sayılı Genel Yorumu (1995) ile sosyal güvenlik hakkına ilişkin 19 sayılı Genel
Yorumunda (2008) yer verilen taahhütleri teyit eder.
33
Bkz. Genel Kurul Resmi Tutanaklar, 57. Oturum, Ek no. 38 (A/57/38, birinci kısım, birinci bölüm, 26/III no'lu karar,
ve bölüm VII, 430 ila 436. paragraflar.)
34 Viyana Dünya Yaşlanma Asamblesi Tutanağı, 26 Temmuz-6 Ağustos 1982 (Birleşmiş Milletler yayınları, Satış no
E.I.16) bölüm VI, fasıl A.
35 Pekin Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Tutanakları, 4-15 Eylül 1995 (Birleşmiş Milletler yayınları, Satış no.
E/96.IV.13) bölüm I, karar I, ekler I ve II.
36 Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı, Kahire, 5-13 Eylül 1994, (Birleşmiş Milletler yayınları, satış no.
E.95.XIII.18), karar I, ekler.
37 İkinci Uluslar arası Yaşlanma Asamblesi, Madrid, 8-12 Nisan 2002 1995 (Birleşmiş Milletler yayınları, satış no.
E.02.IV.4) bölüm I, karar 1, ekler II.
81
Arka plan
4. Birleşmiş Milletlerin güncel istatistikî verilerinden hareketle, 36 yıllık süre zarfında dünya
genelinde yaşayan 60 yaş üzeri insan sayısının 15 yaş üzeri gruptan daha fazla olacağı tahmin
edilmektedir. 2050 yılına gelindiğinde, yaşlı nüfusun 2 milyarı aşacağı ya da günümüzde dünya
genelinde yüzde 11 oranında olan 60 yaş üzeri nüfus oranının emsalsiz bir atılımla iki kat artarak
yüzde 22’ye yükseleceği hesaplanmaktadır.
5. Yaşlılık durumu cinsiyet bazında değerlendirildiğinde, kadınların erkeklerden daha uzun
yaşadıkları ve yaşlı erkeklere kıyasla daha fazla sayıda kadının yalnız yaşadığı ortaya çıkmaktadır.
60 yaş üzeri nüfus içinde 100 kadına 83 erkek düşerken; 80 üzeri yaş grubunda 100 kadına
yalnızca 59 erkek düşmektedir. Bunun yanı sıra, BM Ekonomik ve Sosyal İşler Birimi’nin
istatistiklerine göre, 60 yaş üzeri grup içinde yaşlı kadınların yalnızca yüzde 48’i evliyken, söz
konusu oranın yaşlı erkeklerde yüzde 80 olarak gerçekleşmiştir 38.
6. Doğurganlık oranlarındaki düşüş ve yaşam süresinin uzamasının yanı sıra, yaşam standardının
yükselmesi ve temel sistemlerde kaydedilen gelişmeye bağlı olarak nüfusun bu şekilde daha önce
olmadığı kadar yaşlanmasının, kalkınma çabalarının başarılı bir sonucu olmakla birlikte; gelecekte
de devam ederek yirmi birinci yüzyılı yaşlıların çağı haline getireceğini düşünmek yerindedir. Ne
var ki; bu tarz demografik değişimlerin insan hakları bakımından da çok derinlere nüfuz eden
sonuçları olmakta ve yaşlı kadınlara yönelik ayrımcılık meselesine Sözleşmeyi esas alarak daha
kapsamlı ve sistematik bir yöntemle çözüm getirilmesi hususunun ivediliğini daha da
artırmaktadır.
7. Yaşlılık meselesi, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ortak sorunudur. Daha az gelişmiş
ülkelerdeki çocuk nüfus oranının 2010 yılındaki yüzde 29’luk değerini aşarak 2050 yılına kadar
yüzde 20’ye gerilemesi 39 beklenirken; yaşlı nüfus oranını yüzde 8’den yüzde 20’ye 40
tırmanacaktır. Az gelişmiş bölgelerde yaşayan yaşlı kadınların sayısında 2010 ve 2050 yılları
arasında 600 milyonluk bir artış gerçekleşecektir 41. Bu demografik değişim, gelişen ülkeler için
büyük zorlukları da beraberinde getirecektir. Gelişmiş ülkelerin çoğunda toplumun yaşlanması
eğilimi yerleşmiş ve ayırt edici bir özelliktir.
8. Yaşlı kadınlar, homojen bir grup oluşturmazlar. Deneyimleri, bilgileri, yetenek ve becerileri son
38 UNDESA, 2009 Nüfus, Yaşlılık ve Kalkınma Grafiği,
http://www.un.org/esa/population/publications/ageing/ageing2009htm
39 Ibid.
40 Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İşler Birimi, Nüfus Dağılımı, Dünya Nüfusuna Dair Beklentiler: Nüfus Veri
Tabanı 2008 Revizyonu, http://esa.un.org/unpp/index.asp?panel=1
9 Ibid.
82
derece farklıdır; ama yine de ekonomik ve sosyal durumları; demografik, siyasi, çevresel, kültürel,
sosyal, bireysel ve ailevi olmak üzere bir dizi etkene dayanır. Yaşlı kadınların diğer rollerin yanı
sıra toplum lideri, girişimci, bakım çalışanı, danışman, arabulucu rollerini üstlenerek kamu
yaşamına ve özel hayata katılımı paha biçilemez değerdedir.
Amaç ve Hedef
9. Yaşlı kadınlara ve onların haklarının geliştirilmesine ilişkin işbu Genel Tavsiye Kararı; Sözleşme
maddelerinin yaşlanma konusuyla ilişkisini ortaya koymaya çalışır, Kadınların yaşları ilerledikçe
karşılaştıkları çeşitli ayrımcılık türlerini tespit eder, insan onuruna yakışır yaşlanma ve yaşlı
kadınların hakları açısından Taraf Devletlerin yüklemesi gereken taahhütlerin içerik yönünden
çerçevesini çizer ve yaşlı kadınların sorunları ve kaygılarına yönelik üretilen çözümlerin,
kendilerinin topluma tam teşekküllü ve erkeklerle eşit koşullarda katılımlarını sağlamak üzere,
ulusal stratejilere, kalkınma açılımlarına ve pozitif ayrımcılık uygulamalarına yerleştirilmesine
yönelik politika tavsiyeleri sunar.
10. Genel Tavsiyede ayrıca, Sözleşmenin uygulanmasına ilişkin olarak hazırladıkları raporlarında
yaşlı kadınların durumuna değinmeleri hususunda Taraf Devletlere yönelik kılavuz bilgiler de yer
almıştır. Yaşlı kadınlara yönelik her türlü ayrımcı uygulamanın sonlandırılması hedefinin tam
olarak gerçekleştirilmesi ancak ve ancak onların onurlarına, dokunulmazlık haklarına ve kendi
kaderlerini tayin haklarına saygı duyulması ve bu hakların gereğince korunmasıyla mümkün
olacaktır.
Özel Hususlar
11. Yaşlarının ilerlemesiyle birlikte hem kadınların hem de erkeklerin ayrımcılıkla karşı karşıya
kalmalarına karşın; yaşlı kadınların yaşlılık deneyimleri daha farklı olmaktadır. Toplumsal
cinsiyet eşitsizliğinin yaşamların bütününe sirayet eden etkisi, ileri yaşlarda daha şiddetli bir hal
alır ve sıklıkla da toplum belleğinin derinliklerine kadar kök salmış kültürel ve sosyal normlara
dayanır. Yaşlı kadınların yaşadıkları ayrımcılık ise; sıklıkla kaynakların tahsisinden eşit pay
alamamaları, kötü muamele, ihmal ve temel yaşam hizmetlerine erişimlerinin kısıtlı olmasının bir
sonucu olarak karşımıza çıkar.
12. Yaşlı kadınları hedef alan somut ayrımcılık türleri, çeşitli sosyo-ekonomik koşullar ve farklı
sosyokültürel çevrelerinde; eğitim, istihdam, sağlık, aile yaşamı ve özel yaşam konularında fırsat
eşitliği ve seçim faktörlerine bağlı olarak büyük farklılıklar gösterebilir. Çoğu ülkede,
telekomünikasyon becerilerinin gelişmemiş olması, yeterli barınma koşullarına, toplum
hizmetlerine ve internete erişimlerinin olmaması, yalnızlık ve toplum dışına itilmişlik, yaşlı
kadınlar bakımından sorun yaratan konulardır. Kırsal kesimlerde veya şehirlerin kenar
mahallerinde yaşayan yaşlı kadınlar sıklıkla, temel geçim kaynaklarının ciddi anlamda eksikliği,
gelir güvenliliğinin bulunmaması, sağlık hizmetleri ile temel haklar ve hukuk konusunda bilgiye
erişimlerinin olmaması ve var olan hakları kullanamama sorunlarıyla karşı karşıyadırlar.
13. Yaşlı kadınların maruz kaldığı ayrımcılık, yaş faktörüyle bir araya gelen, toplumsal cinsiyet, etnik
köken, engellilik, yoksulluk, cinsel yönelim ve toplumsal cinsiyet kimliği, göçmenlik durumu,
medeni hal ve ailevi durum, okur-yazarlık ve diğer nedenlere dayanan diğer ayrımcılık türleri ile
83
birlikte çoğu kez çok boyutlu bir mesele haline gelir. Azınlıklara, etnik veya yerli gruplara
mensup, ülkelerinde yerlerinden edilmiş ya da uyruksuz yaşlı kadınlar ise, sık sık orantısız
ölçeklerde ayrımcılığa maruz kalırlar.
14. Yaşlı kadınların çoğu, üreme ve üretme rolleri bakımından artık işlevsel bulunmadıkları ve
ailelerine yük oldukları düşüncesiyle ihmal edilmektedir. Dul kalma veya boşanma halinde ise,
ayrımcılığın şiddeti daha da artmakta; diğer yandan diyabet, kanser, yüksek tansiyon, kalp
hastalıkları, katarakt, osteoporoz ve Alzheimer gibi hastalık ve rahatsızlıkların tedavisi için sağlık
hizmetine erişimlerinin hiç olmaması veya kısıtlılığı, yaşlı kadınların insan haklarından tam
anlamıyla faydalanmasını engellemektedir.
15. Kadınların durumunun tam anlamıyla geliştirilmesi ve iyileştirilmesi ancak, kadın yaşamının –
çocukluktan başlayıp ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılığa kadar uzanarak- farklı evrelerini ve her bir
evrenin kadınların yaşlılıkta hak kullanımı üzerindeki etkilerini tanıyan ve değerlendiren bir
yaşam döngüsü yaklaşımıyla mümkündür. Sözleşmede saklı haklar, kadın yaşamının her
evresinde geçerlidir. Ancak çok sayıda ülkede, yaşa dayalı ayrımcılık özel ve tüzel kişiler
nezdinde ve politika kademelerinde hala hoş görülmekte ve kabul görmekte; çok az ülkede yaş
temelinde ayrımcılığı yasaklayan mevzuatlar bulunmaktadır.
16. Toplumsal cinsiyet kalıp yargıları, geleneksel ve örfi uygulamalar, engelliler başta olmak üzere
yaşlı kadınların yaşamlarının aile ilişkileri, toplumdaki rolleri, medyada çizilen imajları,
işverenlerin kendilerine karşı tutumları, sağlık hizmeti ve diğer hizmetlerin tedariki dâhil tüm
alanlarını olumsuz yönde etkileyebilmekte ve psikolojik, sözlü ve mali istismarın yanı sıra,
fiziksel şiddete sebebiyet verebilmektedir.
17. Yaşlı kadınlar, politika ve karar alma süreçlerine katılımlarını engelleyen kısıtlamalar nedeniyle
de çoğu kez ayrımcılığa hedef olmaktadır. Sözgelimi; kimlik belgelerinin ve ulaşım araçlarının
eksikliği nedeniyle, yaşlı kadınların seçme hakkı engellenebilmektedir. Bazı ülkelerde ise, yaşlı
kadınların hak aramak üzere dernek ya da başka sivil toplum grupları kurmalarına ya da kurulu
olanlara katılmalarına izin verilmemektedir. Ayrıca zorunlu emeklilik yaşı, uluslararası düzeyde
hükümet temsilciliği yapanlar dâhil kadınlara karşı ayrımcılık teşkil edecek şekilde, erkeklerden
daha erken yaşlar olabilmektedir.
18. Mülteci konumunda bulunan, sığınma talep eden veya uyruksuz yaşlı kadınlar ile göçmen işçi
olarak çalışan ya da ülkelerinde yerlerinden edilmiş yaşlı kadınlar çoğu kez ayrımcılık, istismar ve
ihmale maruz kalmaktadır. Zorla yerlerinden edilen ya da uyruksuz kalan yaşlı kadınlar, sağlık
hizmeti tedarikçileri tarafından teşhis veya tedavi edilemeyen travma sonrası stres sendromu
yaşayabilirler. Yaşlı mülteci ve yerlerinden edilmiş kadınların yasal statüleri olmadığı veya bu
kadınlar yasal belge ibraz edemedikleri veya sağlık kuruluşlarından uzağa yerleştirildikleri için
sağlık hizmetine erişememektedirler. Ayrıca, bu hizmetlere erişmeye çalışırken kültürel ve dilsel
engellerle de karşılaşabilmektedirler.
19. İşverenler, ölü yatırım oldukları düşüncesiyle yaşlı kadınların eğitim veya mesleki eğitime layık
görmezler. Yaşlı kadınlar ayrıca, ne modern bilgi teknolojilerine ne de bunlara giden kaynaklara
erişimde eşit fırsatlara sahiptirler. Başta engelliler ve kenar mahallelerde yaşayanlar olmak üzere
yoksul yaşlı kadınların çoğu, eğitim hakkından mahrum bırakılmışlar ve yaygın veya örgün
84
eğitime ya hiç erişememiş ya da kısıtlı koşullarda erişebilmişlerdir. Okumaz-yazmazlık ve
matematiksel okumaz-yazmazlık, yaşlı kadınların kamu ve siyaset hayatına, ekonomiye tam
katılımlarını, bir dizi hizmet, hak ve dinlence-eğlence faaliyetine erişimlerini çok ciddi anlamda
kısıtlayabilmektedir.
20. Kayıtlı istihdamda yer alan kadın sayısı, görece çok azdır. Kadınlar ayrıca, aynı veya eşit
nitelikteki işler karşılığında daha az ücret almaktadır. Üstelik yaşamları boyunca istihdam
alanında karşılaştıkları toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık, ilerleyen yaşlarda kümülatif etkilerle
kendini göstererek yaşlı kadınları, yaşlı erkeklere kıyasla orantısız ölçeklerde daha düşük gelir ve
aylığa razı olmaya ve hatta gelirsiz kalmaya zorlamaktadır. Engelli Hakları Sözleşmesi’nin 28.
maddesinin 2 (b) bendinde, başta engelliler olmak üzere yaşlı kadınların sosyal güvenliğinin
sağlanması öngörülürken; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi yayımlandığı 19 sayılı
Genel Yorumunda herkesin işveren ve çalışan ödemeli emeklilik planları kapsamına alınmasının
(4. madde (b) bendi) mümkün olmaması nedeniyle, Devletlerin birçoğunda tüm masrafları
devletçe ödenen emeklilik planlarının yapılmasının gerekli olduğunu takdir eder. Ödenecek
emekli aylığının genellikle aktif çalışma yaşamı boyunca elde edilen kazanımlarla yakından
ilişkili olması nedeniyle, yaşlı kadınların emekli aylıkları, erkeklere oranla çoğu kez daha düşük
olmaktadır. Üstelik yaşlı kadınlar bilhassa, kendileri için zorunlu emeklilik yaşının erkeklerden
daha farklı olmasıyla sonuçlanan, yaş ve cinsiyete dayalı ayrımcılığın etkisi altında
kalmaktadırlar. Yaşlı kadınların arzu ettikleri takdirde çalışmaya devam etme ve koşullar
elveriyorsa, erkeklerle eşit düzeyde emeklilik geliri biriktirme haklarını korumak üzere, kadınlara
bir emeklilik yaşı opsiyonu tanınmalıdır. Birçok yaşlı kadının, bakıma muhtaç küçük çocukların,
eşlerinin/partnerlerinin ya da yaşlı ebeveynlerinin veya akrabalarının bakımını üstlendikleri ve
hatta zaman zaman bu sorumluluğu üstlenen tek kişi oldukları malumdur. Karşılıksız bakımın
maddi ve manevi maliyeti, nadiren fark edilmektedir.
