i S LAM iLiMLERi ENSTiTÜSÜ DERGISI

ANKARA
İSLAM
ÜNiVERSiTESi
iLiMLERİ
iSLAM
iLAHiYAT
ENSTİTÜSÜ
FAKÜLTESi
YAYINLARI -
iLiMLERi
.
SAYI : 5
ENSTiTÜSÜ
lll
DERGISI
V
Müdür
Prof. Dr. Hüseyin ATAY
ENSTiTÜ YÖNETİM KURULU
Müdü,r
Prof. Dr. Hüseyin ATAY
Genel Sekreter
Doç. Dr. Mustafa FAYDA
Üyeler
Prof. Dr. Neşet QAGATAY
Prof. Dr. Hü.seyin YURDAYDIN
Prof. Dr. Mehmet S. HATjBOGLU
Dergide
yayımlanan yazıların
ANKARA
bilim ve dil yönünden
ÜNİVERSİTESİ
sorumluluğu yazariarına
BASIMEVİ
-
ANKARA
aittir:
. 1982
ERDEM ÜZERİNE
Prof. Dr. İbrahim Agah ÇUBUKÇU
Erdem sorunu üzerinde çeşitli düşünürler fikir yürütmüşlerdir.
Yunan filozoflarından Sokrates'e göre erdem bir bilgidir. Bilen insan
kötülük işlemez. Kötülükler bilgisizlikten doğmaktadır. Gerçek mutluluğu öğrenen insan elbette onu kazanmak isteyecektir. Onu kazan•
niak için de kendi kendisiyle uyum halinde olac~ktır. Kendi kendisiyle
uyum halinde olan insan davranışlarını iyiyi ve doğruyu kazanmak için
ayarlar. Böyle bir kimseyi bilinçli davranışları gönül huzuruna götürür!
Eflatun da erdem sorununu başlangıçta Solcrates gibi anlamıştır.
Erdemin gerçek bilgiye dayanacağını söylen:iiştir. Ona göre· erdem İs·
tenilmesi gereken şeylerle kaçınılınası gerekenin bilgi~idir. Daha başka·
bir deyiınle neyin iyi; neyin kötü olduğunu bilmektir.
Eflatun zamanla erdem hakkındaki görüşlerini ideler kuramma
Ona· göre erdeme sahip olan kimse iyinin, güzelin ve
adilin bilgisine yani idesine ulaşınış _demektir. İ delerin kendisine ulaş·
makla erdemin kendisine ulaş1J!.ak aynı şeydir. Böyle bir erdeme sahii_:!
kişi aklı lle ruhun aşağılık isteklerini önleyerek kötü davranışta bulun·
maz·. Doğrudan, iyiden ve uyumdan yana olur. Davranışlarında daima
ölçülülük ve adalet bulunur.
bağlaınıştır.
Ölçülülük sorunu üzerinde Aristo ·daha çok durmuştur. Ar:isto,
ze;rk olduğu düşüncesini kabul etmez. Ona göre ha·
yatın amacı erdemli bir yaşantı sürdürmektir. Erdenili da-vranışlar akla
ve aklın ölçUlerine de uygun olur. Çünkü erdem akla uygun davranıştır.
Erdemli davı·anışların insanı mutluluğa götüreceği gözlem ve araştır·
ma sonucu anlaşılır. Aristo'ya göre yalnız erdemin bilgisine sahip olmak
yetmez. Amaç, erdemin _kendisine sahip olmaktır. Erdemin kendişine
sahip olmak da erdemli davranınakla olur. Böyle bir düzeye sürekli
çaba, öğrenme ve iradi deneylede ulaşılır. Önemli olan erdemli davraranışların geçioi değil, sürekli olmasıdıı Bu da akla uygun davranışların
alışkanlık haline gelmesiyle mümkündür.
hayatın amacının
İBRAHİM AGAH ÇUBU~ÇU
70
Aristo'ya göre erdemli davranış ölçülü davra~ştır. Ölçülülük aşırı
davranışlardan sakınmak demektir. Örneğin ne korkaklık, ne de atİl­
ganlık
erdemli davranış değildir. Yiğitlik ise erdemli davranıştır. Erdeme uygun orta nitelikte davranışlara başka örnekler de vermek
mümkiindür. Müsriflik veya cimrilik arasında eli açıklık erdemli dav·
ranıştır. Tembellikle açgözlülük arasında akla dayanan tutku, kendini
aşağı görme ile böbürlenme arasında alçakgönüllülük, ağzı sıkılıkla
hoşboğazlık arasında açıksözlülük, suratı asıklılıkla soytiı.rılık arasında
neŞe]j
olma,
kavgacılıkla
ranışlardır.
dalkavukluk
arasında
dostluk erdemli dev-
.
