Çocuk Hakları Durum Analizi
advertisement
31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Çocuk Hakları Durum Analizi Save the Children İsveç Güneydoğu Asya ve Pasifik Bölge Ofisi 31 Temmuz2008 1 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Çocuk Hakları Durum Analizi’ne Giriş Çocuk Hakları Programı Döngüsü Çocuk haklarının korunup desteklenmesine ve çocuk hakkı ihlallerinin önüne geçilmesine yönelik bir programın uygulama ve yönetiminde durum analizinden programın çocukların Çocuk Hakları yaşamları üzerinde oluşturduğu etkilerin değerlendirilmesine kadar pek çok ayrıntılı aşama Durum Analizi vardır. Çocuk Haklarına İlişkin Hedefler, Amaçlar ve Stratejiler Değerlendirme ÇHP Esasları Program Planlaması ve Faaliyetler İzleme Uygulama Yukarıda görüldüğü üzere Çocuk Hakları Programı (ÇHP)’nın esasları, program döngüsünün her aşamasında bir bütünlük sağlamalıdır. ÇHP esasları, aslında ÇHS kılavuz ilkeleri ile aynıdır ancak ÇHS esasları buna ek olarak haklara sahip olan çocuklar ile çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler arasındaki ilişkiyi de kapsar. Bu sebeple programda aşağıdaki esaslara yer verilmesi önem arz etmektedir: Çocukların, kendilerini ilgilendiren her türlü kararda yüksek çıkarlarının ön planda tutulması hakkı Çocukların yaşam ve gelişimleri için mevcut her türlü kaynağa erişim hakkı Çocukların, kendi yaşamlarını ilgilendiren karar alma süreçlerinde görüşlerinin dikkate alınması hakkı Çocukların negatif ayrımcılığın her biçimine karşı korunma ve diğer çocuklara göre dezavantajlı olduğu durumlarda pozitif ayrımcılığa sahip olma hakkı Çocuklara karşı sorumluluk sahibi olan kişiler çocuk haklarına saygı göstermek zorundadır ve çocuk haklarının korunmasından ve uygulanmasından sorumludur. Çocukların hakları vardır ve bu hakların ihlal edilmesi veya eksik uygulanması durumunda hak iddia edebilirler. Burada belirtilen esaslar, bir durum analizinin farklı aşamalarına yönelik altyapı ve referans noktası oluşturur. 2 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Örneğin bir çocuk hakları durum analizi yaparken (bundan sonra ÇHDA olarak anılacaktır) çocuklar, iyi yapılandırılmış bir süreç dâhilinde veri toplama ve bu verilerin analiz edilmesi işlemlerinde yer alabilmeli ve kendi fikirlerini ifade belirtebilmelidirler. Ayrıca daha önceki istişare ve süreçlerde çocuklar tarafından belirlenen önceliklerin yine çocuklarla birlikte ikinci kez değerlendirilmesi çok faydalı olabilir. Bu süreçte tüm çocukların(yaş, sınıf, din, bölge, cinsel tercih ayrımı yapmaksızın tüm kız ve erkek çocuklar, engelli çocuklar, HIV/AIDS hastası olan veya olmayan çocuklar, vs.) dâhil edilmesi önemlidir. Bu açıdan analitik çerçevede ele alınacak sorular, ÇHP esaslarıyla bağlantılı olmalı ve bu esasları barındırır nitelikte olmalıdır. Durum Analizine Giriş Detaylı bir durum analizi veya değerlendirmesi, program/proje ve strateji planlamalarına zemin teşkil etmelidir. Çok yönlü olarak yapılan bir durum analizi, program ve politikaların daha sağlıklı bilgiler ışığında hazırlanması, böylece çocukların ihtiyaçlarına daha iyi hitap etmesi ve istenilen sonuca ulaşma şansının arttırılması yönünde katkı sağlar. Detaylı bir durum analizi, çocukların yaşam şartlarının iyileştirilmesi için gerçekleştirilmesi gereken eylemlerin gerçekçi bir değerlendirmeye tabi tutulmasını sağlayacak bilgilerin toplanmasını kapsar. Durum analizi, hem acil durumlarda hem de normal zamanlarda esas sorunların tespit edilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve uygun tercihlerin yapılmasından önce atılması gereken ilk adımdır. Durum analizi, yapılan müdahalenin uzun vadeli sonuçlarının ve kaydedilen ilerlemesinin değerlendirmesine temel oluşturur. Durum analizi, ihtiyacın niteliğine bağlı olarak bilginin tüm program döngüsü boyunca haklara yönelik bir bakış açısıyla toplandığı ve analiz edildiği dinamik bir süreç olabilir. Durum analizinin bu şekilde dinamik yapıda olması bazı durumlarda programda uygulanan tutum, çocukların ihtiyaçlarına daha iyi hitap edebilmesi amacıyla değiştirilebilir.Daha geniş bir çerçeveden bakılacak olursa, bir ülkede çocuklarının durumunun belirlenmesi tek sefere mahsus bir işlem değil, zamana yayılan bir süreçtir. Durum analizinde kullanılan çocuk hakları odaklı bir tutum, hak ihlalleri ve bu hakların hayata geçirilmesinde yaşanan eksikliklerin belirlenmesini kapsar. Bir ÇHDA’da ayrıca çocuk hakları ihlallerinin hem görünen hem de görünmeyen nedenleri analiz edilir. Mevzuat ve bu mevzuatların uygulamalarının yanı sıra kültürel davranışlar ve tutumlar da incelenmelidir. Bu işlem kapsamında çocukların görüşleri dikkate alınmalı ve gereken önem verilmelidir. Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişileri, bu alanda önemli bir göreve sahip diğer kişiler ve bunlara ilgili sorunlar tespit edilmelidir. Bir ÇHDA, çocuk haklarına yönelik bir bakış açısıyla çocukların (ve çocuklar adına onların haklarını savunan yetişkinlerin) uluslararası ve ulusal mevzuatlarca kendilerine tanınan hakları talep edip edemediklerini ve çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin bu hakların hayata geçilmesi yönünde yükümlülüklerinin olup olmadığına odaklanarak durumu inceler. Durum analizi, bir bütünlük oluşturmayan istatistikler ve bilgiler de dâhil olmak üzere ayrımcılıktan uzak bir biçimde gerçekleştirilir. Giderek artan bir biçimde kız ve erkek çocukların proje ve politika üretim süreçlerine katılımlarının sağlanmasına önem verilmektedir. Proje ve politikalarda çocukların fiziksel anlamdaki katılımına alternatif olarak tüm çocukların görüş ve endişelerine yer verilmesi önem arz etmektedir. Bu görüşler, sağlıklı bilgiler doğrultusunda alınmış kararlara dayandırılmalıdır. Sağlıklı bilgiler ışığında karar alınması sürecinde, çocuklara sadece mevcut imkânların yer aldığı bir “menü” sunulmasından öte çocukların içinde bulundukları duruma ilişkin daha geniş ve kapsamlı görüş sahibi olabilmeleri için çocuklara sosyal ve ekonomik gerçeklerin, enerji dinamiklerinin ve kaynaklara ilişkin konuların analizi sunulur. 3 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Önemli hususlar: hakları temelli durum analizlerinde kız ve erkek çocukların sadece kalkınma hizmetlerinden faydalanan bireyler olarak değil hak sahibi vatandaşlar olarak görülmesi ve tüm çocukların eşit söz hakkına sahip olmaları gerekmektedir. Genellikle çocuklar adına hak talep etme sorumluluğunu yetişkinler üstlenir. Bu kişilerin çocuklar adına hak talep etme yetkisini nasıl aldıkları, çocuklar adına hak talep edebilmek için ne tür vasıflarının olması gerektiği gibi hususların üzerinde durulması önem arz etmektedir. Çocuk hakları durum analizi ÇHDA’da yer alan adımlar esasen diğer durum analizi ve katılımcı araştırmalardaki adımlarla aynıdır: 1. Durum analizi planlaması 2. Duruma ilişkin önceden hazırlanmış belge ve literatürün taranması 3. Veri eksikliklerinin tespit edilmesi ve bireysel çabalarla daha fazla veri toplanması 4. Verilerin analizi 5. Gereken durumlarda daha fazla veri toplanması ve daha ayrıntılı bir analiz yapılması 6. Durum analizi taslağı oluşturulması 7. Diğer çevrelerle kapsamlı danışmalar yürüterek analizin doğrulanması 8. Durum analizi belgelerinin tamamlanması ve strateji geliştirme görüşmelerinin planlanmaya başlanması1 Yukarıda sıralanan sekiz adım kolay görünse de uygulama aşaması karmaşıktır. Bir ÇHDA yapmak için 4 ve 5. adımlar her bir araç için tekrarlanır. Programların uygulama şartlarındaki çeşitlilik göz önünde bulundurulduğunda, sabit bir çocuk hakları durum analizi şablonu yoktur.Üzerinde durulması gereken alanlardan bazıları aşağıda belirtilmiştir ancak iyi bir durum analizinde,programı etkileyen karmaşık toplum gerçeklerinden doğan ihtiyaçlara yanıt verilebilmesi için bir yaratıcılık boyutu olmalıdır. Durum analizinde ÇHP’nin esaslarına yer verilmelidir. Ayrıca hakların inkâr mı yoksa ihlal mi edildiğinin; kısmen mi yoksa eksiksiz olarak mı hayata geçirildiğinin ayrımına varılması da önemli bir noktadır. Bu gibi durumların altında yatan nedenler; çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin vasıfları, motivasyon, kaynak, tutumlar, kâr amacı güdülmesi veya çocuk haklarına karşı duyarsızlık ve bilinç eksikliği olabilir. İleride elde edilmek istenen duruma dair bir vizyon oluşturulması ve bu vizyonun gerçekleştirilmesine yönelik stratejiler oluşturulması amacıyla mevcut durum,makro ve mikro düzeylerde analiz edilmelidir.2 Bir çocuk hakları durum analizi çocukların, ailelerin, bakıcıların ve kanaat önderleri ve 1 Ayrıntılı bilgi için , Save the Children'a ait 2007 yılında yayımlanan Getting it Right for Children adlı kitaba başvurabilirsiniz. Bu kitap, çocuk haklarına yönelik program geliştirmek isteyen kişiler için bir kaynak teşkil eder. Kitaptaki 3. Bölümde ÇHDA ele alınmaktadır. 2 Europe Aid, Avrupa Birliği 4 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler gibi diğer paydaşların kendi bilgi, görüş ve fikirleri üzerine inşa edilmelidir.Bu kişiler bilgi ve analiz kaynağıdır ve aşağıda da ÇHDA adımları verilmiştir. Yukarıda belirtildiği üzere genellikle ilk analizden sonra eksik bilgiler ortaya çıkar ve söz konusu adımın tamamlanması için daha fazla bilgi toplanması gerekir. 1. Bilgilerin Toplanması, Derlenmesi ve Kullanıma Hazır Hale Getirilmesi: Ülkeye özgü sosyal, kültürel ve yasal çerçeve belirlenerek tüm adımlar için arka plan oluşturulur ve araştırma yapılacak alanlar belirlenir. Bilgi derlemesi kapsamında çocuk hakkı ihlallerine yönelik hem birincil hem de ikincil olmak üzere çeşitli bilgi kaynakları; sosyal, ekonomik,politik ve kültürel bağlamlar, değerler, davranışlar ve algılar, yasal çerçeve ve politikalar çerçevesi, bütçe, idare ve yapılanma boyutları, vs. gibi birden fazla açıdan incelenir. Bu işlemde hangi hakların ele alınacağı, kimlerin bu haklardan faydalanamadığı, haklarından faydalanamayanların sayısı, yeri, kimliği ve eğilimleri gibi konulara ilişkin bilgi toplanmasını kapsar. Bu noktada çocuklardan gelebilecek her türlü tavsiye de dâhil olmak üzere çocukların katılımlarından elde edilecek bilgi ve öğrenimlere yer verilir. Bu işlemde ayrıca çocuklar adına hak talep eden yetişkinlerden sağlanan bilgiler de yer alır. Bu adımdan sonra belirli şartlar içinde ihlal edilen belirli hakların analiz edilmesi gelir. 2. Çocuk Haklarına İlişkin Sorunların Tespit Edilmesi: Çocuk Hakları Durum analizi, sorunların ve ihlal edilen çocuk haklarının açık ve net bir şekilde tespit edilmesi yoluyla sorunun daha ayrıntılı ele alınmasında yardımcı olur. 3. Kurumsal Çerçeve Analizi: Bu analizde devletle ilgili bağlamı belirler. Bağlam, tüm analizlerde yer alan bir iş parçasıdır ve işlemin ilerleyen aşamalarında daha ayrıntılı sorumluluk analizi yapılacak noktayı belirler. 4. Görünen Ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi: Çocuk hakkı ihlallerinin altında yatan nedenlerin analiz edilmesi işleminde hem görünen hem de görünmeyen nedenler ele alınır. Bu analizin tamamlanmasıyla birlikte,müdahale biçimini belirlerken hedef alınacak nedensel faktörlere ilişkin kapsamlı bir resim ortaya çıkar. 5. Toplumsal Güç ve Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Analizi: Cinsiyete dayalı sistematik bir ayrımcılık, bireyin doğumundan itibaren tüm hayatı boyunca varlığını sürdürür ve imkânlara erişimini olumsuz yönde etkiler. Genelde sürece hâkim olmadıkları için kadın ve çocuklar, temel kaynaklara erişim imkânları olsa dâhi, karar alma süreçlerinde söz sahibi olamamaktadır. Toplumda cinsiyete dayalı ayrımcılığa ilişkin sorunların daha iyi anlaşılabilmesi için bir Erişim ve Bilgilendirme Aracı kullanılmalıdır. 6. Sorumluluk analizi: Müdahalelerden sorumlu kişilerin [kilit konumdaki sorumlu(lar) ve paydaşlar] tespit edilip seçilmesi için bu kişilerin çocuklar üzerinde ne düzeyde bir etkiye sahip olduklarına yönelik objektif bir değerlendirme yapılmalıdır. Sorumluların seçilmesi işleminde göz önünde bulundurulacak diğer hususlar arasında şunlar vardır: bu sorumluların çocukların içinde bulunduğu genel duruma katacakları artı değer; bu kişilerin görevlendirilmesiyle ortaya çıkacak olan tahmini maliyet (fayda sağlıyorlarsa maliyet önemli değildir); çocuklara karşı sorumluluk sahibi bu kişilerin taahhütleri ve bu sorumluların projede yer almasına bağlı olarak ortaya çıkabilecek muhtemel sorunlar. 7. ÇHDA Raporunun hazırlanması: Bu belgede, ÇHDA sürecinde tüm veri ve analizlere yer verildiğinden emin olmak için 5 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi kullanılan kontrol listeleri yer alır. Eğer kurum ÇHDA için bir kaynak veya zaman sınırlaması belirlemişse sürece başlamadan önce, kurumsal öncelikler ve stratejileri filtre olarak kullanarak veri toplanmasına odaklanılabilir. Ancak bu şekilde uygulamanın tamamı basite indirgeneceği ve haklar arasındaki bağlantılar arka plana itileceği için tavsiye edilmez. Sonuç olarak ise zayıf bir strateji ortaya çıkar, işbirliği fırsatları değerlendirilemez ve müdahaleler etkisiz kalır. Analiz akışı, bir sonraki sayfada yer alan akış şemasında gösterilmektedir. 6 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Temel ÇHDA Akış Şeması Eksiksiz bir ÇHDA aşağıdaki unsurları barındırır. Bir kurum kaynakları kısıtlı tutuyorsa veya sınırlı bir ÇHDA yapıyorsa, analizi kurumun öncelik alanları ve stratejileriyle sınırlandırabilir. Bilgilerin Toplanması, Derlenmesi ve Hazır Hale Getirilmesi Sosyal, ekonomik, kültürel ve politik şartlar (işlemin her aşamasında kullanılır) Kültürel bağlam: değerler, kültüre has davranışla ve algılar (işlemin her aşamasında kullanılır) Yasal çerçeve ve politik sistem/politikalar (işlemin her aşamasında kullanılır) Çocuk Hakları İhlali Analizi Kurumsal Çerçeve Analizi Görünen ve Görünmeyen Nedenlerin Analizi Cinsiyet ve İmkanlar Analizi Sorumluluk Analizi ÇHDA belgesinin hazırlanması Stratejik kararların alınması Program/projelerin geliştirilmesi 7 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Basitleştirilmiş ÇHDA “ÇHDA sürecini nasıl basitleştirebilirim?” sık sık gündeme gelmektedir. Bu sorunun cevabı karmaşık olduğu kadar da basittir. Eksiksiz bir ÇHDA zaman ve kaynak gerektirir ancak küçük bir kurum için bunu kendi başına yapması ne mümkündür ne de tavsiye edilir – destek almadan ÇHDA yapmayınız! Küçük kurumlar ve tek bir ayaktan oluşan projeler için UNICEF gibi büyük çaplı kurumlara veya ÇHDA isteyen bağışçılara danışınız. Son zamanlarda diğer kurumlar tarafından yapılmış bir ÇHDA’ya ulaşılamıyorsa BM Çocuk Hakları Komitesi’nin ülkeye ait en son Sonuç Gözlemlerine başvurulabilir. Sonuç Gözlemleri mevcut değilse (İncelenmek üzere devlet tarafından Komite’ye bir rapor gönderilmemiştir) veya tarihi çok eskiyse program ekibi ve mümkün olduğunca fazla paydaş ve sorumluyla birlikte çalışarak yukarıda sıralanan adımlar takip edilebilir. Araçlar 1.2 (sayfa 17) ve 5.1 (sayfa 31) bölümlerinden faydalanarak her bir aracın tanınması ve incelenmesi için en az bir gün çalışınız. Peki, sonuç olarak bir ÇHDA elde edilecek mi? Tam anlamıyla değil ancak en azından proje, Çocuk Hakları Programı doğrultusunda yürümeye devam edecektir. 