21. Yaşlı kadınların kendi kaderlerini tayin etme ve sağlık hizmetlerinde rıza haklarına her zaman
saygı gösterilmemektedir. Yaşlı kadınlara verilen, uzun süreli bakım dâhil sosyal hizmetler, kamu
harcamalarının kesilmesiyle orantısız bir şekilde azalabilmektedir. Menopoz sonrası,
doğurganlığın yitimiyle ortaya çıkan rahatsızlık ve hastalıklar ile yaşla ilgili ve cinsiyete özgü
fiziksel ve ruhsal hastalıklar; araştırmalarda, akademik çalışmalarda, kamu politikalarında ve
hizmet tedarikinde göz ardı edilmektedir. Cinsel sağlık ve HIV/AIDS konularında yapılan
bilgilendirmeler, nadiren yaşlı kadınlar için kabul edilebilir, erişilebilir ve uygun bir şekilde
yapılmaktadır. Kayıt dışı sektörde çalıştıkları süre boyunca ve hiçbir karşılık talep etmeden
üstlendikleri bakım sorumluluğu süresince herhangi bir sigorta planına katkıda bulunmadıkları
için, yaşlı kadınların çoğunun özel sigortaları yoktur; ya da devlet kaynaklı emeklilik planlarının
kapsamına alınmamışlardır.
22. Yaşlı kadınlar, bakımını üstlendikleri çocukların ebeveyni ya da yasal vasisi sıfatını
taşımadıklarında, aile ödeneklerinden hak talep edememektedirler.
23. Mikro kredi ve finans planlarında genellikle, yaşlı kadınların bunlara erişebilmesini engelleyen
yaş kısıtlamaları veya diğer kriterler bulunmaktadır. Eve bağımlı olanlar dâhil çok sayıda yaşlı
kadın, kültürel faaliyetlerle dinlence-eğlence ve toplum etkinliklerine katılamamakta; böylece
toplum dışına itilmekte ve bu durum refahlarını olumsuz etkilemektedir. Çoğu kez, yaşamlarını
bağımsız olarak sürdürmeleri için gerekli olan kişisel yardım ve evlerini erişilebilirliğini
85
sağlamaya yönelik düzenlemeler ve hareket etmelerine yardımcı imkânlar dâhil yeterli barınma
koşullarının sağlanmasına yeterince özen gösterilmemektedir.
24. Pek çok ülkede yaşlı kadınların çoğunluğu, yaş ve yoksulluk düzeylerinden dolayı sosyal
hizmetlere erişimin daha zor olduğu kırsal kesimde yaşamaktadır. Bu kadınların büyük bir kısmı,
göçmen işçi olarak çalışan çocuklarının gönderdiği düzensiz, yetersiz miktarlarla geçinmekte
veyahut hiç para yardımı almadan yaşamlarını sürdürmektedirler. Su, yemek ve konut
mahrumiyeti, kırsal kesimde yaşayan yaşlı kadınların gündelik yaşamının bir parçası haline
gelmiştir. Gıda pahalılığı, -istihdamda yaşadıkları ayrımcılığın sonucu olarak- gelirlerin
yetersizliği, sosyal sigortalarının olmaması ve kaynaklara erişememeleri gibi faktörlerin bir araya
gelmesiyle, yaşlı kadınların yeterli ve düzgün gıdayı almaya güçleri yetmeyebilmektedir. Ulaşım
imkânlarına erişememeleri, yaşlı kadınların sosyal hizmetlere erişimlerini veya topluma ve
kültürel faaliyetlere katılmalarını engelleyebilmektedir. Bu tür alanlara erişim sıkıntısı, yaşlı
kadınların gelir düzeyinin düşük olması ve ihtiyaçlarına yanıt veren makul ve erişilebilir toplu
taşıma hizmeti sağlanmasına ilişkin kamu politikalarının yetersiz kalmasından
kaynaklanabilmektedir.
25. İklim değişikliği özellikle, sosyal normlar ve toplum hiyerarşisinde yardım ve kaynakların eşitsiz
dağılımının yanı sıra, psikolojik farklılıkları, fiziksel becerileri, yaşları ve cinsiyetleri nedeniyle
doğal afet durumlarında başta dezavantajlı konumda olan yaşlı kadınlar olmak üzere, kadınları
daha farklı bir şekilde etkilemektedir. Kaynaklara ve karar alma süreçlerine erişimlerinin kısıtlı
olması, kadınların iklim değişikliği karşısında savunmasızlığını da artırmaktadır.
26. Bazı kanunlar ve örfler, eşlerinin ölümü durumunda kadınlara miras hakkı ya da evlilikte edinilen
malları yönetme hakkı tanımamaktadır. Bazı hukuk sistemleri bu durumu, dullara merhumun mal
varlığından destek ödemesi yapılması gibi diğer ekonomik güvenceler vererek haklı
göstermektedir. Ancak, gerçekte bu tür hükümler nadiren uygulanmakta ve dul kadınlar, sıklıkla
bu haklardan mahrum bırakılmaktadır. Bazı kanunlarda yaşlı kadınlara bilhassa ayrımcılık
yapılmakta ve bazı dul kadınlar ise, “mallarının gasp edilmesiyle” mağduriyet yaşamaktadırlar.
27. Yaşlı kadınlar sömürüye ve fiil ehliyetlerinin kendi rızaları olmadan avukatlara ya da aile
fertlerine devredilmesiyle yaşadıkları ekonomik istismar gibi yollarla dâhil suiistimale özellikle
açıktırlar.
28. Komitenin 21 Sayılı Genel Tavsiyesinde (1994) , "çok eşli evliliklerin, kadının erkeklerle eşit
olma hakkını ihlal ettiği ve bu tür evliliklerin teşvik edilmemesi ve yasaklanmasına yetecek kadar
ciddi maddi ve manevi sonuçlarının olabileceği” (14. bent) belirtilmektedir Yine de, çok eşli
evlilik, birçok ülkede hala uygulanmaktadır ve çok sayıda kadın, çok eşli evlilik bağıyla bağlıdır.
Bu tür evliliklerde, doğurganlıklarının ve ekonomik etkinliklerinin sona erdiği düşünüldüğünde,
yaşça büyük eşler çoğu kez ihmal edilmektedirler.
Tavsiyeler
Genel Değerlendirme
29. Taraf Devletler, yaşlı kadınların toplum için önemli bir kaynak olduğunu kabul etmeli ve onlara
86
yönelik ayrımcılığı sonlandırmak üzere mevzuat çalışmalarının yapılması dâhil, tüm uygun
önlemleri alma yükümlülüğünü üstlenmelidirler. Taraf Devletler, Sözleşmenin 4. maddesinin 1.
bendi ile Komitenin 23 (1997) ve 25 (2004) Sayılı Genel Tavsiyelerine uygun olarak, yaşlı
kadınların siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel ve sivil hayata ve toplumun diğer alanlarına tam ve
etkin bir şekilde katılımını sağlamak üzere geçici özel önlemler dâhil toplumsal cinsiyete duyarlı
ve cinsiyete özgü politikalar benimsemeli ve önlemler almalıdırlar.
30. Taraf Devletler, kadınların yaşamları boyunca, insani ve/ veya doğal afetlerin yanı sıra, savaş ve
barış zamanlarında tam teşekkülü gelişim ve ilerlemelerini sağlamakla yükümlüdürler. Bu nedenle
Taraf Devletler, kadının tüm yönlerden gelişimi ve ilerlemesine yönelik hiçbir yasal hüküm,
politika ve müdahalenin yaşlı kadınlara yönelik ayrımcılık içermemesini sağlamalıdırlar.
31. Taraf Devletler yükümlülükleri kapsamında, kadına yönelik ayrımcılık meselesinin çok boyutlu
yapısını dikkate almalı ve toplumsal cinsiyet eşitliği ilkesinin mevzuat ve bunun pratikteki
uygulaması bakımından kadın yaşamının her evresinde geçerli olmasını sağlamalıdırlar. Bu
bağlamda, Taraf Devletlerin yaşlı kadınlara yönelik ayrımcılık barındıran mevcut kanun,
yönetmelik ve örfi hukuklarını yürürlükten kaldırmaları veya değiştirmeleri ve mevzuatlarında
yaşa ve cinsiyete dayalı ayrımcılığı yasaklamaları ısrarla tavsiye edilmektedir.
32. Kanun reformlarını ve politika oluşturulmasını desteklemek üzere kırsal alanda, çatışma
bölgelerinde yaşayanlar, azınlık gruplarına mensup olanlar ve engelliler dâhil yaşlı kadınların
durumu hakkında bilgi edinebilmek için Taraf Devletlerin yaşa ve cinsiyete göre ayrılmış veri
toplamaları, bunları analiz etmeleri ve yaygınlaştırmaları teşvik edilmektedir. Bu veriler, diğer
konuların yanında özellikle yoksulluk, okumaz-yazmazlık, şiddet, HIV/AIDS’le yaşayan ve bu
hastalıktan etkilenen kişilerin bakım işi dâhil karşılığı ödenmeyen emek, göç, sağlık hizmetine
erişim, barınma, sosyal ve ekonomik fayda ve yardımlar ile istihdam odaklı olmalıdır.
33. Taraf Devletler, yaşlı kadınların kendi hakları ve hukuki hizmetlere erişim yolları konusunda
bilgilendirilmelerini sağlamalıdırlar. Adli yardım sorumluları ve hukuk destek elemanlarının yanı
sıra, polise ve yargı mensuplarına yaşlı kadınların hakları konusunda eğitimler vermeli; kamu
kurum kuruluşlarında yaşlı kadınları etkileyen yaş ve cinsiyetle ilintili diğer konularda hassasiyet
geliştirmeli ve bununla ilgili eğitimler düzenlemelidirler. Bilgi edinme, hukuki hizmetler, etkili
çözüm ve tazminat imkânları engelli yaşlı kadınlar için de sağlanmalı ve eşit koşullarda
erişilebilirliği temin edilmelidir.
34. Taraf Devletler, yaşlı kadınların mülkiyet yönetim hakları dâhil hak ihlallerinin tazmini ve ihlalin
ortadan kaldırılmasını talep edebilmelerini sağlamalı ve bu kadınların keyfi veya ayrımcı
sebeplere dayanarak fiil ehliyetinden mahrum bırakılmasını önlemelidirler.
35. Taraf Devletler, iklim değişikliği ve afet riskini azaltma odaklı tedbirlerin toplumsal cinsiyete ve
yaşlı kadınların ihtiyaçlarına ve savunmasızlığına duyarlı olmasını sağlamalıdırlar.
Kalıp yargılar
36. Taraf Devletler, engelli olanlar dâhil yaşlı kadınların olumsuz kalıp yargılar ve kültürel
uygulamalar nedeniyle maruz kaldıkları fiziksel, cinsel, psikolojik, sözlü ve ekonomik istismarı
87
azaltmak amacıyla olumsuz kalıp yargıları ortadan kaldırmak ve yaşlı kadınlara önyargıyla
yaklaşan ve zarar veren sosyal ve kültürel davranış biçimlerini değiştirmekle yükümlüdürler.
Şiddet
37. Taraf Devletler, engelli olanlar dâhil yaşlı kadınları hedef alan ev içi şiddet, cinsel şiddet ve
kurumsal şiddet dâhil şiddetin adını koyan ve yasaklayan bir mevzuat hazırlamakla
yükümlüdürler. Taraf Devletlerin bir diğer yükümlülüğü ise, geleneksel uygulama ve inanışların
bir sonucu olarak işlenenler dâhil olmak üzere yaşlı kadınları hedef alan tüm şiddet suçlarını
soruşturmak, kovuşturmak ve cezalandırmaktır.
38. Taraf Devletler, silahlı çatışma zamanlarında yaşlı kadınlara uygulanan şiddet, silahlı çatışmaların
yaşlı kadınların hayatları üzerindeki etkisi ve yaşlı kadınların çatışmaların barışçıl yollarla
çözülmesine ve yeniden yapılanma süreçlerine yapabilecekleri katkıları, özellikle dikkate
almalıdırlar. Taraf Devletler ayrıca, cinsel şiddet, zorla yerinden edilme ve silahlı çatışmalarda
mültecilerin durumu hususlarını değerlendirirken, yaşlı kadınlara da gereğince yer vermelidirler.
Devletler bu konulardaki çözüm arayışlarında, Birleşmiş Milletlerin kadın, barış ve güvenlik
konularındaki ilgili kararlarını, özellikle de Güvenlik Konseyi’nin 1325 (2000), 1820 (2008) ve
1889 (2009) sayılı kararlarını göz önüne almalıdırlar.
Kamusal yaşama katılım
39. Taraf Devletler, yaşlı kadınlara kamusal ve siyasi yaşama katılma, tüm kademelerde mevki sahibi
olma fırsatı tanımalı ve seçimlere katılmak ve aday olabilmek için gerekli tüm belgelere sahip
olmalarını sağlamalıdırlar.
Eğitim
40. Taraf Devletler, her yaştan kadının eğitim alanında fırsat eşitliğine sahip olmasını, yaşlı kadınların
yetişkinlere yönelik eğitim ve yaşam boyu öğrenme fırsatlarından faydalanmalarını, kendileri ve
aileleri için sunulacak gerekli eğitimlerle bilgi edinmelerini garanti altına almakla yükümlüdürler.
Çalışma ve emeklilik olanakları
41. Taraf Devletler, yaşlı kadınların yaş veya toplumsal cinsiyet temelinde herhangi bir ayrımcılığa
maruz kalmadan, ücretli işler bazında istihdama katılımlarını kolaylaştırmakla yükümlüdürler.
Taraf Devletler, ayrıca, yaşlı kadınların iş yaşamında karşılaşacakları sorunların çözümüne özel
ilgi gösterilmesini, erken emeklilik ya da benzer çözümlere itilmemelerini garanti etmek
zorundadırlar. Bunun dışında, toplumsal cinsiyetle ilişkili ücret farklılıklarının yaşlı kadınlar
üzerindeki etkisini de izlemelidirler.
42. Taraf Devletler, kamuda ve özel sektörde emeklilik yaşı uygulamasında kadınlara karşı ayrımcılık
yapılmamasını sağlamakla yükümlüdürler. Dolayısıyla, emeklilik politikalarının, kadınların erken
emekliliği tercih ettiği durumlarda bile, herhangi bir yönüyle ayrımcı olmamasını ve aktif olarak
çalışma hayatına katılmış tüm yaşlı kadınların yeterli emeklilik gelirine erişimini sağlamak da
Taraf Devletlerin bir yükümlülüğüdür. Gerektiği yerde geçici özel önlemlere de başvurmak
88
yoluyla Taraf Devletler, emeklilik gelirlerini güvence altına almak için tüm önlemleri usulü
dairesinde almalıdırlar.
43. Taraf Devletler, çocuk bakım sorumluluğunu üstlenmiş olanlar da dâhil tüm yaşlı kadınların,
çocuk yardımı parası gibi sosyal ve ekonomik yardımlara; yaşlı anne baba ya da hısımlarının
bakımını üstlendikleri durumlarda ise gerekli her türlü desteğe erişimlerini sağlamalıdırlar.
44. Taraf Devletler, emeklilik maaşı bağlanmamış ya da sigorta primleri yetersiz olan tüm kadınlara,
erkeklerle eşit koşullarda ve yeterli miktarda, işveren ödemeli emekli aylığı bağlamalıdır.
Özellikle ücra veya kırsal yerleşimlerde yaşayanlar olmak üzere, yaşlı kadınlara devlet destekli
maaş verilmeli ve kadınların bu imkâna erişimi sağlanmalıdır.
