sosyoloj‹-ı

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2674
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1640
SOSYOLOJ‹-I
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 1)
Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL (Ünite 2)
Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 3, 7, 8)
Prof.Dr. Tanel DEM‹REL (Ünite 4)
Dr. Melahat Gül ULU⁄TEK‹N (Ünite 5)
Yrd.Doç.Dr. Oya BEKLAN ÇET‹N (Ünite 6)
Editör
Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flmanlar›
Gözde Metin
Hatice Çal›flkan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Sosyoloji-I
ISBN
978-975-06-1342-5
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.500 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
Sosyoloji, Bilim ve Yöntem ....................................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI ...........................................................................
Sosyolojik Hayalgücü (Sosyolojik ‹mgelem) ...............................................
AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹ .........................................................................
Devrimler .......................................................................................................
Bilimsel Devrim.......................................................................................
Frans›z Devrimi .......................................................................................
Endüstri Devrimi .....................................................................................
Modern Toplumlar›n Oluflumu.....................................................................
SOSYOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fi‹M‹ .......................................................
‹lk Dönem Sosyolojisi: Saint Simon ve Auguste Comte .............................
KLAS‹K SOSYOLOJ‹ KURAMLARI ................................................................
Emile Durkheim (1858-1917)........................................................................
Karl Marx (1818-1883) ..................................................................................
Max Weber (1864-1920)................................................................................
MODERN SOSYOLOJ‹ KURAMLARI ............................................................
Fonksiyonalist (‹fllevselci) Kuram.................................................................
Çat›flma Kuram› .............................................................................................
Sembolik Etkileflimcilik .................................................................................
Feminist Kuram .............................................................................................
B‹L‹MSEL YÖNTEM VE TOPLUMSAL ARAfiTIRMA.....................................
Pozitivist Sosyal Bilim Anlay›fl›.....................................................................
Do¤a Bilimleri ‹le Sosyal Bilimlerin Farkl›l›klar› .........................................
Nicel ve Nitel Araflt›rma Yöntemleri ............................................................
Toplumsal Araflt›rma ve Aflamalar›...............................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
6
7
8
8
8
8
9
9
11
11
13
14
17
17
18
19
20
22
23
24
25
25
28
30
31
31
32
Toplumsal De¤iflm................................................................... 34
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME ...............................................................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ..................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI...........................................................
Evrimci Kuram...............................................................................................
‹fllevselci Kuram ............................................................................................
Modernleflme Okulu .....................................................................................
Max Weber ....................................................................................................
Karl Marx .......................................................................................................
Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram› ...............................................
Ba¤›ml›l›k Okulu .....................................................................................
Dünya Sistem Kuram› .............................................................................
KÜRESELLEfiME ............................................................................................
35
35
36
37
38
39
41
42
43
43
44
45
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› 1 ..........................................................................................
Okuma Parças› 2 ..........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3. ÜN‹TE
Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›.............................. 58
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÇALIfiMA YAfiAMININ TEMEL KAVRAMLARI ............................................
TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA YAfiAMININ GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹ ..........
TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE TEMEL SORUNLAR .......................
Kad›n›n Çal›flma Yaflam›ndaki Yeri ve ‹stihdam› ........................................
Çal›flan Çocuklar veya Çocuk ‹flçili¤i ..........................................................
‹flsizlik ve Türkiye’de ‹flsizli¤in Nedenleri ...................................................
1980 SONRASI KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN ‹ST‹HDAM YAPISI ............
Enformelleflme ...............................................................................................
Esnekleflme ....................................................................................................
Tafleronlaflma .................................................................................................
Örgütsüzlük ...................................................................................................
Ayr›mc›l›k .....................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
4. ÜN‹TE
59
59
61
62
62
65
67
68
70
74
74
76
78
79
80
81
81
81
83
Devlet, Toplum ve Siyaset...................................................... 86
S‹YASET KAVRAMI .......................................................................................
DEVLET KAVRAMI VE MODERN DEVLET‹N DO⁄UfiU ............................
DEMOKRAT‹K VE OTOR‹TER REJ‹MLERDE DEVLET ...............................
DEMOKRAS‹LERDE TOPLUM VE S‹YASET: BAfiLICA
ETK‹LEfi‹M KANALLARI ...............................................................................
Siyasal Partiler................................................................................................
Sivil Toplum Kurulufllar› ve Bask› Gruplar›.................................................
Medya.............................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
5. ÜN‹TE
50
52
53
54
55
55
57
87
88
93
94
96
98
100
103
104
105
105
106
Kültür, Din ve ‹deoloji............................................................. 108
KÜLTÜR NED‹R?............................................................................................
Kültürün Maddi ve Manevi Ögeleri ............................................................
Etnosantrizm ve Kültürel Görecelik ............................................................
Kültürel Çeflitlilik ...........................................................................................
Alt Kültür, Karfl›t Kültür, Popüler Kültür, Yüksek Kültür ..........................
109
111
112
114
114
v
‹çindekiler
Kültürel De¤iflme...........................................................................................
KÜLTÜRE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR...........................................
D‹N NED‹R? ...................................................................................................
D‹N HAKKINDA KURAMSAL YAKLAfiIMLAR .............................................
‹fllevselci Bak›fl Aç›s› .....................................................................................
Marksist Bak›fl Aç›s›.......................................................................................
Fenomenolojik Bak›fl Aç›s› ..........................................................................
Toplumsal Psikolojik Bak›fl Aç›s› ................................................................
D‹N VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME .................................................................
LA‹KL‹K VE SEKÜLERLEfiME .......................................................................
‹DEOLOJ‹ NED‹R? .........................................................................................
‹deoloji ve Kültür ..........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› 1...........................................................................................
Okuma Parças› 2...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
116
116
118
120
120
121
122
123
124
126
128
129
132
135
136
137
137
138
139
Aile, E¤itim ve Toplum ........................................................... 140
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KLAS‹K A‹LE SOSYOLOJ‹S‹ ..........................................................................
Ailenin Evrenselli¤i ......................................................................................
Ailenin ‹fllevselli¤i .........................................................................................
Aile ve Sanayileflme ‹liflkisi...........................................................................
A‹LEYE YÖNEL‹K ELEfiT‹REL KURAMLAR..................................................
Marxist Kuram ...............................................................................................
Feminist Kuram .............................................................................................
A‹LE ‹DEOLOJ‹S‹...........................................................................................
A‹LE-‹Ç‹ fi‹DDET ...........................................................................................
E⁄‹T‹M NED‹R? .............................................................................................
E⁄‹T‹M VE Efi‹TS‹ZL‹KLER...........................................................................
