Ayşe Yetişkin Kubilay, İstanbul Haritaları 1422-1922

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 8, Sayı 16, 2010, 747-750
Ayşe Yetişkin Kubilay, İstanbul Haritaları 1422-1922
İstanbul: Denizler Kitabevi, 2010, 255 s.
Bekir CANTEMİR*
Haritalar, yeryüzü topografyasının ve üzerindeki beşeri yapıların semboller aracılığıyla kağıt düzlemine aktarılmasıyla oluşur. Yeryüzünü sembolleştirme ve bu semboloji aracılığıyla kağıt düzlemine aktarma uğraşısı tarih boyunca farklı amaçlar için
kullanılmıştır. Kartografya tarihini incelemek; dünya tarihi boyunca insanın yeryüzünü sembolleştirme biçim, amaç ve araçlarını anlamamızı sağlar. Haritanın niçin üretildiği sorusu, nasıl ve ne amaçla yapıldığını da ortaya koyar. Siyasi, askerî ve ekonomik hedefleri gözeten haritalar, her dönemde farklı tekniklerle ve farklı imkanlarla
üretilmişlerdir. Seyyahlar gezdikleri bölgelere ilişkin edebi anlatımlarını haritalar
aracılığıyla resmetmişlerdir. Haritaların mühim bir yekûnu da dünyadaki önemli
şehirlere dairdir. Şehir haritaları, seyahat notları ve edebi metinleri açıklayan haritalar, şehir bütünlüğünü kuşbakışı ortaya koyan haritalar ve şehirdeki bina düzenini
gösteren haritalar gibi hangi çerçevede hazırlanmışlarsa, şehirlerin belli tarihsel
dönemlerini o perspektiften kayıt altına almışlardır.
İstanbul, dünyada eski zamanlardan beri en çok haritası yapılan şehirlerden birisidir. Ancak İstanbul üzerine yapılmış haritalar hakkında toplu bir bibliyografya
çalışması mevcut değildir. Cahit Kayra’nın İstanbul Haritaları1 ve Eski İstanbul’un
Eski Haritaları2 adlı kitapları, İstanbul üzerine hazırlanmış farklı haritaları ilk defa bir
araya getiren yayınlardır. Ancak bu yayınlar İstanbul hakkındaki haritaların tüm yönlerini ele almak yerine, yazarın ulaşabildiği arşiv malzemelerinin bir araya getirilmesinden meydana gelmiştir. İlhan Tekeli’nin Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi’nde yer alan “Haritalar”3 başlıklı çalışması, İstanbul hakkında yapılmış eski haritaları tarif ve tasnif eden Türkçe ilk yayındır. Ayrıca eski İstanbul haritalarının ayrı
*
Doktora adayı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
1 Cahit Kayra, İstanbul Haritaları, İstanbul: Türkiye Sınai ve Kalkınma Bankası Yayınları, 1990.
2 Cahit Kayra, Eski İstanbul’un Eski Haritaları, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür
İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1990.
3 İlhan Tekeli, “Haritalar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1994, c. 3, s. 556-557.
748
TALİD, 8(16), 2010, B. Cantemir
ayrı kitap haline getirildiği eserler de mevcuttur.4 Ancak genelde Osmanlı coğrafyasının özelde İstanbul’un haritalarını bir araya getiren bütüncül bir kartografya tarihi
sunan çalışmaların yokluğu literatürde büyük bir boşluk olarak durmaktaydı. Ayşe
Yetişkin Kubilay tarafından yayına hazırlanan ve Denizler Kitabevi tarafından yayımlanan İstanbul Haritaları 1422-1922 adlı kitap, ilk defa İstanbul özelinde bütüncül bir
kartografya tarihi sunması açısından önemli bir boşluğu doldurmuştur.
İstanbul, tarih boyunca farklı amaçlarla haritaları üretilen bir şehir olmuştur. Bu
haritaların bir seçkisini ortaya koyan İstanbul Haritaları 1422-1922, 255 sayfadan
oluşmaktadır. Türkçe ve İngilizce olarak yayına hazırlanan eser, haritaların çok uzun
yıllar baskı niteliklerinden bir şey kaybetmemesi için asitten arındırılmış kağıda
basılmıştır. Kitabın boyutu ve bazı haritaların üç sayfaya basılması, yayıncının harita
tekniğine uygun bir basım konusunda gösterdiği titizliği ortaya koymaktadır. Dört
adet önsözü bulunan kitapta, beş asır boyunca yapılmış olan İstanbul gravür ve haritalarının bir seçkisi sunulmuştur.