Sağlık
45. Taraf Devletler, Komitenin kadın ve sağlık konulu 24 Sayılı Genel Tavsiyesine (1999) uygun
olarak yaşlı kadınların sağlık ihtiyaçlarının korunmasına ilişkin kapsamlı bir sağlık politikası
benimsemelidirler. Bu politikayla tüm yaşlı kadınlara, koşullar elverdiğince kullanıcı ücretlerinin
kaldırılması, geriatri hastalıkları konusunda sağlık çalışanlarının eğitilmesi, yaşla ilgili gelişen
bulaşıcı olmayan ve kronik hastalıkların tedavisi için ilaç tedarik edilmesi ve bağımsız
yaşayabilmeleri için gerekli bakım ve hafifletici (palyatif) bakım dâhil uzun süreli bakım ve
sosyal bakım hizmetleri aracılığıyla tüm yaşlı kadınlar için alım güçlerine uygun ve erişilebilir
sağlık hizmeti sağlanmalıdır. Uzun süreli bakımla ilgili yasal koşullar, sağlık problemlerinin baş
göstermesini önlemeye yönelik sağlıklı beslenme uygulamaları ve aktif bir yaşam tarzının
benimsenmesi gibi davranış ve yaşam tarzı değişikliklerini ve özellikle yaşlı kadınlar arasında en
yaygın olan hastalıkların izlemi ve tedavisi dâhil sağlık hizmetlerinin makul ücretler karşılığında
erişilebilirliğini özendiren açılımlar içermelidir. Sağlık politikaları ayrıca, engelli olanları dâhil
olmak üzere yaşlı kadınlara yönelik sağlık hizmetlerinin ücretsiz olmasını ve ilgili kişinin
bilgilendirilmiş rızasına tabi olarak sunulmasını sağlamalıdır.
46. Taraf Devletler, genç yetişkinlerin göçü dolayısıyla torunlarının ve ailelerinin bakıma muhtaç
diğer genç üyelerinin bakım yükümlülüğünü üstlenen kadınlar ve HIV/AIDS’le yaşayan veya
HIV/AIDS’ten etkilenen aile fertlerine bakan kadınların yanı sıra, azınlık mensubu ve engelli
kadınlara özellikle vurgu yaparak yaşlı kadınların fiziksel, zihinsel, ruhsal ihtiyaçlarına ve sağlıkla
ilgili gereksinimlerine uygun olarak geliştirilmiş özel programlar benimsemelidirler.
Kadınların ekonomik yönden güçlendirilmesi
47. Taraf Devletler, iktisadi ve sosyal hayatta yaşlı kadınlara yöneltilen ayrımcılığı tüm yönleriyle
ortadan kaldırmakla yükümlüdürler. Tarımsal kredi ve borçlanma imkânlarından faydalanmalarına
engel olan yaşa ve toplumsal cinsiyete dayalı tüm engeller kaldırılmalı ve yaşlı kadın çiftçiler ile
küçük arazi sahiplerinin kendilerine uygun teknoloji olanaklarına erişimleri sağlanmalıdır. Taraf
Devletler, yaşlı kadınlar için mikro kredili girişimciliği özendirmenin yanı sıra, özel destek
sistemleri ve kefaletsiz mikro kredi sağlamalıdırlar. Yaşlı kadınlara hizmet verecek dinlenceeğlence tesisleri kurulmalı ve eve bağımlı yaşlı kadınlara sosyal yardım hizmeti verilmelidir.
Taraf Devletler, kırsalda yaşayanlar dâhil olmak üzere yaşlı kadınların toplum faaliyetlerinin de
dâhil olduğu sosyal ve ekonomik faaliyetlere katılmalarını sağlamak üzere uygun fiyatlı ve uygun
89
koşullarda ulaştırma hizmeti sağlamalıdırlar.
Sosyal Yardımlar
48. Taraf Devletler, yaşlı kadınların özel gereksinimlerine hitap eden yeterli barınma koşullarına
erişimlerini sağlamak adına gerekli önlemleri almalı; yaşlı insanların hareket kabiliyetini
engelleyen ve onları evlerine mahkûm eden mimari ve sair tüm engeller ortadan kaldırılmalıdır.
Taraf Devletler, yaşlı kadınların mümkün mertebe evlerinde kalmaya devam ederek bağımsız
yaşamalarını sağlayacak sosyal hizmetleri sunmalıdırlar. Yaşlı kadınların konut hakları ve mal
mülk edinme haklarını olumsuz etkileyen kanun ve uygulamalar lağvedilmelidir. Taraf Devletler
ayrıca, yaşlı kadınları, zorla evlerinden tahliye edilmeye ve evsiz kalmaya karşı korumalıdırlar.
Kırsal kesimde yaşayan ve sair savunmasız yaşlı kadınlar
49. Taraf Devletler, yaşlı kadınların kırsal ve kentsel kalkınma planlarıyla ilgili süreçlere dâhil
edilmelerini sağlamalıdırlar. Taraf Devletler su, elektrik ve öteki hizmetlerin yaşlı kadınlara alım
güçlerine uygun koşullarda sunulmasını sağlamalıdırlar. Güvenli su kaynaklarına ve yeterli
koşullarda sıhhi tesisata erişimin artırılmasına yönelik politikalarla, ilgili teknolojilerin
erişilebilirliği ve fiziksel güç gerektirmeden kullanılabilmesi sağlanmalıdır.
50. Taraf Devletler, toplumsal cinsiyete ve yaşa duyarlı gerekli politikaları benimseyerek, ülkelerinde
yerlerinden edilmiş ve göçmen işçi olarak çalışan kadınların yanı sıra, mülteci konumunda
bulunan ve uyruksuz yaşlı kadınların korunmasını sağlamalıdırlar.
Evlilik ve aile yaşamı
51. Taraf Devletler, evlilik ve evliliğin feshi durumlarında mülkiyet ve miras konuları da dâhil olmak
üzere yaşlı kadınlara yönelik ayrımcılığa olanak tanıyan mevzuatın tamamını lağvetmekle
yükümlüdürler.
52. Taraf Devletler, mülkiyet ve miras bakımından yaşlı dul kadınlara ayrımcılık içeren mevzuat
hükümlerinin tamamını yürürlükten kaldırmalı ve onları mallarının gasp edilmesine karşı
korumalıdırlar. Sözleşmeden kaynaklanan akdi yükümlülüklerine uygun kanuni mirasçılık
kanunları kabul etmelidirler. Üstelik yaşlı kadınları rızaları alınmadan evlenmeye zorlayan
uygulamaları sonlandıracak önlemleri almalı ve varis sayılmaları için vefat eden eşlerinin erkek
kardeşiyle veya başka biriyle zorla evlendirilmeleri koşulunun aranmamasını sağlamalıdırlar.
53. Taraf Devletler, 21 Sayılı Genel Tavsiyeye uyarak çok eşli evlilikleri özendirmekten ve
uygulamaktan vazgeçmeli ve bu evliliklerde kocanın ölümü halinde, malvarlığının eşleri ve tüm
çocukları arasında eşit olarak paylaşılmasını sağlamalıdırlar.
90
Kadınlara Karşı Her Tür Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi
Kırk yedinci oturum
4–22 Ekim 2010
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin 2. Maddesi Uyarınca Taraf
Devletlerin En Temel Yükümlülüklerine İlişkin 28 Sayılı Genel Tavsiye Kararı
I. Giriş
1. Bu genel tavsiye kararı yoluyla Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (“Komite”), Taraf
Devletlere Komitenin kapsamlı hükümlerini ilgili ülke sınırları içinde hayata geçirmeleri doğrultusunda
yol ve yöntemler sunan Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesinin 2. Maddesi’nin
anlam ve kapsamının açıklanmasını hedeflemektedir. Sözleşme, Taraf Devletleri bu genel tavsiye kararını
ulusal ve yerel dillere çevirmesi ve Hükümetin tüm birimlerine, aralarında medya, üniversiteler ile insan
hakları ve kadın örgütleri ile kurumlarının da yer aldığı sivil toplumun her alanına geniş ölçüde yayması
için teşvik etmektedir.
2. Sözleşme uluslararası hukukun geliştirilmesini amaç edinen dinamik bir yapıya sahiptir. 1982’deki ilk
toplantısından bu yana Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi ile ulusal ve uluslararası
düzeylerde faaliyet gösteren diğer aktörler, Sözleşme’nin kapsamlı içeriğinin, kadına yönelik ayrımcılığın
kendine has doğasının ve bu türden bir ayrımcılıkla mücadele etmek için gereken farklı unsurların
netleştirilmesi ve anlaşılması yönündeki çabalara destek olmuşlardır.
3. Sözleşme herkesin insan haklarından yararlanmasını, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet temel alınarak
kadına uygulanan her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılmasını temin etmek üzere şekillendirilmiş olan çok
kapsamlı bir uluslararası insan hakları yasal çerçevesinin bir parçasıdır. Birleşmiş Milletler Şartı, İnsan
Hakları Evrensel Beyannamesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme,
Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme, Çocuk Hakları Sözleşmesi, Göçmen İşçilerin ve
Ailelerinin Haklarının Korunmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme ve Özürlü Kişilerin Haklarına İlişkin
Sözleşme sahip oldukları haklardan yararlanmak konusunda kadınların erkeklerle eşit haklara sahip
olduğunu garanti eden çok açık hüküm ve düzenlemeler içerirken, Her Tür Irksal Ayrımcılığın Sona
Erdirilmesine İlişkin Uluslararası Sözleşme gibi diğer uluslararası insan hakları anlaşmaları da cinsiyet ve
toplumsal cinsiyet üzerinden ayrımcılık yapılamayacağı anlayışını çok açık bir şekilde savunmaktadır.
Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 100 (1951) No’lu Kadınlar ve Erkekler için Eşit İşe Eşit Ücret
Sözleşmesi, 111 (1958) No’lu İstihdam ve Meslek Açısından Ayrımcılığa ilişkin Sözleşmesi ve 186
No’lu ( (1981) Kadın ve Erkek İşçiler için Fırsat Eşitliği ve Eşit Muamele: Ailevi Sorumlulukları Olan
Çalışanlara ilişkin Sözleşme, Eğitimde Ayrımcılığa ilişkin Sözleşme, Kadınlara Karşı Ayrımcılığın
Önlenmesi Sözleşmesi, Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, , Kahire Eylem Planı ile Pekin
Deklarasyonu ve Eylem Platformu da ayrıca kadınların erkeklerle eşit olması ve ayrımcılığa maruz
kalmamalarına ilişkin uluslararası yasal rejimlere katkı sağlamaktadır. Aynı şekilde, bölgesel insan hakları
düzenlemeleri uyarınca uygulamaya konan Devlet yükümlülükleri de uluslararası insan hakları
düzenlemelerini tamamlayıcı niteliktedir.
4. Sözleşme’nin temel amacı kadınlara karşı her türlü cinsiyete dayalı ayrımcılığın ortadan kaldırılmasıdır.
Sözleşme, siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni, ülke içi ve diğer alanlarda medeni durumlarına
91
bakılmaksızın ve erkeklerle eşit oldukları gerçeği temel alınarak kadınların erkeklerle eşit kabul edilmesi,
insan haklarından ve temel özgürlüklerden eşit şekilde yararlanmalarını garanti altına almaktadır.
5. Her ne kadar Sözleşme sadece cinsiyete dayalı ayrımcılığa göndermede bulunsa da, 1. maddenin yanı
sıra madde 2 (f) ve madde 5 (a)’nın de Sözleşme’nin genel olarak kadına yönelik toplumsal cinsiyete
dayalı ayrımcılığı da kapsadığı görülmektedir. Buradaki ‘’cinsiyet’’ kavramı kadınlar ve erkekler
arasındaki biyolojik farklılıklar anlamına gelir. ‘’Toplumsal cinsiyet’’ kavramı ise kadın ve erkek için
toplum tarafından biçimlendirilen kimlikleri, özellikleri, rolleri ve kadın ve erkek arasında hiyerarşik
farklılıkların doğmasını ve güç ve hakların erkeğin lehine ve kadının aleyhine olacak şekilde dağıtılmasına
yol açacak şekilde toplumun bu biyolojik farklılıkları sosyal ve kültürel açıdan anlamlandırmasını ifade
etmektedir. Kadın ve erkeğin toplum tarafından bu şekilde sosyal olarak konumlandırılması siyasi,
ekonomik, kültürel, dinsel, ideolojik ve çevresel faktörlerden etkilenir ve aynı şekilde bizzat kültür,
toplum ve topluluk tarafından değiştirilebilir. Sözleşmenin toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığa
uygulanması 1. Maddede yer alan ayrımcılık tanımıyla açık hale gelmektedir. Buradaki tanım kadının
insan haklarından ya da özgürlüklerden yeterince yararlanmasını engellemeye yönelik her tür ayrımcılık,
sınırlama ya da dışlamanın, ayrımcılık gibi bir amaç güdülmese bile, ayrımcılık teşkil ettiğini ortaya
koymaktadır. Bu ise daha önce var olan toplumsal cinsiyete dayalı dezavantajların ve kadınların
karşılaştığı eşitsizliklerin görmezden gelinmesi yüzünden, bu tür bir yaklaşımın kadınların insan
haklarından yararlanması üzerinde engelleyici bir etkisi olması ya da bu sonucu doğurması halinde kadın
ve erkeklerin eşit ya da nötr bir muamele görmesinin de kadına karşı ayrımcılık anlamına geleceğini
gösterir. Bu konuda Komite’nin bakış açısı, raporlarında sunduğu görüşler, genel tavsiye kararları, karar,
öneri, bildirileri ve İhtiyari Protokol üzerinden yürüttüğü soruşturmalar yoluyla açıkça görülebilir.
6. Taraf Devletlerin genel yasal yükümlülüklerinin doğasını belirlediğinden 2. Madde, Sözleşme’nin tam
olarak uygulanması açısından büyük önem arz eder. Taraf Devletlerin Sözleşmede belirtilen tüm haklara
ulusal düzeyde saygı duyulmasını temin etmekle yükümlü olmaları nedeniyle, 2. Maddede belirtilen
yükümlülükler, Sözleşmenin diğer önemli hükümleriyle ayrılmaz bir bütünlük arz eder.
7. Sözleşme’nin 2. maddesi 3, 4, 5 ve 24. maddeleriyle bir arada ve 1. Maddede yer alan ayrımcılık
tanımının ışığında okunmalıdır. Buna ek olarak, 2. maddede yer alan genel yükümlülüklerin kapsamı da
soruşturma süreçlerine ilişkin raporlar, bireysel vakalara ilişkin kararlar ve Komite tarafından yayımlanan
genel tavsiye kararları, sonuç gözlemler, , bakış açıları ve diğer bildirimlerin ışığında yorumlanmalıdır.
Sözleşme’nin genel ruhu Sözleşmede açık seçik bir şekilde belirtilmemiş olan ancak kadın erkek
eşitliğinin sağlanmasında belli bir etkiye sahip olan kadınlara yönelik ayrımcılığın belli bir türünü temsil
eden insan hakları unsurlarını da bünyesinde barındırır.
II. Taraf Devletlerin Yükümlülüklerinin Doğası ve Kapsamı
8. 2. Madde Taraf Devletlere kadınlara yönelik her türlü ayrımcılığı kınama çağrısında bulunurken, 3.
madde ise kadınların ‘gelişmesi ve ilerlemesini temin etmek üzere hemen her alanda Taraf Devletlerin
alması gereken en uygun tedbirlere atıfta bulunur. Bu hükümler yoluyla Sözleşme, kaleme alınması
esnasında belirlenmeyen yeni ayrımcılık türlerinin ortaya çıkışını da ön görür.