8 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Adımlar ve Bu Adımlara Ait Araçlar 1. Bilgilerin Toplanması, Derlenmesi ve Kullanıma Hazır Hale Getirilmesi: Bilgilerin derlenmesi ve analiz edilmesi ÇHDA sürecinde bilgiler toplanır, bu bilgilerdeki eksiklikler tespit edilir ve bu doğrultuda daha fazla bilgi toplanır. Bu bölümde yer alan araçların tüm ÇHDA sürecinde kullanılması gerekmektedir. Bu araçlar, ülkedeki sosyal, kültürel ve yasal çerçevelere ilişkin veri ve bilgi toplama işlemini başlatmak ve bilgi eksikliği olduğu düşünüldüğünde bu işlemi tekrarlamak için kullanılacaktır. Her bir adım için gereken bilgi kaynakları burada belirtilmiştir: Sosyal, ekonomik,politik ve kültürel bağlamlar, değerler, kültüre has davranışlar ve algılar, yasal çerçeve ve politikalar çerçevesi, bütçe, idare ve yapılanma boyutları, vs. gibi açılardan çocuk hakkı ihlallerine ilişkin çeşitli bilgi kaynakları. Çocuklardan gelebilecek her türlü tavsiye de dâhil olmak üzere çocukların katılımlarından elde edilecek bilgi ve öğrenimler Çocuk haklarına dair sahip oldukları anlayış ve duyarlılık seviyeleri, ifade etmek isteyebilecekleri fikir ve görüşler ve çocuklar adına hak talep etme konusunda uygulamada yaşanan güçlükler de dâhil olmak üzere çocuklar adına hak talep etme sorumluluğuna sahip yetişkinlerden sağlanan bilgi ve öğrenimler 9 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi A) Bilgi Kaynakları Belirli bir bölgede veya toplumsal şartlarda çocukların durumuna ilişkin bilgi elde edilebilecek çeşitli kaynaklar mevcuttur. Bu bilgi kaynakları hem niceliksel hem de niteliksel, eski veya yeni, görsel veya yazılı formatta olabilir ve araştırma enstitüleri, devlet raporları, istatistik birimleri, bağışçılar tarafından hazırlanan raporlar, sivil toplum raporları, STK raporları, vs. gibi çeşitli yerlerden temin edilebilir. Bilgilerin doğru ve güncel olmasına dikkat edilmeli ve herhangi bir yönetişim kurumu tarafından bilginin güvenilirliği hususunda özellikle yönetişim kurumlarından gelen bir itiraz olup olmadığına dikkat edilmeli. Basında yer alan bazı haberler öznel nitelikte olabileceği için çok dikkatli bir biçimde incelenmelidir. Ancak bazı durumlarda bu tür haberler belirli bir olay veya konu hakkındaki tek bilgi kaynağı olabilir. Genellikle bilgiler parçalar halinde birden fazla belgeye yayılmış olabilir. Böyle durumlarda bütünlük arz eden bir resim ortaya çıkarabilmek için bu bilgi parçalarının birleştirilmesi gerekir. Ayrıca durum analizinin kapsam derecesini belirleyerek bilgi kaynakların da bu yönde seçilmesi önemlidir. Her bir makro bağlam için durumun mikro düzeyde anlaşılması ve mikro bağlam içindekilerin de makro düzeyde anlaşılması gerekir. Değişen küresel ekonomi modellerinde makro-ekonomik faktörler çocuk hakları ihlallerinde rol oynamaktadır. Bazı durumlarda ise küresel düzeydeki bir kaynaktan elde edilen bilgi, yerel düzeyde yapılan durum analizi için kullanılabilir nitelikte olmayabilir. Bu durumda ise yöneticiler, bilgi kaynaklarının analiz yapılan bağlamla ilgisinin olup olmadığına karar verirken kendi takdir yetkilerini kullanmak zorundadır. Örneğin, çocuk haklarına yönelik genel incelemeleri gibi geniş çapta gerçekleştirilen analizler için en uygun çıkış noktası ve dayanak olarak BM Çocuk Hakları Komitesi’ne ait dokümantasyonlar kullanılmalıdır. Bu dokümantosyanlar arasında şunlar vardır: 10 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Taraf devletlerin raporları (ülkeye ait resmi çocuk hakları değerlendirmesi ve hak ihlallerine yönelik müdahale planlarının ana hatları) Alternatif raporlar (ülkedeki NGO’ların birlikte hazırladığı raporlar; öncelikli konulara ilişkin görüşlerinin ana hatları) BM Çocuk Hakları Komitesi ve devlet temsilcileri arasında yapılan toplantıların tutanakları BM Çocuk Hakları Komitesi’nin sonuç gözlemleri (öncelikli eylemlere ilişkin tavsiyeleri de dâhil) Çocuklara yönelik özel oturumun on yıl sonunda gözden geçirilmesi Çocuklara yapılan istişarelere ait raporlar Çocukların aileleri, kanuni temsilcileri ve çocuğun bakım ve korunmasından sorumlu diğer yetişkinlerle yapılan görüşmelere ait raporlar Ülkedeki Çocuklara Yönelik Ulusal Eylem Planları (ve diğerleri) Yukarıda verilen kaynaklardan bazılarına http://www.crin.org/docs/resources/treaties/unchr.htmvehttp://www.ohchr.org/english/bodies/cr c/sessions.htm adreslerinden ulaşılabilir. Diğer önemli birincil ve ikincil bilgi kaynakları şunlardır: Ulusal mevzuatlar, bütçe ve politikalar, vs. Devlet, Birleşmiş Milletler, üniversiteler, araştırma enstitüleri ile uluslararası ve ulusal STK’lar (Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü, Save the Children üyesi devletler, UNICEF ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, yerel gençlik ve kadın kuruluşları, vs.) tarafından hazırlanan istatistikler, araştırmalar ve raporlar Taraf devletlerin CESAW ve CERD gibi diğer sözleşmelere ilişkin rapor ve sonuç gözlemleri Kendi araştırmalarınız (kız ve erkek çocukların görüşlerine yer verilmesi için gerekli olabilir) Ülkedeki duruma ilişkin olarak BM kurumları ve çift yönlü kuruluşlar tarafından yapılan araştırma ve analizler İnsani Kalkınma Raporu, Yoksullukla Mücadele Stratejik Planı, vs. UNICEF Çocukların Durumu Raporu Uluslararası AF Örgütü, İnsan Hakları İzleme Komitesi gibi kuruluşlara ait raporlar Antropolojik araştırmalar Çeşitli bağışçıların, araştırma enstitülerinin ve üniversitelerin internet siteleri. Genellikle bu internet sitelerinden doküman indirilebilmektedir. Diğer bölge ve ülkelerde benzer durumlara ilişkin olarak yapılan analizler Çocuklar, aileleri, çocukların kanuni temsilcileri ve çocukların bakımından ve korunmasından sorumlu diğer yetişkinler, topluluk üyeleri, liderler, araştırmacılar, devlet yetkilileri, bağışçılar, sivil toplum, basın mensupları,vs. ile yüz yüze yapılan görüşmelerde, başka bir yerde ulaşılamayacak bilgiler elde edilebilir. Basılı dokümanların aksine bunlar en güncel bilgilerdir ancak bu tür bilgiler bazen duygusal faktörlü olabilir ve bu durumda bu bilginin kullanımı ve alıntılanması sorumluluk gerektirir. Varsa, çeşitli kategorilere ayrılmış veriler kullanılmalıdır (yaş, cinsiyet, engel durumu / yetenek, sınıf, köken, coğrafi kapsam gibi). Zaman içinde gerçekleşen değişiklikler de tespit edilmelidir (örn. son on yılda kız ve erkek çocukları ile farklı gruplara mensup çocuklar arasındaki eşitsizliğin boyutlarında gerçekleşen değişim). 11 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Saha araştırması yapmak, maliyetli ve zaman gerektiren bir işlemdir. Yeni bir araştırmaya kaynak ayırmadan önce o alanda mevcut ikincil el veriler olup olmadığını kontrol etmek gerekir. Bazı araştırmalar kamuyla paylaşılırken asıl değeri olan veriler genellikle STK’lar, BM, Uluslararası STK’lar ve üniversitelerde bulunur. Bazen resmi raporlar, duruma ilişkin sadece genel bir görünüm verir ve kritik öneme sahip bazı bilgileri gizli tutar. Tüm bilgi çeşitlerinin ikinci kez kontrol edilmesi bu gibi parçalar halindeki bilginin doğruluğundan emin olunmasına katkıda bulunur. ÇHDA sürecinde yer alan kişiler, yukarıda verilen liste doğrultusunda bilgi toplamaları için teşvik edilmelidir. Gerekli bilgileri toplarken seçici olmak gerekir. Önemli olan, zamanın tamamını bilgi toplamaya harcamayarak, toplanan bilgilerin analiz edilmesi için de zaman ayırmaktır. Program’da yer alan tüm çalışanların bilgi ve deneyimleri, durum analizi sırasında bilgi toplamak için iyi bir kaynak oluşturur. 12 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Bilgi Kaynakları - Araçlar Bu araçlar, bilgi kaynaklarına yönelik kontrol listeleridir. Bunlar, kılavuz olarak ve tüm bilgi kaynaklarına ulaşıldığından emin olunması amacıyla kullanılmalıdır. Araç 1.1 – Bilgi Kaynakları: BM Çocuk Hakları Komitesi ve UNICEF’e ait belgeler: Belge Taraf devletlerin raporları (ülkeye ait resmi çocuk hakları değerlendirmesi ve hak ihlallerine yönelik müdahale planlarının ana hatları) Alternatif raporlar (ülkedeki NGO’ların birlikte hazırladığı raporlar; öncelikli konulara ilişkin görüşlerinin ana hatları) E/H BM Çocuk Hakları Komitesi ve devlet temsilcileri arasında yapılan toplantıların tutanakları BM Çocuk Hakları Komitesi’nin sonuç gözlemleri (öncelikli eylemlere ilişkin tavsiyeleri de dâhil) Çocuklara yönelik özel oturumun on yıl sonunda gözden geçirilmesi UNICEF Çocukların Durumu Raporu Ülkedeki Ulusal Eylem Planları 13 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Araç 1.2 – Bilgi Kaynakları – Diğer Bilgi Kaynakları: Belge Ulusal mevzuatlar, bütçe ve politikalar, vs. E/H Devlet, Birleşmiş Milletler, üniversiteler, araştırma enstitüleri ile uluslararası ve ulusal STK’lar (Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü, Save the Children üyesi devletler, UNICEF ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, yerel gençlik ve kadın kuruluşları, vs.) tarafından hazırlanan istatistikler, araştırmalar ve raporlar Taraf devletlerin CESAW ve CERD gibi diğer sözleşmelere ilişkin rapor ve sonuç gözlemleri Kendi araştırmalarınız (kız ve erkek çocukların görüşlerine yer verilmesi için gerekli olabilir) Ülkedeki duruma ilişkin olarak BM kurumları ve çift yönlü kuruluşlar tarafından yapılan araştırma ve analizler Üniversiteler, araştırma enstitüleri, üreticileri, kilit konumdaki bireyler, vs. uzmanlar, politika Kız ve erkek çocuklarla yürütülen istişareler Yoksullukla mücadele stratejileri Basın (gazete, internet haberleri, sosyal ağlar, vs.) Yerel kaynaklar STK’lara ait Proje ve Saha raporları vb. 14 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi B. Kız ve Erkek Çocuklardan Edinilen Bilgiler Çocuklardan veya çocuklarla birlikte bilgi toplanırken Save the Children Katılıma İlişkin Uygulama Standartları’na başvurulması önemlidir. Save the Children’ın çocuk haklarının desteklenmesi ve korunmasına ilişkin taahhüdünün odak noktasında, çeşitli kesimlere mensup kız ve erkek çocukların haklarının farkında olmaları ve yaşamlarını etkileyen konularda fikirlerini açıklayabilmelerini sağlamaktır. Ve yine aynı derecede öneme sahip diğer bir taahhüt ise herhangi bir hak ihlali söz konusu olduğunda buna karşı çıkıp ihbar etmeyi sağlayacak bir özgüven inşa etmektir. Bu yönde oluşturulan bir özgüven, çocukların yaşamlarını etkileyecek karar alma süreçlerinde ve alanlarda çocukların göstermiş olduğu katılımın niteliğine yansımaktadır. Özgüven ve katılım, bir madalyonun iki yüzü gibidir. Ayrıca, program ve projelerin verimliliği, etkinliği ve sürdürülebilirliğini arttırması sebebiyle katılım, program geliştirme süreçlerinin kalitesini yükseltir. Save the Children kapsamında kalan bölgelerde, kendileriyle ilgili politika ve uygulamalara ilişkin hususlarda çocukların katılım göstermelerini ve söz sahibi olmalarını sağlayan birey ve yönetişim becerilerinin oluşturulması ve geliştirilmesi ile çocukların süreçlere katılımı arasındaki bağ giderek güçlenmektedir.Durum analizi, çocukların katılımı için başlangıç noktası teşkil eder ve sonuç olarak çocukların haklarını kullanabilme becerisi kazandırır. Ve bu tür yaklaşımlar, program döngüsü yönetiminin her bir aşamasında birbirleriyle bağlantı içinde olmalıdır. Projenin başlangıcında iyi bir örnek oluşturulması ve katılım ile özgüven oluşturmaya ilişkin esasların program döngüsüne dâhil edilmesi önem arz etmektedir. Ayrıca, katılımı oluşturan unsurların anlaşılması da önemlidir. İyi tanımlanmış farklı katılım türleri mevcuttur ve bunların her biri kendi içinde bir öneme sahiptir. Ancak süreç sonunda kız ve erkek çocukların haklarını kullanabilme becerisi kazandıklarına dair belirgin göstergeler yoksa ve yine çocukların kendi hayatlarını ilgilendiren meselelerde söz sahibi olabilmeleri sağlanamamışsa bu katılım türü yetersiz kalıyor demektir3. Bilgi Paylaşımı: Kız ve erkek çocuklara, hangi kalkınma programının uygulanacağı ve bu programların kendilerini ne düzeyde etkileyeceği anlatılır ve böylece çocuklar, bu programlara ne düzeyde katılım sağlayacaklarına karar verebilir. İstişare: önemli hususlarda kız ve erkek çocukların fikirleri alınır ve bu şekilde proje yöneticilerine önemli geribildirimler sunulabilir. Karar Alma: Kız ve erkek çocuklar, program oluşturma ve uygulama süreçlerinde yer alarak programın geliştirme sürecine ait her bir aşamada söz sahibi olabilirler. İlk Eylem: Kız ve erkek çocuklar, diğer kurumlar tarafından başlatılan girişimlere katılmak yerine ortak bir soruna karşı veya ortak bir çıkar alanında kendi eylemlerini oluştururlar. Çocuklar her zaman eksiksiz katılım gösterip yaşamlarını etkileyen kararlarda söz sahibi olamayabilirler. Bunun sebebi yaş faktörü veya çocukların, yetişkin sorumluların ilgilenmesi gereken orunlarlarla uğraşmak yerine çocukluklarını yaşamaları ilkesi olabilir.Bu gibi durumlarda çocuklara karşı sorumluluk sahibi bu kişilerin, çocukların yüksek çıkarları doğrultusunda hareket etme yükümlülüğü vardır. Söz konusu bu sorumluların sadece çocuklara karşı yükümlülük sahibi olmaları değil, aynı zamanda duyarlı davranarak yetkilerini, çocukların yüksek çıkarlarına ters olan kararlar 3 Dünya Bankası Katılım Öğrenme Grubu 15 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi almak için kullanmamaları da büyük öneme sahiptir. Buna ek olarak, çocukların yüksek çıkarları ilkesi, bu sorumluların kısa vadeli çözümler üretmesi yerine çocukların uzun vadedeki gelişimlerini göz önünde bulundurmalarını gerektirir. Çocuklar Yapılan İstişareler’in değerlendirilmesi de dâhil olmak üzere daha önceden yapılmış araştırmalardan elde edilen bulguların kullanılması gerekir. Çocuklarla daha önce yapılmış konuyla ilgili istişarelere ait belgeler kullanılabilir veya bölgede mevcut olan ya da bölgeye yeni taşınmış çocuklarla yeni istişareler yapılabilir. Bölgeye yeni taşınmış çocuk gruplarla yapılan istişarelerde kolaylaştırıcı unsur olarak önceden beri söz konusu bölgede yaşayan çocuklar dâhil edilebilir. Bu gibi durumlar doğrultusunda yapılan istişarelerde, önceki istişarelerde mevcut olmayan belirli bilgiler araştırılabilir. Bu noktada Save the Children’a ait Katılıma İlişkin Uygulama Standartları’ndan faydalanılması önem arz etmektedir. Ayrıca, Mayıs 2012’de gerçekleştirilen BM Genel Kurulu Çocuk Özel Oturumu’nun sonuçları doğrultusunda SEAP (Avrupa Birliği Uzmanları Derneği) tarafından daha detaylı bir istişare kılavuzu oluşturulmuştur ve bu kılavuzun pilot uygulaması,Çocuğa Karşı Şiddete ilişkin BM Araştırması’na yönelik olarak SEAP tarafından gerçekleştirilen bölgesel istişarelerde yapılmıştır. Bu araçlar, Asgari Çocuk İstişareleri Standartları ve Asgari Çocuk İstişareleri Standartları’na ilişkin Kullanma Kılavuzu olarak adlandırılmaktadır. 16 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Bilgi Kaynakları - Araçlar Aşağıda çocuklarla yapılan konferans ve toplantıların gözden geçirilmesine yardım edecek bir araç verilmiştir. Yönergeler genel kullanım amaçlıdır ve ihtiyaca göre bilgi toplanması gereken özel alanlar eklenebilir veya çıkarılabilir. Araç 1.3: Çocuklara Danışılması amacıyla yapılan Konferans ve Toplantıların Gözden Geçirilmesine İlişkin Yönergeler Ön-Çalışmanın Gözden Geçirilmesi Gerçekleştirilen istişare sayısının değerlendirilmesi Bu istişareler için ne tür altyapı hazırlıkları yapıldı? Altyapı hazırlıklarına dair çocuklara ne tür bilgiler ne şekilde verildi? Çocukların Temsil Ettiği Kesimler ve Kolaylaştırma Çocukların yaşı, cinsiyeti, sınıfı, bölgesi, dini, kökeni ve yetenekleri nelerdi? Çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? İstişareler için ne tür seçim kriterleri kullanıldı? Bu istişarelerde kolaylaştırıcı olarak kimler yer aldı? Yetişkinler mi yoksa kolaylaştırıcılar mı? Çocukların kendilerini ifade etmelerine yardımcı olmak amacıyla ne tür yöntemler kullanıldı? Yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, köken ve yetenek alanı gibi farklı gruplara mensup çocukların katılımları ve kendilerini ifade etmeleri nasıl sağlandı? 10 yaşından küçük çocukların (U10) fikir ve görüşlerinin alınması için özel tedbirler uygulandı mı? Çocuklarla İstişare Toplantıları ve Konferanslarından Elde Edilen Sonuçların İncelenmesi Özellikle kız ve erkek çocuklar olmak üzere farklı yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, köken, yetenek, engel, Üzerinde durulan temel sorunlar nelerdi ve bu konuda hangi çıktılar ve sonuçlar elde edildi? İstişarelerde ele alınan ortak sorunlar ve tavsiyeler var mı? Varsa neler? Bu bilgilerden yola çıkarak belirli çocuk gruplarında ihlal ve inkâr edilen çocuk hakları nelerdir? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen öncelikler Çeşitli kız ve erkek çocuk gruplarında, yaş gruplarında ve engelli kız ve erkek çocuk gruplarında ne tür öncelikler öne çıkıyor? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen önceliklerin nihai analizi Çocuklarla yapılan istişarelerin takip sürecinin incelenmesi (toplantı ve konferanslardan sonra ne tür adımlar atıldı?) Kız ve erkek çocukları tarafından sunulan tavsiyeler doğrultusunda devlet ve Save the Children tarafından ne tür eylemler gerçekleştirildi? Bu süreçlerde Save the Children ne tür roller üstlendi? 17 31 Temmuz2008 ÇHP Durum Analizi Kimler hangi eylemleri gerçekleştirdi? Eylemlerin belirlenmesi sürecinde kız ve erkek çocukların katılım oranı nedir ve katılım gösteren kız ve erkek çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? Süreçlerde STK'lar ve çocuklara yönelik diğer kuruluşlar ne gibi roller üstlendi? Gerçekleştirilen eylemlerin izlenmesi, değerlendirilmesi ve raporlanması için ne tür mekanizmalara başvuruldu? Bu noktada çocukların katılım oranı ne oldu ve bu çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? 