E⁄‹T‹ME ‹L‹fiK‹N SOSYOLOJ‹K KURAMLAR ..............................................
‹fllevselci Bak›fl Aç›s› .....................................................................................
Çat›flmac› Bak›fl Aç›s› ....................................................................................
Marksist Bak›fl Aç›s›.......................................................................................
Etkileflimci Bak›fl Aç›s› ..................................................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
141
141
142
142
143
144
144
145
145
146
148
149
150
150
153
154
156
158
159
162
163
163
163
Suç ve Toplum ......................................................................... 166
G‹R‹fi ..............................................................................................................
SUÇ SOSYOLOJ‹S‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI.............................................
Sapk›n Davran›fl ...........................................................................................
Suç .................................................................................................................
6. ÜN‹TE
167
167
167
168
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR ...........................
Biyolojik ve Psikolojik Yaklafl›mlar..............................................................
Sosyolojik Yaklafl›mlar ..................................................................................
SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA ‹L‹fiK‹N KURAMLAR ...................................
‹fllevselci Kuramlar ........................................................................................
Yap›sal Bask›/Gerilim Kuram›: Suçun Kayna¤› Olarak Anomi ............
Altkültür Yaklafl›m› ................................................................................
Sembolik Etkileflimci Kuramlar.....................................................................
Etiketleme Kuram› .................................................................................
Çat›flma Kuramlar› .........................................................................................
Marksist Suç Kuram› ...............................................................................
Yeni Sol Gerçekçilik ..............................................................................
Sosyal Kontrol Kuramlar› .............................................................................
Sa¤ Gerçekçilik........................................................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
8. ÜN‹TE
169
169
172
172
172
174
176
178
178
182
182
183
186
187
190
191
192
193
194
194
194
Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika ......................................... 196
G‹R‹fi ..............................................................................................................
SOSYAL PROBLEMLER VE SOSYAL POL‹T‹KALAR ....................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ..............................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN TEMEL ARAÇLARI ................................................
Sosyal Güvenlik.............................................................................................
Çal›flma Hakk› ve ‹flsizlik Sorunu.................................................................
Sosyal Yard›m Politikalar› .............................................................................
Gelir Da¤›l›m› ................................................................................................
SOSYAL POL‹T‹KALAR VE SOSYAL REFAH DEVLET‹ ...............................
KÜRESELLEfiME VE SOSYAL POL‹T‹KALARIN DÖNÜfiÜMÜ.....................
SONUÇ ..........................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
197
198
201
204
204
206
207
208
209
212
215
216
218
219
220
220
221
Sözlük ................................................................................... 223
Önsöz
Önsöz
Sosyoloji-I kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düzeyinde e¤itim almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Bu kitab›n temel amac›, bir bilim
dal› olarak sosyoloji ve sosyolojinin alanlar› ile ilgili temel kavramlar ve kuramsal
yaklafl›mlar hakk›nda bilgilerin ö¤rencilere sunulmas›d›r. Bu ba¤lamda, sosyoloji
ve araflt›rma yöntemleri, toplumsal de¤iflme, Türkiye’de çal›flma yaflam›, devlet ve
siyaset, kültür, din ve ideoloji, aile ve e¤itim, suç, sosyal sorunlar ve sosyal politika konular›na iliflkin tart›flmalar kitab›n›zda yer almaktad›r.
Bu kitab›n haz›rlanma sürecinde ünitelerin yaz›lmas›nda eme¤i geçen ö¤retim
üyelerine ve elemanlar›na, kitab›n tasar›m›nda çal›flmalar›ndan dolay› Ö¤r.Gör.Dr.
Zekiye Rende’ye ve kitab›n dizgi ve bas›m ifllerinde emeklerinden dolay› AÖF
Dizgi Birimi çal›flanlar›na çok teflekkür ederim.
Editör
Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n KOÇAK
TURHANO⁄LU
vii
1
SOSYOLOJ‹-1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sosyolojinin belirleyici özelliklerini aç›klayabilecek,
Ayd›nlanma düflüncesinin önemini özetleyebilecek,
Klasik sosyoloji kuramlar›n› de¤erlendirebilecek,
Do¤a bilimleri ile sosyal bilimlerin farkl›l›klar›n› aç›klayabilecek,
Toplumsal araflt›rman›n aflamalar›n› s›ralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Sosyolojik Bak›fl Aç›s›
Sosyolojik Hayalgücü
Ayd›nlanma Düflüncesi
Devrimler
Klasik Sosyoloji Kuramlar›
Fonksiyonalist Kuram
Çat›flmac› Kuram
•
•
•
•
•
•
Sembolik Etkileflimcilik
Feminizm
Pozitivizm
Toplumsal Araflt›rma
Nicel Araflt›rma Yöntemi
Nitel Araflt›rma Yöntemi
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Sosyoloji, Bilim ve
Yöntem
•
•
•
•
G‹R‹fi
SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI
AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹
SOSYOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N
GEL‹fi‹M‹
• KLAS‹K SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
• MODERN SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
• B‹L‹MSEL YÖNTEM VE TOPLUMSAL
ARAfiTIRMA
Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
G‹R‹fi
‹nsanlar›n oluflturdu¤u toplumsal dünya, sosyal bilimlerin ortak ilgi alan›d›r. Sosyal bilimler bu dünyan›n “insan etkinliklerinin izlerini tafl›yan, insanlar›n eylemleri olmaks›z›n var olmas› düflünülemeyen parças› ya da boyutlar›yla” ilgilenmektedir. Tarih, ekonomi, hukuk, siyasal bilimler, sosyoloji, insan eylemlerini ve bunlar›n sonuçlar›n› tart›flmaktad›r (Bauman, 1998: 11-12). Dolay›s›yla paylaflt›klar›
birçok fley nedeniyle bu disiplinler, ayn› grupta yer almakta ve sosyal bilimler olarak tan›mlanmaktad›rlar
Öyleyse ayn› alan› araflt›ran bu bilgileri baflka bir ifadeyle sosyal bilimleri
oluflturan disiplinleri birbirinden ay›ran fley nedir? Bu disiplinleri birbirinden
farkl› k›lan, insan eylemleri ya da insan eylemlerinin özellikleridir. Asl›nda, akademik disiplinler aras›ndaki farkl›l›klar› yans›tan böyle bir bölünmenin, insan
dünyas›nda var olmad›¤› söylenebilir. Bu anlamda sosyal bilimlerin, insan eylemlerinin farkl› yönleriyle u¤raflan akademisyenler aras›ndaki bir iflbölümü sonucunda olufltu¤u belirtilmektedir (Bauman, 1998: 12). Son dönem gittikçe artan
say›da yap›lan disiplinleraras› çal›flmalarla, sosyal bilimlerin alanlar› aras›ndaki
s›n›rlar önemsiz hale gelmektedir.