9. 2. Madde uyarınca Taraf Devletler, kadınların haklarına saygı duyma, haklarını koruma, kadınların
ayrımcılığa maruz kalmama haklarını ve eşitlik haklarını ifa etmelerini sağlamak üzere, Sözleşme’ de yer
alan yasal yükümlülüklerini yerine getirmelilerdir. Saygı duyma yükümlülüğü, Taraf Devletlerin
92
kadınların medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardan eşit şekilde yararlanmalarını doğrudan
ya da dolaylı olarak engelleyen yasalar, politikalar, düzenlemeler, programlar, idari düzenlemeler ve
kurumsal yapılanmalardan kaçınmalarını gerektirir. Koruma yükümlülüğü ise, Taraf Devletlerin özel
aktörler yoluyla kadınları ayrımcılığa karşı korumalarını ve cinslerden herhangi birinin üstünlüğü ya da
aşağıda olma anlayışını ve kadın ile erkeklerin rollerini kalıplaştıran önyargıları yaratan ve bunların
sürdürülmesine yol açan geleneksel ve benzeri tüm yaklaşımları doğrudan ortadan kaldırmayı hedefleyen
gerekli adımları atmasını gerektirir. . Yerine getirme yükümlüğü ise Taraf Devletlerin kadın ve erkeklerin
hem kanunen hem de fiili olarak eşit haklara sahip olmasını garanti altına almak üzere uygun olan
durumlarda Sözleşmenin 4. Maddesinin 1. Paragrafı ve Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesinin geçici özel önlemlere ilişkin 25 No’lu Genel Tavsiye Kararının 4. Maddesi ile uyumlu
olarak bir takım adımlar atmasını gerektirir. Bu da yol veya yöntem yükümlülüklerini ve sonuçlara ilişkin
yükümlülükleri gerektirir.
Devletlerin kadınların özel gereksinimlerini karşılamayı hedefleyen ve
erkeklerle eşit şartlar altında potansiyellerini tam anlamıyla gerçekleştirmelerine olanak tanıyan kamu
politikaları, programlar ve kurumsal çerçeveler geliştirerek kadınlara yönelik yasal yükümlülüklerini
yerine getirme sorumluluğuna sahip olduklarını gözden geçirmeleri gerekir. .
10. Taraf Devletler ihmalleri ya da yetersiz girişimler yüzünden kadınların ayrımcılıktan mağdur olmasına
asla izin vermemekle yükümlüdürler; bu tür ihmal ya da girişimler ister devlet tarafından isterse de özel
aktörlerce işlenmiş olsun Devletler, kadınlara yönelik ayrımcılığa karşı faal bir şekilde mücadele etmekle
de yükümlüdürler. Ayrımcılık devletlerin kadınların haklarının tam anlamıyla hayata geçirilmesinde
gerekli yasal düzenlemeleri almakta, kadın ve erkekler arasında eşitliğin gerçekleştirilmesine yönelik
ulusal politikalar geliştirmekte ve ilgili yasaları yürürlüğe koymada başarısız kalmasının sonucunda
meydana gelebilir. Aynı şekilde Taraf Devletler, genel olarak kadınlara ve özel olarak da daha savunmasız
ve kırılgan gruplarda yer alan kadınlara karşı her tür ayrımcılığa ilişkin istatistiksel bir veri tabanı ve
analiz sistemi oluşturmaya ve oluşturulan bu sistemleri de sürekli olarak geliştirmeye ilişkin uluslararası
bir sorumluluğa sahiptir.
11. Taraf Devletlerin yükümlülükleri, siyasi olaylar veya doğal felaketler nedeniyle yaşanan silahlı
çatışmalarda veya acil durumlar esnasında ortadan kalkmaz. Bu tür durumların kadınların en temel
haklarından eşit şekilde faydalanmaları üzerinde derin bir etkisi ve çok geniş çaplı sonuçları vardır. Taraf
Devletler, silahlı çatışmalar ve acil durumların söz konusu olduğu dönemlerde kadınların özel
gereksinimlerini karşılayabilecek belli stratejiler benimsemeli ve önlemler almalıdırlar.
12. Uluslararası hukuka tabii olsalar da, devletler esas olarak bölgesel yargı hakkını uygularlar. Taraf
Devletlerin yükümlülükleri bölgelerinde konumlandırılmasalar bile bölgelerinde veya etkili kontrollerinde
bulunan göçmenler, sığınmacılar, göçmen işçiler ve ülkesiz kişiler dahil tüm vatandaşlara ve vatandaş
olmayanlara eşit şekilde muamele etmeyi gerekli kılar. Taraf Devletler etkilenen kişinin kendi yetki
alanlarında olup olmamasına bakmaksızın insan haklarını etkileyen tüm faaliyetlerinden tamamıyla
sorumludur.
13. 2. Madde sadece doğrudan ya da dolaylı olarak Taraf Devletlerce kadınlara yönelik olarak uygulanan
ayrımcılığın yasaklanmasıyla sınırlı değildir. Bu madde aynı zamanda Taraf Devletlere özel aktörlerce
uygulanan ayrımcılıkla da mücadele etmek gibi bir yükümlülük atfeder. Bazı durumlarda özel aktörlerin
eylem ya da ihmalleri uluslararası hukuk uyarınca devletlerin sorumluluğu olarak mal edilebilir. Bu açıdan
Taraf Devletler Sözleşme’de tanımlandığı üzere, özel aktörlerin kadınlara karşı ayrımcılık içerisinde yer
almasını önlemekle yükümlüdürler. Taraf Devletlerin bu doğrultuda alması gereken en uygun tedbirler
93
arasında eğitim, istihdam, sağlık politikaları ve çalışma koşulları ve çalışma standartları ile özel aktörlerin
hizmet ya da imkânlar sunduğu bankacılık ya da emlak gibi diğer alanlarla ilgili olarak bu aktörlerin
faaliyetlerini düzenlemek yer alır.
III. 2. Maddede Yer Alan Genel Yükümlülükler
A. 2. Maddenin Genel Hatları
14. 2. Madde esas olarak şu şekildedir: “Taraf Devletler kadınlara karşı her tür ayrımcılığı kınamak ve
kadınlara karşı ayrımcılığın ortadan kaldırılması için en uygun araçlar yoluyla ve gecikmeksizin bir
politika benimsemekle yükümlüdürler.”
15. 2. Maddede Taraf Devletlere atfedilen ilk yükümlülük “kadınlara karşı her türlü ayrımcılığı kınama”
yükümlülüğüdür. Taraf Devletler ayrımcılığı derhal ve süreğen bir şekilde kınamakla yükümlüdürler.
Kendi idarelerindeki hükümetlerin her düzeyinde ve aşamasında kendi halkına ve uluslararası topluma
kadına yönelik ayrımcılığın her türü karşısında olduklarını ve tüm gücüyle kadınlara karşı yapılan
ayrımcılığı ortadan kaldırmaya kararlı olduklarını göstermekle yükümlüdürler. “Ayrımcılığın her türü”
ifadesi Taraf Devletlerin aralarında Sözleşme’de açık seçik bir şekilde tarif edilmeyen ya da henüz ortaya
çıkanların da yer aldığı ayrımcılığın her türüne karşı mücadele etme konusunda ihtiyatlı ve özenli olması
gerektiğinin altını çizer.
16. Taraf Devletler toplumdaki konumlarının güçlenmesi ve hukuki ve fiili olarak erkeklerle eşit haklara
sahip olmaları için kadınların haklarına saygı duymak, haklarını korumak ve onların ayrımcılığa maruz
kalmama haklarını kullanabilmelerini temin etmekle ve ilerleme ve gelişmelerini sağlamakla
yükümlüdürler. Taraf Devletler, kadınların doğrudan veya dolaylı olarak bir ayrımcılığa maruz
kalmamasını teminat altına almalıdır. Kadınlara yönelik doğrudan ayrımcılık açıkça cinsiyet ve toplumsal
cinsiyet farklılıklarını temel alan farklı muameleleri içerir. Kadınlara yönelik dolaylı ayrımcılık ise hukuk,
politika, program ya da uygulamaların teoride kadın ve erkekler arasında herhangi bir ayrım gütmemesi
ancak görünüşte nötr olan bu düzenlemelerin mevcut eşitsizlikleri değerlendirmeye almaması yüzünden
fiili olarak kadınların aleyhine ayrımcı bir etkisi olmasıyla sonuçlanan ayrımcılıktır. Dahası, dolaylı
ayrımcılık ayrımcılığın tarihi ve yapısal unsurlarını, kadınlar ve erkekler arasındaki eşit olmayan güç
ilişkilerini göz önüne almaktaki yetersizliği nedeniyle mevcut eşitsizliklerin daha da derinleşmesine yol
açabilir.
17. Taraf Devletler aynı zamanda gerek özel gerekse kamusal alanda kamu otoriteleri, hukuk sistemi,
kurumlar ve örgütler, ticari girişimler ya da şahıslar tarafından uygulanan ayrımcılığa karşı da kadınları
korumakla yükümlüdürler. Bu koruma girişimi ilgili mahkemelerce ve diğer kamu kurumlarınca
sağlanabilir ve uygun olan durumlarda müeyyide ve hukuki çözümlerle uygulamaya konabilir. . Taraf
Devletler ayrıca tüm hükümet organlarının eşitlik ilkelerine, cinsiyet ve toplumsal cinsiyete dayalı
ayrımcılığa tam anlamıyla vakıf olmalarını sağlamalı ve bu bağlamda yeterli eğitim ve farkındalık
programlarının düzenlenip sürdürülmesini de garanti altına almalıdırlar.
18. Kesişimsellik 2. Maddede yer alan Taraf Devletlerin genel yükümlülüklerinin kapsamını anlamak
açısından temel bir kavramdır. . Kadınların cinsiyet ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığa maruz
kalması ırk, etnik köken, din ya da inanç, sağlık, sosyal statü, yaş, sınıf, kast ve cinsel yönelim ile cinsel
kimlik gibi kadınları etkileyen diğer faktörlerle de ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır. . Toplumsal cinsiyet
ve cinsiyet temelli ayrımcılık bu türden gruplara dâhil olan kadınları farklı düzeylerde ya da erkeklerden
daha farklı şekillerde etkilemektedir. Taraf Devletler ayrımcılığın bu tür kesişimsel biçimlerinin ve ilgili
94
kadınlar üzerindeki negatif etkilerinin hukuksal olarak farkına varmalı ve bu tür ayrımcılığı
yasaklamalıdır. Aynı zamanda Taraf Devletler, uygun olan durumlarda Sözleşmenin 4. Maddesinin 1.
Paragrafı ve 25 No’lu Genel Tavsiye Kararı ile uyumlu olarak geçici özel tedbirler dâhil bu tür durumların
ortaya çıkmasını engellemek üzere politikalar ve programlar benimseyerek uygulamaya geçirmelidirler.
19. Kadınlara yönelik cinsiyet ve toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılık, kadınlara karşı şiddete ilişkin 19
No.lu Genel Tavsiye Kararında da belirtildiği üzere, sırf kadın olduğu için kadına yöneltilen şiddeti veya
kadını orantısız bir şekilde etkileyen şiddet olarak da özetlenebilecek olan cinsiyete dayalı şiddeti
içermektedir. Şiddet, kadınların erkeklerle eşit bir şekilde en temel hak ve özgürlüklerini kullanmaya
ilişkin kapasitelerini ciddi bir şekilde engelleyen bir ayrımcılık türüdür. Şiddet nerede meydana geldiğine
bakılmaksızın fiziksel, ruhsal ya da cinsel açıdan kadına zarar veren veya acı çekmesine neden olan, zarar
vermeye yönelik tehditler, zorlama ve özgürlükten mahrum bırakma gibi eylemleri ve aile içerisinde veya
kişiler arası ilişkilerde yaşanan veya Devlet ya da devlet organları tarafından uygulanan ya da göz
yumulan şiddeti içerir. Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, bu tedbirlerin açık bir biçimde şiddetten söz
edip etmemesine bakılmaksızın, Sözleşme’nin belli hükümlerini ihlal ediyor olabilir. Taraf Devletler bu
tür toplumsal cinsiyete dayalı şiddet girişimlerini önlemek, soruşturmak, kovuşturmak ve cezalandırmak
hususunda özen yükümlülüğüne sahiptir.
20. İfa etme yükümlülüğü, Taraf Devletlerin kadın haklarına erişimi kolaylaştırma ve bu hakların eksiksiz
bir biçimde hayata geçirme yükümlülüğünü içinde barındırır. Kadının insan hakları, 25 No.lu Genel
Tavsiye Kararının 4. Maddesinin 1. Paragrafı ile uyumlu olarak uygun olan durumlarda geçici özel
önlemlerin benimsenmesi yoluyla kadınların konumlarını geliştirmeyi ve eşitliğin sağlanmasını
hedefleyen somut, etkili politikalar ve programlar dâhil uygun yol ve yöntemlerle fiili ve gerçek eşitliğin
sağlanması yoluyla gerçekleştirilecektir.
21. Taraf Devletler, özel olarak kadın nüfusunun büyük bir kısmını oluşturdukları ve temel eğitime erişim,
kadın ticareti, kötü muamele, istismar ve şiddet gibi alanlardaki ayrımcılıklar karşısına çok daha
savunmasız oldukları için, genç kızların eşitlikle ilgili haklarını savunmakla da yükümlü kılınmışlardır.
Ayrımcılığın tüm bu türleri mağdurların ergenlik döneminde olması halinde daha da vahim bir hal
almaktadır. Bu açıdan, Taraf Devletler cinsel eğitim ve üreme sağlığı ile ilgili eğitim programları
hazırlayarak ve HIV/AIDS cinsel istismar ve genç kızlık dönemindeki hamileliğin önlenmesine ilişkin
programlar geliştirip düzenleyerek ergenlik çağındaki genç kızların özel gereksinimlerini dikkate
almalıdırlar. 22. Kadın erkek i eşitliğe ilişkin temel prensipler veya toplumsal cinsiyet eşitliği, cinsiyeti ne
olursa olsun, katı cinsiyet rolleri ve önyargıların yol açacağı sınırlandırmalar olmaksızın tüm insanların
kişisel yeteneklerini geliştirmek, profesyonel kariyerlerini devam ettirmek ve kalıp yargılar kendi
seçimlerini yapmak konusunda özgür olduğuna ilişkin bir kavramı oluşturur. . Taraf Devletler Sözleşme’
de kendilerine verilen yükümlülükleri hayata geçirirken toplumsal hakkaniyet kavramından ziyade kadın
ve erkek eşitliği ya da toplumsal cinsiyet eşitliği kavramını özellikle kullanmalıdırlar. Toplumsal
hakkaniyet ilgili ihtiyaçlarına göre bazı yargılamalarda kadın ve erkeğe eşit muamele anlamına gelen bir
kavram olarak kullanılır. Bu da eşit muamele veya hak, çıkar, sorumluluklar ve fırsatlar açısından eşdeğer
olarak farklı muameleleri içerebilir.
23. Taraf Devletler aynı zamanda “tüm olası ve uygun araçlar’’ yoluyla kadınlara karşı ayrımcılığı ortadan
kaldırmaya ilişkin bir politika gütmeyi de kabul ederler. Bu yükümlülük Taraf Devletlere hem belli yasal,
siyasi, ekonomik, idari ve kurumsal çerçevelere uygun olan hem de o devlet sınırları içerisinde kadınlara
yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılmasının önündeki belli engel ve dirençlere gerekli tepkileri
95
gösterebilecekleri bir politika geliştirmelerinde önemli bir esneklik sağlar. Tüm Taraf Devletler seçtikleri
belirli araçların uygunluğunu haklı gösterecek ve istenilen sonuç ve etkileri sağlayıp sağlayamayacağını
ortaya koyacak gerekçelere sahip olmalıdır. Nihai olarak bir Taraf Devletin Sözleşme’ de belirtilen insan
haklarının tam anlamıyla hayata geçirilmesi yönünde ulusal düzeyde gerekli tüm tedbirleri alıp almadığına
karar verecek olan Komitedir.