18 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi C. Aileler, bakıcılar ve çocukların bakım ve korunmasından sorumlu diğer kişilerden elde edilen bilgiler Çocukların haklarını aramasına yardım edilmesinde aileler, bakıcılar ve vasilerin önemli bir rol oynarlar. Örneğin okula kayıt yaptırmak isteyen bir çocuğun, söz konusu okulda verilen eğitimin kalitesinin yeterli olduğundan ve öğretmenlerin çocuklara karşı ayrımcılık yapmadığından ve uygun öğretme yöntemleri kullandığından emin olabilmesi için ailesinin yardımına ihtiyacı vardır. Bilgi Kaynakları - Araçlar Araç 1.4 - Bilgi Kaynakları: Aileler, bakıcılar ve çocukların bakım ve korunmasından sorumlu diğer kişiler Temel alanlar Çocukların, içinde yaşadıkları toplumda karşılaştıkları sorunlar nelerdir? (farklı yaş, yetenek ve cinsiyetten çocuklara göre değerlendirin) Alınan Cevaplar Karşılaştıkları sorunlara ilişkin olarak çocuklar neler söyledi? Olumsuz şartlara karşı özellikle savunmasız olan belirli çocuk grupları var mı? Bu çocukların içinde yaşadığı toplulukta çocuklara zarar verebilecek normlar ve uygulamalar var mı? Zaman içinde çocuklara karşı tutumlarda ne tür değişimler yaşandı? (olumlu ve olumsuz anlamda) Çocuklara göre çocuk haklarının hayata geçirilmesine yönelik olarak sorumluların yeterlilik ve motivasyon düzeyi nedir? 18 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 2. Durum Analizi için Çocuk Haklarının Ne Düzeyde Hayata Geçirildiğinin Analiz Edilmesi Çocuk Haklarına İlişkin Sorunların Tespit Edilmesi Çocuk Hakları Analizi, sorun yaşanan alanların ve ihlal edilen hakların açık bir biçimde tespit edilmesini sağlayarak mevcut eksiklikler ve sorunların daha detaylı bir biçimde ele alınmasına yardımcı olur. Çocuk işçiliği, çocukların cinsel istismarı, engellilik, cinsiyete dayalı şiddet, suça karışmış çocuklar, vs. gibi sorunlara odaklanan bir yaklaşım kullanılıyor ise, hangi çocukların hangi haklarının ihlal edildiği, hak ihlalleri yaşanan bu alanlarda çalışma yapacak veya yapmakta olan kurumlarla bağlantı Analitik çerçevede sadece çocuk haklarının hayata geçirilmesi için gereken unsurlardan hangilerinin eksik olduğu araştırılmaz. Aynı zamanda çocuk haklarının hayata geçirilmesine yönelik olarak olumlu adımların atıldığı veya kayda değer bir ilerlemenin sağlandığı alanlar da araştırılır. Fakat yine de, çocukların içinde bulunduğu durumun eskisine göre daha da kötüye gittiği alanlar da olabilir. BM Çocuk Hakları'na Dair Sözleşme'nin önsöz bölümünde de ifade edildiği üzere, çocuk hakları ihlallerinin analizi yapılırken diğer insan hakları belgeleri ve ekonomik, kültürel ve sosyal şartlar da göz önünde bulundurulmalıdır. İlerleyen aşamalarda atılacak olan her bir adımdan sonra çocuklar, yetişkinler ve bireylerle görüşülmeli veya diğer bilgi kaynaklarının temel alındığı masa başı analizler yapılmalıdır: 1. Belirli alanlarda uygulanmayan ve ihlal edilen hakların tespit edilmesi 2. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme'nin eksik uygulandığı veya ihlal edildiği hükümlerinin (maddelerin) tespit edilmesi 3. Çocuk Haklarında Dair Sözleşme'deki konuyla ilgili maddelerin tespit edilmesi 4. Eksiklik ve ihlal vakaları ile bu vakaların şiddetinin tespit edilerek bunların Çocuk Haklarına Dair Sözleşme'deki çocukların hayatta kalması ve gelişmesi, yüksek çıkarları, ayrımcılığa maruz kalmamaları ve katılım göstermelerine ilişkin maddeleriyle bağlantısının kurulması 5. Ülkedeki çocuk haklarının durumuna ilişkin olarak sonuç gözlemleri, devlet raporları, ilgili raporlar ve diğer bilgi kaynaklarından elde edilen bilgilerin göz önünde bulundurulması 6. Hakları ihlal edilmekte olan en dezavantajlı çocukların tespit edilmesi ve bu ihlallerin altında yatan sebeplerin araştırılması. Cinsiyet, yaş, engel, köken, din, ekonomik durum, vs. gibi kategorilere ayrılmış bilgilerin mümkün olduğunda göz önünde bulundurulması 7. Çocuk Hakları Analizi sonrasında sürecin takip edilmesi ve bu belgede belirtilen diğer analitik araçlarla bir araya getirilmesi Çocuk Hakları İhlalleri Analizinde Kullanılacak Araçlar Aşağıda verilen araç, çocuk bir analizde çocuk hakları ihlallerinin tespit edilmesini ve ÇHS'nin ilgili maddesi ile bağlantı kurulmasını kolaylaştırır. 19 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 2.1 Genel Kılavuz sorular Çocukların hangi haklarını gerçek anlamda kullanabiliyor? Hangi alanlarda değişim hedefleniyor ve hedeflenen bu değişim, çocukların yaşamlarında ne tür etkiler oluşturacak? Çocuk haklarının uygulanması yönünde ilerleme kaydedilmesine katkı sağlayacak ne tür toplumsal değişimler gerçekleşti? Yapılan çalışmalara rağmen hala uygulanamayan haklar hangileri? Ülkedeki kız ve erkek çocuklarına yönelik yaklaşımlar nelerdir? Çocuk ve bakıcıları, haklarının bilincindeler mi? Hangi haklarını, nerede, nasıl ve ne zaman talep edebiliyorlar? Hak taleplerini ifade edebilecekleri platformlar var mı? Haklarını kullanamayan belirli çocuk grupları var mı? Varsa bu çocuklar hangi gruba mensup? Nerede yaşıyorlar? Sayıları ne kadar? Söz konusu bu hakların hayata geçirilmesinde karşılaşılan engeller nelerdir? Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler, çocukların yaşamlarında olumlu yönde bir değişim yaratabilmeleri için yeterli motivasyon, kapasite ve kaynaklara sahipler mi? 20 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 2.2 - Hak İhlalleri Analizi Belirli alanlarda çocuk haklarının hayata geçirilmemesi ve ihlal edilmesi (belirli bir alanda veya çocuk işçiliği çocukların cinsel istismarı, engellilik, kanunla ilişkili hale gelmiş çocuklar gibi alanlarda görülebilir) Hakların hayata geçirilmemesi veya ihlal edilmesiyle doğrudan veya dolaylı olarak bağlantılı olan ÇHS maddeleri. Hangi sosyo-ekonomik çevrelerde çocuk hakları ihlalleri yaşanıyor? Hakları hayata geçirilmeyen veya ihlal edilen çocukların profilleri nedir? (yaş, cinsiyet, köken, din…) Benzer hakları hayata geçirilmeyen veya ihlal edilen çocuk grupları hangileridir? Hakları ihlal edilen belirli etnik kökene sahip veya azınlık grupların olup olmadığını araştırın. Bu gruplara yönelik gerçekleştirilen eylemlere karşı benimsenen yaklaşımlar nelerdir? Hakların hayata geçirilmesinde yaşanan eksiklikler ve ihlal vakaları (bu tür vakalar ne sıklıkla ve kaç tane bölgede yaşanıyor?) Güvenilir kaynaklardan mümkün olduğunca fazla miktarda ve işe yarar bilgiler toplamaya çalışın. Bu şekilde daha sağlıklı bir değerlendirme yapılabilir. Bilgi Kaynakları (Bkz. Araçlar 1.1 - 1.4) 21 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Çocuk haklarının hayata geçirilmesinde yaşanan eksikliklerin ve hak ihlallerinin analizi - İlgili maddeler arasında bağlantılar oluşturun -İlgili maddeler arasında bağlantı oluşturulmasının önemini ön plana çıkarın (ÇHS, yukarıda belirtilen çerçevelerde geliştirilen program ve projelerde aynı derecede uygulanabilir) - En dezavantajlı çocuk gruplarını ve hakların hayata geçirilmemesi ve ihlal edilmesine sebep olan durumları araştırın - Bazı yönlerin atlanması durumunda doğacak sonuçları göz önünde tutun (örn. eğitim hakkına değinilmemesi durumunda cinsel istismara karşı koruma) - Analizde ÇHP esaslarına yer verin: hayatta kalma ve gelişme çocukların yüksek çıkarları ayrımcılık yapılmaması katılım hesap verebilirlik 22 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi ÖRNEK: Dakka'nın 'Banai' bölgesinde Araç 2.1'i kullanan çocuklar Belirli alanlarda çocuk haklarının hayata geçirilmemesi ve ihlal edilmesi Dakka'daki çocuk işçiler Düşük ücret, yetersiz iş güvenliği, iş yerinde istismar ve şiddet uygulamaları gibi kötü çalışma şartları Kalkınma olanaklarına erişim olmaması Duruma ilişkin ÇHS Maddeleri4 32 Diğer İlgili Maddeler 2, 12, 31, 28, 29, 33, 34, 17, 35……. Hakların hayata geçirilmesinde En fazla Dakka'nın Banai bölgesinde yaşanıyor (tespit yaşanan eksiklik ve ihlal edilen vakaların %60'ı) vakaları, sıklığı, yaşandığı bölge sayısı ve şiddeti Kullanılan bilgilerin kaynağı Çocuklarla yapılan odak grubu görüşmeleri; ÇHS raporları; Çocuk Hakları İzleme Komitesi raporları Çocuk Hakları İhlalleri Analizi - Dakka'nın '…' bölgesinde yaşayan çocuk işçiler; düşük ücret, yetersiz iş güvenliği, işyerinde istismar ve şiddet uygulanması gibi kötü çalışma şartlarına sahip ve kalkınma olanaklarına erişemiyor. Kız çocuklar genellikle evden dışarı çıkmıyor ve erkek çocuklar ise büyük evlerin bahçe işlerinde çalışıyor. Çocuklar içinde bulunduğu durum giderek kötüleşiyor ve düzelecek gibi görünmüyor. - Çocuklar ve bakıcılarının çocuk haklarının farkında olmadıkları düşünülmekte. - Örgün veya yaygın eğitime erişim olmaması, çocukların iş seçeneklerini daraltıyor. - Çocuklar, işverenlerinin malı olarak algılandığı için kendi kararlarını veremiyorlar. 3. Kurumsal Çerçeve Analizi Etkili bir ÇHDA yapabilmek için çalışmaların yürütüldüğü ortamın şartlarını, yani devletin hukuki ve idari yapısını bilmek gerekir. Bu başlangıç analizi ve devletin genel yapısının bilinmesi, ileriki aşamalarda yapılacak olan Sorumluluk Analizi'ne kullanılmak üzere çıktılar sunacaktır. Daha büyük ölçekli kurum ve kuruluşların ilerleyen zamanlarda yapacak olduğumuz çalışmalar üzerinde oluşturacakları etkileri inceleyebilmemiz için analizlerin daha dikkatli bir biçimde yapılması gerekmektedir. 4 Bkz. BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin Rapor Hazırlama Kılavuzu ve Sekizinci Tematik Alanı'na bakınız 23 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Kurumsal Çerçeve Analizi Araçları Aşağıda kurumsal analize başlangıç için faydalanılacak sorular verilmiştir: Araç 3: Devlet Kurumları ve Uluslararası Çerçeveler Kurumsal taahhütlerin gözden geçirilmesi sırasında göz önünde tutulacak anahtar sorular Çocuk haklarının hayata geçirilmesine yönelik olarak devletin üye veya taraf olduğu uluslar arası insan hakları kuruluşları ve sözleşmeleri nelerdir? (örn. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (ÇHS), Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW), İşkenceyle Mücadele Sözleşmesi (CAT), Etnik Ayrımcılık ile Mücadele Komitesi (CERD), vs) Taraf veya üye olunan bu sözleşmeler ve kuruluşlar doğrultusunda devlet tarafından ne tür yaptırımlar hayata geçirildi? Bu yaptırımların uygulanmasın sorumlu kurumlar nelerdir? Bu kurumlar arasında koordinasyon nasıl sağlanıyor? Ne tür izleme mekanizmaları kullanılıyor? Özellikle üzerinde çalışılan sorunlar/alanlar nelerdir? Çeşitli sivil ve resmi kuruluşlar arasında ne tür mekanizmalar var ve ne tür çalışmalar yapılıyor? Cinsiyet, yaş, yetenek, vs. şeklinde sınıflandırılmış bilgi ve istatistikler var mı? Söz konusu bu yaptırımların uygulanması için ayrılan kaynaklar nelerdir? Çocuk haklarının hayata geçirilmesi için genel bütçeden hangi miktarda ve hangi oranda pay ayrılıyor? Bütçe oluşturulması ve harcamalarındaki eğilimler nelerdir? Çocuk haklarına yönelik çalışmalar planlanırken ve kaynak ayırırken, çocukların görüşleri ne düzeyde dikkate alınıyor? Çocuk haklarının hayata geçirilmesi süreçlerinin izlenmesine ilişkin olarak, örneğin çocuklara yönelik kamu denetçiliği gibi ne tür bağımsız gözetleme mekanizmaları veya çocuk hakları savunma komisyonları mevcut? Çocuklar ve çocuk haklarına ilişkin olarak ne tür devlet politikaları, stratejileri ve eylem planları uygulanmaktadır? Çocuklara yönelik devlet politikaları, stratejileri ve eylem planları hangi yollarla uygulanıyor ve koordine ediliyor? Çocuklara yönelik yetki ve sorumluluklara sahip yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki yönetişim birimleri arasındaki ilişki nedir? Kamu kurumlarının hesap verebilirliği, şeffaflığı ve verimliliğine ilişkin olarak ülkede ne tür çalışmalar yapılmaktadır? 24 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 4. Görünen Ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi Sebep Analizi Aracının İncelenmesi Çocuk haklarının hayata geçirilmesi amacıyla müdahaleler geliştirirken, durumun çocuk hakları açısından incelenmesi önem arz etmektedir.Bu şekilde hangi hakların inkar/ihlal edildiği ve bunun sebepleri anlaşılacaktır. Bu noktada iki önemli unsur vardır: görünen sebeplerin tespit edilmesine yönelik bir araştırma ve arka planda kalan görünmeyen sebeplerin tespit edilmesine yönelik derinlemesine bir analiz. Örneğin bir kız çocuğun okula gitmemesinin sebebi ev işleriyle ilgilenmek zorunda olması olabilir ancak arka planda kalan asıl sebep, kadını ikinci plana iten ve ataerkil nitelikteki sosyal ve kültürel normlardır. Sorun analizi yöntemi kullanılarak belirli bir çerçevesinde çocukların maruz kaldığı olumsuz şartlar tespit edilebilir. Bu sayede devletin korumakla yükümlü olduğu ihlal edilen hakların tespit edilmesi kolaylaşır. Olumsuz duruma yol açan doğrudan sebepler ve görünmeyen asıl sebeplerin analiz edilmesi işlemi tamamlandığında, müdahaleler geliştirilirken hedef alınacak sebeplerin kapsamlı bir haritası ortaya çıkar. Bu analiz esnasında "hangi sebepler niçin sorunlara yol açıyor?" sorusu tartışılmalı ve böylelikle olumsuz duruma yol açan nedenler tespit edilmelidir. Sorulara verilen her bir cevabın sebeplerinin araştırılması, analizin derinlik kazanmasına katkıda bulunacaktır. Aynı zamanda sebepler arasındaki bağlantıların da tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu analizi yapmak için geliştirilmiş hali hazırda mevcut çok az araç vardır ve bu dokümanda bu araçlara yer verilmemiştir. Görünen ve görünmeyen sebep analizinin bir diğer boyutu ise Save the Children İngiltere temsilciliğinin öncülüğünü yaptığı değişimin beş boyutudur. Söz konusu bu beş boyut, çocuk haklarının hakkaniyet, hesap verebilirlik ve katılım ilkelerini temel alır ve tüm politika ve program çalışmalarında uygulanabilir niteliktedir. Bu boyutlar şu şekilde sıralanabilir: Çocuk ve gençlerin yaşamlarında değişim Çocuk ve gençlerin haklarını ilgilendiren politika ve uygulamalarda değişim Çocuk ve gençlerin katılımlarında ve aktif vatandaşlık becerilerinde değişim Çocuk ve gençlere hakkaniyetli davranılması ve ayrımcılık yapılmaması alanında değişim Sivil toplum kuruluşlarının çocuk haklarına verebildiği desteğin boyutunda değişim Ayrıntılar ekte verilmiştir (Sayfa 60). Yukarıda verilen bu beş boyutun, hak ihlalleri ve bu hakların hayata geçirilmesinde yaşanan eksikliklere yönelik analizin kapsamını daraltacak şekilde kullanılmasıyla analiz sürecinin daha sağlıklı olmasını sağlar ve analize derinlik kazandırır. Sebep Analizi Aracı Aşağıda, sorun teşkil eden durumun altında yatan sebeplerin analiz edilmesine yönelik bir araç verilmiştir. 25 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 4 - Değişimin 5 Boyutunu Kullanarak Belirli bir Olumsuz Duruma Yol Açan Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Özetlenmesi Çocuk ve gençlerin yaşamları Çocuk ve gençlerin haklarını ilgilendiren politika (kanunlar, yönetmelikler, vs) ve uygulamalar Çocuk ve gençlerin katılımı Çocuk ve gençlere hakkaniyetli ve aktif vatandaşlık becerileri davranılması ve ayrımcılık yapılmaması Sivil toplum kuruluşlarının çocuk haklarına verebildiği desteğin boyutu GÖRÜNEN SEBEPLER GÖRÜNMEYEN SEBEPLER Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi Görünen ve Görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıları belirleyin Tespit edilen görünen ve görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıyı açıklayın En önemli sebep(leri) belirleyin Tabloda verilen boyutları göz önünde tutarak bu boyutlardan bir tanesinde yaşanan eksiklik ve ihlallerin diğerlerini ne şekilde etkilediğini tartışın 21 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi ÖRNEK, Araç 3.1'in uygulaması …bölgesinde Çocuk ve gençlerin yaşayan çocuklara yaşamları yönelik durum analizi GÖRÜNEN SEBEPLER GÖRÜNMEYEN SEBEPLER Yetişkinlerin çocuklara karşı tutumu (örn. Çocukları suçlamak) ve toplumsal tabular Yoksulluk, cehalet ve düşük eğitim seviyesi Çocuğa karşı şiddet de dahil olmak üzere toplumda yüksek düzeydeki şiddet uygulama vakaları Çocuk ve gençlerin haklarını ilgilendiren politika (kanunlar, yönetmelikler, vs) ve uygulamalar Kanunların elverişsizliği ve yetersiz uygulanması Çocuk ve gençlerin katılımı ve aktif vatandaşlık becerileri Çocuk ve gençlere hakkaniyetli davranılması ve ayrımcılık yapılmaması Ebeveynlik: Aile içi karar alma süreçlerinde çocukların düşük katılımı (aileler çocuklarını dinlemiyor) Çocuklar için yetersiz cinsellik Yetişkinlerin CSA çalışmalarından habersiz olması veya destek eğitimi (yaşam becerileri) vermemesi Sömürge ve kültürel kökenli ayrımcılığa dayalı kanun uygulamaları Çocukların toplum genelinde katılım gösterememesi Kız ve erkek çocukları Toplumdaki önyargılar ve cinsel arasında suiistimale dayanan ayrışmaların, toplumun çocuk cinsel ilişkiler haklarını anlamamasına sebep olması Sivil toplum kuruluşlarının çocuk haklarına verebildiği desteğin boyutu Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi Görünen ve Görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıları belirleyin Tespit edilen görünen ve görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıyı açıklayın En önemli sebep(leri) belirleyin Tabloda verilen boyutları göz önünde tutarak bu boyutlardan bir tanesinde yaşanan eksiklik ve ihlallerin diğerlerini ne şekilde etkilediğini tartışın Görünmeyen nedenler, toplumsal etki gücüne olarak ortaya çıkmaktadır ve bu, toplumun çocuklara karşı davranış biçimine ve ailelerin özgüvenine yansımaktadır. Bu durum, çocukların özgüvenlerini ve katılım gösterme becerilerini olumsuz yönde etkilemektedir. Toplumdaki bu güç meselesini ele alırken ailelerin, çocuklarının toplum genelinde katılım gösterme becerilerini geliştirmeleri konusunda destek verilmesi gerekmektedir. Ancak bu yönde sağlanması gereken destek, hukuk sisteminin geçmişteki uygulamaları engeline takılmaktadır. 