Eserde kullanılan haritalar Atina’da yaşayan ve İstanbul sevdasını topladığı haritalar üzerinden sürdüren eski bir İstanbullu olan Bakırköy doğumlu Nick Adjemoglou’nun koleksiyonuna ait bulunmaktadır. Beş yüz seksen haritadan oluşan
koleksiyondan yüz adedi seçilerek kitap meydana getirilmiştir. Beş yüz yıllık harita
seçkisi İstanbul’un bilinen ilk haritası olan Christoforo Buondelmonte’ye ait olan
1422 tarihli elyazması kitapta bulunan haritadan başlamakta, 1922 yılında Jacques
Pervititch tarafından hazırlanmaya başlanan İstanbul’un yangın sigorta haritaları ile
son bulmaktadır. Beş yüz yıl boyunca hazırlanan İstanbul haritalarını incelemek bu
dönem boyunca gelişen harita tasvir biçimleri, sembolojinin evrimi ve basım teknolojisini izlemek açısından önemli verileri barındırmaktadır. Kitapta, haritalar basım
tarihleri esas alınarak sıralanmışlardır. Her yeni harita verilirken, haritaların alıntılandığı kitaplardan ve haritanın hazırlandığı tarihsel döneme ait seyahatnamelerden
alıntıların yapılması, eseri hazırlayan Ayşe Y. Kubilay’ın kişisel merakının kitaba yansıdığı bir zenginlik olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bilinen ilk İstanbul haritası 1422 yılında yapılmış olup ölçeksiz ve tasvir niteliği
ağır basan bir çalışmadır. XVIII. yüzyılda İstanbul haritaları ölçek kazanmaya başlar.
Gravür tarzı çalışmalar yerlerini ölçekli çalışmalara bırakır. Haritaların bir kısmı eski
çalışmaların masa başında farklı kopya teknikleriyle çoğaltılmasıyla ortaya çıkmıştır.
Bize ulaşan eski haritaların tümünün ilgili bölgede arazi çalışması yapılarak ortaya
konulduğunu düşünmemek gerekir. İstanbul haritaları için de aynı süreç yaşanmış4 Ekrem Hakkı Ayverdi, 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1958; Joucques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, İstanbul: Axa Oyak-Tarih Vakfı Yayınları, 2000;
Cadastre de la Ville de Constantinople, İrfan Dağdelen (haz.), İstanbul: İstanbul Büyşükşehir
Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2005; İstanbul Rumeli Ciheti Haritaları, c. 1-2,
İrfan Dağdelen (haz.), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2005; Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, c. 1-2-3, İrfan
Dağdelen (haz.), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü
2006; Charles Edouard Goad’ın İstanbul Sigorta Haritaları, İrfan Dağdelen (haz.), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü 2007.
İstanbul Haritaları 1422-1922
749
tır, bazı haritalar öncü olmuş; bu çalışmalar, İstanbul üzerinde harita çalışması
yapanlar tarafından kopyalanarak tekrar tekrar yorumlanmıştır. Kitap, bu seçkinin
seçkinin yıllara göre izlenmesi açısından da önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Tarihî niteliği olan haritalar yayınlanırken dikkat edilmesi gereken diğer bir husus
da haritaların künyeleridir. Bu çalışmada künye konusunda titiz davranılmış ve her
harita için haritanın tam başlığı, haritayı hazırlayan kişinin adı, haritanın basımını
yapan yayıncının adı, haritanın yer aldığı eserin adı, baskı tarihi, baskı tekniği ve haritanın boyutunu içeren bilgiler verilmiştir. Ayrıca haritaların baskı teknikleri ve renklendirme nitelikleri konusunda da ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Ancak bu çalışmada,
haritaların hazırlanma mantığını içeren projeksiyon bilgisinin5 bulunmaması çalışma
açısından bir eksikliktir. Çünkü haritanın hazırlandığı projeksiyon sistemi gibi; haritaların, haritacılık mantığı açısından yapım tekniklerinin ortaya konması, baskı tekniğindeki gelişmeleri takip etmemizde olduğu gibi haritacılık bilimindeki gelişimini
izlememiz açısından da önemli detayları içermektedir. Bu çerçevede ele alınmayan
çalışmalarda haritalar birer görsel malzeme olmanın ötesine geçememektedir.