24. 2. Madde esas olarak Taraf Devletlerin kadınlara karşı ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına yönelik bir
politika benimsemelerine ilişkin yükümlülükleri içerir. Bu gereklilik bir Taraf Devletin Sözleşmeyi hayata
geçirmek konusundaki genel yasal yükümlülüğünün en önemli ve hassas bileşenidir. Bu ise Taraf
Devletlerin kadınların yasal ve fiili konumlarının acilen iyileştirip düzenlenmesi ve kadınlara yönelik her
tür ayrımcılığın ortadan kaldırılması ile kadınların erkeklerle eşit haklara sahip olması hedefini layıkıyla
yerine getirebilmek üzere bir politika geliştirip uygulamaya sokulması için somut adımlar atması anlamına
gelmektedir. Buradaki asıl vurgu durumun iyileştirilmesi ve Sözleşme’nin hedefleri doğrultusunda
kapsamlı bir tedbirler bütününün geliştirilip benimsenmesinin yanı sıra yeni ya da belirmekte olan
sorunları da içermeleri şartıyla bu tedbirlerin sürekli olarak genişletilmesi için de daima ileri doğru
adımlar atılmasıdır. Bu türden bir politika ulusal düzeyde yasalarla uyum içinde olunmasının ve birbiriyle
çatışan yasa hükümlerinin değiştirilip düzeltilmesinin de içinde yer aldığı anayasal ve hukuksal teminatlar
içermelidir. Aynı zamanda bu politikalar, resmi ve gerçek kadın erkek eşitliği ilkesinin gerçekleştirilmesi
için bir çerçeve sunan izlenmeleri ve uygulanmaları için kapsamlı eylem planları ve mekanizmaları gibi
diğer uygun tedbirleri de içermelidir
25. Benimsenen politika, Sözleşme ’de açık seçik bir şekilde belirtilmeyen tüm yaşam alanlarına da
uygulanabilecek kadar kapsamlı olmalıdır. Hem kamusal hem de özel ekonomik çevrelere olduğu kadar
ülke içindeki tüm kesimlere de uygulanabilir olmakla birlikte hükümetin tüm organları (yönetim, yasama
ve yargı) ile yine hükümetin tüm aşamalarının üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getirme hususunu
teminat altına almalıdır. Taraf Devletlerin özgül şartlarına uygun düşen ve gerekli olan tüm tedbirleri de
bünyesinde barındırmalıdır.
26. Bu politikalar, Taraf Devletlerin idaresi altındaki kadınları ( vatandaş olmayanlar, göçmenler,
sığınmacılar ve ülkesiz kadınlar dâhil olmak üzere) toplum tarafından en fazla dışlanan ve kesişen
ayrımcılığın değişik türlerinden en fazla zarar gören kadın gruplarına özel bir önem atfederek hak sahibi
olarak tanımlamalıdır.
27. Bu politikalar kadınların hem birey hem de grup olarak Sözleşmede yer alan haklarına ilişkin bilgilere
erişmelerini ve bu haklar üzerinde etkin bir şekilde hak iddia edebilmelerini ve haklarını
geliştirebilmelerini teminat altına almalıdır. Taraf Devletler ayrıca kadınların bu politikanın geliştirilmesi,
uygulanması ve izlenmesi sürecine aktif bir şekilde katılmasını da garanti altına almalıdır. Bu amaçla
insan haklarına ve kadın sivil toplum örgütlerinin bu politikanın hayata geçirilmesi ve geliştirilmesine
ilişkin layıkıyla bilgilendirilmesi, doğru yönlendirilmesi ve aktif bir rol üstlenmelerini sağlayacak
kaynaklarla donatılması da önemlidir.
28. Bu politika göstergeler, ölçütler ve zaman çizelgeleri oluşturacak, tüm ilgili aktörler için tatmin edici
kaynaklar temin edecek ve aksi halde ise bu aktörlere üzerinde anlaşılan ölçüt ve hedeflere ulaşılmasında
gerekli rolü oynamalarını sağlayacak şekilde eylem-ve-sonuç odaklı olmalıdır. Bu amaçla, bu politikanın
tüm yönleriyle fonlanabilmesini sağlamak üzere politika hükümetin bütçe süreçlerine dâhil edilmelidir.
İlgili cinsiyete göre ayrıştırılmış verileri toplayacak, etkin bir izleme imkânı sağlayacak, sürekli olarak
gelişip evrimleşmesini kolaylaştıracak ve mevcut tedbirlerin yenilenip değiştirilmesine ve uygun
96
düşebilecek yeni tedbirlerin tespit edilmesine izin verecek mekanizmaların ortaya konulmasına da olanak
sağlamalıdır. Dahası bu politikalar, hükümetin yürütme kanadında gerekli girişimleri başlatacak,
koordineyi sağlayacak ve Sözleşme uyarınca Taraf Devletlerin sahip olduğu yükümlülükleri tam
anlamıyla yerine getirebilmek üzere gerekli olan yasama, politika ve programların hazırlanması ve
uygulanmasını gözetleyecek güçlü ve odaklanmış birimlerin (kadınlara yönelik ulusal bir mekanizmanın)
oluşturulmasını da teminat altına almalıdır. Bu kurumlar hükümetin en üst makamlarına doğrudan tavsiye
ve analizler sunmak konusunda yetki sahibi kılınmalıdır. Bu politika aynı zamanda ulusal insan hakları
kurumları ya da bağımsız kadın örgütleri gibi bağımsız izleme örgütlerinin kurulmasını veya mevcut
ulusal örgütlerin Sözleşme tarafından garanti altına alınan haklarının teşvik edilip korunmasını da teminat
altına almalıdır. Politika ayrıca ticari girişimler, medya, şirketler ve toplumsal gruplar ile bireylerin de
aralarında yer aldığı özel sektörü de girişimlere dâhil etmeli ve katılımlarını sağlamak üzere Sözleşme’nin
hedeflerini özel ekonomik sektörde de gerçekleştirmek amacıyla tedbirler benimseme sürecinde yer
almalarını sağlamalıdır.
29. “Gecikmeksizin” ifadesi Taraf Devletlerin mümkün olan her araçla bu politikanın gerçekleştirilmesini
sonuna kadar takip etme yükümlülüğünün ivedi bir nitelik taşıdığı gerçeğini ifade eder. Bu dil koşulsuz
olmakla birlikte Sözleşmenin onaylanması veya Sözleşmeye erişimin sağlanmasıyla birlikte Devletlerin
üzerine düşen yükümlülükleri hiçbir gecikme veya kasti olarak uygulamada değişikliğe mahal verecek bir
seçim imkânı tanımaz. Siyasi, sosyal, kültürel, dinsel, ekonomik veya devlet bünyesindeki diğer
tasarruflar veya kısıtlamalar gibi sebepler dâhil hiçbir sebeple gecikmenin mazur gösterilemeyeceğini
anlatır. Taraf Devletlerin kaynak sorunlarıyla karşılaştığı ya da Sözleşmede belirtilen yükümlülüklerin
yerine getirilmesinde teknik desteğe ya da başka uzmanlık alanlarında yardıma gereksinim duyduğunda,
bu zorlukların üstesinden gelmek üzere uluslararası işbirliği için harekete geçmesi en doğru görevi
olacaktır.
B. (a) ve (g) Bentleri
30. 2. Madde Taraf Devletlerin Sözleşmeyi genel olarak uygulamaya koyma yükümlülüğünü ifade eder.
Burada sözü edilen kapsamlı gereklilikler 2 (a)- (g)’de ve Sözleşme’nin tüm diğer kapsamlı maddelerinde
belirtilen özel yükümlülüklerin yerine getirilmesinde ihtiyaç duyulan genel çerçevenin şekillenmesini
sağlar.
31. 2. Maddenin (a), (f) ve(g) bentleri kadınlara yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılması politikasının bir
parçası olarak Taraf Devletlerin yasal koruma sağlaması ve ayrımcı yasa ve düzenlemeleri değiştirmesi ya
da kaldırmasına ilişkin yükümlülüklerini düzenler. Taraf Devletler anayasada yapılacak düzeltmeler veya
daha başka uygun yasal yöntemler aracılığıyla kadın erkek eşitliği ve ayrımcılık yapmama ilkesinin daha
muntazam ve uygulanabilir bir statüyle iç hukuka yerleştirilmesini sağlamalıdır. Taraf Devletler aynı
zamanda Sözleşme uyarınca kadınların hayatlarının her alanında ve yaşamları süresince karşılaştıkları
ayrımcılığı yasaklayan yasal düzenlemeler uygulamaya koymalıdırlar. . Taraf Devletler içinde kadına
karşı ayrımcılık barındıran mevcut yasa, düzenleme, görenek ve uygulamaları da değiştirmek ya da
tamamen ortadan kaldırmak üzere gerekli adımları atmakla yükümlüdür. Aralarında özgürlükleri
ellerinden alınmış kadınlar, lezbiyenler, özürlü kadınlar, zorla fuhuş yaptırılan kadınlar, dullar ve yaşlı
kadınların da yer aldığı belli kadın grupları medeni hukuk ve ceza hukuku, düzenlemeler ve örf ve teamül
hukuku üzerinden yapılan ayrımcılıklar karşısında özellikle savunmasızdır. Sözleşmeyi kabul eden ya da
taraf olan Devletler Sözleşmeyi iç hukuklarıyla bütünleştirme ve ulusal düzeyde Sözleşme hükümlerinin
uygulanabilirliğini sağlamak amacıyla iç hukuk düzeninde Sözleşmeye yasal işlerlik kazandırma
yükümlülüğünü kabul etmiş olurlar. Sözleşmede yer alan hükümlerin ulusal düzeyde doğrudan
97
uygulanabilmesi sorusu bir anayasa hukuku sorusudur ve iç hukuk düzeni içerisinde yer alan anlaşmaların
durumuna bağlıdır.
Komite, Sözleşme uyarınca kadınların yaşamları boyunca hayatlarının her
alanlarında ayrımcılığa maruz kalmama ve eşitlik haklarının Sözleşmenin otomatik olarak iç hukuk
düzeninin bir parçası olduğu veya iç hukukun belli bir kısmıyla bütünleştirildiği Devletlerde daha çok
korunduğu görüşünü benimsemektedir Komite Sözleşme’nin ülke hukukunun bir parçası olmadığı
Devletlere, Sözleşme’nin 2. maddesinde yer alan hakların layıkıyla hayata geçirilmesini kolaylaştırmak
amacıyla genel eşitlik yasası gibi tedbirler aracılığıyla Sözleşmeyi ülke hukukunun kısmen de olsa bir
parçası haline getirme çağrısında bulunur.
32. 2. Maddenin (b) bendi, Taraf Devletlerin ayrımcılığı yasaklayan ve kadın erkek eşitliğini teşvik eden
mevzuatın Sözleşmeye aykırı olarak ayrımcılığa maruz kalan kadınlar için uygun çözümler sunduğunu
temin etmelerine ilişkin yükümlülüğünü içerir. Bu yükümlülük Sözleşme dâhilindeki hakları ihlal edilen
kadınlara Taraf Devletlerin tazmin sağlanmasını gerektirir. Tazmin olmaksızın uygun çözümlerin
sağlanması yükümlülüğü tam anlamıyla yerine getirilmiş sayılmaz. Bu tür çözümler maddi yardımlar,
zararın tazmini, rehabilitasyon ve eski toplumsal konumun geri verilmesi; kamusal özür, kamusal anma ve
ihlallerin tekrarlanmayacağı gibi tatmine yönelik tedbirlerin de aralarında bulunduğu farklı tazmin
biçimlerini, ilgili yasalarda ve uygulamalarda yapılacak değişiklikleri ve kadınların insani haklarını ihlal
edenlerin yasalar önüne çıkarılmasını içerir.
33. 2. Maddenin 2(c) bendine göre, Taraf Devletler mahkemeler tarafından Sözleşmede yer alan
yükümlülükler doğrultusunda mümkün olan en uygun koşullarda eşitlik ilkesinin hayata geçirilmesini ve
bu yöndeki yasaların uygulanmasını temin etmek zorundadırlar. Ancak, bunu yapmanın mümkün
olmadığı hallerde, mahkemeler ulusal dini ve örfi yasalar dâhil ulusal yasalarla, Sözleşme’de belirtilen
Taraf Devletlerin yükümlülükleri arasında görülen tutarsızlıklarla ilgili olarak yetkililerin dikkatini
çekmelidirler çünkü ülke içi hukuk asla Taraf Devletlerin uluslararası yükümlülüklerini yerine getirme
girişimlerindeki yetersizliklerinin bir bahanesi olarak kullanılamaz.
34. Taraf Devletler kadınların resmi görevliler ya da özel aktörler tarafından Sözleşmeye aykırı olarak
işlenen ayrımcılık eylemlerine ilişkin şikâyetlerinde eşitlik ilkesinden rahatlıkla yararlanmalarını teminat
altına almakla yükümlüdür. Taraf Devletler ayrıca gerekli olan durumlarda kadınların yetkin bağımsız ve
tarafsız mahkemelerce adil olarak çözülecek düşük maliyetli, erişilebilir ve uygun zamanlı yasal yardım
ve destek almalarını da temin etmek durumundadır. Kadınlara yönelik ayrımcılığın aynı zamanda yaşama
hakkı ve fiziksel dokunulmazlık, aile içi şiddet ve diğer şiddet türleri gibi diğer insan hakları ihlallerini de
beraberinde getirmesi hallerinde Taraf Devletler suçluları mahkeme önüne çıkarmak ve en uygun cezaya
çarptırmak üzere soruşturma ve yargılama süreçlerini devreye sokmakla yükümlüdür. Taraf Devletler
kadınları eşitlikle ilgili hakları konusunda eğitmek ve ayrımcılık karşısında çözüm yolları aramaya dönük
girişimlerinde onlara yardım etmek üzere yasal kaynaklar sunanbağımsız kadın örgütlerini ve girişimlerini
mali açıdan desteklemelidir.
35. 2. Maddenin (d) bendi, Taraf Devletlerin doğrudan ya da dolaylı olarak kadınlara yönelik ayrımcılık
içeren eylem veya uygulamalarda bulunmaktan imtina etmesi yükümlülüğünü de getirir. Taraf Devletler
devlet kurumlarının, organlarının, yasaların ve politikaların kadınlara karşı açıkça ya da doğrudan
herhangi bir ayrımcılık içinde olmamasını da temin etmekle yükümlüdür. Ayrıca ayrımcılığa meydan
veren ya da bunun üzerinde bir şekilde etkisi bulunan tüm yasa, politika ya da eylemlerin mutlaka ortadan
kaldırılmasını da sağlamalıdır. .
98
36. 2. Maddenin (e) bendi, Taraf Devletlere herhangi bir kamu birimi ya da özel aktör tarafından yapılan
ayrımcılığı ortadan kaldırma yükümlülüğü düzenler. Bu bağlamda uygun olarak addedilen tedbirler
anayasal ya da hukuksal tedbirlerle sınırlı değildir. Taraf Devletler ayrıca kadınlara yönelik ayrımcılığın
ortadan kaldırılmasına ve kadın erkek eşitliğinin uygulamada da hayata geçirilmesine yönelik tedbirler
almakla da yükümlüdürler. Bunlar arasında kadınların Sözleşme’de geçen haklarının ihlali durumunda suç
duyurusu yapmasına izin veren ve etkili çözüm yollarına erişimini sağlayan; kadınların tedbirlerin
geliştirilmesi ve uygulanmasına faal bir şekilde katılmasına olanak tanıyan; hükümetin ülke içindeki
sorumluluğunu garanti altına alan; eğitim sistemi yoluyla ve toplum içinde Sözleşme’nin hedeflerini
destekleyen ve eğitim sisteminin gelişmesini sağlayan; insan hakları çalışmalarını ve kadınlara yönelik
sivil toplum örgütlerini teşvik eden; gerekli ulusal insan hakları örgütleri ve diğer mekanizmaları hayata
geçiren ve son olarak da benimsenen tedbirlerin kadınların günlük yaşamında büyük bir farklılık
yaratmasını sağlamak üzere yeterli idari ve mali desteği sağlayan tedbirler yer alır. Taraf Devletlerin
üzerine düşen yükümlülükleri kadınların haklarının yasalar nezdinde erkeklerle eşit bir temelde geliştirilip
desteklenmesini ve yetkili ulusal mahkemeler ve diğer kamu örgütleri aracılığıyla kadınların herhangi bir
ayrımcılık karşısında etkin bir şekilde korunmasını ve kadınların herhangi bir şahıs, kurum ya da ticari
girişim tarafından ayrımcılığa uğramaması için mümkün olan tüm uygun tedbirlerin alınmasını garanti
etmelerini de gerekli kılar.