22 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 5. Toplumsal Güç ve Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Analizi Toplumsal Güç ve Cinsiyet Eşitliği ile İlgili Sorunlar Toplumsal cinsiyete dayalı önyargılar, bireyin doğumundan itibaren ortaya çıkmaya başlar ve yaşam boyunca farklı boyutlar kazanır. Toplumda cinsiyete göre üstlenilen görevlerin öğrenilmesi, çocukluk döneminin en önemli unsurlarından biridir. Çocukluk dönemindeki sosyalleşme süreci boyunca çocuklar, yaşamlarında sahip olabilecekleri toplumsal etki gücü düzeyinin ekonomik, sosyal ve kültürel statülerine bağlı olduğunu öğrenir. Bu durum, çocukların yaşamlarında maruz kaldıkları çeşitli ayrımcılık biçimlerinin görünmeyen sebeplerini oluşturur. Kimlerin toplumsal etki gücüne sahip olup, kimlerin sahip olmadığını; kimin statüsünün daha yüksek, kimin daha düşük olduğunu; kimlerin kalkınma imkanlarına erişiminin neredeyse teminat altına alındığını ve kimlerin bu imkanlara erişemediğini; kimlerin sesini duyurabildiğini ve kimlerin duyuramadığını, kimlerin yaşamlarını ilgilendiren kaynaklara erişime ve kontrol gücüne sahip olup, kimlerin sahip olmadığını ve kimlerin haklarının önemsenip, kimlerin önemsenmediğini öğrenir. Adil bir toplum yaratmak ve çocukların tüm haklarından faydalanabilmelerini sağlamak için çocukların, ayrımcılığa dayalı toplumsal düzenleri tanımaları ve bu tür toplumsal düzenlerin tüm yaşamları boyunca oluşturacağı olumsuz etkileri bilmeleri gerekmektedir. Program çalışanlarının uygun müdahaleler geliştirebilmeleri ve gerekli yaklaşımları uygulayabilmeleri için, ayrımcılığın kendine has yapısını bilmeleri gerekmektedir. Ayrıca, kız ve erkek çocukların toplumsal normların dışına çıktığında toplum tarafından yargılandığının bilinmesi gerekmektedir. Ancak bir kişinin "değişimin mümkün olduğunu" anlaması için etrafına bakması yeterli olacaktır. Yirmi, otuz yıl öncesine kadar kız çocukları okula gitmezdi. Aile, toplum ve yönetişim kurumlarında bir değişim yaşandı ve kız çocukları artık okula gidebiliyor. Bu sorunu ele alırken, milyonlarca kız çocuğunun hayatında hâla böyle bir değişime ihtiyaç duyulduğunun bilincinde olunması gerekmektedir. Bazı çocukların hayatlarında yaşanan bu değişim, diğer çocukların ihtiyaç duyduğu benzer yönde bir değişime öncülük edebilir. Kültür ve Değişim: bazı kültürel uygulamalar ve gelenekler, toplumda kadın ve çocuğa karşı ayrımcı önyargıları güçlendirmesine rağmen insanlar genellikle değişime karşı çıkmaktadır. Bir kişi çocuk haklarına ilişkin sorunlar üzerinde çalışırken kültürün değişmekte olan bir olgu olduğunu unutmamalıdır. Hatta kültür, kendini zamanın şartlarına göre şekil alır ve hem olumlu hem de olumsuz yönde gerçekleşebilecek bir değişim yaratır. Güçlendirme: kız ve erkek çocuklar, bir takım güçlendirme süreçleri sayesinde kendi yaşamlarında olumlu bir değişim yaratmak için ihtiyaç duydukları güce, özgüvene ve ideale sahip olurlar. Haklarından mahrum bırakılmış bir kişinin haklarının daha büyük boyutlarda ihlal edilmesi riski daha yüksektir. Kız ve erkek çocuklar güç kazandıklarında ve özellikle de toplumun desteğini aldıklarında haklarını arayabilirler ve sivil ve resmi kurumlarda haklarının ihlal edilmesini önleyebilirler. 23 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Toplumsal Güç ve Cinsiyet Eşitliği Analizi Araçları Bu konu kapsamında, şu üç alan ele alınmalıdır: Çocukların cinsiyeti, etnik kökeni, yaş grubu, yaşam yeri (kırsal/kentsel) ve iş durumu gibi farklı kategorilere ayrılmış ve durum/soruna ilişkin veri ve bilgiler. Bu veri ve bilgileri kullanarak örneğin farklı sosyal çevrelere mensup kız ve erkek çocukların okula devam durumu, okul başarısı, ev ve iş yerindeki iş yükü, sosyal tesislere erişim gibi sahip oldukları şartlar ve imkanlar arasındaki farklılıklar tespit edilebilir. Süreçlerin planlanması ve izlenmesi için bu tür bilgiler gereklidir. Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin; farklı yaş grubu ve sosyal çevrelere mensup kız ve erkek çocukların, bakış açılarının, sorunların ve önceliklerin bilincinde olunmasını ve ele alınmasını sağlayan cinsiyet ve etnik köken eşitliği odaklı analizler yapması, süreçlerde yer alması ve istişareler yürütmesi. Bir çok kültürde kız çocuklarının toplum içinde fikirleri alınmaz ve dolayısıyla da kız çocuklarının özgürce fikirlerini beyan edebilecekleri ortamlar oluşturulması büyük öneme sahiptir. Kız çocukların, erkek çocuklardan farklı ihtiyaçları olabileceğinin ve yine yoksul kırsal kesimlerde yaşayan kız çocukların her zaman kırsal kesimde yaşayan kızların görüş ve önceliklerini temsil etmediğinin bilinmesi gerekmektedir. Ayrıca, aynı yerde yaşayan tüm kız ve erkek çocuklar aynı görüşlere sahip olmayabilir. Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin toplumsal cinsiyet/etnik köken eşitliğine yönelik olarak yaptıkları analizler - çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin toplumsal cinsiyet/etnik köken eşitliğinin sağlanmasına yönelik politika ve program uygulama kapasitesi ve becerilerine ilişkin bu kapsam dahilindeki analitik ve kategorilere ayrılmış bilgiler. Toplumsal cinsiyette hakkaniyetin sağlanması için gereken unsurların oluşturulabilmesi; politika ve program uygulayıcılarının ve kaynaklar üzerinde yetki sahibi kişilerin yeterliliklerine ve ne düzeyde sorumluluk bilincine sahip olduklarına bağlıdır. Toplumsal cinsiyet sorunlarına yönelik politika ve projeler, eğer kurumda farklı pozisyonlara sahip yeterli sayıda paydaş toplumsal cinsiyette hakkaniyet eksikliğinin niçin bir sorun teşkil ettiğinin bilincine varırsa ve kız ve erkek çocukların yaşamlarında bir değişim yaratmak için gereken yeterlilik ve sorumluluk bilincine sahip olurlarsa bir etki oluşturur. 24 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Kaynaklara Erişim ve Kaynak Yönetim Aracı Toplumsal etki gücü ve ayrımcılığa ilişkin sorunların anlaşılması için faydalı olabilecek araçlardan biri olan kaynaklara erişim ve kaynak yönetim aracı aşağıdaki gibi tanımlanabilir: Kaynaklara erişim; insanların ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için faydalanabilecekleri tarım arazisi, istihdam, eğitim ve su kaynakları gibi imkan ve kaynaklara erişim. Kaynaklara erişimin düzeyi, kimlerin bu erişim düzeyini belirleyeceği ve eğer varsa erişim şartları belirlenmelidir. Kaynak Yönetim Aracı; insanların kaynaklara erişebilmelerinin yanı sıra söz konusu bu kaynakların yönetiminde de söz sahibi olabilme durumu. Bu araç, bazı seçilmiş çalışma alanlarında uygulanabilir ve ayrıca her türlü bağlama uyarlanabilir. Örneğin eğitim alanında yapılan çalışmalarda, kitap temin edilmesi, çocuklara evde ders çalışabilecekleri zaman kazandırılması, okullarda su ve temizliğin sağlanması, uzak mesafedeki okullara servis sağlanması gibi hedeflere yönelik kaynak aranabilir. Toplumsal sınıf, kast, engel durumu, din gibi unsurlara dayalı ayrımcılıkla mücadeleye ilişlin konularda kaynak erişimi ve yönetimi analizi aracından faydalanılabilir. Bu bağlamda verilebilecek diğer örnekler aşağıdakilerdir: İnsanların sadece tarım arazilerini kullanabilmeleri değil, aynı zamanda hangi tohumu ve gübreyi kullanacaklarına, yetiştirdikleri ürünleri nerede ve hangi fiyattan satacaklarına kendilerinin karar verebilmesi; Çocukların sadece okula gidebilmesi değil, aynı zamanda okul saatlerini içinde yaşadığı toplumun yaşam şartlarına göre belirleyebilmeleri, okul içinde ve çevresinde haklarının ihlal edilmesini engelleyebilmeleri; Kırsal bir kesimde yaşayan tüm bireylerin su kaynaklarına sadece yaşamlarını sürdürebilmeleri için erişebilmeleri değil, aynı zamanda bu su kaynaklarından hakları olan payı alabilmeleri, kalitesini belirleyebilmeleri ve ihtiyaç duyduklarında yeterli düzeyde faydalanabilmeleri. 25 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araçların Açıklamaları: belirli bir soruna yönelik olarak belirlenmiş bir çerçevede ele alınan bu kavram, kaynaklara erişim (örn. bir kişinin başka bir kişiye ait tarım arazisini kullanabilmesi) ve kaynakların yönetimi (örn. bir kişinin kendi tarım arazisine sahip olması ve bu araziyi nasıl kullanacağına kendisi karar verebilmesi) arasındaki farkın anlaşılmasının teşkil ettiği önemi vurgular. Kadın ve çocukların temel kaynaklara erişimi olabilir ancak bu kaynakların yönetiminde yer alamıyorlarsa karar verme süreçlerinde ve bu kaynaklar tehdit altında olduğu zamanlarda çok az söz sahibi olurlar. Yine benzer şekilde çocukların durumu ele alındığında, çocukların kazandıkları para yetişkinler tarafından yönetilir. 26 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Toplumsal Etki Gücü ve Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Analizine Yönelik Araçlar İlk matris, toplumsal cinsiyet eşitliği ve etki gücüne ilişkin sorunların incelenmesi amacıyla kullanılabilir. Araç 5.1: Kaynaklara Erişim ve Kaynakların Yönetimi - Toplumsal Cinsiyet Örnek Kaynaklar/ Hizmetler/ Sosyal Yardımlar Eğitim Kaynaklara Erişim Kaynakların Yönetimi Kız Kadınlar Erkek Erkekler Kız Kadınlar Erkek Erkekler çocukları çocukları çocukları çocukları Gelir Düzeyi Gıda Sağlık Hizmetleri Boş zaman aktiviteleri ve eğlence Zaman yönetimi, vs. Hayata Geçirilmeyen/İhlal Edilen Çocuk Hakları Analizinde Tespit Edilen Çocuk Grupları İkinci matris ise toplumsal etki gücü analizinde yardımcı etmen olarak kullanılır ancak haklarının hayata geçirilmemesi veya ihlal edilmesi ihtimali bulunan belirli çocuk gruplarına yönelik olarak da kullanımı da mümkündür. Bu analiz, ilk aşamada tespit edilen çocuk gruplarına yönelik olarak yapılır. Bu örnekte ise engelli çocuklara yer verilmiştir. Araç 5.2: Kaynaklara Erişim ve Kaynakların Yönetimi - Engelli Çocuklar Örnek Kaynaklar/ Hizmetler/ Sosyal Yardımlar Eğitim Kaynaklara Erişim Kız Engelli Kız Erkek çocukları Çocukları çocukları Kaynakların Yönetimi Engelli Kız Engelli Erkek Engelli Erkek çocukları Kız çocukları Erkek Çocukları Çocukları Çocukları Gelir Düzeyi Gıda Sağlık Hizmetleri Boş zaman aktiviteleri ve eğlence Zaman yönetimi, vs. 27 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Kategoriler halinde toplanan bilgiler ile özetleri son dokümantasyon sürecinde hazır bulundurarak toplumsal etki gücü analizinin özetinin hazırlanması gerekmektedir. Araç 5.3: Katılım ve Karar Alma Karar alma süreçlerine katılımın araştırılması: içinde bulunduğunuz topluluk, köy, ilçe, il ve bölgede ne tür karar alma mekanizmaları mevcut? Daha geniş çaplı bir toplumsal çerçevede ve planlanan faaliyetlerde ne tür karar alma mekanizmaları mevcut? (politikacılar, yetkililer, devlet memurları ve kanaat önderleri ve toplumda söz sahibi kişileri göz önünde bulundurun) Karar alma süreçlerine kimler katılıyor? Katılanlar arasında en az varlık gösterenler veya en az söz sahibi olanlar kimler? Süreç sorumluları kimler? Toplumda kimler daha fazla etki gücüne sahip (erkekler, çoğunluklar, belirli bir kast, sınıf, etnik grup, vs.) ve kimlerin herhangi bir etki gücü yok? (kadınlar, kız çocukları, erkek çocukları, azınlıklar, vs.) Kimler kaynaklara erişebiliyor ve bu kaynakların yönetimi kimde? Sosyal, ekonomik ve politik alanlarda en fazla etkiye sahip olup bu alanlarda kontrol gücü olanlar kimler? Son yılda toplumsal etki gücü dengesinde ne tür değişimler gerçekleştir? Toplumun farklı kesimlerine mensup kız ve erkek çocukları arasındaki etki gücü dengesinin değişmesinde katılımcı süreçlerin katkısı ne oldu? 28 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Toplumsal Cinsiyette Hakkaniyete İlişkin Politika, kurumun yapacağı bu analize meşruluk kazandırır. Internatonal Save the Children Alliance (Uluslararası 'Çocukları Kurtarın' Birliği) toplumsal adaletin gerekliliğine inanmaktadır ve cinsiyet, yaş, sosyal sınıf, engel durumu, HIV/AIDS durumu, cinsel tercih, din, ırk ve etnik kökene dayalı ayrımcılık başta olmak üzere her türlü ayrımcılıkla mücadele etmektedir. Çocuklarla birlikte yürüttüğü çalışmalar sayesinde Birlik, toplumun kız ve erkek çocuklarına karşı tutumlarını değiştirmek ve yeni nesil arasındaki toplumsal cinsiyet ilişkilerinde bir fark yaratmak için uygun imkanlara sahiptir. Ayrıca Birlik; toplumsal değerlerde, kamu politikalarında ve uygulamalarda gerçekleşecek değişim sayesinde kız çocuklarının sahip olduğu hakların eksiksiz ve eşit olarak hayata geçirilebileceğini kabul etmektedir. Save the Children Birliği çocukların kişisel becerilerini gerçek hayatta eksiksiz olarak kullanabilmeleri ve toplumda aktif bireyler olarak yer alabilmeleri amacıyla çalışmalar yürütmektedir. Save the Children, kız ve erkek çocukların ihtiyaçlarındaki farklılıkların daha iyi anlaşılması ve toplumdaki konumlarını iyileştirmek amacıyla program çalışmaları vasıtasıyla kaynakların söz konusu bu ihtiyaçlara yönelik olarak kullanılması gerektiğine inanmaktadır. Bu politikaya göre Save the Children Birliği, kızlara karşı ayrımcılık yapılmaması ve erkek çocuklarla eşit düzeyde beslenme, eğitim, sağlık hizmetleri, barınma, eğlence, manevi destek ve saygı gibi imkan ve değerlere sahip olabilmeleri için çabalamaktadır. Ayrıca kız çocuklarının özgüvenini yükselten, haklarının bilincinde olmalarını sağlayan ve kendi yaşamlarını ilgilendiren karar alma süreçlerinde ve faaliyetlerde söz sahibi olabilmelerine imkan veren her türlü çalışmayı desteklemektedir. Aynı zamanda Save the Children Birliği, kız ve erkek çocuklara toplum tarafından farklı cinsiyet rolleri ve sorumluluklar verildiğinin bilincindedir ve bu sebeple de söz konusu bu farklılıklar doğrultusunda ortaya çıkan ihtiyaçlara yönelik olarak uygun program ve savunu faaliyetleri geliştirmektedir. Birlik, şiddetin her türüyle mücadele etmektedir. Toplumsal cinsiyet sorunlarının kültürlere ve zamanın şartlarına göre değişiklik gösterdiğinin bilincindedir ve bu farklı kültür çerçevelerinde toplumsal cinsiyette hakkaniyet sorunlarına derin bir hassasiyetle yaklaşacaktır. Kız ve erkek çocukları arasında eşit ilişki, saygı ve işbirliği; Save the Children Birliği'nin çalışmalarında teşvik edilecek olan değerlerdir. Toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin kılavuz ilkeler, çocuk hakları programı (ÇHP) çerçevesinin bir parçasıdır. Toplumsal cinsiyet hususunda yaşanan farklılıkların ortadan kaldırılması, ÇHP'nin oldukça önemli bir parçasıdır ve yine yaş, engel durumu, etnik köken, ırk, cinsel tercih ve HIV/AIDS durumu gibi diğer farklılıklara bağlı ayrımcılığın da ortadan kaldırılması aynı derecede öneme sahiptir. 