Sosyoloji, di¤er sosyal bilimlerle yak›n bir iliflki içerisindedir. Örne¤in, daha
çok modern toplumlar› anlamaya yönelik bir bilim dal› olarak tan›mlanan sosyoloji, tarih disiplini ile yak›ndan iliflkilidir. Sosyolojik olarak flimdiki durumun,
geçmiflin bir ürünü olarak anlafl›lmas›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Toplumsal anlamda önemli sorunlar›n birço¤unun tarihsel olarak çözümlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle tarih, kapsaml› ve derin sosyolojik aç›klamalar›n baflvuru kayna¤› olmaktad›r.
N
SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI
A M A Ç
1
Sosyolojinin belirleyici özelliklerini aç›klayabilmek.
Sosyoloji, toplumsal dünyay›, dolay›s›yla toplumsal iliflkileri anlama ve aç›klama
amac›n› tafl›yan bir sosyal bilimdir. Bauman’a (1998: 12) göre sosyoloji, en genel
anlamda insan dünyas› hakk›nda bir düflünme biçimidir: “hâlihaz›rda süregelen ya
da zamanla de¤iflmeyen genel nitelikli eylemler üzerinde yo¤unlaflmaktad›r.”
Sosyoloji, toplumsal iliflkileri
anlama ve aç›klama amac›
tafl›makta ve süregelen
genel nitelikli eylemler
üzerinde yo¤unlaflmaktad›r.
4SIRA S‹ZDE
Sosyoloji-I
Bir araflt›rma
nesnesi olarak “toplum”, sosyoloji ve di¤er sosyal bilimler taraf›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
dan paylafl›lmaktad›r. Sosyoloji, di¤er bilimlerden farkl› olarak toplumun son iki
veya üç yüzy›ldaki endüstriyel dönüflümlerin etkisiyle ortaya ç›km›fl olan toplum
O R U
biçimleriyleSdaha
fazla ilgilenmektedir (Giddens, 1998: 19).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Toplum, bir kurumlaflm›fl
davran›fl biçimleri bütünü ya da sistemidir. “Kurumlaflm›fl” topD‹KKAT
lumsal davran›fl biçimleri, uzun zaman ve mekân dilimleri içinde sürekli tekrarlanan, toplumsal olarak
üretilen davran›fl ve inanç biçimlerini ifade etmektedir (Giddens, 1998: 18).
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Farkl› bak›fl aç›lar›na sahip ve farkl› yöntemleri kullanan birçok sosyolog, iyi bir
sosyolojikAMAÇLARIMIZ
çal›flma yap›labilmesi için hem toplumun yap›s›n›n hem de toplumsal
etkileflimin incelenmesi gerekti¤ine inanmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995:
18). Bu anlamda sosyolojinin son derece genifl bir alana sahip oldu¤unu belirten
‹ T A 2)
P göre sosyolojik incelemenin kapsam›, sokaktaki bireyler araGiddens’a K(2005:
s›nda geçen karfl›laflmalardan, küresel toplumsal süreçlere kadar uzanmaktad›r.
Sosyolojiyi, di¤er sosyal bilimlerden ay›ran baz› belirleyici özellikler bulunmakT E L E V ‹ Z1998:
Y O N 16-23). Bu özellikleri flu flekilde s›ralamak mümkündür:
tad›r. (Bauman,
• Sosyoloji insan eylemlerini genifl çapl› oluflumlar›n ögeleri olarak görür.
Genifl çapl› bu oluflumlar karfl›l›kl› bir ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde bulunan insanlar›n rastlant›sal olmayan birliktelikleri fleklinde görülmektedir.
‹NTERNET
• Sosyoloji, insanlar›n gündelik yaflam›ndaki bireysel deneyimlerinin toplumsal olanla iliflkisini gösterir.
Sosyolojik bulgular için ham madde sa¤layan bütün deneyimler, sosyolojik
bilgiyi oluflturan hemen her fley, s›radan insanlar›n günlük hayatlar›nda yaflad›klar› fleylerdir. ‹nsanlar, günlük yaflam›n tekdüze, rutin do¤as› içinde,
olup bitenlerin anlam› üzerinde düflünmeye ve bireysel olanla toplumsal
olan›n iliflkisini görmeye f›rsat bulamaz. Sosyologlar, kiflisel hayat hikâyemizin baflka insanlarla paylaflt›¤›m›z tarih ile nas›l örüldü¤ünü bize gösterirler.
• Sosyoloji, bildik olan› bilmediklefltirir.
Gündelik ifller, sürekli tekrarland›¤›nda bildik hale gelirler ve bildik fleyler
kendi kendilerini aç›klayarak belirli bir soru ve flüphe oluflturmaz, dikkat
çekmezler. ‹nsanlar “her fley her zamanki gibi” dedikleri sürece sorulacak
soru bulunamaz. Sosyoloji ise bildik hale gelen, “do¤al” olarak kabul edilen
fleyleri bulmacalara dönüfltürür, bildik olan› bilmediklefltirir.
Sosyolojik Hayalgücü (Sosyolojik ‹mgelem)
Sosyolojik hayalgücü
(sosyolojik imgelem),
toplumun tarihini ve
bireylerin yaflam›n›n ancak
bir arada ele al›narak
anlafl›labilece¤ini ifade
eder.
C. Wright Mills, Sosyolojik Hayalgücü (Sociological Imagination, 1959) adl› eserinde, bireyin yaflam› ve toplumun tarihinin ancak her ikisinin birden ele al›nmas›yla
anlafl›labilece¤ini ileri sürmektedir. Bu ba¤lamda sosyolojik hayalgücü (sosyolojik imgelem), toplumun yap›s›n›n ayn› zamanda bireylerin yaflam› olarak çal›flabilmesini ifade etmektedir.
Mills’e (1959: 5-6) göre sosyolojik hayalgücü, bireyin kendi deneyimini ancak
yaflad›¤› tarihsel dönemdeki toplumsal ba¤lam içerisinde anlafl›labilmesi fikrini temel almaktad›r. Birey, belirli bir tarihsel dönemde içinde yaflad›¤› toplumun bir
ürünü olarak ortaya ç›kmakta, buna karfl›l›k birey de toplumun tarihine katk›da
bulunmaktad›r. Sosyolojik hayalgücü, toplumlar›n tarihi ve bireylerin özgeçmiflleri
aras›ndaki iliflkiyi daha iyi görebilmemizi ve anlamam›z› sa¤lamaktad›r.