Erdem sorUııu üzerinde Stoa ekolü düşünürleri de durmuşlardır.
göre erdem doğa ile insan arasında bir uyum· sağlamaktır.
İnsan dış etkenlerle meydana gelen olaylara karşı uyumlu olmağa ça-lışrrsa kendi kendisiyle de uyıİm sağlar. Dünyadaki olgular alemin ruhu
Logos yani Tanrı tarafından düzenlenmiştir. Bu nedenle insan bu olgulara isyan etmeden boyun eğmelidir. Çünkü Tanrı'nın düzenlediği bu
olgular mümkün olanın en iyisidirler.
Stoalılara
Ancak Stoalıların bu görüşü kaderciliği gerektitir. Oysaki insamn
cüzi iradesi vardır. Stoalılar bununla beraber insanın algılarla elde
ettiği ve bilincine vardığı bilgiler derecesinde. örzgür olduğunu kabul
etmişlerdir.
Stoalılarda insanın
~oğurulamışlardır.
arayan kimsedir.
duygusal davranışlarımn erdeme sığmayacağını
Onlara göre erdemli kişi Tanrı'yı sayan veiç huzuru
·
Epikurcular da erdemi zevkte ararmşlaidır. Ancak apikurcular
ve şeref gibi doğal ve zorunlu olmayan zevklerden kaçımlmsı· taraftarıdırlar. Yiğitlikle ilgili zevklere ·de önem vermezler. Onlara göre insan içgüdülerden. uzak kalınağa ve özgür olmağa çalışmalıdır. İnsan
sonu mutlulukla bitecek zeykli eylemler yapmalıdır. Bu tiiİ:lü zevkli
davramşlarda bulunan kimse erdeme sahip olmuş demektir. Epikur,
peşin hükümlerden. kaçımnayı salık vermiştir. Bu düşünüı· dostluğa
önem vermekle birlikte başkalarınıD; sıkıntı ve üzüntülerini paylaşma­
yı zevkten yoksun bıraktığı için doğru bulmarmştır. Aslında materyalist
olan Epikur erdem sorumilıda faydacı bir yol izlemiştir. Mutluluğu
zevke ve fırsatçılığa bağlamıştır.
şan
Spinoza da erdem üzerinde durmuştur. Ona göre erdemli olmak
demek, güçlü olmaktır. V arhğını iyi koruyan ve kendine yararlı olanı
elde eden kimse erdemlidir. Spinoza'ya göre insan haşka biri için ken-
. ERDEM
ÜZERİNE
·n
dini feda etmemelidir; İnsan kendini daha olguna götürecek şeyi aramalıdır. İnsan kendini sevmelidir. İnsana zayıf. olmayı öğretmek doğru
değildir. Erdemin temeli insanın kendi varlığını koıu:ina, çahas1dır,
İnsanın ~utluluğu bu koruma çabasındaki gücüdilı .. Spinoza pişmi:mlığın
karşısındadır. Erdemler yetenekve güç piçiınleridir. Pişmanlık kusurdur. İnsanın kendini hor görmesidir. Oysaki en alçakgönüllü yazarlar
bile kitaplarının üstünde adlarının yazılınasını isterler. Spinoza bazı
psikanalistler gibi her bilinçli erdem, gizli bir kötilliiğü saklamak ya da
dilzeltmek demek istemiştir. Spinoza, insanın kendiiri hor görmesini
eleştirmekle beraber böbiirlenmeğe de· karşıdır. Başkalarının kötü
yanlarından söz ederek kendi başarılarmdan bahseden kimseleri kına.
.,
ınıştır.
Spinoza sonunda akıldan başka erdem olmadığı görüşünü· savunmuştur. Aklın eylemi insanın Özgürlii.ğüdii.r. ~kimseler bütün insanlık için istemedikleri şeyi kendileri icin de istemezler. Biiyük olınak
demek insanlığın üstüne çıkıp emir vermek değil, kendi kendine söz
.
geçirmek demektir.
Descartes da erdem sorununa eğilmiştir. Descartes iyiye yönelmiş
bir isteme ile duygusal davranışları yenıneyi tercih etmektedir.
Ona göre erdeme ulaşmak için beden iradeyi değil, irade bedeni yönet- ·
melidir. Bedeni geçici zevklerin kölesi yaparak ruhu alçaltmamak g~­
reklr. Erdem insanı mutlu edecek davranışlar yapmaktır. Bu davranış. lar sağlam iradenin ve iyi niyetİn ii.rünii. olmalıdır. :R.astlantıların değil.