29 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 6. Sorumluluk Analizi Sorumluluk Analizi, başlangıç Bütçe, İdare ve Yapılanma Analizleri ile başlar. Başlangıç analizlerinden yola çıkarak çocuklara karşı sorumluluk sahipleri arasında ön planda olanlar ve bu kişi ve/veya kurumların sorumlulukları tespit edilir. Sorumluluk Analizi Çocuklara karşı sorumluluk veya yükümlülük sahibi olan bu kişi ve kurumların tespit edilmesi, sorun yaşanan alanlar için en uygun müdahalelerin geliştirilmesinde büyük öneme sahiptir. Bu sorumluluk kavramı iki şekilde algılanabilir: birincisi çocuk haklarının hayata geçirilmesinden sorumlu kişi ve kurumlar ve ikincisi çocuk haklarının ihlal ve inkar edilmesi vakalarından sorumlu kişi ve kurumlar. Çocuk haklarının hayata geçirilmesinden sorumlu kişi ve kurumlar genellikle aynı zamanda bu hakları ihlal eden kişi ve kurumlarla aynıdır. Bu nedenle, çocuklara karşı sorumluluk sahibi bu kişi ve kurumların, çocuk haklarına zarar verebilecek eylemlerde bulunup bulunmadığı araştırılmalıdır. Yükümlülük mekanizmaları; çocuk gruplarıyla istişarelerden aşağıda verilen stratejilere kadar çok çeşitli biçimlerde olabilir: Belirli bir çocuk hakkının hayata geçirilmesinden sorumlu kişi ve kurumların tespit edilmesine yönelik bir araç bu bağlamda çok faydalı olacaktır çünkü bu araç sayesinde bu kişi ve kurumların çocuk haklarının hayata geçirilmesi için ne tür görevler üstlendikleri ve bu görevlerini yerine getirmek için hangi faaliyetleri gerçekleştirdikleri tespit edilir ve belirli sorumlularla birlikte çalışmanın önemini vurgulanır. Gereken durumlarda bu araç, paydaş analiziyle desteklenebilir. Paydaş analizi; projedeki esas paydaşların tespit edilmesi, bu paydaşların projeden elde edecekleri faydaların değerlendirilmesi ve bu faydaların projenin uygulanabilirliği açısından taşıdığı riskin belirlenmesi amacıyla yapılır. Bu araç hem kurumsal değerlendirme hem de toplumsal analizle bağlantı içindedir; bu değerlendirme ve analizlerden elde edilen bilgilerden faydalanır ve bu bilgilerin tek bir 5 çerçevede toplanmasına katkı sağlar . Çocuklara karşı sorumluluk sahipleri ile paydaşlar arasındaki en önemli fark; sorumluluk sahiplerinin çocuk haklarını hayata geçirme zorunluluğu varken paydaşların bu yönde bir zorunluluğu yoktur ancak çocuk haklarını dolaylı yollardan etkileyebilir. Örneğin ilgili devlet yetkilileri, aileler ve öğretmenler; çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerdir ve çocuklara yönelik eylemlerinden sorumludurlar ancak paydaşlar; çocuklara yönelik olarak gerçekleştirilen çalışmalarla/faaliyetlerle ilişkisi olan insanlar/gruplardır ve bu ilişkiden kendilerine fayda sağlayabilirler veya olumsuz yönde etkilenebilirler. Örneğin, çocuk işçiliğiyle üretilen ürünleri tüketen insanlar çocuklara karşı sorumluluğu olan kişiler değil, bu ucuz işgücünün faydalanan kişilerdir ve dolayısıyla da çocuk işçiliğiyle mücadele projeleri bu kişileri de ilgilendirir. Normal şartlar altında hem çocuklara karşı görev sahibi kişilere hem de paydaşlara yönelik olarak yapılacak analizlerde ilgili sorumlulara ve paydaşlara yer verilmelidir. Bu şekilde, sorumlular ve paydaşlar, çıkarlarını eşit şekilde savunabilirler ve diğer sorumluluk sahibi kişilerin görevlerini açık ve net olarak anlayabilmelerine yardımcı olurlar. Ve yine bu sayede analizde yer alan kişilerin, gerçekçi ve çözüme yönelik yaklaşımlar benimsemelerini sağlar. 5 Paydaş Analizi Kılavuzu, Uluslararası Kalkınma Birimi 30 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi A) Çocuklara Karşı Sorumluluk Sahiplerine Yönelik Analiz: Eğer kadın ve çocuklar haklara sahipse ve bu haklar kanunlar tarafından güvence altına alınıyorsa, söz konusu bu hakların hayata geçirilmesinden sorumlu olan kişilerin tespit edilmesi ve görevlerinden dolayı hesap ve cevap verebilir olmaları gerekmektedir. Bu hususta asıl sorumluluk sahibinin genellikle devlet olarak kabul edilmesine ve aslında bu hakların korunmasını sağlamak da devletin görevi olmasına rağmen hem bireyler toplumdaki yetişkin bireyler ve gruplar da çocuk haklarının korunması ve hayata geçirilmesinde sorumluluk sahibidir. Diğer çocuk ve yetişkinlerin haklarını ihlal etmemek gibi çocukların payına düşen sorumluluklar da vardır. Bunun anlamı; toplumdaki bu yetişkin bireyler ve gruplar, bakmakla 6 yükümlü oldukları gençlerin haklarının güvence altına alınmasında aktif bir role sahiptir. Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilere yönelik bu analizin, sorunların doğru biçimde tespit edilmesi ve bu doğrultuda en uygun müdahalelerin geliştirilmesine katkı sağlayacağından dolayı proje planlama aşaması esnasında mümkün olduğunca erken yapılması gerekmektedir. Çocuklara Karşı Sorumluluk Sahibi Kişilerin Tespit Edilmesi Ve Seçilmesi: Sorumlular, bir takım hedeflere yönelik olarak planlanan müdahalenin türüne göre tespit edilir ve seçilir. Buradaki amaç çocukların içinde bulunduğu durumlarda bir değişim (projenin amaç ve hedefleri doğrultusunda beklenen değişimler) yaratma görevini yerine getirecek esas sorumluları tespit etmek ve seçmek (çocuklara karşı sorumluluk sahibi olabilecek tüm kişilere yönelik ayrıntılı bir analizden sonra) olmalıdır. Esas sorumlu veya sorumluların tespit edilmesi ve seçilmesi amacıyla, çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin çocukların içinde bulunduğu durum üzerinde ne derece etkili olabildiklerine dair objektif bir değerlendirme yapılmalıdır. Sorumluların seçilmesinde göz önünde bulundurulacak diğer hususlar şunlar olabilir: çocukların içinde bulunduğu genel duruma katabilecekleri artı değer; sorumluların görev almasıyla oluşacak tahmini maliyet (eğer fayda sağlıyorlarsa maliyet önemli değildir); verebilecekleri taahhütler; projeye dahil edilmelerine bağlı olarak doğabilecek muhtemel engeller. Esas sorumlular, bu bölümde verilen basit bir matris/format yoluyla tespit edilebilir ve seçilebilir. Birlikte çalışılacak esas sorumluları seçerken mümkün olduğunca ayrıntılı olmak gerekmektedir. Sorumlulara yönelik olarak yapılan analizde, bu sorumluların yerine getirmeleri gereken görevlerin tespit edilmesine odaklanılmalıdır. Daha sonra ise başarılı oldukları işler ile sorumluluklarını yerine getirmelerini engelleyen sorunlar tespit edilir. Analiz, üç ana kategoride yapılabilir: Motivasyon/istek Sorumlu/paydaş, görevinin/pozisyonunun gerektirdiği sorumlulukları kabul ediyor mu? sorumlulukları doğrultusunda harekete geçmeye istekli mi? Yetki Sorumlu/paydaş, görevini yerine getirebilmesi için gereken yetkilere sahip mi? Kaynak Sorumlu, gerekli bilgi ve beceriye, insan kaynaklarına, kurumsal kaynaklar ve maddi kaynaklara sahip mi? Not: Sorumluları belirlerken mümkün olduğunca detaylara inmek gerekir. Örneğin; bir köyde çocuk hakları ihlalleriyle mücadelede köydeki yönetim organı içinden kim bir fark yaratabilir? 6 Child Rights Programming, A Handbook for International Save the Children Alliance Members, Save the Children, 2002 31 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerle birlikte çalışmanın önemi nedir? Sorumlular seçilirken aşağıdaki kriterler dikkate alınmalı ve seçim, bu kriterler doğrultusunda objektif bir değerlendirmeyle yapılmalıdır: Çocukların İçinde Bulundukları Durum Üzerinde Oluşturabilecekleri En Büyük Etki örn. sorumlular çocukların içinde bulunduğu durumda istenilen değişimin gerçekleştirilmesinde önemli bir rol oynayacaklar. Daha Az Risk örn. Çok büyük riskler olmayacağından eminiz ancak herhangi bir sebepten dolayı söz konusu sorumlu görevini yerine getiremezse projeyi fazla etkilemez. Görevleri Açık Bir Şekilde Belirlenmiştir/Tanımlanmıştır örn. çocuklara yakınlıkları veya öğretmenlik gibi meslekleri gereği çocuklarla beraber oldukları için bu sorumluların görevleri açık bir şekilde belirli veya tanımlıdır. Artı Değer örn. proje kapsamında çocukların içinde bulunduğu durumu iyileştirmenin yanı sıra bu sorumluların projede yer almış olması, projeye seçilmeyen diğer sorumlular üzerinde de olumlu bir etki oluşturur. Örneğin bir projede dini liderlerin de yer alması, proje hedeflerine ulaşılmasına katkı sağlamasının yanı sıra kız çocuklarının okula gönderilmemesi, erken yaşlarda evlendirilmesi, vs. gibi sosyal, kültürel ve dini uygulamalarda olumlu bir yönde değişim yaratabilirler. Düşük Maliyet örn. bu sorumluların projeye katılımları, diğer sorumlulara oranla daha düşük maliyetli olacak. Çocuklara Karşı Sorumluluk Sahiplerine Yönelik Analiz için Araçlar Aşağıda, çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler ve paydaşların görev ve yetkilerin analiz edilmesinde yardımcı unsur olarak kullanılabilecek bir araç verilmiştir. Bu araç, hangi sorunlara yönelik müdahaleler geliştirileceğini tespit etmek ve seçmek için kullanılabilir. 32 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 6.1 Sorumluların Tespit Edilmesi ve Seçilmesi 7 Sorumlu/paydaş (etki odaklı) Sorun ve bölgedeki duruma yönelik olarak tanımlandığı şekliyle Görev Analizi Tüm sorumlu/paydaşların görev ve sorumlulukları Motivasyon/istek Sorumlu/Paydaş, sorumluluklarını kabul ediyor mu? Etmiyorsa niçin? Yetki Analizi Yetki Sorumlular/paydaşlar, görevlerini yerine getirebilmeleri için gereken yetkilere sahip mi? Değilse niçin? Kaynaklar Sorumlu, gerekli bilgi ve beceriye, insan kaynaklarına, kurumsal kaynaklar ve maddi kaynaklara sahip mi? Değilse eksik olan kaynak hangisi? En yakın bakıcılar (örn. aile) Toplum (örn. köy muhtarı) Özel Sektör (örn. çok uluslu şirketler) Sivil Toplum Yerel yetkililer (örn. öğretmenler, sağlık çalışanları) Merkezi yetkililer (örn. Milli Eğitim Bakanlığı, Maliye Bakanlığı) Uluslararası toplum (örn. BM kuruluşları, bağışçılar) 7 Sayfa 30-31, Getting it Right for Children: A practitioner’s guide to child rights programming, Save the Children, 2007 32 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 6.1 Sorumluların Tespit Edilmesi ve Seçilmesi - Örnek 8 8 Sorumlu/paydaş (etki odaklı) Sorun ve bölgedeki duruma yönelik olarak tanımlandığı şekliyle Görev Analizi Tüm sorumlu/paydaşların görev ve sorumlulukları En yakın bakıcılar (örn. aile) Doğrudan bakım altındaki çocukları ihmal ve istismardan korumak Toplum (örn. köy muhtarı) Toplumdaki çocukları ihmal ve istismardan korumak; Bakıcıları, sorumluluklarını yerine getirmeleri için desteklemek; İmkanlar yaratarak çocukları dinlemek Özel Sektör (örn. çok uluslu şirketler) Çalışan çocukları ihmal istismardan korumak Motivasyon/istek Sorumlu/Paydaş, sorumluluklarını kabul ediyor mu? Etmiyorsa niçin? ve Yetki Analizi Yetki Sorumlular/paydaşlar, görevlerini yerine getirebilmeleri için gereken yetkilere sahip mi? Değilse niçin? Kültürel/dini tabular Toplumsal cinsiyet/etki gücü ilişkisi Bilgiye erişimin olmaması Kültürel/dini tabular Toplumsal cinsiyet/etki gücü ilişkisi Bilgiye erişimin olmaması Karar alıcıların erkeklerden oluşması Çıkara dayalı motivasyon Bütünüyle kabul edilmeyen sorumluluklar Toplumsal görevin bütünüyle kabullenilmemesi Yetki - mevcut ancak kullanma eğilimi yok Yetersiz politika ve yasal çerçeve Birincil sorumlulara erişebilirlik Kaynaklar Sorumlu, gerekli bilgi ve beceriye, insan kaynaklarına, kurumsal kaynaklar ve maddi kaynaklara sahip mi? Değilse eksik olan kaynak hangisi? bilgi, öncelikler, sınırlı geçim kaynağı seçenekleri; zayıf aile temeli (HIV ve AIDS) Bazı geleneksel öncelikler Bilgi ve beceriler doğrultusunda yürütülen karar alma İşe yaramayan çocuk koruma mekanizmaları süreçleri Bilgi Beceriler Sayfa 32-33, Getting it Right for Children: A practitioner’s guide to child rights programming, Save the Children, 2007 32 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Sivil Toplum Çocuk ve bakıcıları haklarını arayabilmeleri, Devleti (ve diğer kişi/kurumları) sorumlu tutabilmeleri ve etkin çocuk koruma yaklaşımları sergileyebilmeleri için desteklemek Çocukların korumansı ve çocuk hakları bilinci Sivil toplumun politika ve yasal çerçevelerde üstlendiği görevin sınırlı olması Finansman kaynağı modelleri Kurumsal kapasite, bilgi, beceriler, siyasi durum,; Finansman kaynakları, bağışçıların öncelikleri Yerel yetkililer (örn. öğretmenler, sağlık çalışanları) Tüm çocukları doğrudan ihmal ve Genellikle istekliler ancak istismardan korumak kaynak eksikliği, kötü ve yetersiz çalışma şartları, siyasi görüşler doğrultusunda tayin edilen kimseler ve fazla iş yükünden şikayetçiler Çocuk haklarına yönelik olarak kullanılmaktan ziyade suiistimal edilmeye açık yetkiler. Yükümlülüklerin yeterince bilinmemesi Yetersiz teknik kapasite ve mali kaynak ile karar alma süreçlerini yavaşlatan bürokratik engeller Merkezi yetkililer (örn. Milli Eğitim Bakanlığı, Maliye Bakanlığı) Tüm çocuklara doğrudan koruma sağlamak Düşük siyasi irade. Devam etmekte olan çalışmaların finanse edilmesi başta olmak üzere diğer öncelikler Yetki var ancak çocuklara karşı hangi yükümlükler ve BM Çocuk Hakları sözleşmesi ve diğer uluslararası sözleşmelerin hangi maddeleri uyarınca kullanılacağı bilinmiyor. Bakanlıkların düşük teknik kapasitesi, karar alma süreçleri bakanların kontrolü altında yetersiz istişare ve kötü yönetişim Uluslararası toplum (örn. BM kuruluşları, bağışçılar) Devletin çocuklara karşı sorumluluklarını yerine getirmesine yardım etmek Çocukların koruması, bağışçıların öncelikleri arasında Devletin çocuk hakları gündemini Çocuk koruma programlarının yeterince belirleyebilme yeterliliği - anlaşılmaması. Finansman ve izleme önceliklerde yaşanan sorun. mekanizmaları kullanılmıyor Yetkilerin, Yoksullukla Mücadele Strateji Belgesi uyarınca hareket etmek için yetersiz kalması 32 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 7. Çocuk Hakları Durum Analizi Raporunun Hazırlanması Durum Analizini Destekleyen Diğer Analizlerin Birleştirilmesine İlişkin Tablo Bu bölümde bahsedilen aracı, önceki toplumsal cinsiyet ve etki gücü analizlerini desteklemek amacıyla kullanarak çocuk haklarının sorumluluklar boyutunun hayata geçirilmesi için en uygun yöntemlerin belirlenmesine katkı sağlar. Bu araç, aşağıda sıralanan bazı soruların birlikte analiz edilmesini kolaylaştırır: Hâlâ hayata geçirilmemiş/ihlal veya inkâr edilmekte olan çocuk hakları nelerdir? Bu hakların hayata geçilmemesi/ihlal veya inkar edilmesinin sebepleri nelerdir? Bu konuda sorumlu olan görevliler/sorumlular kimlerdir? Bu konuda görevli/sorumlu olan kişiler niçin müdahalelerde bulunmuyor? Bu görevliler/sorumluların karşılaştıkları engeller neler? Bu engellerin politikalardan mı yoksa uygulamalardan mı kaynaklandığına dair ikincil bilgi kaynakları mevcut mu? Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin görevlerinde daha aktif olmaları ve sorumluluk almalarını sağlamak amacıyla ne tür çalışmalar yapılabilir? Durum Analizi için toplanan bilgilerin birleştirilmesine yönelik araç Bu araç, Çocuk Hakları Durum Analizi'nin raporunu hazırlamadan önce tüm önceki bilgi ve analizlerin nihai analizde toplanmasına yardımcı olur. 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Tablo 7.1: Durum Analizi için Birleştirme Tablosu Hayata geçirilmeyen haklar Sebepler Sorumlu örnekleri Görünen sebepler Devlet Destekleyici eylemler, faaliyetler ve destek gerektiren diğer hususlar Engeller Müdahale edilmemesinin sebepleri Müdahalesizlik sebeplerine karşı alınacak önlemler ve sorumluların harekete geçmelerini sağlayacak yöntemler • Yerel • Bölgesel • Ulusal Aile Üyeleri Toplumdaki bireyler STK'lar Görünmeyen Kız ve erkek çocuklar sebepler Uluslararası toplum Özel sektör ve medya 35 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Durum analizinin raporu hazırlanırken başvurulabilecek iki tane kontrol listesi vardır. Bu kontrol listeleri, tüm mevcut bilgilerin kullanılarak bir araya getirildiğinden emin olmak amacıyla kullanılır. Asıl raporun bölümleri, bu raporu okuyacak kişiler ve raporun hedef kitlesi göz önünde bulundurularak en uygun sırayla yazılır. Çocuk Hakları Durum Analizi Raporunu Hazırlarken Kullanılacak Araçlar 49. sayfada yer alan Araç 7.2 genel durum analizine yönelik olarak kullanılırken 54. sayfadaki araç 7.3, sektör analizi için kullanılır. Bu araçlar sadece Ek'te bulunmaktadır. 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Ek: Çocuk Hakları Durum Analizine Yönelik Araçların Derlenmesi Araç 1.1 - Bilgi Kaynakları: BM Çocuk Hakları Komitesi ve UNICEF'e ait belgeler Belge Taraf devletlerin raporları (ülkeye ait resmi çocuk hakları değerlendirmesi ve hak ihlallerine yönelik müdahale planlarının ana hatları) Alternatif raporlar (ülkedeki STK’ların birlikte hazırladığı raporlar; öncelikli konulara ilişkin görüşlerinin ana hatları) BM Çocuk Hakları Komitesi ve devlet temsilcileri arasında yapılan toplantıların tutanakları BM Çocuk Hakları Komitesi’nin sonuç gözlemleri (öncelikli eylemlere ilişkin tavsiyeleri de dâhil) Çocuklara yönelik özel oturumun on yıl sonunda gözden geçirilmesi UNICEF Çocukların Durumu Raporu Ülkedeki Ulusal Eylem Planları E/H 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 1.2 – Bilgi Kaynakları – Diğer Bilgi Kaynakları: Belge Ulusal mevzuatlar, bütçe ve politikalar, vs. Devlet, Birleşmiş Milletler, üniversiteler, araştırma enstitüleri ile uluslararası ve ulusal STK’lar (Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü, Save the Children üyesi devletler, UNICEF ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, yerel gençlik ve kadın kuruluşları, vs.) tarafından hazırlanan istatistikler, araştırmalar ve raporlar Taraf devletlerin CESAW ve CERD gibi diğer sözleşmelere ilişkin rapor ve sonuç gözlemleri Kendi araştırmalarınız (kız ve erkek çocukların görüşlerine yer verilmesi için gerekli olabilir) Ülkedeki duruma ilişkin olarak BM kurumları ve çift yönlü kuruluşlar tarafından yapılan araştırma ve analizler Üniversiteler, araştırma enstitüleri, uzmanlar, politika üreticileri, kilit konumdaki bireyler, vs. Kız ve erkek çocuklarla yürütülen istişareler Yoksullukla mücadele stratejileri Basın (gazete, internet haberleri, sosyal ağlar, vs.) Yerel kaynaklar STK’lar ve Save the Children'a ait Proje ve Saha raporları vb. E/H 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 1.3: Çocuklara Danışılması amacıyla yapılan Konferans ve Toplantıların Gözden Geçirilmesine İlişkin Yönergeler Ön-Çalışmanın Gözden Geçirilmesi Gerçekleştirilen istişare sayısının değerlendirilmesi Bu istişareler için ne tür altyapı hazırlıkları yapıldı? Altyapı hazırlıklarına dair çocuklara ne tür bilgiler ne şekilde verildi? Çocukların Temsil Ettiği Kesimler ve Kolaylaştırma Çocukların yaşı, cinsiyeti, sınıfı, bölgesi, dini, kökeni ve yetenekleri nelerdi? Çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? İstişareler için ne tür seçim kriterleri kullanıldı? Bu istişarelerde kolaylaştırıcı olarak kimler yer aldı? Yetişkinler mi yoksa kolaylaştırıcılar mı? Çocukların kendilerini ifade etmelerine yardımcı olmak amacıyla ne tür yöntemler kullanıldı? Yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, köken ve yetenek alanı gibi farklı gruplara mensup çocukların katılımları ve kendilerini ifade etmeleri nasıl sağlandı? 