Bireyin etkinlikleri, hem çevresindeki toplumsal dünyay› biçimlendirmekte
hem de bu toplumsal dünya taraf›ndan birey flekillenmektedir. Bu anlamda sosyo-
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
loji, toplumun bireyi etkilemesi ve yönlendirmesi ile bireyin kendini gerçeklefltirmesi aras›ndaki ba¤lant›lar› incelemelidir (Giddens, 2005: 5).
Mills’e göre bireylerin biyografileri (özgeçmiflleri), toplumlar›n tarihsel ba¤lam›nda ele al›nmal›d›r. Sosyolojik hayalgücü, yaflamlar›ndaki de¤iflimi ve geliflmeyi
anlamak isteyen toplumun bütün bireyleri için önem tafl›maktad›r. Sosyoloji, insanlara bu hayalgücünü kazanmalar›n› sa¤layabilirse baflar›l› olarak görülebilir
(Haralambos ve Holborn, 1995: 18).
Sosyolojik hayalgücü, sadece bireyi ilgilendiren, kiflisel olarak görünen birçok
olay›n asl›nda daha genifl toplumsal sorunlarla iliflkili oldu¤unu göstermektedir. Bu
konuya örnek olarak iflsizlik sorununu ele alabiliriz: Nüfusu 100.000 olan bir kentte
e¤er bir kifli iflsiz ise bu kiflisel bir sorun olarak düflünülebilir. Kiflinin karakterine, becerilerine ya da karfl›laflt›¤› f›rsatlara ba¤l› olarak de¤erlendirilebilir. Fakat 50 milyon
nüfusa sahip bir ülkede e¤er 15 milyon kifli iflsizse bu toplumsal bir sorundur. Bu sorun ve soruna yönelik olas› çözümler, sadece kiflisel durumlar› de¤il, toplumun ekonomik ve politik durumlar›n›n düflünülmesini gerektirmektedir (Mills, 1959: 9).
Mills (1959: 10-11), bireylerin birçok farkl› toplumsal çevrelerde yaflad›klar›
olaylar›n, genellikle toplumsal yap›da görülen de¤iflimlerden kaynakland›¤›n› belirtmektedir. ‹nsanlar›n, bu de¤iflimleri anlayabilmesi için sosyolojik hayalgücüne
sahip olmas› gerekmektedir.
Giddens’a (1998: 23) göre, ilk kez Bat›’da oluflturulmufl hâliyle modern endüstriyel toplumlar taraf›ndan meydana getirilen toplumsal dünya anlay›fl›, ancak sosyolojik hayalgücünün üç aflamal› uygulanmas›n›n sonucu olarak kurulabilmektedir. Bu sosyolojik hayalgücü biçimleri tarihi, antropolojik ve elefltirel bir bak›fl aç›s› içermektedir.
Günümüzdeki endüstriyel toplumlar› çözümlemek amac›yla baflvurulan sosyolojik hayalgücü, yak›n geçmifli, “yitirilen dünyay›” yeniden kurmaya dönük bir çaba olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda hayalgücünü kullanma çabas›, tarih bilincini gerektirmektedir. Bugünün endüstriyel toplumlar›nda yaflayan insanlar›n
yak›n geçmiflte yaflayanlardan nas›l farkl› bir yaflam sürdüklerini kavramak, ancak
bu flekilde mümkün olacakt›r. Tarihsel bir bak›fl aç›s›n›n gelifltirilmesini gerekli k›lan sosyolojik hayalgücünün di¤er bir boyutu antropolojik kavray›fl›n oluflturulmas›d›r. Antropolojik kavray›fl, günümüz dünyas›nda insanlar›n birbirini izleyen farkl› varolufl biçimlerinin anlafl›lmas› bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Ayr›ca sosyolojik hayalgücü, sosyolojinin var olan toplum biçimlerine elefltirel bak›fl›na katk›da
bulunmaktad›r (Giddens, 1998: 28-32).
Sonuç olarak sosyolojik bak›fl aç›s›, insanlara bir tak›m temel yararlar sa¤lamaktad›r. Bauman’a (1998: 24) göre sosyolojik düflünmek, insanlar›n kendi deneyimlerine derinlemesine bakmalar›n›, onlar› yeniden de¤erlendirmelerini sa¤lar. Yaflam›n görünüflte bildik yanlar›n›n, nas›l farkl› aç›lardan görülüp, yorumlanabilece¤ini gösterir. Böylece kiflinin hayat›n› daha bilinçli, daha kavray›fll› ve belki de daha
özgür ve denetimli yaflamas›n›n önünü açabilir.
Sosyoloji, toplumsal yaflamda insan iliflkilerine sorgulay›c› ve elefltirel bakarak
bilgilerimizi geniflletmeyi amaçlar. Bu bak›fl aç›s›, toplumsal sorunlar›n anlafl›lmas›n›, bu sorunlara yönelik çözüm önerilerinin gelifltirilmesini sa¤lar ve ayn› zamanda yenilik aray›fl› ve de¤ifltirme cesaretini de içerir. Sosyolojik düflünme biçimi, insanlar› daha duyarl› k›larak flimdiye kadar var olan ancak görünmez olan insanl›k
durumlar›n› keflfetmelerini sa¤layabilir. Çevremizdeki insanlar›, farkl› yaflam biçimlerini anlamam›za yard›mc› olabilir ve böylece insanlar aras›nda karfl›l›kl› anlay›fl
ve sayg›ya dayanan bir dayan›flmay› güçlendirebilir. (Bauman, 1998: 25-26).
5
Toplumsal yap›,
yaflam›m›zdaki toplumsal
ba¤lamlar›n olay ya da
eylemlerin rastlant›sal bir
flekilde bir araya gelmesiyle
oluflmad›¤›n›, bunlar›n
belirli yollardan yap›laflm›fl
ya da kal›plaflm›fl olduklar›
olgusunu ifade etmektedir.
6
Sosyoloji-I
Giddens (2005: 5-6) ise sosyolojinin yaflam›m›zda bize nas›l yard›mc› olaca¤›n›
temel olarak 3 alanda ele alm›flt›r:
1. Kültürel farkl›l›klar›n bilincine varma: Sosyoloji, toplumlar› farkl› bak›fl aç›lar›yla görebilmemize imkân sa¤lar. ‹nsanlar›n farkl› yaflam biçimlerini anlamak, onlar›n sorunlar› hakk›nda duyarl› bir anlay›fl gelifltirmemize yard›mc›
olabilir.
2. Politikalar›n etkilerini de¤erlendirme: Toplumsal araflt›rmalar, belirli konular ve sorunlarda uygulanan politikalar›n sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesinde
önemli yararlar sa¤lar.