Kitapta seçilen haritalar, İstanbul haritalarının ölçek kazanana kadar olan dönemini iyi örnekleriyle sunmaktadır. Ancak XVIII. ve XIX. yüzyılda İstanbul üzerine
üretilen bazı haritaların Adjemoglou’nun koleksiyonunda olmaması nedeniyle kitapta yer bulmaması, okuyucuda yanlış bir algılamaya neden olmamalıdır. Bu kitap,
Kubilay’ın önsözünde de belirttiği gibi bir İstanbul haritaları kitabı değildir. Bu
nedenle kitabı incelerken Adjemoglou’nun koleksiyonundan bir seçkiyi incelediğimizi unutmamalıyız. Kitaptaki bazı haritalar seçilerek bunların tıpkıbasımları, bu
haritaların alındığı eski eserlerde bulunan boyutta, kitabın arkasına eklenebilirdi.
Böylece İstanbul’un eski haritalarını, meraklıları, en azından kopya olarak elde etme
fırsatı bulabilirlerdi.
Günümüzde eski haritalar genellikle bir merak objesi olarak koleksiyonlarda yer
almaktadır. Ülkemizde özel harita koleksiyonlarının en azından envanter fişlerinin
bir arada bulunduğu bir sisteme ihtiyaç bulunmaktadır. İstanbul ve Osmanlı coğrafyası üzerine harita arşivine sahip koleksiyoner ve kütüphanelerin katılımıyla oluşturulacak bir sistem sayesinde, Türkiye ve yurtdışındaki eski haritaların ortak bir sistem
içerisinde incelenebilme ve eski harita malzemesinin günümüze ulaşabilenlerinin
çıkartılmasına fırsat verilmiş olacaktır. Böylece günümüze ulaşan harita sayısı arttıkça Osmanlı coğrafyasının kartografya tarihi de aydınlanmış olacaktır.
Ayrıca, eski haritaların yalnızca birer efemera malzemesi olmasının önüne geçilebilmesi, bu haritaların haritacılık yapım tekniklerinin irdelenmesi elzemdir. Projeksiyon sistemleri ve ölçekleri üzerinden tasnif edilen haritalar, ortak bir koordinat
sisteminde bir araya getirilerek hem haritacılık tekniğinin gelişimi hem de incelenen
bölgenin dönüşümü üzerinde analitik bilgiler elde etmemizi sağlar. İstanbul haritala5 Haritacılıkta, üç boyutlu yeryüzü düzlemi iki boyutlu kağıt düzlemine aktarılırken matematiksel
bir modelleme gerçekleştirilir. Dünyanın şeklini ister küre ister elipsoid olarak kabul edelim, iki
boyutlu düz bir sistemde harita elde etmek için üç boyutlu yeryüzünün kağıt düzlemine transfer edilmesi gerekmektedir. Bu matematiksel transformasyon işlemine “harita projeksiyonu”
adı verilir.
750
TALİD, 8(16), 2010, B. Cantemir
rı için bu şekilde öncü bir çalışma, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri Projesi çerçevesinde, Fransız Anadolu Araştırmaları Merkezi öncülüğünde
gerçekleştirilmiştir.6
Ayşe Y. Kubilay’ın İstanbul Haritaları 1422-1922 adlı çalışması İstanbul haritaları
konusunda Cahit Kayra’nın çalışmasından yirmi yıl sonra önemli bir boşluğu doldurmuş ve İstanbul’un eski haritalarının geniş bir kitle ile buluşmasını sağlamıştır. Bu
alanda, Denizler Kitabevi’nin harita yayıncılığı konusunda göstermiş olduğu titizlik
de ülkemiz yayıncılığı açısından umut verici, takdir edilecek niteliktedir. Osmanlı ve
İstanbul kartografya tarihini sunan bu tür çalışmaların, farklı disiplinlerin bir araya
gelmesiyle daha da zenginleşebileceği görülmektedir. Kütüphane, kurumsal arşiv ve
özel koleksiyonların bu konuda sahip oldukları malzemeleri bir arada değerlendirebileceğimiz zeminlerin üretilmesi ihtiyacı, bu çalışmanın ardından bir kez daha ortaya çıkmıştır.
6 1776-2010 tarihleri arasındaki İstanbul’daki değişimi haritalar üzerinden incelemek için www.
istanbulkulturenvanteri.gov.tr adresinden faydalanılabilir.