10 yaşından küçük çocukların (U10) fikir ve görüşlerinin alınması için özel tedbirler uygulandı mı? Çocuklarla İstişare Toplantıları ve Konferanslarından Elde Edilen Sonuçların İncelenmesi Özellikle kız ve erkek çocuklar olmak üzere farklı yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, köken, yetenek, engel, Üzerinde durulan temel sorunlar nelerdi ve bu konuda hangi çıktılar ve sonuçlar elde edildi? İstişarelerde ele alınan ortak sorunlar ve tavsiyeler var mı? Varsa neler? Bu bilgilerden yola çıkarak belirli çocuk gruplarında ihlal ve inkâr edilen çocuk hakları nelerdir? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen öncelikler Çeşitli kız ve erkek çocuk gruplarında, yaş gruplarında ve engelli kız ve erkek çocuk gruplarında ne tür öncelikler öne çıkıyor? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen önceliklerin nihai analizi Çocuklarla yapılan istişarelerin takip sürecinin incelenmesi (toplantı ve konferanslardan sonra ne tür adımlar atıldı?) Kız ve erkek çocukları tarafından sunulan tavsiyeler doğrultusunda devlet ve Save the Children tarafından ne tür eylemler gerçekleştirildi? Bu süreçlerde Save the Children ne tür roller üstlendi? Kimler hangi eylemleri gerçekleştirdi? Eylemlerin belirlenmesi sürecinde kız ve erkek çocukların katılım oranı nedir ve katılım gösteren kız ve erkek çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? Süreçlerde STK'lar ve çocuklara yönelik diğer kuruluşlar ne gibi roller üstlendi? Gerçekleştirilen eylemlerin izlenmesi, değerlendirilmesi ve raporlanması için ne tür mekanizmalara başvuruldu? Bu noktada çocukların katılım oranı ne oldu ve bu çocuklar hangi grupları temsil ediyordu? 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Yukarıda verilen kılavuzlar genel kullanım amaçlıdır ve çalışma yapılan alanlarda toplanan bilgiler, durumun şartlarına göre eklenebilir veya çıkarılabilir. 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 1.4 - Bilgi Kaynakları: Aileler, bakıcılar ve çocukların bakım ve korunmasından sorumlu diğer kişiler Temel alanlar Çocukların, içinde yaşadıkları toplumda karşılaştıkları sorunlar nelerdir? (farklı yaş, yetenek ve cinsiyetten çocuklara göre değerlendirin) Alınan Cevaplar Karşılaştıkları sorunlara ilişkin olarak çocuklar neler söyledi? Olumsuz şartlara karşı özellikle savunmasız olan belirli çocuk grupları var mı? Bu çocukların içinde yaşadığı toplulukta çocuklara zarar verebilecek normlar ve uygulamalar var mı? Zaman içinde çocuklara karşı tutumlarda ne tür değişimler yaşandı? (olumlu ve olumsuz anlamda) Çocuklara göre çocuk haklarının hayata geçirilmesine yönelik olarak sorumluların yeterlilik ve motivasyon düzeyi nedir? Araç 2.1 Genel Kılavuz Çocuklar hangi haklarını gerçek anlamda kullanabiliyor? Hangi alanlarda değişim hedefleniyor ve hedeflenen bu değişim, çocukların yaşamlarında ne tür etkiler oluşturacak? Çocuk haklarının uygulanması yönünde ilerleme kaydedilmesine katkı sağlayacak ne tür toplumsal değişimler gerçekleşti? Yapılan çalışmalara rağmen hala uygulanamayan haklar hangileri? Ülkedeki kız ve erkek çocuklarına yönelik yaklaşımlar nelerdir? Çocuk ve bakıcıları, haklarının bilincindeler mi? Hangi haklarını, nerede, nasıl ve ne zaman talep edebiliyorlar? Hak taleplerini ifade edebilecekleri platformlar var mı? Haklarını kullanamayan belirli çocuk grupları var mı? Varsa bu çocuklar hangi gruba mensup? Nerede yaşıyorlar? Sayıları ne kadar? Söz konusu bu hakların hayata geçirilmesinde karşılaşılan engeller nelerdir? Çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler, çocukların yaşamlarında olumlu yönde bir değişim yaratabilmeleri için yeterli motivasyon, kapasite ve kaynaklara sahipler mi? 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 2. 2 Hak İhlalleri Analizi Belirli alanlarda çocuk haklarının hayata geçirilmemesi ve ihlal edilmesi (belirli bir alanda veya çocuk işçiliği çocukların cinsel istismarı, engellilik, kanunla ilişkili hale gelmiş çocuklar gibi alanlarda görülebilir) Hakların hayata geçirilmemesi veya ihlal edilmesiyle doğrudan veya dolaylı olarak bağlantılı olan ÇHS maddeleri. Hangi sosyo-ekonomik çevrelerde çocuk hakları ihlalleri yaşanıyor? Hakları hayata geçirilmeyen veya ihlal edilen çocukların profilleri nedir? (yaş, cinsiyet, köken, din…) Benzer hakları hayata geçirilmeyen veya ihlal edilen çocuk grupları hangileridir? Hakları ihlal edilen belirli etnik kökene sahip veya azınlık grupların olup olmadığını araştırın. Bu gruplara yönelik gerçekleştirilen eylemlere karşı benimsenen yaklaşımlar nelerdir? Hakların hayata geçirilmesinde yaşanan eksiklikler ve ihlal vakaları (bu tür vakalar ne sıklıkla ve kaç tane bölgede yaşanıyor?) Güvenilir kaynaklardan mümkün olduğunca fazla miktarda ve işe yarar bilgiler toplamaya çalışın. Bu şekilde daha sağlıklı bir değerlendirme yapılabilir. Bilgi Kaynakları (Bkz. Araçlar 1.1 - 1.4) Çocuk haklarının hayata geçirilmesinde yaşanan eksikliklerin ve hak ihlallerinin analizi - İlgili maddeler arasında bağlantılar oluşturun -İlgili maddeler arasında bağlantı oluşturulmasının önemini ön plana çıkarın (ÇHS, yukarıda belirtilen çerçevelerde geliştirilen program ve projelerde aynı derecede uygulanabilir) - En dezavantajlı çocuk gruplarını ve hakların hayata geçirilmemesi ve ihlal edilmesine sebep olan durumları araştırın - Bazı yönlerin atlanması durumunda doğacak sonuçları göz önünde tutun (örn. eğitim hakkına değinilmemesi durumunda cinsel istismara karşı koruma) - Analizde ÇHP esaslarına yer verin: hayatta kalma ve gelişme çocukların yüksek çıkarları ayrımcılık yapılmaması katılım hesap verebilirlik 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 3: Devlet Kurumları ve Uluslararası Çerçeveler Kurumsal taahhütlerin gözden geçirilmesi sırasında göz önünde tutulacak anahtar sorular Çocuk haklarının hayata geçirilmesine yönelik olarak devletin üye veya taraf olduğu uluslar arası insan hakları kuruluşları ve sözleşmeleri nelerdir? (örn. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (ÇHS), Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW), İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (CAT), Etnik Ayrımcılık ile Mücadele Komitesi (CERD), vs) Taraf veya üye olunan bu sözleşmeler ve kuruluşlar doğrultusunda devlet tarafından ne tür yaptırımlar hayata geçirildi? Bu yaptırımların uygulanmasın sorumlu kurumlar nelerdir? Bu kurumlar arasında koordinasyon nasıl sağlanıyor? Ne tür izleme mekanizmaları kullanılıyor? Özellikle üzerinde çalışılan sorunlar/alanlar nelerdir? Çeşitli sivil ve resmi kuruluşlar arasında ne tür mekanizmalar var ve ne tür çalışmalar yapılıyor? Cinsiyet, yaş, yetenek, vs. şeklinde sınıflandırılmış bilgi ve istatistikler var mı? Söz konusu bu yaptırımların uygulanması için ayrılan kaynaklar nelerdir? Çocuk haklarının hayata geçirilmesi için genel bütçeden hangi miktarda ve hangi oranda pay ayrılıyor? Bütçe oluşturulması ve harcamalarındaki eğilimler nelerdir? Çocuk haklarına yönelik çalışmalar planlanırken ve kaynak ayırırken, çocukların görüşleri ne düzeyde dikkate alınıyor? Çocuk haklarının hayata geçirilmesi süreçlerinin izlenmesine ilişkin olarak, örneğin çocuklara yönelik kamu denetçiliği gibi ne tür bağımsız gözetleme mekanizmaları veya çocuk hakları savunma komisyonları mevcut? Çocuklar ve çocuk haklarına ilişkin olarak ne tür devlet politikaları, stratejileri ve eylem planları uygulanmaktadır? Çocuklara yönelik devlet politikaları, stratejileri ve eylem planları hangi yollarla uygulanıyor ve koordine ediliyor? Çocuklara yönelik yetki ve sorumluluklara sahip yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki yönetişim birimleri arasındaki ilişki nedir? Kamu kurumlarının hesap verebilirliği, şeffaflığı ve verimliliğine ilişkin olarak ülkede ne tür çalışmalar yapılmaktadır? 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Sebep Analizi Aracı Araç 4 - Değişimin 5 Boyutunu Kullanarak Belirli bir Olumsuz Duruma Yol Açan Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Özetlenmesi Çocuk ve gençlerin yaşamları Çocuk ve gençlerin haklarını ilgilendiren politika (kanunlar, yönetmelikler, vs) ve uygulamalar Çocuk ve gençlerin katılımı Çocuk ve gençlere hakkaniyetli ve aktif vatandaşlık becerileri davranılması ve ayrımcılık yapılmaması Sivil toplum kuruluşlarının çocuk haklarına verebildiği desteğin boyutu IMMEDIATE CAUSES GÖRÜNEN SEBEPLER ROOT CAUSES GÖRÜNMEYEN SEBEPLER Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi Görünen ve Görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıları belirleyin Tespit edilen görünen ve görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıyı açıklayın En önemli sebep(leri) belirleyin Tabloda verilen boyutları göz önünde tutarak bu boyutlardan bir tanesinde yaşanan eksiklik ve ihlallerin diğerlerini ne şekilde etkilediğini tartışın 44 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 5.1: Kaynaklara Erişim ve Kaynakların Yönetimi - Toplumsal Cinsiyet Örnek Kaynaklar/ Hizmetler/ Sosyal Yardımlar Eğitim Kaynaklara Erişim Kaynakların Yönetimi Kız Kadınlar Erkek Erkekler Kız Kadınlar Erkek Erkekler çocukları çocukları çocukları çocukları Gelir Düzeyi Gıda Sağlık Hizmetleri Boş zaman aktiviteleri ve eğlence Zaman yönetimi, vs. Araç 5.2: Kaynaklara Erişim ve Kaynakların Yönetimi - Engelli Çocuklar Örnek Kaynaklar/ Hizmetler/ Sosyal Yardımlar Eğitim Kaynaklara Erişim Kız Engelli Kız Erkek çocukları Çocukları çocukları Kaynakların Yönetimi Engelli Kız Engelli Erkek Engelli Erkek çocukları Kız çocukları Erkek Çocukları Çocukla Çocukla rı rı Gelir Düzeyi Gıda Sağlık Hizmetleri Boş zaman aktiviteleri ve eğlence Zaman yönetimi, vs. 45 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 5.3: Katılım ve Karar Alma 1. Karar alma süreçlerine katılımın araştırılması: içinde bulunduğunuz topluluk, köy, ilçe, il ve bölgede ne tür karar alma mekanizmaları mevcut? Daha geniş çaplı bir toplumsal çerçevede ve planlanan faaliyetlerde ne tür karar alma mekanizmaları mevcut? (politikacılar, yetkililer, devlet memurları ve kanaat önderleri ve toplumda söz sahibi kişileri göz önünde bulundurun) 2. Karar alma süreçlerine kimler katılıyor? Katılanlar arasında en az varlık gösterenler veya en az söz sahibi olanlar kimler? 3. Süreç sorumluları kimler? 4. Toplumda kimler daha fazla etki gücüne sahip (erkekler, çoğunluklar, belirli bir kast, sınıf, etnik grup, vs.) ve kimlerin herhangi bir etki gücü yok? (kadınlar, kız çocukları, erkek çocukları, azınlıklar, vs.) 5. Kimler kaynaklara erişebiliyor ve bu kaynakların yönetimi kimde? 6. Sosyal, ekonomik ve politik alanlarda en fazla etkiye sahip olup bu alanlarda kontrol gücü olanlar kimler? 7. Son yılda toplumsal etki gücü dengesinde ne tür değişimler gerçekleştir? 8. Toplumun farklı kesimlerine mensup kız ve erkek çocukları arasındaki etki gücü dengesinin değişmesinde katılımcı süreçlerin katkısı ne oldu? 46 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Araç 6.1 Sorumluların Tespit Edilmesi ve Seçilmesi 9 Sorumlu/paydaş (etki odaklı) Sorun ve bölgedeki duruma yönelik olarak tanımlandığı şekliyle Görev Analizi Tüm sorumlu/paydaşların görev ve sorumlulukları Motivasyon/istek Sorumlu/Paydaş, sorumluluklarını kabul ediyor mu? Etmiyorsa niçin? Yetki Analizi Yetki Sorumlular/paydaşlar, görevlerini yerine getirebilmeleri için gereken yetkilere sahip mi? Değilse niçin? En yakın bakıcılar (örn. aile) Toplum (örn. köy muhtarı) Özel Sektör (örn. çok uluslu şirketler) Sivil Toplum Yerel yetkililer (örn. öğretmenler, sağlık çalışanları) Merkezi yetkililer (örn. Milli Eğitim Bakanlığı, Maliye Bakanlığı) Uluslararası toplum (örn. BM kuruluşları, bağışçılar) 9 Sayfa 30-31, Getting it Right for Children: A practitioner’s guide to child rights programming, Save the Children, 2007 Kaynaklar Sorumlu, gerekli bilgi ve beceriye, insan kaynaklarına, kurumsal kaynaklar ve maddi kaynaklara sahip mi? Değilse eksik olan kaynak hangisi? 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Çocuk Hakları Durum Analizi Raporunun Hazırlanması Tablo 7.1: Durum Analizine Yönelik Birleştirme Tablosu Hayata geçirilmeyen haklar Sebepler Sorumlu örnekleri Görünen sebepler Devlet • Yerel • Bölgesel • Ulusal Aile Üyeleri Toplumdaki bireyler STK'lar Görünmeyen Kız ve erkek çocuklar sebepler Uluslararası toplum Özel sektör ve medya Destekleyici eylemler, faaliyetler ve destek gerektiren diğer hususlar Engeller Müdahale edilmemesinin sebepleri Müdahalesizlik sebeplerine karşı alınacak önlemler ve sorumluların harekete geçmelerini sağlayacak yöntemler 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 7.2 Çocuk Hakları Durum Analizi Gereksinimlerinin Kontrol Listesi- GENEL Sayfa A. Genel Durum 1. (Ülkedeki) kız ve erkek çocukların içinde bulundukları durum ile bağlantısı olan toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasi durumun genel özeti ve bölgeler arasındaki farklar ile öngörülen beklentiler 2. Kültürel şartlar, geleneksel değerler, uygulamalar ve kız ve erkek çocuklarına yönelik tutumların genel özeti. (örneğin, çocukların yetişkin kabul edildiği yaş, çocuk gelişimi, toplumsal cinsiyet ayrışmaları, cinsellik, evlilik, çocuk işçiliği, vs.) Çocuk yetiştirme adetleri ve çocuklara zarar veren geleneklerin açıklanması Çeşitli makamlarda çocukların korunması ilişkin var olan yeterlilikler ve destek mekanizmaları nelerdir? Şu ana kadar ne tür değişimler gerçekleşti ve yakın zamanda ne gibi değişimler bekleniyor? Cinsiyet, yaş, engel durumu, etnik köken, din ve ekonomik durum gibi sınıflandırma yapılması 3. Bölgedeki çocukların durumu ile bağlantısı olan yasal çerçeve, mevcut siyasi yapı ve politikaların genel özeti. Doğrudan veya dolaylı olarak çocuk haklarını ilgilendiren politikalar nelerdir? Çocuk haklarına ilişkin sorunlara çözüm üreten veya bu sorunları hafifleten politikalar nelerdir? Çocuk haklarının içinde bulunduğu durumu iyileştiren veya daha da kötüye gitmesine sebep olan siyasi idealler veya gelenekler var mı? B. Bütçe/İdare/Teşkilat Yapısı Analizi 4. Çocuklar ve çocuk haklarına yönelik yasal çerçeve ve siyasi yapılar/politikaların genel özeti dâhil edilecek. 5. İlgili yasalar ve bu yasaların uygulama sonuçlarının genel özeti 6. Ayrılan bütçe, kaynak kullanımı ve çocuk hakları uygulamalarının analizi Çocuk haklarının hayata geçilmesi amacıyla ayrılan bütçedeki artış veya azalmaların analizi 7. Belirtilen yetkilere sahip idari birimlerin çalışma prensiplerinin analizi (yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki yönetişim birimleri arasındaki ilişki) 8. Temel sorumluluklar hangi alanlarda yer alıyor? Çocuk haklarının hayata geçirilmesiyle ilgili çeşitli makamlar arasındaki koordinasyon ve işbirliğinin, bu makamların sahip olduğu yetkiler ve yürüttüğü çalışmaların analizi. 49 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 9. Kamu kurumlarının yükümlülüklerinin, şeffaflığının ve veriminin genel özeti 10. Bağımsız ihbar mekanizmalarının ve kamu denetçilerinin tespit edilmesi C. Çocuk Hakları İhlalleri Analizi 11. Kurumun çalışmalar yapmayı planladığı (veya halihazırda çalışmalar yürüttüğü) alanda ihlal edilen çocuk hakları ve hakları ihlal edilen çocuk gruplarının genel özeti İhlal edilen madde(ler) İlgili maddeler 12. Hak ihlali vakaları ve bu vakaların şiddeti ile 4 ÇHP esasıyla arasındaki bağlantısı (referanslara başvurarak bilgi kaynağının doğruluğundan emin olun) 13. Hakları en fazla ihlal edilen veya ihlal edilme riski taşıyan çocuk gruplarının tespit edilmesi ve bu hakların ne şekilde ihlal edildiğinin açıklanmasıyla analizde görünür olması D. Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi 14. Görünen sebeplerin detaylı bir biçimde açıklanması (kanunlar, politikalar, çocukların katılım sağlayamaması, toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri, vs.) 15. Görünmeyen sebeplerin ayrıntılı biçimde açıklanması (toplumsal etki gücü dengesi, ataerkil toplum yapısı, çocukların söz haklarına ilişkin normlar ve değerler) 16. Görünen ve görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıların analizi E. Toplumsal Etki Gücü ve Cinsiyet Eşitliği Analizi 17. Aile ve toplumdaki etki gücü dengesi (yaş, cinsiyet, engel durumu gibi kategorilerde değerlendirilecek) 18. Toplumsal etki gücü dengesinin toplum içindeki dağılımı ve kaynaklar ile karar alma süreçlerinin (para, işgücü, gıda, zaman, eğlence, eğitim, vs.) yönetimi üzerinde kimlerin etki sahibi olduğunun açıklanması Kimlerin hangi ihtiyaçlarına öncelik verileceğinin - hangi çocuk gruplarının dışlanarak ayrımcılığa maruz kaldığının açıklanması. 19. F. Sorumluluk Analizi 20. Aile, toplum, yerel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası çevrelerde çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişilerin tespit edilmesi. 50 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 21. Konuyla en fazla ilgisi bulunan ve en etkili sorumluların öncelik sırasının yapılması ve bu sıralamanın sebepleriyle açıklanması 22. Sorumluların, kişilerin veya kurumların ayrıntılı olarak açıklanması; (örneğin devlet - devlet planlama teşkilatı, müsteşarlık, vs.) 23. Çocuk hakları alanında önemli bir yere sahip kişiler/sorumlular ile ilgili konularda gerçekleştirdikleri ve gerçekleştirmedikleri eylemlerin (müdahalesizlik) açıklanması 24. Söz konusu bu kişi/sorumluların ilgili konularda eylemsiz kalmalarının sebepleri ve karşılaştıkları engellerin açıklanması 25. Diğer kişi/sorumluların faaliyetlerinin açıklanması (diğer STK'lar, özel sektör, medya, vs.) 26. Devletlerin ulusal, bölgesel (Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı) ve uluslar arası platformlarda verdikleri taahhütlerin analizi G. Yetki Dağılımı - Bu Kavramın Sadece Bazı Ülkeler İçin Geçerli Olduğunu Göz Önünde Bulundurun 27. Yetki Dağılımı; bir ülkede politik, ekonomik ve/veya idare yetkilerinin merkez teşkilatından bölge ve/veya taşra teşkilatına aktarılmasıdır. İlgili sektör/alanda bu tür bir yetki dağılımı var mı? 28. Yetkilerin ne kadarı merkez teşkilatından bölge ve/veya taşra teşkilatına aktarıldı? Aktarılan yetkiler neler? (karar alma, mali yönetim, idare) 29. Yetki dağılımı sonrası çocuklar da dâhil olmak üzere yerel halkın süreçlere katılımı sağlanabildi mi? Sağlandıysa ne şekilde? H. Yasal ve Politik Çerçeve 30. Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyle ilgili kanunlar, bu kanunların içeriği ve teşkil ettiği engeller nelerdir? 31. Bu ilgili kanunlar nasıl uygulanıyor ve uygulamada yaşanabilecek eksiklikler neler? 32. Çocuk haklarına veya çocuk hakları kapsamında gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalara yönelik devlet politikaları, stratejiler ve eylem planları neler? 33. Ulusal makamlar, bölgesel ve yerel karar alma organları ve kurumlara ait sorumlulukların belirlenmesi 34. Söz konusu bu politika, strateji ve eylem planlarının uygulanması? 35. Çocuk haklarına yönelik ulusal düzeyde bir kamu denetçisi mevcut mu? Mevcutsa görev ve çalışma şeklinin açıklanması. 51 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 36. Haklarının ihlal edilmesi durumunda çocuklar ve ailelerinin başvurabileceği çocuk haklarına yönelik yerel düzeyde bir kamu denetçisi veya savunma birimi mevcut mu? Mevcutsa bunların açıklanması. I. Ekonomik Durum ve Bütçe Analizi 37. Ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde, çocuk haklarına yönelik olarak ayrılan bütçe ve gerçek harcamalar. 38. Son yıllarda bütçe ayırırken ve harcama yaparken etkili olan eğilimler. 39. Diğer kaynaklar (örn. bağışlar) J. Sivil Toplum 40. Çocuk haklarının korunması alanında hangi kişi/kurumlar yer alıyor? Sivil toplum üyelerine ait çalışmaların kısaca açıklanması. (sivil toplum üyeleri, ayrıca yapılacak kapsamlı bir paydaş analizinde açıklanabilir veya eğer bu ilgili paydaşlar önceden tespit edilmişse bu işlem daha sonra yapılmak üzere atlanabilir. (Böyle bir durumda sadece önceden tespit edilen paydaşların yürütmekte oldukları çalışmaların açıklanması yeterli olacaktır) 41. Çocuk hakları alanında faaliyet gösteren ne tür sivil toplum üyeleri mevcut? (çoğunlukla üyeliğe dayalı kuruluşlar veya aracı kurumlar mı yoksa çocuklara yönelik hizmet sağlayan kurumlar, çocuk hakları savunma kurumları, çocukların güçlendirilmesi alanında faaliyet gösteren organizasyonlar mı? Bu sivil toplum kuruluşları halk 10 nezdinde ne düzeyde etkili?) 42. Devlete bağlı paydaşlar ile sivil toplum paydaşları arasındaki ilişki (devletin sivil toplum kuruluşlarını tanımamasından yine devletin özerk kurumları desteklemesine kadar geniş bir çerçevede değerlendirilecek) 43. Devlet ve sivil toplum kuruluşları arasında çocuk hakları alanında işbirliği K. Çocuk ve Gençlere Ait Tavsiyelerin Analizi 10 Önemli bir noktadır 52 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 44. (Cinsiyet, yaş, engel durumu, etnik köken, din, ekonomik durum gibi çeşitli arka plana sahip) çocuklarla birlikte yapılan toplantı ve konferanslara ait çıktıların analizi Farklı yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, etnik köken, yetenek, engel gruba mensup çocuklar ile özellikle kız ve erkek çocuklar ile daha küçük yaştaki çocuklar tarafından belirtilen sorunlar nelerdir? Ele alınan temel sorunlar ve bu sorunlara ilişkin olarak elde edilen nihai çıktı nedir? Tüm istişarelerde gündeme getirilen ortak sorunlar var mı? Varsa neler? Öncelik sıralaması nasıl yapıldı - çocukların cinsiyete göre gruplanmasıyla mı; belirli yaş gruplarına göre mi; kız ve erkek çocukların engel durumlarına göre mi yapıldı? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen önceliklerin analizi 45. Çocuklarla birlikte toplantı veya konferanslar düzenlenmemişse, projenin çocuk ve gençlerle beraber çalışarak çözüm üretmeyi amaçladığı sorunlara ilişkin istişareler yürütülmesi. 53 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 7.3 Çocuk Hakları Durum Analizi Gereksinimlerinin Kontrol Listesi - Çocuk Hakları Alanına Yönelik Analiz Sayfa A. Genel Durum 1. Belirli bir bölgedeki çocukların yaşamlarını ilgilendiren ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel sorunların açıklanması 2. Yaş, cinsiyet, engel, etnik köken, din ve ekonomik durum gibi kategorilerde değerlendirilecek. Belirli bir çocuk grubunun yaşamını ilgilendiren belirli kültürel şartların ve çocuklara yönelik mevcut yardım sistemlerinin yeterliliklerinin kısaca açıklanması Ne tür değişimler gerçekleşti ve ileride ne tür değişimler gerçekleşmesi bekleniyor? B. Bütçe/İdare/Teşkilat Yapısı Analizi 3. 4. 5. Yerel yönetim yapısının açıklanması. Herhangi bir karar alma yetkisine sahip mi? Merkezi yönetim tarafından sağlanan ve kendi imkanlarıyla oluşturduğu kaynaklar neler? Yerel yönetim tarafından yapılan çalışmalarda çocukların sorunlarına yer veriliyor mu? Çocuk haklarının korunmasında yerel yönetimin üstlendiği rolün açıklanması. Özellikle çocukların sorunlarına ilişkin olarak STK koordinasyon komitesinin işleyiş biçimi nedir? Sivil toplumun bu alanda üstlendiği rol nedir? Süreçlerde halk katılım gösterebiliyor mu? C. Çocuk Hakları İhlalleri Analizi 6. (Yaş, cinsiyet, engel, etnik köken vs. gibi çeşitli arka plana sahip) kız ve erkek çocuk gruplarının hangi haklarının ihlal edildiğine yönelik kısa bir açıklama 7. Hak ihlali vakaları ve bu vakaların şiddeti ile 4 ÇHP esasıyla arasındaki bağlantısı (referanslara başvurarak bilgi kaynağının doğruluğundan emin olun) D. Görünen ve Görünmeyen Sebeplerin Analizi 8. Çocuk haklarının ihlal edilmesinde görünen sebepler neler? 9. Çocuk haklarının ihlal edilmesinde görünmeyen sebeplerin açıklanması (örn. toplumsal etki gücü dengesi) 54 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 10. Görünen ve görünmeyen sebepler arasındaki bağlantıların analizi E. Toplumsal Etki Gücü ve Cinsiyet Eşitliği Analizi 11. Çocukların yaşamlarını ilgilendiren belirli bir toplumsal etki gücü dengesi var mı? 12. Toplumsal etki gücü dengesinin toplum içindeki dağılımı ve kaynaklar ile karar alma süreçlerinin (para, işgücü, gıda, zaman, eğlence, eğitim, vs.) yönetimi üzerinde kimlerin etki sahibi olduğunun açıklanması (Yaş, cinsiyet, engel, etnik köken vs. gibi çeşitli arka plana sahip) hangi çocuk grupları dışlanarak ayrımcılığa maruz kalıyor? 13. F. Sorumluluk Analizi 14. 15. 16. 17. Aile, toplum, yerel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası çevrelerde çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler ile bu sorumluların gerçekleştirdikleri veya gerçekleştirmedikleri eylemlerin tespit edilmesi Konuyla en fazla ilgisi bulunan ve en etkili sorumluların öncelik sırasının yapılması ve bu sıralamanın sebepleriyle açıklanması Söz konusu bu kişi/sorumluların ilgili konularda eylemsiz kalmalarının sebepleri ve karşılaştıkları engellerin açıklanması Diğer kişi/sorumluların faaliyetlerinin açıklanması (diğer STK'lar, özel sektör, medya, vs.) 18. Devletlerin ulusal, bölgesel (Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı) ve uluslar arası platformlarda verdikleri taahhütlerin analizi G. Yetki Dağılımı - Bu Kavramın Sadece Bazı Ülkeler İçin Geçerli Olduğunu Göz Önünde Bulundurun 19. Yetki Dağılımı; bir ülkede politik, ekonomik ve/veya idare yetkilerinin merkez teşkilatından bölge ve/veya taşra teşkilatına aktarılmasıdır. İlgili sektör/alanda bu tür bir yetki dağılımı var mı? 20. Yetkilerin ne kadarı merkez teşkilatından bölge ve/veya taşra teşkilatına aktarıldı? Aktarılan yetkiler neler? (karar alma, mali yönetim, idare) 21. Yetki dağılımı sonrası çocuklar da dâhil olmak üzere yerel halkın süreçlere katılımı sağlanabildi mi? Sağlandıysa ne şekilde? H. Yasal ve Politik Çerçeve 22. Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyle ilgili kanunlar, bu kanunların içeriği ve teşkil ettiği engeller nelerdir? 55 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 23. Bu ilgili kanunlar nasıl uygulanıyor ve uygulamada yaşanabilecek eksiklikler neler? 24. Çocuk haklarına veya çocuk hakları kapsamında gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalara yönelik devlet politikaları, stratejiler ve eylem planları neler? 25. Ulusal makamlar, bölgesel ve yerel karar alma organları ve kurumlara ait sorumlulukların belirlenmesi 26. Söz konusu bu politika, strateji ve eylem planlarının uygulanması? Çocuk haklarına yönelik ulusal düzeyde bir kamu denetçisi mevcut mu? Mevcutsa görev ve çalışma şeklinin açıklanması. Haklarının ihlal edilmesi durumunda çocuklar ve ailelerinin başvurabileceği çocuk haklarına yönelik yerel düzeyde bir kamu denetçisi veya savunma birimi mevcut mu? Mevcutsa bunların açıklanması. 27. 28. I. Ekonomik Durum ve Bütçe Analizi 29. 30. 31. Ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde, çocuk haklarına yönelik olarak ayrılan bütçe ve gerçek harcamalar. Son yıllarda bütçe ayırırken ve harcama yaparken etkili olan eğilimler. Diğer kaynaklar (örn. bağışlar) J. Sivil Toplum 32. 33. 34. 11 Çocuk haklarının korunması alanında hangi kişi/kurumlar yer alıyor? Sivil toplum üyelerine ait çalışmaların kısaca açıklanması. (sivil toplum üyeleri, ayrıca yapılacak kapsamlı bir paydaş analizinde açıklanabilir veya eğer bu ilgili paydaşlar önceden tespit edilmişse bu işlem daha sonra yapılmak üzere atlanabilir. (Böyle bir durumda sadece önceden tespit edilen paydaşların yürütmekte oldukları çalışmaların açıklanması yeterli olacaktır) Çocuk hakları alanında faaliyet gösteren ne tür sivil toplum üyeleri mevcut? (çoğunlukla üyeliğe dayalı kuruluşlar veya aracı kurumlar mı yoksa çocuklara yönelik hizmet sağlayan kurumlar, çocuk hakları savunma kurumları, çocukların güçlendirilmesi alanında faaliyet gösteren organizasyonlar mı? Bu sivil toplum kuruluşları halk nezdinde ne düzeyde etkili?)11 Devlete bağlı paydaşlar ile sivil toplum paydaşları arasındaki ilişki (devletin sivil toplum kuruluşlarını tanımamasından yine devletin özerk kurumları desteklemesine kadar geniş bir çerçevede değerlendirilecek) Önemli bir noktadır 56 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi 35. Devlet ve sivil toplum kuruluşları arasında çocuk hakları alanında işbirliği K. Çocuk ve Gençlere Ait Tavsiyelerin Analizi 36. (Cinsiyet, yaş, engel durumu, etnik köken, din, ekonomik durum gibi çeşitli arka plana sahip) çocuklarla birlikte yapılan toplantı ve konferanslara ait çıktıların analizi Farklı yaş, cinsiyet, sınıf, bölge, din, etnik köken, yetenek, engel gruba mensup çocuklar ile özellikle kız ve erkek çocuklar ile daha küçük yaştaki çocuklar tarafından belirtilen sorunlar nelerdir? Ele alınan temel sorunlar ve bu sorunlara ilişkin olarak elde edilen nihai çıktı nedir? Tüm istişarelerde gündeme getirilen ortak sorunlar var mı? Varsa neler? Öncelik sıralaması nasıl yapıldı - çocukların cinsiyete göre gruplanmasıyla mı; belirli yaş gruplarına göre mi; kız ve erkek çocukların engel durumlarına göre mi yapıldı? Çocuk ve gençler tarafından belirlenen önceliklerin analizi 37. Çocuklarla birlikte toplantı veya konferanslar düzenlenmemişse, projenin çocuk ve gençlerle beraber çalışarak çözüm üretmeyi amaçladığı sorunlara ilişkin istişareler yürütülmesi. 57 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Diğer Ekler BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin Rapor Hazırlama Kılavuzu ve Sekiz Tematik Alanı12 BM Çocuk Hakları Komitesi'nin ilk toplantılarında Başlangıç Raporu Hazırlanmasına İlişkin Kılavuz taslağı oluşturuldu. Bu kılavuzda BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşme maddelerinden oluşan ve Komitenin ifadesiyle "Sözleşmenin çocuk haklarına yönelik bütüncül yaklaşımını (Çocuk hakları birbirleriyle bağlantılıdır ve birbirlerinden bağımsız düşünülemez ve Sözleşmede tanınan tüm haklar eşit öneme sahiptir) yansıtacak biçimde" sekiz "bölüme" ayrılmıştır. BM Çocuk Hakları Komitesi tarafından taslağı 1996 yılında oluşturulan Dönemsel Raporlar Kılavuzu uyarınca, Taraf Devletlerin çocuk haklarının eksiksiz olarak hayata geçilmesinde kaydettikleri ilerlemeleri ayrıntılı bir biçimde analiz etmeleri gerekmektedir. Bu kılavuz yukarıda bahsedilen bölümler ile aynı yapıya sahiptir ancak tüm Taraf Devletlerin çocuk haklarının eksiksiz olarak hayata geçilmesi yönünde kaydettikleri ilerlemelerin BM Çocuk Hakları Komitesi tarafından değerlendirilebilmesini sağlamak için gereken 50 sayfalık ayrıntılı bilgiler sunar. Raporlarda "Sözleşmenin ilgili devletlerdeki uygulamasının Komite tarafından tüm yönleriyle değerlendirilebilmesi için yeterli düzeyde bilgi" bulunmalıdır. Ayrıca "süreçler, halkın katılımını ve devlet politikaları üzerindeki kamu denetimini teşvik edici ve kolaylaştırıcı nitelikte olmalıdır". I. Sözleşmenin Hayata Geçirilmesine İlişkin Genel Tedbirler Madde 4: sözleşmenin hayata geçirilmesine ilişkin yükümlülükler; Madde 42: sözleşmenin daha geniş kitleler tarafından tanınması; Madde 44(6): raporların geniş biçimde yayımının sağlanması (Dönemsel Raporlar Kılavuzu, ayrıca Madde 41: mevcut kuralların etkilenmemesi). II. Çocuğun Tanımı Madde 1. III. Genel Esaslar Madde 2: ayrımcılık yapılmaması; Madde 3(1): çocuğun yüksek çıkarlarının ön planda tutulması(Dönemsel Raporlar Kılavuzu, ayrıca Madde 3(2): Taraf Devletlerin gerekli bakım ve korumayı sağlama yükümlülüğü; ve 12 Child Rights Programming, How to Apply Rights Based Approaches in Programming: A Handbook for International Save the Children Alliance Members, Save the Children, 2002 58 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Madde 3(3): kurum, hizmet ve faaliyetlerin standartları); Madde 6: çocuğun yaşama, hayatta kalma ve gelişme hakkı (ayrıca bkz. VI); Madde 12: çocuğun görüşlerinin dinlenilmesi. IV. İnsan Hakları ve Özgürlükleri Madde 7: isim ve vatandaşlığa sahip olma hakkı ile çocuğun anne-babasını tanıma ve anne babası tarafından bakılma hakkı; Madde 8: çocuğun kimliğinin korunması; Madde 13: ifade özgürlüğü; Madde 14: düşünce, vicdan ve inanç özgürlüğü; Madde 15: toplantı ve gösteri yürüyüşü özgürlüğü; Madde 16: özel hayatın korunması; Madde 17: çocuğun bilgi ve kitle iletişim araçlarına erişimi; Madde 37(a): çocuğun hiçbir işkence veya diğer zalimce, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele veya cezaya maruz kalmama hakkı. Dönemsel Raporlar Kılavuzu (48. Paragraf) uyarınca BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin hükümleri, insan hakları ve özgürlüklerini ifade eden bu maddeler ile sınırlı değildir. V. Aile Ortamı ve Alternatif Bakım Madde 5: anne-babalar tarafından çocuğa yol gösterilmesi ve çocuğun yeteneklerinin geliştirilmesi; Madde 18(1) ve (2): anne-babanın çocuğa karşı sorumlulukları ve bu sorumlulukların yerine getirilmesine ilişkin devlet yardımı; Madde 9: çocuğun anne-babasından ayrılması; Madde10: aile birleşmesi; Madde 11: çocuğun yasa dışı yollarla ülke dışına çıkarılması ve geri gönderilmemesi; Madde 27(4): çocuğa karşı mali sorumluluğu olan kişilerin desteklenmesi; Madde 20: aile ortamından yoksun çocuklar; Madde 21: evlatlık edinme; Madde 25: hakkında yerleştirme tedbiri uygulanan çocuğun gördüğü tedaviyi ve yerleştirme şartlarının düzenli olarak incelenmesi; Madde 19: çocuğun şiddetin her türlü biçiminden korunması; Madde 39: şiddete maruz kalan çocukların rehabilitasyonu ve topluma yeniden kazandırılması (ayrıca bkz. VIII). VI. Temel Sağlık ve Sosyal Yardım Hizmetleri Madde 6: çocuğun yaşama, hayatta kalma ve gelişme hakkı (ayrıca bkz. Il); Madde 18(3): çalışan anne-babaların desteklenmesi; Madde 23: engelli çocukların hakları; Madde 24: çocuğun sağlıklı yaşama ve sağlık hizmetlerine erişim hakkı; Madde 26: çocuğun sosyal güvenlik hakkı; Madde 27(1)-(3): çocuğun yeterli yaşam şartlarına sahip olma hakkı. 