3. Kendi kendimizi ayd›nlatma: Sosyoloji insanlar›n kendilerini daha iyi anlayabilmesini, davran›fllar› hakk›nda bilgi sahibi olmas›n› ve böylece gelece¤ini flekillendirmek için daha fazla imkâna sahip olmas›n› sa¤lar.
Sosyolojik düflüncenin bir bilim dal› olarak geliflmesi insan davran›fl› ve toplumun, nesnel ve sistematik olarak incelenmesinin kökleri 18. yüzy›la uzanmaktad›r.
Ayd›nlanma düflüncesi ile flekillenen bu dönemdeki temel geliflmelerden biri, dünyay› anlamak için bilimin kullan›lmas› olmufltur. Dünyay› anlamaya yönelik bak›fl
aç›lar›nda ve anlay›fllarda kökten bir de¤ifliklik yapan bilimsel bir yaklafl›m ortaya
ç›km›flt›r. O zamana kadar kabul gören geleneksel ve dine dayal› aç›klamalar yerini, birbiri ard›na de¤iflik alanlarda bilgiye ulaflmak için gösterilen ak›lc› ve elefltirel
çabalara b›rakm›flt›r (Giddens, 2005: 6).
N
AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹
AM AÇ
2
SIRA S‹ZDE
Ayd›nlanma, 18. yüzy›lda
Bat› Avrupa’da geliflen,
D Ü fi Ü N E Lve‹ Mdinî otoritenin
geleneksel
egemen dünya görüflüne
karfl›, ak›l ve bilime dayal›
yeni
sistemini
S bir
O Rdüflünce
U
ifade etmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ayd›nlanma düflüncesinin önemini özetleyebilmek.
SIRA S‹ZDE
Ayd›nlanma, 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan birbirine ba¤l› felsefi, bilimsel
ve toplumsal alanlarda oluflan bir düflünce hareketidir. Bat› tarihinde bir dönüm
D Ü fi Ü N E L ‹ M
noktas› olarak kabul edilen Ayd›nlanma’n›n co¤rafi merkezi Fransa olmufltur. Bununla birlikte, baflta Almanya ve ‹ngiltere olmak üzere Avrupa devletlerinin birçoS O R U düflüncesi do¤rultusunda geliflmeler görülmüfltür.
¤unda Ayd›nlanma
Ayd›nlanma düflüncesinin
kökleri Avrupa tarihinde çok daha gerilere gitmektedir. 15. yüzD‹KKAT
y›l›n ortalar›ndaki Rönesans hareketi, 16. yüzy›ldaki Reformasyon ve 17. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren belirginleflen Kartezyen felsefesinin Ayd›nlanma düflüncesinin oluflumunu
SIRA S‹ZDE
etkiledi¤i belirtilmektedir.
N N
Ayd›nlanma
düflüncesi, insanl›¤›n yaflad›¤› bütün sefaletin kayna¤›n›n cehalet,
AMAÇLARIMIZ
özellikle de bat›l inançlar oldu¤unu ifade eden ö¤retilerden oluflmaktad›r. Cehaletin ve bat›l inanc›n ana kaynaklar› olarak gösterilen din, otoriter yönetim, görenekK ‹köylülerin
T A P
ler, çiftçi ve
basit bak›fl aç›lar›, gelenekler ve efsaneler, ayn› zamanda
geleneksel toplumlar›n bafll›ca dayanaklar›n› meydana getirmektedir (Hollinger,
2005: 11). Bu ba¤lamda Ayd›nlanma düflüncesi, Hristiyanl›¤›n hâkimiyetindeki geleneksel dünya
kökleflmifl olan anlay›fla karfl› gelmifl, insan, toplum ve
T E L E V ‹ Zgörüflünde
YON
do¤a hakk›nda yeni bir düflünce çerçevesi gelifltirmifltir (Hamilton, 1996: 23).
Ayd›nlanma düflüncesi, dünyay› anlama yolu olarak bat›l inanç ve do¤aüstü
inanc›n› reddetmifl ve dünyan›n sadece nesnel ve tarafs›z bir yol olan bilim arac›‹NTERNET
l›¤›yla anlafl›labilece¤ini ileri sürmüfltür. Bilgi ise sadece ak›l ve rasyonaliteden
(ak›lsall›ktan) gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 643). Cehaletin ortadan
7
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
kald›r›lmas›n›n ve insanlar›n durumunun iyileflmesinin ancak bilgi, ak›l ve bilim
yoluyla gerçekleflebilece¤ini savunan Ayd›nlanma düflüncesi, bilimsel bilginin s›n›rs›z insani ilerlemenin yolunu açaca¤›n› savunmufltur.
Ak›l kavram› Ayd›nlanman›n en önemli ay›rt edici unsuru olarak tan›mlanmaktad›r.
Bu nedenle Ayd›nlanma dönemi ayn› zamanda Ak›l Ça¤› olarak da bilinmektedir.
Rasyonalist düflünce, geleneksel otorite ve oluflturdu¤u kurumlar› reddederek
bunlara karfl› yeni bir düflünce biçimi gelifltirmifltir:
• Rasyonalist düflünce, toplumsal düzen fikrinin, metafizik sisteme göre de¤il,
akla ve gözlem ile üretilen verilere dayanan bir süreç içinde aç›klanabilece¤ini savunmufltur.
• Do¤a kavram›, bütün bu kavrama dayanan do¤an›n düzeni, do¤a kanunlar›
ve insan do¤as› ile birlikte rasyonalist düflüncenin temel kavram› olmufltur.
• Do¤a kavram›n› temel alan bu düflünce, bireyi, toplumsal hayata kat›lmakla
birlikte do¤an›n düzenine ait olarak kabul etmifltir.
• Rasyonalist düflünce ilerleme kavram›n›, yol gösteren düflüncelerden biri
olarak ele alm›flt›r. (Outhwaite, 2006: 199-200).
18. yüzy›l Bat› Avrupas›’nda do¤a, insan ve toplum hakk›nda yeni bir düflünce
sistemi gelifltiren Ayd›nlanma düflünürleri aras›nda, Baron de Montesquieu (16891755), Voltaire (1694-1788), David Hume (1711-1776), Adam Ferguson (17231816) ve J.J. Rousseau (1712-1778), önemli isimler olmufllard›r. Ayd›nlanma düflünürleri ak›l ve bilimin de¤eri, dinin elefltirisi, ifade ve düflünce özgürlü¤ü, bireyin
önemi ve toplumsal ilerleme fikirlerini gelifltirmifller ve Ayd›nlanma düflüncesinin
temel ilkeleri üzerinde uzlaflm›fllard›r.
Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
1
Toplumsal düflünce tarihinde önemli bir dönem olan Ayd›nlanma’n›n temel ilD Ü fi Ü N E L ‹ M
keleri, Ayd›nlanma düflünüleri taraf›ndan Ansiklopedi (‘Encyclopedie’) adl› çal›flmada aç›klanm›flt›r. Büyük bir yay›n giriflimi olarak kabul edilen Ansiklopedi, geS O R Uve Avrupa’da
nel anlamda halk› ayd›nlatma amac›n› tafl›yan konulara yer vermifl
yayg›nl›k kazanarak Ayd›nlanma düflüncesini desteklemifltir.
‹nsan davran›fl› ve toplumlar›n geliflmesi hakk›ndaki fikirler, Ayd›nlanma düflüD‹KKAT
nürlerinin çal›flmalar›nda aç›kça görülmektedir. Bu anlamda sosyoloji, kökenleri
Ayd›nlanma düflüncesine dayanmakla birlikte 18. yüzy›l›n sonlar› ve 19. yüzy›lda
SIRA S‹ZDE
Avrupa’da meydana gelen devrimler sonucunda yaflanan insanl›k
tarihindeki en
büyük dönüflümlerle iliflkili olarak geliflmifltir.
Devrimler
AMAÇLARIMIZ
N N
Ayd›nlanma, bu dönüflümlerin altyap›s›n› oluflturan Bilimsel Devrim’in bir ürünü
olarak modern bilimin verilerinden yararlanm›fl ve kendisini bilgiye
K ‹ T A ve
P akla dayal› bir düflünce hareketi olarak temellendirmifltir. Di¤er iki büyük devrim ise Endüstri Devrimi ve Frans›z Devrimi’dir.
Hobsbawm’a (2003: 63) göre, 19. yüzy›l ekonomisi Endüstri Devrimi’nin etkisi
TELEV‹ZYON
alt›nda flekillenmifl, bu ekonominin politikas› ve ideolojisi ise Frans›zlar taraf›ndan
hukuk kurallar›n›n, bilimsel ve teknik örgütlenme modelinin getirilmesiyle biçimlendirilmifltir. Endüstri Devriminin bafllang›ç yeri olan ‹ngiltere, dünyan›n geleneksel ekonomik ve toplumsal yap›lar›nda çok büyük bir ekonomik
‹ N Thareket
E R N E T sa¤lam›fl,
ça¤›n dünyas›n›n demiryollar› ve fabrikalar› için bir örnek sunmufltur. Devrimlerle
birlikte geliflen bu dönüfltürücü olaylar insanlar›n binlerce y›ld›r benimsedikleri yaflam biçimini de¤ifltirmifltir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Sosyoloji-I
Bilimsel Devrim
Bilimsel Devrim’in Newton’un evrensel yerçekimi yasas›n› keflfetmesiyle bafllad›¤›
kabul edilmektedir. Newton’un çal›flmalar›, Ayd›nlanma düflünürlerinin, bilimsel
yöntemin yaflam›n her alan›na uygulanabilece¤ine inanmalar›n› sa¤lam›flt›r. Ayn›
zamanda bilim, rasyonel amaçlarla iliflkili olan gelece¤in toplumsal de¤erlerinin temeli olarak görülmüfltür (Hamilton, 1996: 38-43).
Bilimsel devrim ile bilginin gözlem, deney ve ak›l yoluyla elde edilmesini ifade
eden bilimsel yöntem gelifltirilmifltir. Bu ba¤lamda, do¤a bilimlerindeki ilerlemeler ve
onlar›n disiplinler olarak kurumsallaflmas›, sosyal bilimler için bir model sa¤lam›flt›r.
Frans›z Devrimi
Ayd›nlanma düflünürlerinin fikirleriyle temelleri oluflturulan Frans›z Devrimi, eflitlik, özgürlük, güçlerin ayr›l›¤›, hoflgörü gibi Ayd›nlanma’n›n ilkelerini uygulamaya
koymufltur. Frans›z Devrimi, daha önceki ve sonraki devrimler içinde kitlesel bir
nitelik tafl›yan ve ayn› zamanda ça¤dafl devrimler içinde dünyay› kapsama özelli¤ine sahip tek toplumsal devrim olarak kabul edilmektedir (Hobsbawm, 1996: 64).
Giddens’a (1998: 14) göre, 1789 y›l›nda gerçekleflen Frans›z Devrimi, “hem
kendine özgü bir olaylar dizisi hem de ça¤›m›zda siyasal dönüflümlerin simgesi”
olmufltur. Devrim sürecinde tarihsel olarak ilk defa evrensel özgürlük ve eflitlik gibi tamam›yla dünyevi ideallerin rehberli¤indeki bir hareketin, toplumsal bir düzeni alt üst etti¤i görülmüfltür.
Siyasal bir devrim olarak nitelenen Frans›z Devrimi’nin hedefi, Avrupa’da aristokrasi ve kilisenin otoritesiyle yönetilen toplum düzenini y›kmak olmufltur. Bu geleneksel toplum düzeninin yerine evrensel özgürlük, eflitlik ve kardefllik ilkelerine, laik düflünce ve de¤erlere dayanan yeni bir toplumsal düzen yaratmay› amaçlam›flt›r.
Frans›z Devrimi ile birlikte gelen en önemli yenilik, demokrasinin sadece bir
yönetim biçimi olmay› b›rak›p, devletin tek rasyonel biçimi haline gelmesi olmufltur. Bu süreç, modern demokrasinin önce ‹ngiltere ve Amerika’da, ard›ndan da
Fransa’da oluflumu ile belirgin hale gelmifltir (Jeanniere, 1994: 19).
Endüstri Devrimi
18. yüzy›l sonlar›nda ‹ngiltere’de bafllayan ve 19. yüzy›lda bütün Bat› Avrupa ve
Birleflik Amerika’ya yay›lan Endüstri Devrimi, insanl›k tarihinde ilk defa toplumlar›n üretim güçlerinin de¤iflimini gerçeklefltirmifltir (Hobsbawm, 2003: 37).
Yeni teknolojik bulufllar›n geliflmesi ile buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›n›n kullan›lmas›yla birlikte kömür, demir-çelik ve tekstil endüstrileri h›zla geliflmifl,
üretim teknolojisi makineleflmifl ve seri üretime dayal› fabrika sistemi üretime geçilmifltir. Bu geliflmeler ayn› zamanda ekonomik ve toplumsal yap›da genifl çapl›
dönüflümlere yol açm›flt›r. Bu dönüflümlerden en önemlisi köylerden kentlere kitlesel bir göçün bafllamas›yla ifl gücünün k›rsal alandan, sürekli büyüyen endüstri
sektörüne geçmesi olmufltur. Böylece topra¤a dayal› üretim yapan insanlar›n büyük bir bölümü, kentlerde fabrikalarda ve madenlerde çal›flan iflçilere dönüflmüfller ve kentler h›zl› bir flekilde büyümeye bafllam›flt›r. Bu süreç içerisinde, üretimin
örgütlenmesi ve denetlenmesine iliflkin yeni yöntemler de gelifltirilmifltir.