IV. Taraf Devletlere Tavsiyeler
A. Uygulama
37. “Uygunluğun” gerekliliklerini yerine getirmek üzere Taraf Devletlerce benimsenen araçlar kadınların
ayrımcılığa uğramama ve erkeklerle eşit haklara sahip olma haklarına saygı duymak, korumak,
geliştirmek ve hayata geçirmek üzere Sözleşmede yer alan genel yükümlülüklerin tüm boyutlarıyla
gerçekleştirilmesini de hedeflemelidir. Bu bakımdan Sözleşme’nin 2. maddesinde ve diğer maddelerinde
geçen ”uygun araçlar” ve “uygun tedbirler” terimleri Taraf Devletlerin aşağıdaki şu tedbirleri almasını
gerekli kılar:
(a) Sözleşmeyi ihlal eden herhangi bir politika, uygulama ya da tedbirin icra edilmesi, teşvik edilmesi, göz
yumulması ya da uygulanmasından mutlaka kaçınılması (saygı);
(b) Aralarında evde ve toplumda yaşanan ihlallerin de olduğu Sözleşme ihlallerinin önlenmesi,
yasaklanması ve cezalandırılmasına yönelik adımları atılması; bu türden ihlallerin mağdurlarına en uygun
tazmin programlarının sunulması (korumak);
(c) Konuyla ilgili geniş çaplı bilgilendirmeler sağlanması ve Sözleşmede yer alan ilgili yükümlülüklerin
desteklenmesi (teşvik);
(d) Cinsiyete dayalı ayrımcılığın önlenmesi ve uygulamada cinsiyet eşitliğinin yerleştirilmesine yönelik
özel tedbirlerin benimsenmesi (hayata geçirmek);
38. Taraf Devletler ayrıca uygulamaya dönük olarak aşağıdaki tedbirleri de benimsemelidir:
(a) Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu ile uyumlu bir biçimde yeterli beşeri ve mali kaynaklar tahsis
edilerek ulusal eylem planları, diğer ilgili politika ve programların oluşturulması ve uygulanması yoluyla
toplumsal kadınların eşitliğinin sağlanması. ;
99
(b) Eşitlik ve ayrımcılık yapmama ilkelere saygı duyulmasını sağlamak üzere kamu çalışanlarına yönelik
davranış kurallarının oluşturulması;
(c) Eşitlik ve ayrımcılık yapmama ilkelere ilişkin Sözleşmede yer alan hükümlerin uygulandığı mahkeme
kararlarının geniş çaplı olarak duyurulmasının sağlanması;
(d) Hükümet organlarını, kamu çalışanlarını ve özellikle de hukuk sistemi ile hukuk personelini hedef alan
Sözleşme ilkeleri ile hükümlerine ilişkin özel eğitim ve bilgilendirme programlarının yürütülmesi;
(e) Kadın erkek eşitliği konusunda toplumun eğitilmesine yönelik programlara medyanın dâhil edilmesi;
kadınların ayrımcılığa maruz kalmaksızın eşitlik hakları ve Sözleşmeyi uygulamak üzere Taraf Devletçe
alınan önlemler ve Taraf Devlet raporlarına ilişkin Komite tarafından sunulan sonuç gözlemler hususunda
farkındalık sahibi olmalarının sağlanması;
(f) Kadınların insan haklarının hayata geçirilmesine yönelik girişimlerin mevcut durumu ve ne ölçüde
ilerlediği hakkında geçerli göstergeler geliştirmek ve cinsiyete göre ayrıştırılmış ve Sözleşme’nin özel
hükümleriyle ilgili veri tabanları oluşturmak.
B. Hesap verilebilirlik
39. Taraf Devletlerin 2. maddede belirtilen yükümlülüklerin uygulanmasına ilişkin hesap verilebilirlikleri,
hükümetlerin tüm birimlerinin girişim ya da ihmalleri yoluyla tespit edilir. Hükümet güçlerinin hem üniter
hem de federal düzeyde devredilmesi ve dağıtılması yoluyla gücün merkeziliğinin ortadan kaldırılması
durumu, Taraf Devletlerin ulusal ya da federal hükümlerinin yargı yetkisi dâhilindeki kadınlara yönelik
yükümlülüklerini yerine getirmekteki doğrudan sorumluluğunu ne indirger ne de ortadan kaldırır. Her
halükarda, Sözleşme’yi onaylayan veya Sözleşmeye taraf olan Taraf Devletler yargı alanlarındaki tüm
bölgelerde yükümlülüklerin layıkıyla hayata geçirilmesinden tamamen sorumludur. Herhangi bir yetki
devri sürecinde, Taraf Devletler yetki devri yapılmış otoritelerin Sözleşme’de belirlenen yükümlülükleri
yerine getirebilecek gerekli mali, beşeri ve diğer kaynaklara sahip olduğundan emin olmalıdırlar. Taraf
Devletlerin hükümetleri Sözleşme’yi layıkıyla uygulamak üzere ellerinde belli bir güç tutmalı ve
Sözleşme uyarınca hiçbir ayrımcılığa mahal verilmeksizin kadınların insan haklarından eşit şekilde
yararlanmasını sağlamak üzere kalıcı koordinasyon ve izleme mekanizmaları oluşturmalıdır. Ayrıca,
adem-i merkeziyetçilik ve yetki devrinin farklı bölgelerde kadınların haklardan istifade etmesine yönelik
bir ayrımcılığa neden olmayacağını temin eden tedbirler bulunmalıdır.
40. Sözleşmenin etkin bir şekilde hayata geçirilmesi Taraf Devletlerin hem vatandaşlarına hem de
toplumun diğer üyelerine karşı ulusal ve uluslararası düzeylerde hesap verebilmelerini gerekli kılar. Bu
hesap verebilirlik işlevinin etkili bir şekilde çalışması için en uygun mekanizma ve kurumların devreye
sokulması gereklidir.
C. Çekinceler
41. Komite 2. maddeyi Sözleşme’de Taraf Devletlere atfedilen yükümlülüklerin temel dayanağı olarak
değerlendirir. Komite bu açıdan prensipte 2. Maddeye ya da 2. Maddenin alt maddelerine ilişkin
çekinceleri Sözleşme’nin hedefleri ve amacı ile çelişkili bulur ve bu bakımdan da 28. maddenin 2.
paragrafı uyarınca bu durumun kabul edilemez olduğu sonucuna varır. 2. Maddeye ya da 2. maddenin alt
maddelerine ilişkin çekinceleri olan Taraf Devletler sözleşmenin uygulanmasında bu çekincelerin pratik
etkilerini izah etmek durumundadırlar ve bu çekinceleri bir an önce ortadan kaldırmak gayesiyle bu
çekinceleri daima değerlendirmek üzere atılan adımları belirtmelilerdir.
100
42. Taraf Devletlerin 2. madde ya da 2. maddenin alt maddelerine ilişkin bir çekincesinin olması gerçeği,
uluslararası hukuk altında Taraf Devletlerin imzaladıkları ya da taraf oldukları diğer insan hakları
anlaşmalarının ve kadınlara yönelik ayrımcılığın önlenmesine yönelik örfi uluslararası insan hakları
hukuku düzenlemelerinin kendilerine atfettiği yükümlülüklerden kurtulabileceği anlamına gelmez.
Sözleşme’nin hükümlerine yönelik çekincelerle Taraf Devletler tarafından imzalanan ya da taraf olunan
diğer uluslararası insan hakları anlaşmaları bünyesindeki benzer yükümlülükler arasında bir tutarsızlığın
söz konusu olması halinde, Sözleşmeye yönelik çekincelerini bu çekinceleri ortadan kaldırmak üzere
yeniden gözden geçirilmesi gerekir.
101
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi
Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin 16. Maddesi’ne İlişkin Genel
Tavsiyeler
I.
Evlilik ve aile ilişkileri ile bunların bozulmasının ekonomik sonuçları
29.Genel Tavsiye Kararı
Genel Bilgiler
1. Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi’nde de belirtildiği üzere, aile toplumun temel birimidir 42.
Sosyal ve yasal bir yapıtaşı olmanın yanı sıra, çeşitli ülkelerde dini bir yapıtaşı olarak
karşımıza çıkar. Aynı zamanda da ekonomik bir yapıdır. Aileye ilişkin olarak yürütülen
piyasa araştırması, aile yapılarının, aile içerisinde toplumsal cinsiyet temelli iş bölümü ve aile
kanunlarının kadınların ekonomik refahını en az emek piyasası yapıları ve emek kanunları
kadar etkilediğini ortaya koymuştur. Gerçekte kadınlar ailelerinin ekonomik varlığından ve
kazanımlarından sıklıkla ailenin diğer fertleriyle eşit düzeyde faydalanamamakta ve ailenin
dağılması halinde genellikle erkeklerden daha büyük bir bedel ödemekte ve özellikle çocuklu
kadınlar bilhassa Devletin ekonomik güvenlik ağının olmadığı veya çok kısıtlı olduğu
yerlerde, dul kalmalarıyla birlikte yoksullukla karşı karşıya kalabilmektedirler.
2. Kadına yönelik diğer ayrımcı tutumların tamamının temelinde aile içi eşitsizlik yatar ve bu
eşitsizlik sıklıkla ideoloji, gelenek ve kültür kisvesi altında haklı gösterilir. Taraf Devletlerin
hazırladığı raporların incelenmesi sonucunda; birçok devlette evlilikte eşlerin hak ve
sorumluluklarının, kadına ayrımcılıkla yaklaşan ve Sözleşmede öngörülen ilkelere ters düşen
medeni kanun veya teamül hukuku prensiplerine göre; ya da bu kanun ve uygulamaların bir
kombinasyonu ile düzenlendiği görülmüştür.
3. Mevzuatlarında bu tür yasal düzenlemeler bulunan Taraf Devletlerin çoğu, 2. ve 16.
Maddelere bütünüyle veya kısmen çekince koymuşlardır. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın
Önlenmesi Komitesi, Sözleşme’nin konusu ve amacına uygun olmadığı için geçersiz saydığı
bu çekincelerin ulaştığı boyuttan duyduğu kaygıyı tekrar tekrar dile getirmiştir. Komite sözü
edilen Taraf Devletlere çekincelerini kaldırmaları ve hukuk sistemlerindeki medeni, dini, örfi
ya da etnik kanunları ya da tüm bunların uyguladıkları herhangi bir kombinasyonunu
Sözleşme’nin geneline veya özel olarak 16. Maddesi’ne uygun şekilde düzenlemeleri yönünde
ısrarla çağrı yapmaktadır.
4. Komite’nin evlilik, boşanma, ayrılık ve ölümün kadınlar açısından ekonomik sonuçlarına olan
ilgisi günbegün artmaktadır. Bazı ülkelerde yapılan araştırmalarda, erkeklerin boşanma ve/ya
ayrılık sonrasında gelir kaybı çok az veya daha azken; birçok kadının hane gelirlerinde ciddi
bir kayıp olduğu ve varsa, sosyal yardıma bağımlılığının arttığı görülmüştür. Dünya
genelinde, kadının aile reisliğini üstlendiği haneler, yoksulluk eğilimini en yüksek olduğu
hanelerdir. Bu hanelerin durumu; piyasa ekonomisi ve krizleri, kadının ücretli işgücüne
katılımının artırılması ve kadın işgücünün düşük ücretli işlerde yığılması, Devletler içinde ve
arasında süreğen gelir eşitsizliği, boşanma oranlarının ve bilfiil evliliklerin artması, sosyal
güvenlik sistemleri reformları veya yeni reformların başlatılması ve hepsinin de ötesinde
kadın yoksulluğunun devam etmesi gibi küresel gelişmelerden kaçınılmaz olarak
42
Karar Tasarısı 217 A (III), madde 16 (3).
102
etkilenmektedir. Ailenin ekonomik refahına yaptıkları katkılara rağmen, kadınların ekonomik
alanda ikincil konumlanmaları, sıklıkla bakmakla yükümlü oldukları kişilere olan
sorumluluklarından kaynaklanmak üzere, aile ilişkilerinin her kademesine sirayet etmiştir.
5. Her ne kadar ailelerin ekonomik yapılarında çok büyük bir çeşitlilik gözlense de; kadınlar,
hem gelişmiş hem de gelişen ülkelerde aile ilişkilerinde ve bu ilişkilerin kopmasını takiben
ekonomik açıdan daha kötü etkilenen taraf olmaktadır. Sözde ekonomik statüyü iyileştirmek
için tasarlanmış olan sosyal güvenlik sistemleri de kadına karşı ayrımcılık yapabilmektedir.
II.
Genel tavsiyenin amacı ve kapsamı
6. Sözleşme’nin 16. Maddesi’nde, evliliğin kurulduğu tarihte, evlilik süresince ve boşanma veya
ölüm nedeniyle evliliğin feshinde kadına yönelik ayrımcılığın önlenmesi öngörülmektedir.
Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi 16. Maddeyi birçok yönüyle açıklayan ve
9. ve 15. Maddeler ile ilişkisini ele alan 21 Sayılı Genel Tavsiyeyi 1994 yılında kabul etmiştir.
21 Sayılı Genel Tavsiye ’de, 16. Madde’nin (l) ve (h) bentlerinde evlilik akdinin ve akdin
feshinin ekonomik boyutlarına spesifik olarak atıf yapıldığı belirtilmiştir. Bu yeni genel
tavsiye, 21 Sayılı Genel Tavsiye, 27 Sayılı Genel Tavsiye gibi ilgili diğerleri ve Komite
içtihadında açıkça belirtilen ilkeler üzerine inşa edilmiştir. Metinde, Sözleşme’nin 1.
Maddesi’nde yer alan ayrımcılık tanımını hatırlatılarak, Sözleşme’nin 2. Maddesi ile 28 Sayılı
Genel Tavsiyede öngörülen hukuki ve siyasi önlemlerin alınması yönünde Taraf Devletlere
çağrı yapılır. GT 21’in kabulünden bu yana yaşanan, bazı Taraf Devletlerce kayıtlı
birlikteliklere ve/ya bilfiil evliliklere ilişkin kanunların kabul edilmesi ve bu tür birliktelikler
yaşayan çiftlerin sayısının artması gibi sosyal ve hukuki gelişmeler de ele alınmaktadır.
7. Kadınların aile içerisinde eşitlik hakkı, diğer insan hakları antlaşma organlarının ilgili diğer
genel yorumlarında da belirtildiği üzere dünyaca kabul görmektedir: İnsan Hakları
Komitesi’nin kadınların ve erkeklerin eşit haklara sahip olmasına ilişkin 28 Sayılı Genel
Yorumu (özellikle 23-27. bentler) ve ailenin korunması, evlenme hakkı ve eşler arasında
eşitliğe ilişkin 19 Sayılı Genel Yorumu; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’nin
kadın erkeğin tüm sosyal, ekonomik ve kültürel haklardan eşit yararlanmasına ilişkin 16
Sayılı Genel Yorumu (özellikle 27. bendi) ile sosyal, ekonomik ve kültürel haklar konusunda
ayrımcılık yapılmamasına dair 20 Sayılı Genel Yorumu. Pekin Eylem Platformu 43 ve Binyıl
Kalkınma Hedefleri 44 de aile içinde eşitliğe bir temel ilke olarak atıfta bulunmaktadır.
8. Komite, kadına yönelik ayrımcılığın önlenmesi için Taraf Devletlerin eşitliği resmiyete
dökmenin yanı sıra hayata geçirmelerinin gerektiği yönündeki kararını sürekli
tekrarlamaktadır. Resmi eşitlik, görünürde kadına ve erkeğe eşit davranan toplumsal cinsiyet
ayrımcılığı gözetmeyen kanun ve politikaların kabul edilmesiyle sağlanabilir. Gerçek eşitlik
ise; ancak Taraf Devletlerin kanun ve politikaların uygulanmasını ve etkilerini inceleyip kadın
dezavantajlarını ve dışlanmışlığını dikkate alarak eşitliğin gerçekten hayata geçirilmesiyle
sağlanabilir. Aile ilişkilerinin ekonomik boyutları dikkate alındığında; gerçek bir eşitlik
43
Dördüncü Dünya Kadın Konferansı Raporu, Pekin, 4-15 Ekim 1995 (BM yayını, Satış No. E.96.IV.13), chap. I, resolution
1, annex II, para. 61 (kritik ilgi alanı: kadın ve yoksulluk)
44
Bkz. Karar Tasarısı 55/2; ayrıca Milenyum Projesi, hedef 3, solution 55/2; http://www.unmillenniumproject.
org/goals/index.htm.