59 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi VII. Eğitim, Boş Zaman Değerlendirmesi ve Kültürel Faaliyetler Madde 28: çocuğun eğitim hakkı; Madde 29: çocuk eğitiminin amaçları; Madde 31: çocukların boş zamanlarını değerlendirme, eğlenme ve kültürel ve sanatsal faaliyetlere katılma hakkı. VIII. Özel Koruma Tedbirleri A. Acil Durum Ortamındaki Çocuklar Madde 22: mülteci statüsündeki çocuklar; Madde 38: silahlı çatışma ortamındaki çocuklar; Madde 39: mağdur çocukların rehabilitasyonu (ayrıca bkz. üst kısımlar). B. Kanunlarla İlişki İçindeki Çocuklar Madde 40: çocuk adaletinin uygulanması; Madde 37(a) çocukların idam ve ömür boyu hapis cezasına çarptırılmasının yasaklanması; Madde 37(b)-(d): çocuğun özgürlüğünün kısıtlanması; Madde 39: mağdur çocukların rehabilitasyonu ve topluma yeniden kazandırılması (ayrıca bkz. V). C. İstismar Edilen Çocuklar Madde 32: çocuk işçiliği; Madde 33: uyuşturucu; Madde 34: cinsel istismar; Madde 35: çocuğun satılması, ticaretinin yapılması ve alı konulması; Madde 36: diğer istismar biçimleri. D. Bir Azınlığa veya Yerli Halka Mensup Çocuklar Madde 30. 60 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Değişimin Boyutları 13 Değişimin Boyutları kavramı ilk kez, çeşitli bölgelerde ve çeşitli konularda yürütülen programlardan elde edilen etki sonuçlarının incelenmesi ihtiyacına yönelik olarak Uluslar arası STK'lar tarafından oluşturulmuştur. Boyut; müdahalenin türü ne olursa olsun değişimin hedeflendiği alanı ifade eder. Save the Children İngiltere, değişimin boyutları kavramını kabul eden ilk SC Birliği üyesidir. SC İngiltere tarafından beş boyut belirlenmiştir. Bu boyutlar, BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin dört genel ilkesini (çocuğun hayatta kalması ve gelişmesi, katılımı, ayrımcılığa maruz kalmaması ve yüksek çıkarlarının korunması) ve ÇHP'nin üç esasını (hakkaniyet, hesap verebilirlik ve katılım) temel alır. Çocuk hakları alanında faaliyet gösteren bir kurumun, Çocuk Hakları Programı kapsamında yaptığı bir çalışmada ne tür değişimler hedefleyeceğini ve dolayısıyla da hangi alanlarda sonuç değerlendirmesi yapacağını belirlemesinde değişimin boyutları büyük önem taşımaktadır. 1. Çocukların Yaşamlarında Değişim. Bu alanda sağlanan değişimler, daha etkili uygulanan ve artık ihlal edilmeyen hakları kapsar. Elde edilen değişimler; değişimden etkilenen çocukların sayısı ve bu çocukların yaşamlarının ne şekilde değiştiğiyle, yani çocuklara yönelik çalışmada hedeflenen en büyük çıktı ile alakalıdır. 2. Çocuk haklarını ilgilendiren politika ve uygulamalarda değişim. Bu değişimler; politikalar (örn. Yeni mevzuatlar ve mevcut mevzuatlarda düzenlemeler), bu politikaların uygulamaları ve devlet bünyesinde çalışan kişilerin çocuk haklarına verdiği değer, bu hakların hayata geçirilmesi ve korunması açısından benimsedikleri tutum ve düşüncelerinde değişimi kapsamaktadır. 3. çocuk ve gençlerin süreçlere katılımı ve vatandaşlık becerilerinde değişim. Bu alandaki değişim genellikle ikiye ayrı boyutta ele alınır. Birincisi; çocuk ve gençlerin size ait programların geliştirilmesinde ve uygulanmasında söz sahibi olabilmeleri. İkincisi ise; programların kapsamı dışında kalan hususlarda etki sahibi olabilmeleri (örn. toplumsal meselelerde çocukların artan görünürlüğü). 4. Çocuklara hakkaniyetli davranılması ve ayrımcılık yapılmaması. Çocuk haklarının en önemli özelliklerinden bir tanesi, bu hakların tüm çocuklar için geçerli olmasıdır ve çocuk haklarına yönelik faaliyetlerde bulunan bir kurumun çalışmalarında bu özelliği sağlama sorumluluğu vardır. Sosyal yardımlar ve hizmetler; kendi uyguladığınız programlar ile daha geniş kapsamlı diğer program ve politikalarda dışlanmış çocuklar da dâhil olmak üzere farklı çocuk grupları tarafından erişilebilir olmalıdır. 5. Sivil toplum örgütlerinin çocuk haklarını destekleme yeterliliklerinde değişim. Bu alandaki değişim, kurum ve toplulukların çocuk haklarını savunurken daha aktif hale gelmeleri, toplum içindeki farklı kesimler ve bireylerin çocuk hakları ihlalleri konusundaki farkındalıklarının artması ve ilgili sorumluları tespit edip bu sorumluları harekete geçirebilmeleriyle alakalıdır. Paydaşların çocuk haklarını savunma konusunda sahip oldukları yeterliliklerdeki gelişme, bu boyut kapsamında değerlendirilir. Çocuk Hakları Programı'nın en temel amacı; çocuk haklarının eksiksiz olarak hayata geçirilmesine ve böylece çocukların yaşamlarında olumlu ve kalıcı değişimler yaratılmasına katkıda bulunmaktır (ilk boyut). Diğer dört boyut çerçevesinde değişimler yaratan tüm her çalışma, kız ve erkek çocukların sahip olduğu hakların eksiksiz olarak hayata geçirilmesi yönünde gerçekleşecek değişimlere bir katkı sağlamalıdır. 13 Planning, Monitoring and Evaluation System in the Overseas Regions, Kullanım Kılavuzu (Taslak), Save the Children Sweden, 25 Şubat 2008 kaynağından derlenmiştir. 61 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Sözlükçe (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı'nın 2000 yılına ait İnsani Kalkınma Raporundan alınmıştır) Yeterlilikler çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişi, sorumluluklarını yerine getiremiyorsa bunun sebebi bazı görünmeyen ancak tespit edilebilir engeller veya yetersizliktir. Gereken yeterlilikler üç tanedir: Motivasyon - çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişiler, hak sahibi çocukların taleplerini yerine getirme sorumluluğunu kabul eder. Yetki - Devlet ve toplum, çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişinin sorumluluklarını tanır ve bu kişilere sorumluluklarını yerine getirmesi için gereken yetkilere sahip olduğunu kabul eder. Bu yetkinin kapsamında yasal, ahlaki, manevi ve kültürel sorumluluklar vardır. Ayrıca sorumluluk harekete geçmesini sağlayan mekanizmalar da bu kapsama dâhil olabilir. Kaynaklar - çocuklara karşı sorumluluk sahibi kişinin kendinden talep edilenleri yerine getirebilmesi için yeterli kaynaklara erişimi ve bu kaynaklar üzerinde kontrol yetkisi vardır. (Beşeri kaynaklar - yeterli beceriler, motivasyon, irade gücü, bilgi, tecrübe, zaman, taahhüt, vs.; Ekonomik kaynaklar; arazi, doğal kaynaklar, üretim araçları, teknoloji, mali gelir, vs.; Kurumsal kaynaklar - kurumlar, idari yapılanmalar, vs.) Kültür; değerler, davranış biçimleri, normlar, düşünceler, içselleşmiş alışkanlıklar ve algıların yanı sıra bunların yansımalarından oluşur. Örneğin, toplumsal roller, yapılar ve ilişkiler, davranış kalıpları ve bu davranışların toplumun çoğunluğunda Kabul görmüş gerekçeleri. Kültür, öğrenilen ve içselleştirilen bir olgudur ve insanların davranışlarını ve belirli olayları nasıl algıladıklarını etkiler ve diğer taraftan da insanlar kültüre uyarak veya aykırı davranmak suretiyle kültür üzerinde etkiye sahiptir. Bildirgeler, üzerinde mutabakata varılan ilke ve kuralları bildirir. Bu belgelerin kendi başlarına hukuki bağlayıcılığı yoktur. Ancak İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi başta olmak üzere bazı bildirgeler o kadar geniş bir çevre tarafından kabul edilmiştir ki bu beyannamelerin hükümleri tüm devletler için bağlayıcı olarak kabul edilmektedir. Sorumlular İnsan hakları bazı görevler, yükümlülükler ve sorumluluklar doğurur ve hayata geçirilmesinde yaşanan eksiklikler hesap verebilirliğe tabidir. Bu kapsamda görev sahibi kişiler, insan haklarının hayata geçirilmesinden sorumludurlar. İnsan haklarından bir tanesinin eksik uygulanması durumunda ilgili görevliler sorumlu tutulur. Bu haklardan bir tanesinin ihlal edilmesi veya yeterince korunmaması durumunda ise mutlaka ortada görevini yerine getirmemiş bir kişi veya kurum vardır. Toplumsal cinsiyet Kültürün biyolojik cinsiyet algısı; belirli bir kültürel ve sosyal bağlamda kadın ve erkek tanımları ve bu tanımlar doğrultusunda kadın, erkek, kız çocukları ve erkek çocuklarına atfedilen görevler; belirli toplumlarda kadın ve erkek arasındaki sosyal, ekonomik ve siyasi ilişkiler. İnsan hakları; Sadece insan olmaktan kaynaklanan özgür ve onurlu bir yaşam sürme 62 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi idealiyle herkesin sahip olduğu haklardır. Bu haklar, insanlara diğer bireylerin davranışları ve sosyal düzen üzerinde hak talep etme hakkı verir. İnsan hakları evrenseldir, vazgeçilemez ve devredilemez bir bütündür ve birbirinden ayrılamaz. İnsanların onurlu bir yaşam sürmeleri için gereken imkânlar ve özgürlüklerden faydalanabilmeleri sağlayan en temel taahhütleri ifade eder. İnsan hakları antlaşmaları, bildirgeleri ve sözleşmeleri uluslar arası hukukun bir unsurudur. Birbirlerinin yerine kullanılabilen antlaşma, bildirge ve sözleşmeler, devletler arasında imzalanmış ve hukuki bağlayıcılığı olan anlaşmaları ifade eder. Bu anlaşmalar; antlaşma, bildirge veya sözleşmeye taraf olan devletlerin görev ve sorumluluklarını belirler ve barış ve savaş zamanlarında her daim geçerlidir. İnsan hakları antlaşmaları devletlerin diğer devletlerden ziyade kendi egemenlik sınırları içinde kalan insanlara karşı yükümlülüklerini düzenler. Her ne kadar İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi bir sözleşme olmasa da, kanunların "doğal bir maddesi" haline gelmiştir ve tüm devletler için bağlayıcı olduğu kabul edilmektedir. İnsan hakları hukuku (Cenevre Sözleşmesi), savaş halindeki devlet ve diğer tarafların davranış ve hareketlerini düzenler. Uçak kaçırma, nükleer silahlar, hava sahası, suçluların iadesi, savaş kanunları gibi konularda devletlerin birbirlerine karşı yükümlülüklerini belirler. İnsan Haklarının vazgeçilmezliği ve devredilemezliği insan hakları vazgeçilemez ve devredilemezdir: bu haklar, başkaları tarafından alınamaz veya kişi kendi isteğiyle bu haklarından vazgeçemez. İnsan haklarının bütünlüğü ve ayrılmazlığı İnsan haklarının bütünlüğü ve ayrılmazlığı iki anlama sahiptir. Birincisi: haklar arasında bir hiyerarşi yoktur. Vatandaşlık hakları, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel hakların hepsi onurlu bir yaşam için eşit derecede gereklidir. İkincisi: bazı hakları ön plana çıkarmak için diğer haklar göz ardı edilemez. Ekonomik, sosyal ve kültürel hakları ön plana çıkarmak için vatandaşlık hakları veya siyasi haklar ihlal edilemez. Veya diğer biçimde; vatandaşlık ve siyasi hakları ön plana çıkarmak için ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ihlal edilemez. Anlaşmanın Onaylanması Bir devlet uluslararası bir anlaşmayı (antlaşma, bildirge, sözleşme) kabul etmekle, bu anlaşmayı uygulamayı ve anlaşmanın belirttiği kurallara bağlı kalmayı taahhüt eder. Uluslararası bir antlaşma, devletin hükümet veya meclis kanadı tarafından onaylanır ve o devlette bağlayıcılık kazanarak yürürlüğe girer. İnsan haklarının hayata geçirilmesi Birey, insan haklarından bir tanesinin getirdiği özgürlükten faydalanabiliyorsa ve yine bu hak üzerinde sahip olduğu tasarruf yetkisi güvence altına alınmışsa, söz konusu bu insan hakkı hayata geçirilmiş demektir. Bir insan hakkının hayata geçirilmesi, bireyi bu hakkın getirdiği özgürlüklerden faydalanmasına engel olacak tehditlere karşı koruyan gerekli toplumsal düzenlemelere bağlıdır. 63 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Koşullu onaylama; Bir devletin herhangi bir antlaşmanın (bildirgenin veya sözleşmenin) bir veya birden fazla maddesine uymayı kabul etmemesidir. Koşullu onaylama, yalnızca devletlerin söz konusu antlaşmanın bir hükmünü hayata geçirecek şartlara ve imkanlara sahip olmamasına olmasına rağmen prensipte bu hükme uyacağını kabul ettiği durumlarda geçerlidir ve geçici niteliktedir. Anlaşmanın İmzalanması bir antlaşma (bildirge veya sözleşme) devletin hükümet veya meclis kanadı tarafından imzalanır. Devletin, söz konusu antlaşmanın belirttiği ilke ve kurallara bağlı kalacağını kabul ederken bu ilke ve kurallar doğrultusunda kendi mevzuatlarında herhangi bir düzenleme yapmamasını ifade eder. Antlaşmanın bir devlet tarafından imzalanması, o antlaşmanın onaylanmasının ve dolayısıyla da devletin bu antlaşmaya taraf olmasının ilk aşamasıdır. Başbakan veya devlet başkanı tarafından imzalanan bir antlaşmanın söz konusu devlette hukuki bağlayıcılığı olması için meclis tarafından onaylanması gerekir. Taraf devletler Uluslararası bir anlaşmaya taraf olan devletler söz konusu antlaşmayı onaylamış ve dolayısıyla da antlaşma hükümlerine uyma zorunluluğu olan devletlerdir. Hükümet, devleti temsil eder. Uluslararası bir antlaşmanın onaylanmasıyla, söz konusu devletteki tüm yönetim organları bu antlaşmanın hükümlerine uymak zorundadır. Yönetim organlarının önceki hükümetler tarafından onaylanmış bir antlaşmaya uymaması durumunda uluslararası toplum tarafından yaptırımlar uygulanabilir. Antlaşma organları, antlaşmaya taraf olan devletlerin antlaşmaya uyup uymadıklarının izlenmesi amacıyla başlıca uluslararası insan hakları antlaşmaları yoluyla oluşturulan resmi komitelerdir. Altı tane BM insan hakları antlaşmasının hükümlerinin taraf devletler tarafından uygulamasını izlemek amacıyla antlaşma organları kurulmuştur. Evrensellik İnsan hakları tüm insanlar içindir ve herkes bu haklar kapsamında eşit statüye sahiptir. Bir bireyin haklarına saygı gösterilmemesi, diğer tüm bireylerin haklarına saygı göstermemekle aynı anlama gelir. İnsanların cinsiyeti, ırkı, etnik kökeni, uyruğu gibi farklılıkları bunu değiştirmez. 64 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Kısaltmalar Kısaltmalar Kısaltmalar CAT İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi CEDAW Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Yok Edilmesi Sözleşmesi CICL Kanunlarla İlişki İçindeki Çocuklar ÇHS Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ÇHDA Çocuk Hakları Durum Analizi ÇHP Çocuk Hakları Programı CSA Ülke Durum Analizi CSP Ülke Strateji Belgesi HR İnsan Hakları ICCPR BM Siyasi ve Medeni Haklar Sözleşmesi ICERD Her Türlü Irksal Ayrımcılığın Kaldırılması Sözleşmesi ICESCR BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi ILO Uluslararası Çalışma Örgütü NPA Ulusal Eylem Planı RBP Haklara Dayalı Program SC Save the Children UDHR İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi BM Birleşmiş Milletler UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu UNIFEM Birleşmiş Milletler Kadınlar Kalkınma Fonu 65 31 Temmuz 2008 ÇHP Durum Analizi Kaynakça: Child Rights Programming, How to Apply Rights Based Approaches in Programming: A Handbook for International Save the Children Alliance Members, Second Edition, Save the Children, 2005 Child Rights Situation Analysis Guiding Questions, Save the Children Sweden, 2007 Child Rights Situation Analysis Process (unpublished), processes and framework followed as part of development of Sri Lanka Country Strategy Development , May- August 2006 Comprehensive Participatory Planning and Evaluation. Lefevre Pierre; Kolsteren Patrick; De Wael Marie-Paule; Byekwaso Francis; Beghin Ivan; Tropical Medicine, December 2000. Gender in Early Childhood, edited by Nicola Yelland, 1998 Getting it Right for Children: A practitioner’s guide to child rights programming, Save the Children, 2007 Handbook for Child Rights Programming, Save the Children, 2002 Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, UNICEF, 1998 International Save the Children Alliance Child Protection Policy Tool Kit on Child Rights Programming, Save the Children Denmark, 2002 Tools for CRP, Joachim Theis, 2001 66