Mutluluğa varmak için doğruyu bilmek, onu İstemek ve elimizde olmayan şeylerle ilgili bütün isteklerden v-=-azgeçmek gereklidir. İnsan
doğruyu açık ve seçik olarak bilip bunu irade gücüyle davni:nışlarma
yansıtırsa mutlu olur. insanda iradeyle iyiyi yahut kötüyü seçme özgürlüğü vardır. Kuşkusuz iyiyi ve doğruyu seçen daha mutlu olur.
akıllıca
Erdem sorunu hakkında en isahetsiz.fikir yürütenlerden Machiavelli
ve Nietsche olumsuz yönde ün sağlaınışl~dır. Bu düşünürler genellikle
eşitsizliği kabul ederler. Savaş, fetih ve hüküm sürmek için fırsattan
yararlanma)'ı salık verirler. Onlara göre erdem demek güç demektir.
Hak gii.çlii.nii.ndii.r.
Büyük dinlerin kurucuları da erdeni. sorunu üzerinde durmuşlar­
dır. Buddha ve Hz. İsa'nın erdem görüşleri birbirlerine benzer. Kötülüğe
karşı iyilik yapma kuralı gerek Budizmde ve gerekse Hıristiyaıılıkta
vardır. Ayrıca her iki dinde sevgi ve erdem yanyanadır. Hz. İsa, erdemi
güçsüzlere iyi davranmaktır diye de anlatınıştır.
iBRAİIİM AGAH ÇUBUKÇU
72
Dinlerin en son geleni ve en olgun olanı kuşkusuz İslamiyet'tir.
İslan.:ı _dini in!lnç, ihaq,e.t ve ahlak diye başlıca üç bölümde özetleııehilir.
Hz~ Muhamıried ~·-:S~~ ahiakın güzelliklerini tamamlamak üzere gönderil-
dim" diyerek İslam'ın amacının insanları erdemli davranışlara yöneltmek olduğunu açıklaniıştır. İslamiyet erdem alanında iyilikten, doğ·
ruluktan, adaletten, ölçülülükten yanadır. Kur'an'da mealen "dinde zor-.
lama yoktur" ayeti vicdan özgürlüğünün ve insan kişiliğinin değerine
işaret etmektedir. "Mü'minler ancak kardeştirler" ayeti de in~ncı olan
kimselerin birbirlerini sevrnelerini salık vermektedir.· Yunus Eınre
"Bir kez gönül. yıktınsa bu kıldığın namaz değil, yetmiş iki millet dahi
elin yüzün yumaz değil" diyerek İslam'ın hoş görüsiinü dile getirmiştir.
"Bir saatlik düşünce bir yıllık ibadetten hayırlıdır" "hadisi aklın ve
düşüncenin değerini gösteriyor. "Görmeyenle gören bir olur mu? Hiç
düşün~üyor musunuz?" ayeti insanı. duygusallık yerine derin tefekk:fu·e çağırıyor. "İşlerin en hayırlısı ölçülü olanıdır" hadisi bizleri a.şırı
davranışlardan sakındırmak istiyor. "Yapılan işler niyete göredir'~
hadisi de erdemde niyetİn değerini belirtiyor.. Hz. Muhammed "komşu·
sunun aç olduğunu hile hile uyuyan bizden değildir" diyerek muhtaçlara yardım etmeyi salık veriyor. Yüce Allah Klir'an'da "kendileri
m,uhtaç oldukları halde :İ:ıaşkala:tıi:ıı daha çok düşünürler "mealindeki
ayetle aşırı mal haırsın:n ve çıkarcılığın kötülüğünü murat buyurmuştur.
.
.
.
Hasılı İslam dininde her çağa uyacak bir çok
kurallar vardır.
Yeter ki biz dinimizin özünü iyi bilelim.
Biz şekil kadar öze de ulaşahilirsek erdemde ·ancak o zaman amaca
varahiliriz. Her toplumda toplumsal olgular devam eder. Değer yargı·
l~rı zaman zaman değişebilir. Eğitimle tarihimizden gelen ~rdemle ilgili
özellikleri çocuklanımza aşılamalıyız. O zaman değer yargılarının
değişmesini rastlantılara hırakmanıış oluruz. Bütün bunları yaparken· ·
sosyal adafetin daha iyi gerçekleşmesine de çalışmak gereklidir. Çünkü
erdemin yerleşmesinde eğitim kadar sosyal adaletin de katkısı vardır.
Bütün bunları yaparken de üzerinde önemle durulacak bir husus vardır:
Çocuklara erdemin bilgisini vermek başka, onları erdemin sahibi etmek
başka şeydir. Onları erde_m sahibi. etmenin ilk adımı yet~şkinlerin erdemli davranmasıdır.