103
yaklaşımı eğitim ve istihdamda ayrımcılık, işin gerekleri ile aile ihtiyaçlarının uyumluluğu ve
toplumsal cinsiyet klişeleri ile toplumsal cinsiyet rollerinin kadının ekonomik kapasitesi
üzerindeki etkisi gibi konuları ele almalıdır.
9. Bu genel tavsiye, aile ilişkilerinin ekonomik fayda ve maliyeti ile bu ilişkilerin kopmasının
getirdiği ekonomik sonuçların kadınlar ve erkekler tarafından eşit olarak paylaşıldığı meşru ve
hakiki bir eşitlik rejiminin kurulmasında Taraf Devletlere rehberlik edecektir. Sözleşme’nin
Taraf Devletler tarafından aile içinde ekonomik eşitliğin dikkate alınarak uygulanması için bir
değerlendirme normu oluşturacaktır.
III.
Anayasal ve Yasal Çerçeve
10. Bir dizi Taraf Devletin anayasası veya yasa çerçevelerinde hala (evlilik, boşanma, evlilik
mallarının paylaşımı, miras, vesayet, evlat edinme ve diğer konuları ilgilendiren) aile durumu
kanunlarının, ayrımcılığı yasaklayan anayasa hükümlerinden muaf olduğu öngörülmekte veya
aile durumuyla ilgili hususlar, Taraf Devlet bünyesindeki etnik ve dini topluluklara ayrılmakta
ve atfedilmektedir. Bu gibi durumlarda, anayasal eşit koruma hükümleri ve ayrımcılık
içermeyen hükümler kadınları, örfi teamüller ve dini kanunların etkisinde kalan evliliğin
ayrımcı etkilerine karşı koruyamamaktadır. Bazı Taraf Devletler, eşit koruma hükümlerine ve
ayrımcılık gözetmeyen hükümlere yer veren anayasalar kabul etmekle birlikte; medeni kanun,
dini kanun, etnik gelenekler veya bir kanun ve uygulamalar kombinasyonuyla düzenlenmiş
aile hukuku rejimlerinin ayrımcı yönlerini ortadan kaldırmak üzere mevzuatlarını revize
etmemiş ya da yasalar kabul etmemişlerdir. Tüm bu anayasal ve yasal çerçeveler ayrımcı
özellik göstermektedir, madde 5, 15 ve 16 ile birlikte Sözleşme’nin 2. Maddesi’ne ters
düşmektedir.
11. Taraf Devletler kadın erkek eşitliğini anayasa güvencesi altına almalı aile ilişkilerinde ayrımcı
kanun ve uygulamaları koruyan veya muhafaza eden tüm anayasal muafiyet kaidelerini
ortadan kaldırmalıdır.
Çoklu aile hukuku sistemleri
12. Taraf Devletlerin bazıları, etnik köken veya din gibi kimlik faktörlerini temel alarak farklı
bireylerin farklı aile durumu kanunlarına tabi tutulduğu çoklu hukuk sistemleri
uygulamaktadır. Hepsi olmasa da Taraf Devletlerin bazılarının da belirli koşullarda veya
tarafların seçimiyle uygulanabilen bir sivil kanunnameleri bulunmaktadır. Ancak bazı
devletlerde, bireylere kimlik bazlı aile durumu kanunlarının uygulanmasıyla ilgili seçim şansı
tanınmayabilmektedir.
13. Bireylerin kendi Devletlerinin ya da topluluklarının kanun ve teamüllerinde yüceltilen adına
karşı ayrımcılık olgusuna karşı çıkma özgürlükleri gibi, dini ya da örfi mensubiyet veya
uygulama bazında seçim yapma özgürlüklerinin ölçüsü de çeşitlilik göstermektedir.
14. Komite, kimliğe dayalı aile durumu kanun ve teamüllerinin kadına karşı ayrımcılığı
kalıcılaştırdığı ve hukuk sistemlerindeki çok başlılığın sürdürülmesinin başlı başına kadına
104
karşı ayrımcılık teşkil ettiği yönündeki endişesini sürekli olarak dile getirmektedir. Özel
kanunların ve teamüllerin uygulanması veya gözetimine ilişkin olarak bireye seçim hakkı
tanınması ise ayrımcılığı şiddetlendirmektedir.
15. Taraf Devletler Sözleşme ve Komite’nin genel tavsiyelerinin gereklerine uygun olarak, eşler
ve partnerle arasında dini veya etnik kimlik veya mensubiyetlerine bakılmaksızın eşitliği
sağlayacak yazılı aile kanunlarını ya da aile durumu kanunlarını kabul etmelidir. Aile
hukukunda birliğin sağlanamadığı durumlarda, aile durumu kanunları sistemi, ilişkinin
herhangi bir düzeyinde dini kanunun, etnik teamüllerin ya da medeni kanunun uygulanmasına
ilişkin olarak bireylere seçim şansı tanımalıdır. Şahsi kanunlar, temel kadın erkek eşitliği
ilkesini düzenlemeli ve evlilik ve aile ilişkilerine ilişkin tüm konularda kadına karşı her türlü
ayrımcılığın ortadan kaldırılması için Sözleşme hükümlerinin bütünüyle uyumlaştırılmalıdır.
IV.
Çeşitli aile formları
16. 21 Sayılı Genel Tavsiye, 13. Bendinde birçok aile formunun olduğu kabul edilir ve bütün
sistemlerde aile içinde “hem kanunen hem de özel olarak” eşitlik yükümlülüğünün altını çizer.
17. BM sistemindeki diğer organların birbiri ardı sıra gelen beyanları, “’aile’ kavramının geniş
anlamda ele alınması gerektiği” 45 yönündeki bu anlayışı teyit eder niteliktedir. İnsan Hakları
Komitesi 28 Sayılı Genel Yorumunda “ailenin çeşitli formları” 46nı tanımaktadır. Genel
Sekreterlik Uluslararası Aile Yılı izinde hazırladığı raporunda (bkz. A/50/370, 14. bent),
“ailelerin ülkeler nezdinde ve ülkeler arasında farklı formlar aldığını ve farklı işlevler
üstlendiğini” doğrulamaktadır.
18. Taraf Devletler, tüm farklı aile formları ve aile ilişkilerinin cinsiyete ve toplumsal cinsiyete
dayanan ayrımcı yönlerine çözüm getirmekle yükümlüdürler. Ataerkil gelenek ve
yaklaşımların üzerine eğilerek, aile hukuklarını ve politikalarını, birey ve toplum yaşamının
“kamu alanına” giren alanlarında yapılan kadına karşı ayrımcılık incelemesine açmalıdırlar.
19. Evlilikler, Devlet tarafından uygun görülebilen çeşitli örf, tören ve ritüellerle
kurulabilmektedir. Resmi nikah, yalnızca Devlet tarafından onaylanır ve tescil edilir. Dini
nikah, dini hukukta öngörülen törenlerin gerçekleştirilmesi ile kıyılır. Örfi evlilik ise,
tarafların mensubu olduğu toplulukların benimsediği törenlerin yapılmasıyla gerçekleşir.
20. Bazı Taraf Devletler, dini ve örfi evliliklerin geçerli sayılması için resmi kayıt altına
alınmasını şart koşmaz. Tescil edilmemiş evlilikler mevut koşullara göre düzenlenecek bir
evlilik sözleşmesi, törenin yapıldığına dair tanık beyanları ya da diğer yollarla ispat edilebilir.
45 Yeterli konut hakkına ilişkin 4 Nolu Genel Yorum (Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi Madde 11). Bkz. E/1992/23, ek
III, para. 6.
46 CCPR/C/21/Rev.1/Add.10, para. 27: “Madde 23 bağlamında ailenin tanınmasının yürürlüğe girmesi hususunda, evli olmayan çiftler ve çocukları
ile bekar ebeveynler ve çocukları da dahil farklı aile formları olduğunun kabul edilmesi ve bu bağlamda kadınlara eşit muamelede bulunulmasının
sağlanması önemlidir (bkz. 19 Sayılı Genel Yorum, para. 2). Tek ebeveynli aileler sıklıkla, bir ya da daha fazla sayıda çocuğunun bakımını üstlenen
bekar bir kadından oluşmaktadır ve Taraf Devletler, kadının ebeveynlik görevlerini benzer durumdaki bir erkekle eşit temelde yerine
getirebilmesi için ne gibi önlemlerle destek verildiğini anlatmalıdırlar.
105
21. Dini ya da örfi hukukla çok eşli evliliklerin onaylandığı bazı Taraf Devletlerde, tekeşlilik
olarak tabir edilen resmi nikâh da uygulanmaktadır. Resmi nikâhın uygulanmadığı hallerde,
çok eşliliğin görüldüğü topluluklarda kadınların rızaları sorulmaksızın henüz değilse bile en
azından potansiyel olarak çok eşli bir evliliği kabul etmekten başka şansları
olmayabilmektedir. Komite, 21 Sayılı Genel Tavsiyesinde, çok eşliliğin Sözleşmeye aykırı
olduğunu ve bu uygulamadan “vazgeçilmesi ve yasaklanması” gerektiğini mütalaa etmiştir.
22. Bazı Taraf Devletler, kanunlarında medeni birlikteliğe de yer verir ve tarafları arasındaki hak
ve sorumlulukları belirler. Devletler medeni birlikteliklere, değişen ölçeklerde sosyal yardım
ve vergi yardımı da yapabilmektedir.
23. Bilfiil evlilikler tescil edilmemekte ve sıklıkla herhangi bir hak doğurmamaktadır. Ne var ki;
bazı Devletler bilfiil evlilikleri tanımakta ve onlar için kapsamları ve derinliği çeşitlilik
gösteren eşit hak ve sorumluluklar tanımaktadır.
24. Önemli sayıda Taraf Devlette belirli ilişki formları (sözgelimi eşcinsel ilişkiler) hukuken,
sosyal veya kültürel olarak kabul edilmemektedir. Ancak, bu ilişkilerin bir bilfiil birliktelik,
medeni birliktelik ya da evlilik olarak tanındığı durumda, Taraf Devlet bu ilişkilerde
kadınların ekonomik haklarının korunmasını sağlaması gerekmektedir.
Tescil edilmemiş örfi/dini evlilikler
25. Evliliklerin tescil edilmesiyle, evlilik akdinin boşanma veya ölümle feshedilmesi halinde
eşlerin mülkiyet hakları koruma altına alınmaktadır. Sözleşme, Taraf Devletleri bir evlilik
tescil sistemi kurmak ve bunu tam teşekküllü bir şekilde uygulamakla yükümlü kılar. Ancak,
birçok Taraf Devlette ya evliliğin tescil edilmesine ilişkin yasal bir yükümlülük tesis
edilmemiş; ya da mevcut tescil yükümlülükleri uygulanmamaktadır. Bu durumlarda, eğitim ve
altyapı eksikliğinin kayıt işlemini güçleştirdiği durumlar dâhil kayıt yaptırmaması dolayısıyla
bireylere ceza yaptırımı uygulanmamalıdır.
26. Taraf Devletler, evliliklerin kayıt altına alınması yükümlülüğünü yasayla tesis etmeli ve bu
amaçla etkili bilinçlendirme faaliyetleri yapmalıdır. Kayıt şartlarına ilişkin eğitimler yoluyla
uygulamayı yerleştirmeli ve yetki sınırlarındaki tüm bireylerin bu sisteme erişimi için gerekli
altyapıyı oluşturmalıdır. Taraf Devletler, evliliğin tesis edildiğine dair kanıtları güvenceli
koşulların sağlandığı durumlarda kayıttan başka diğer yollarla da sağlamalıdır. Devlet, bu tarz
evliliklerde, kadınların kayıt durumuna bakmaksızın haklarını korumalıdır.
Çok eşli evlilikler
27. Komite, 21 Sayılı Genel Tavsiyesinin “çok eşli evlilik bir kadının bir erkekle eşit olma
hakkını ihlal eder ve kadın ve bakmakla yükümlü olduğu bireyler üzerinde çok ciddi duygusal
ve finansal sonuçları olabilir; dolayısıyla bu evlilikler yasaklanmalı ve teşvik edilmemelidir.”
hükmünün yer aldığı 14. paragrafını tekrar teyit eder. Komite, birçok Taraf Devlette çok eşli
evliliklerin bu genel tavsiyenin kabul edilmesinden bu yana varlığını sürdürüyor olmasından
duyduğu endişeyi sürekli olarak dile getirmektedir. Komite yayınladığı sonuç gözlemlerinde,
çok eşliliğin kadının ve çocuklarının insan hakları ve ekonomik refahına etki eden ciddi
sonuçlarına dikkat çekmekte ve bu evliliklerin lağvedilmesi için ısrarla çağrı yapmaktadır.
106
28. Taraf Devletler, çok eşli evliliklerin lağvedilmesi için gereken bütün hukuk ve politika
önlemlerini almalıdır. Yine de, Komite’nin 28 Sayılı Genel Tavsiyesinde de belirttiği üzere,
“çok eşlilik, birçok Taraf Devlette varlığını sürdürmektedir ve halihazırda geçerli çok eşli
evlilik bağına tabii çok sayıda kadın vardır.” Buna göre, çok eşli evlilikler yaşayan kadınlar
için Taraf Devletler ekonomik hakların korunması amacıyla gerekli önlemleri almadır.
Medeni birliktelikler
29. Medeni birlikteliği tanıyan Taraf Devletler, mevzuatlarında bu tür birliktelikler için öngörülen
ekonomik konularda eşler arasında hak ve sorumluluk paylaşımını eşit temelde yapmalı ve
eşlere karşı eşit bir yaklaşım benimsemelidir. Aşağıda yer alan tavsiyeler, yasal düzenlerinde
medeni birliktelikleri tanıyan Taraf Devletlerde gereken değişikliğin yapılması koşuyla
uygulanmaktadır.
Bilfiil birliktelikler
30. Kadınlar bir takım nedenlerle fiili ilişkiler kurarlar. Bazı Devletler partnerin vefatı veya
ilişkinin sonlanması gibi bazı hususlarda bu birlikteliklerin tanınmasına ilişkin yasal çerçeve
sunarlar. Bu ve benzer durumlar için yasal çerçevelerin bulunmadığı yerlerde ise kadın
hanenin devamı ve diğer kazançların biriktirilmesine katkıda bulunmuş olsa bile ilişki
sonlandığında ekonomik risklerle karşı karşıya kalabilir.
31. Komite 21 No’lu genel tavsiye kararının 16. Maddesine bağlı olarak fiili birlikteliklerde
kadınlara yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılmasının Taraf Devletin yükümlülükleri arasında
bulunduğunu belirlemiştir. Bu ve benzer birlikteliklerin bulunduğu ve partnerlerden herhangi
birinin başka bir kimseyle evli olmadığı veya kayıtlı bir birlikteliklerinin bulunmadığı
Devletlerde, Komite Taraf Devletlere bu birliktelik içerisinde yer alan kadınların ve birliktelik
sonucu doğan çocukların durumlarını tasavvur etmesini ve onların ekonomik haklarını
korumak üzere gerekli tedbirleri almasını tavsiye eder.
V.
Aile oluşumunun ekonomik yönleri
32. Taraf Devletler evlilik birliği kurmaya hazırlanan kimseleri, bu evlilik ilişkisinden ve ölüm
veya boşanma gibi nedenlerle birliğin bozulmasından doğabilecek ekonomik sonuçlar
hususunda bilgilendirmelidir. Kayıtlı partnerliğin bulunduğu ülkelerde ise devlet aynı
hususlarda partnerleri bilgilendirmelidir.