Modern Toplumlar›n Oluflumu
Ayd›nlanma düflüncesiyle bafllayan ve devrimlerle birlikte geliflen büyük de¤iflim
ve dönüflümler, geleneksel toplumlar›n yaflam biçimlerinin çözülmesine yol açarak
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
modern toplumun oluflumunda önemli rol oynam›flt›r. Böylece modern öncesi, geleneksel toplumlar ile modern düflünce biçimlerinin oluflturdu¤u modern toplumlar aras›nda farkl›l›klar belirgin bir flekilde tan›mlanmaya bafllam›flt›r.
Geleneksel Avrupa toplumlar› büyük oranda k›rsal, otoriter, dinî tar›m toplumlar› ve nüfus bak›m›ndan görece küçük, insanlar›n benzer özelliklere sahip oldu¤u toplumlard›. Modern toplumlar ise kentsel alanlar›n art›fl› ya da geliflimiyle, kapitalizmin çeflitli biçimleriyle, demokrasiyle, bilim ve teknolojiyle, büyük nüfus art›fl› ve yo¤unlaflmas›yla ve kültürel, politik ve dinî farkl›l›klarla nitelenmektedir
(Hollinger, 2005, s.10). Bir toplumun ‘modern’ olarak tan›mlanmas›, politik, ekonomik, toplumsal ve kültürel olarak dört önemli süreç arac›l›¤›yla ortaya ç›kan belirli özelliklere dayanmaktad›r:
1. Modern toplumlar, yeni yönetim biçimi olarak, ulus-devlet ile onun egemenlik ve meflruluk anlay›fl›n›n görüldü¤ü toplumlar olmufllard›r.
2. Endüstrileflme ile birlikte üretim kapasiteleri h›zl› ve sürekli bir flekilde geliflmifl, tar›ma dayal› üretimin yerine endüstriyel üretim ön plana ç›km›fl ve
yayg›nlaflm›flt›r. Yeni üretim biçimi olarak kapitalizm, yeni tutumlar ve kurumlar getirmifltir.
3. Kentleflme ve endüstrileflme süreci ile iflbölümü, uzmanlaflma ve standartlaflma artm›fl, ulafl›m ve iletiflim teknolojileri h›zla geliflmifltir.
4. Modern toplumlarda dinsel dünya görüflünün zay›flamas› ile dinsel kurumlar ve ö¤retiler etkisini yitirmifl, sekülerleflme ve rasyonelleflme modern toplumlar›n göstergeleri olmufltur. (Hall, 1996: 6; Bilton vd., 2008: 24-25).
Toplumsal dünyaya iliflkin yeni bir anlay›fl›n gelifltirilme sürecinde sosyolojinin
ilk öncüleri, yaflanan büyük de¤iflimleri anlamaya çal›flm›fllar, yeni bir toplumsal
düzenin nas›l kurulaca¤› üzerinde çal›flmalar yapm›fllard›r.
SOSYOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fi‹M‹
18. ve 19. yüzy›l Avrupas›’nda Frans›z Devrimi ve Endüstri Devrimi’nin ortaya ç›kmas›na efllik eden bir dizi güçlü de¤iflim, sosyolojinin kökenleri olan bilgi ve deneyimleri oluflturmaktad›r.
Sosyolojinin ve pozitivizmin kurucular› olarak kabul edilen Saint Simon ve
Comte’un yaz›lar›, toplumsal bir kuram olarak Frans›z ve Endüstri Devrimi sonras›
Avrupa’da oluflan modern toplum hakk›nda incelemeleri içermektedir. Bu yeni
sosyoloji bilimi içeri¤ini oluflturan ilgi alanlar›, sonraki y›llarda, Karl Marx, Emile
Durkheim ve Max Weber taraf›ndan tart›fl›lmaya devam etmifltir.
‹lk Dönem Sosyolojisi: Saint Simon ve Auguste Comte
Saint Simon (1760-1825), Frans›z Devrimi’nin gelece¤in toplumunun oluflmas›
için bir zemin haz›rlad›¤›n› belirtmifltir. Yeni toplumsal düzeni öngörebilmek
amac›yla yapt›¤› kuramsal çal›flmalar›nda gelecekteki topluma “sanayi devleti”
ad›n› vererek ilk kez sanayi toplumu kavram›n› Saint Simon kullanm›flt›r. Sanayi
toplumunun temelini iflbirli¤i ve uzlaflman›n oluflturaca¤›n› ileri sürmüfltür. Toplum bilimini nitelemek amac›yla “sosyal psikoloji” ve “sosyal fizik” terimlerini bulan Saint Simon, toplumu bir bütün olarak ele alm›fl ve sa¤l›kl› bir toplumun, birbiriyle ifllevsel bir uyum içinde iflleyen ekonomik ve politik sistemlerle, bilimsel,
pozitif ilkeler üzerinde örgütlenmesi gerekti¤ini belirtmifltir (Swingewood, 1998:
55-56). Saint Simon’a göre toplumsal olgular, do¤a bilimlerinde kullan›lan bilimsel tekniklerle incelenmelidir.
9
10
Sosyoloji-I
Resim 1.1
Auguste Comte
(1798-1857)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Saint Simon’un çal›flmalar›n› gelifltiren Auguste
Comte (1798-1857), “do¤a biliminin fiziksel dünyan›n iflleyiflini aç›klamas›na benzer biçimde toplumsal dünyan›n yasalar›n› aç›klayabilecek bir toplum
bilimi” oluflturmaya çal›flm›flt›r (Giddens, 2005: 7).
Comte’a göre bilim, do¤al dünyan›n yasalar›n› keflfederek, çevremizdeki olaylar› öngörebilme ve kontrol edebilme imkân› vermektedir. Bu anlamda insan toplumunu yönlendiren yasalar›n ortaya ç›kar›lmas› da, kendi kaderimizi biçimlendirme ve insanl›¤›n refah›n› artt›rma imkân› sa¤layacakt›r.