Evliliğin gerekliliği olarak başlık parası (payment and preferment)
33. 21 No’lu genel tavsiye kararının 16. Paragrafında Komite, bazı Taraf Devletlerin kadınların
kendi özgür iradeleriyle eş seçme hakkı ihlali olan ‘’evliliğin başlık parasıyla
düzenlenmesine’’ izin verdiğine dikkat çeker. ‘’Başlık parası’’ geline veya ailesine damat
veya damadın ailesi tarafından verilen nakit para, mal veya hayvanlardan oluşan işlemler veya
gelin veya gelinin ailesi tarafında damada veya damadın ailesine verilen benzer ödemeler
olarak adlandırılır. Bu uygulama evliliğin geçerli olması adına hiçbir şekilde gerekli
olmamalıdır, bu ve benzer düzenlemeler Taraf Devletçe uygulanabilir kabul edilmemelidir.
107
Akitler: evlilik öncesi ve evlilik sonrası anlaşmalar
34. Bazı sistemlerde evlilikler veya diğer geçerli birliktelik türleri yalnızca yazılı bir akit ile
gerçekleştirilebilirler. Bazı sistemler evlilik öncesinde veya evlilik süresince edinilecek
mülkiyetlere ilişkin sözleşmeli anlaşma seçeneğine imkân tanırlar. Devletler, pazarlık
gücündeki ağır eşitsizlikler nedeniyle kadınların normal standartlar altında yada varsayılan
koşullarda yapacakları bir evliliğin kendilerine sağlayacağı korumadan daha az korumaya
mecbur bırakılmayacağını temin etmelidirler.
35. Devletler, evliliğin sonlanması sonrasında evliliğe ait ve diğer mülkiyetlerin dağılımına ilişkin
özel akitli düzenlemeler yapma imkânı sağlıyorsa, ayrımcılığı önlemek, kamu düzenine
saygıyı sağlamak ve eşit olmayan pazarlık gücünün suiistimalini önlemek ve her bir eşi gücün
kötüye kullanılmasından korumak üzere gerekli olan tedbirleri almalıdırlar. Bu koruyucu
önlemler, bu çeşit anlaşmaların yazılı olması veya diğer resmi gereksinimlere sahip olmasını;
sözleşmenin usulsüz bulunması durumunda geriye dönük olarak geçerliliğini yitirmesi,
finansal ve diğer çözümlerin sağlanmasını içerebilir.
İlişki esnasındaki ekonomik boyutlar
36. Bazı Devletler evlilik süresince mülkiyet yönetimine ilişkin ayrımcı sistemlerini
sürdürmektedir. Bazıları ise erkeğin aile reisi olduğunu belirten yasaları içinde barındırır ve
sonuç olarak erkeğe tek ekonomik özne rolünü yükler.
37. Topluluk mülkiyetinin norm olduğu yerlerde evlilik mülkiyetinin yarısı kendilerine ait olsa da
kadınlar mülkiyetlerini yönetme hakkına sahip olamayabilirler. Birçok hukuk sisteminde
kadınlar bireysel olarak kendi sahip oldukları mülkiyetleri yönetme hakkını saklı tutabilirler
ve evlilik süresince ayrı mülkiyetler biriktirip yönetebilirler. Ancak, kadının ekonomik
faaliyetleri yoluyla biriktirilen mülkiyetler evlilik idaresine ait olarak düşünülebilir ve kadın
bu mülkiyeti yönetmek üzere tanınmış bir hakka sahip olmayabilir. Kadının kendi gelirine
sahip olmasına rağmen durum bu şekilde olabilir.
38. Taraf Devletler, her iki çiftin de evlilik mülkiyetlerine eşit erişimlerini ve hukuki olarak bu
mülkiyetleri eşit bir biçimde yönetmesini sağlamalıdır. Taraf Devletler, kadınların ayrı veya
evlilik birliğine ait olmayan mülkiyetlere sahip olma, edinme, yönetme ve bunlardan
faydalanma hususunda erkeklerle eşit haklara sahip olmasını sağlamalıdır.
İlişkinin sonlanmasıyla doğan ekonomik ve mali sonuçlar
Boşanma nedenleri ve ekonomik sonuçlar,
39. Bazı hukuki sistemler boşanma nedenleri ve boşanmanın ekonomik sonuçları arasında
doğrudan bir bağlantı kurar. Kusura dayalı boşanma rejimleri kusur durumunun söz konusu
olmaması durumunda mali hakları koşul olarak sunabilir. Bunlar eşlerine ilişkin mali
yükümlülüklerini ortadan kaldırmak üzere kocaları tarafından suiistimal edilebilir. Birçok
hukuk sisteminde kusura dayalı boşanma tefhim edilen eşlere mali destek hak olarak
verilmez. Kusura dayalı boşanma, boşanmanın temeli olarak kadından erkeğe kıyasla daha
büyük ihanet kanıtı istenmesi gibi kadınlar ve erkekler için farklı standartlar içerebilir. Kusura
VII.
108
dayalı boşanmanın ekonomik çerçevesi çoğunlukla mali olarak bağımlı olan kadının
dezavantajına işler.
40. Taraf Devletler:
•
•
•
Eşlerine yönelik yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınmak üzere erkekler
tarafından suiistimal edilebilecek boşlukları ortadan kaldırmak amacıyla boşanma
nedenleri ve mali sonuçları birbiriyle ilişkilendiren hükümleri gözden geçirmeli;
Evlilik süresince kadın tarafından aile ekonomisinin refahına sağlanan katkıların
tanzimini sağlamak üzere kusura dayalı boşanmalara ilişkin hükümleri gözden
geçirmeli;
Boşanmanın temeli olarak kadından erkeğe kıyasla daha büyük ihanet kanıtı istenmesi
gibi kadınlar ve erkekler için farklı standartları ortadan kaldırmalıdır.
41. Bazı hukuki rejimler eşin veya ailesinin, ödeme veya eşya olarak karşı tarafa verilen başlıklar
veya evlilik oluşumunun bir unsuru olan ve boşanan kocaya eşit ekonomik gereksinimler
yüklemeyen diğer ödemelerin kocaya veya ailesine geri vermesini gerektirir. Taraf Devletler,
bir boşanma gerçekleştirmek üzere karı ve kocaya eşit şekilde uygulanmayan herhangi bir
koşulu gidermelidir.
42. Taraf Devletler evlilik ilişkinin sonlanmasına yönelik ilkeleri ve usulleri, boşanmanın
ekonomik yönlerine ilişkin ilkeler ve usullerden ayırmalıdır. Kadınların boşanmak amacıyla
ekonomik haklarından feragat etmelerini önlemek amacıyla mahkeme giderleri ve avukatlık
ücretlerini ödemek için gerekli koşullara sahip olmayan kadınlara ücretsiz hukuki yardım
sağlanmalıdır.
Ayrılık ve boşanma nedeniyle evliliğin sonlanması
43. Evliliğin sonlanmasıyla ortaya çıkan mali sonuçlara ilişkin birçok kanun, gelenek ve
uygulamalar iki kategoride sınıflandırılabilir: boşanma veya ayrılık sonrası mülkiyet dağılımı
ve idaresi. Kanunların nötr olmasına bakılmaksızın bölünmeye tabi evliliğe ait mülkiyetin
sınıflandırılması, mali olmayan katkıların yeteri kadar tanınmaması, kadınların mülkiyet idare
kapasitesinin yetersiz görülmesi ve toplumsal cinsiyete dayalı aile rollerinden dolayı mülkiyet
dağılımı ve ayrılık sonrası idare rejimleri genellikle erkeklerin lehine işler. Ayrıca, ayrılık
sonrası müstakil konutun ve menkulün kullanımına ilişkin kanun, gelenek ve uygulamalar
kadınların ayrılık sonrası durumları üzerinde açık bir etkiye sahiptir.
44. Kadınların, mülkiyete sahip olma veya var olan mülkiyeti yönetmeye ilişkin kapasitelerinin
yeterince tanınmamasından veya mülkiyet rejimlerinin evlilik süresince biriktirilen
mülkiyetleri eşler arasında paylaşıma tabi olarak tanımamasından dolayı mülkiyet haklarını
talep etmeleri engellenebilir. Eğitim ve çalışma hayatlarındaki kesintiler ve çocuk bakım
sorumlulukları kadınların boşanma sorasında aileyi destekleyecek yeterli ücretli istihdama
sahip olmalarını sıklıkla engeller. Bu sosyal ve ekonomik faktörler aynı zamanda şahsi
mülkiyet rejimi altında yaşayan kadınların evlilik süresince kişisel mülkiyetlerini
arttırmalarını da engeller.
109
45. İlişki ve ilişkinin sonlanmasına ilişkin ekonomik avantaj ve dezavantajlar her iki taraf
açısından da işlemelidir. Eşlerin birlikte yaşamlarındaki rol ve işlevlerinin paylaşımı, eşlerden
biri için zararlı ekonomik sonuçlara neden olacak şekilde sonuçlanmamalıdır.
46. Boşanma veya ayrılık üzerine Taraf Devletler, evlilik süresince edinilen bütün mülkiyetlerin
paylaşımında taraflar arasında eşitliği sağlamakla yükümlüdür. Devletler, evlilik süresince
sahip olunan mülklerin edinilmesinde mali olmayan katkılar dâhil doğrudan yapılmayan
katkıların değerini de tanımalıdır.
47. Taraf Devletler, mülkiyet edinilmesi ve yönetilmesi için eşit resmi ve fiili hukuki kapasite
sağlamalıdır. Evliliğin sonlanması üzerine mülkiyet haklarına ilişkin resmi ve maddi eşitliği
sağlamak amacıyla Taraf Devletlerin şunları yapması gerekir:
•
Geçim kaynağı veya geçim kaynağına ilişkin mülkiyetin ikamesini sağlamak üzere
tazminat haklarının kullanımının tanınması;
•
Müstakil konut kullanımının ikamesi için yeterli barınma;
•
Çiftler için mevcut olan mülkiyet rejimi içerisinde eşitlik, mülkiyet rejimini seçme
hakkı ve her bir rejimin sonuçlarının anlaşılması;
•
Vadeli tazminat, emekli aylığı veya paylaşıma tabi evlilik mülkiyetinin bir parçası
olarak hayat sigortası poliçeleri gibi evlilik süresince yapılan katkılardan doğan diğer
evlilik sonrası ödemelerin mevcut değer ölçümünün içerilmesi;
•
Hane ve aile bakımı, kaybedilen ekonomik fırsatlar, eşlerden herhangi birinin kariyer
gelişimi ve ekonomik faaliyetine ve kadın veya erkeğin beşeri sermayesinin gelişmesi
de dahil paylaşıma tabi evlilik mülkiyetine yapılan mali olmayan katkıların taktiri;
Mali çıktıların eşitliğinin sağlanmasına yönelik bir metot olarak ayrılık sonrası eşlere
ait ödemelerin takdiri;
48. Taraf Devletler kadınların aile içerisindeki durumlarına ve aile ilişkilerinin sonlanmasına
ilişkin araştırmalar ve politika çalışmaları gerçekleştirmeli ve erişilebilir formlarda bu
araştırmaların sonuçlarını yayınlamalıdır.
•
Ölüm sonrası mülkiyet hakları
49. Hukuk veya geleneklerle bazı Devletler, eşin ölümü üzerine ekonomik olarak onları
savunmasız bırakarak dul kadınların dul erkeklerle eşitliğini göz ardı ederler. Bazı hukuk
sistemleri resmi olarak dul kadınlara erkek akrabalar veya ölen kişinin destek ödemeleri
yoluyla ekonomik güvelik sağlarlar. Ancak uygulamada bu yükümlülükler icra edilmeyebilir.
50. Kişisel alım ve transferi sınırlayan ve yalnızca kocanın ölümü üzerine kullanım hakkı doğuran
geleneksel mülk sahipliği formları altında, eşlerin toprağı terk etmesi veya toprak üzerinde
110
kalması için ölen eşin erkek kardeşiyle evlendirilmesi söz konusu olabilir. Çocuğun olması
veya olmaması evlilik koşullarında temel faktör olabilir. Bazı Taraf Devletlerde, kadınlar ölen
eşin akrabalarının geleneksel hakları talep etmesiyle kadını ve çocuğunu geleneklere göre elde
tutulmayan mülkiyetler dahil evlilik süresince edinilen mülkiyetlerden yoksun bırakan
‘’mülkiyete el koyma’’ veya ‘’mülkiyeti ele geçirme’’ durumlarına maruz kalabilirler. Böyle
durumlarda, dul kadın evden uzaklaştırılır ve menkullere el konur ardından dul eş ve çocukları
desteklemek üzere sahip olunan doğal gelenekler göz ardı edilir.
51. İlişki boyunca eşlerin bu sistemlere yaptığı devasa ödemelerin bulunduğu Devletlerde hayatta
kalma haklarına ilişkin sosyal güvenlik ödemelerinin ( emeklilik maaşı ve engelli maaşı) yanı
sıra emeklilik fonları da büyük rol oynamaktadır. Sosyal güvenlik ve emeklilik maaşı
sistemleri
52. Bazı Taraf Devletlerin kanunları veya uygulamaları ayrımcı kanun ve gelenekleri geçersiz
kılma iradesinin kullanımını ve kadınların miras paylarını arttırma iradesini sınırlar. Taraf
Devletler vasiyet sahibi, varis ve mirasçılar olarak kadın ve erkeklere eşit haklar sağlayan
vasiyetler gerçekleştirmeye yönelik kanunlar benimsemekle yükümlüdürler.
53. Taraf Devletler Sözleşmenin ilkeleriyle uyum sağlayan vasiyetsiz miras kanunları
benimsemekle yükümlüdürler: Bu kanunlar;
•
Hayatta kalan kadın ve erkeklere yönelik eşit muamele ilkesi sağlamalı;
•
Emlak veya unvan haklarının kullanımına ilişkin geleneksel miras ediniminin, kadının
ölen kişinin kardeşiyle veya başka bir kimseyle zorla evlendirilmesi veya evlilikten
doğan çocuğun mevcut bulunmaması koşuluna bağlı olmamasını sağlamalı;
•
Hayatta kalan eşin mirastan ıskat edilmesini yasaklamalı;
•
‘’ele geçirme/el koyma’’yı yasaklamalı ve suçluları uygun şekilde cezalandırmalıdır.
54. Sözleşmeye yönelik Çekincelere ilişkin 1998 Bildirisinde Komite, çekincelerin sayısı ve
doğasına ilişkin endişesini dile getirmiş ve şunların altını çizmiştir:
2. ve 16. Maddeler Komite tarafından sözleşmenin temel hükümleri olduğu düşünülmektedir.
Birkaç Taraf Devletin bu maddelere yönelik çekincelerini geri çekmesine rağmen, Komite
özellikle bu maddelere konulan çekincelerin sayısı ve boyutuna ilişkin endişeler taşımaktadır.
(Paragraf 6).
16. Maddeye ilişkin olarak Komite özellikle şunları belirtmiştir:
Gerek geleneksel, dini veya kültürel uygulamalar gerekse uyumsuz hukuk kuralları ve
politikalar Sözleşmenin ihlali için bir gerekçe olarak kabul edilemez. Komite, ulusal,
geleneksel, dini veya kültürel sebepler dâhil hangi sebeple ortaya konursa konsun 16.
111
Maddeye ilişkin çekincelerin Sözleşmeyle uyumsuz olduğunu, bu nedenle müsaade
edilemeyeceğini, bu çekincelerin tekrar gözden geçirilmesi ve değiştirilmesi gerektiğini veya
geri çekilmesi gerektiğini düşünmektedir. (Paragraf 17).
55. Dini kanunlar ve uygulamalara ilişkin çekincelerle ilgili olarak Komite 1998 yılından bu yana
bir bazı Taraf Devletlerin en azından aile ilişkilerinin bir takım yönlerinde eşitliği sağlamak
üzere kanunlarını değiştirdiğini takdir etmektedir. Komite Taraf Devletlere çekinceleri
kaldırmak amacıyla iç hukuklarını uluslararası bağlayıcı belgelerden doğan taahhütlerle
başarılı bir biçimde uyumlaştırmış benzer dini geçmiş ve hukuk sistemlerine sahip ülkelerin
deneyimlerini göz önünde bulundurmaları tavsiyesinde bulunur.
112