Comte, toplumlar›n tarihsel ilerleme sürecinde
insan›n, dünyay› anlamaya yönelik çabas›n›n “üç
hâl yasas›” olarak tan›mlanan 3 aflamadan geçti¤ini ileri sürmektedir:
1. Teolojik aflama: Dinsel ve do¤aüstü güçlerin, toplumsal olaylar›n nedeni
SIRA S‹ZDE
olarak görüldü¤ü bir dönemdir.
2. Metafizik aflama: Bu aflamada, insan düflüncesine soyut kavramlar›n ve ideal biçimlerin
D Ü fi Ü N E L ‹ Megemen oldu¤u görülmektedir.
3. Pozitivist (bilimsel) aflama: ‹nsanlar, olaylar ve bu olaylar aras›ndaki iliflkiler hakk›nda bilgi edinmek ve onlar› aç›klamak için toplumsal ve do¤al dünS O R U
yay› yöneten yasalar› bulmay› amaçlamaktad›r.
Auguste Comte’un
eserleri aras›nda Pozitif Felsefe Dersleri (The Course in PoD ‹ K K Ayay›nlanan
T
sitive Philosophy, 1830-1842) ve Pozitif Politika Sistemi (System of Positive Polity,
1851-1854)SIRA
yer almaktad›r.
S‹ZDE
N N
Ayd›nlanma düflüncesi, dünyan›n anlafl›lmas› ve aç›klanmas›nda bilgi kaynaklar› olarakAMAÇLARIMIZ
bat›l inanç ve do¤aüstü inanc› reddetmifl, dünyan›n yaln›zca nesnel ve
tarafs›z olan bilimsel bilgi arac›l›¤›yla anlafl›labilece¤ini savunmufltur. Bu anlamda
pozitivizm, Ayd›nlanma gelene¤inin en önemli unsurlar›ndan birini oluflturmufltur.
K ‹ T kurucular›
A P
Sosyolojinin
do¤a bilimleriyle ayn› ilkeler ve usullere dayal› bir toplumbilim yaratman›n mümkün olabilece¤ine inanm›flt›r. Do¤a bilimleri yönteminin
sosyolojiye uygulamas› pozitivizm olarak kabul edilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:
bilimin sadece do¤rudan deney yoluyla bilinebilen,
T E L14).
E V ‹ Z Pozitivizm,
YON
gözlemlenebilir varl›klarla ilgilenmesi gerekti¤ini ileri sürmektedir. (Pozitivist sosyal bilim anlay›fl›, ünitenin ‘Bilimsel Yöntem ve Toplumsal Araflt›rma’ adl› bölümde ayr›nt›l› bir flekilde ele al›nm›flt›r.)
‹ N T Epozitivizmin
RNET
Sosyolojik
bafllang›c› Comte’un çal›flmalar›na dayanmaktad›r. Comte, modern toplumda bilimin egemen olaca¤›na inanm›fl, dinin, bat›l inanc›n ve etkisinin pozitivist bilim ile yer de¤ifltirece¤ini belirtmifltir. Comte ilk kez “sosyoloji”
terimini kullanarak kendi düflünceleri çerçevesinde kurmak istedi¤i bilimsel alan›
betimlemeyi amaçlam›flt›r. Sosyolojiyi pozitivist bir bilim olarak tasarlam›fl ve sosyolojinin, toplumu incelerken do¤a bilimlerinin uygulad›¤› pozitivist yöntemi uygulamas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Baflka bir deyiflle Comte, sosyolojinin fiziksel
dünyan›n incelenmesinde kullan›lan bilimsel yöntemi kullanmas› ve bilginin gözlem, deney ve karfl›laflt›rma yoluyla elde edilmesi gerekti¤ine inanm›flt›r.
Saint Simon ve Comte’un çal›flmalar›nda yer alan Ayd›nlanma’n›n rasyonalist
düflünce biçiminin baz› unsurlar›, 19. yüzy›l klasik sosyolojisine tafl›nm›fl ve modern sosyolojinin ortaya ç›kmas›n› desteklemifltir.
11
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
N
KLAS‹K SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
A M A Ç
3
Klasik sosyoloji kuramlar›n› de¤erlendirebilmek.
Sosyolojinin klasik kurucular› Emile Durkheim, Karl Marx ve Max Weber, modern
toplumlar› oluflturan de¤iflimin, gelece¤i nas›l flekillendirece¤ini anlamaya ve aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Modern toplumun sorunlar›yla ilgilenmek için sosyal bilimsel bir yaklafl›m›, zorunlu bir araç olarak görmüfllerdir
Weber, modern ça¤›n a¤›rl›kl› olarak etkin bir biçimde rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine ve geleneksel eylemlerin daha az önemli olaca¤›na
inanm›flt›r. Marx ve Durkheim ise bilimsel ve rasyonalist düflünceye daha az vurgu
yapm›fllar fakat her ikisi de toplumun ilerlemeci olarak gelifliyor olmas› üzerine
güçlü bir inanca sahip olmufllard›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 881).
Emile Durkheim (1858-1917)
Sosyolojinin ba¤›ms›z bir disiplin olarak kurulmas›nda son derece önemli bir yeri
bulunan Frans›z sosyolog Emile Durkheim, toplumu dönüfltüren de¤iflimlerle ilgilenmifl, geleneksel ve modern toplum aras›ndaki farkl›l›klar üzerinde durmufl ve
modern toplumlar›, endüstrinin etkisini temel alarak incelemifltir.
SIRA Durkheim,
S‹ZDE
Büyük bir toplumsal de¤iflim ve dönüflüm döneminde yazan
toplumlar›n yap›s›n› iflbölümünün belirledi¤i tarihsel bir süreç kuram› gelifltirmektedir. ‹flbölümü (Division of Labour, 1893) adl› çal›flmas›nda, iflbölümünün
D Ü fi Ü N E L ‹ M kökeninin toplumsal dayan›flmayla iliflkisini vurgulamakta ve iflbölümünün sürekli büyüyerek geliflmesi nedeniyle toplumsal dayan›flman›n bir dönüflüme u¤rad›¤›n› belirtS O R U
mektedir (Swingewood, 1998: 139-140).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Durkheim iflbölümü kavram›yla özellikle mesleklerin farkl›laflmas›n›Dve‹ Kendüstriyel
faaliKAT
yetlerin art›fl›n› ifade etmektedir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Durkheim, bir toplumsal düzenden baflka bir
düzene geçiflin meydana getirdi¤i toplumsal sorunlar ile bireyleri birbirine ve genel olarak topluAMAÇLARIMIZ
ma ba¤layan toplumsal ba¤›n niteli¤ine odaklanm›flt›r (Swingewood, 1998: 141-142). Bu anlamda
K ‹ T A P
toplumu bir arada tutan, onun düzensizli¤e ve
kaosa düflmesini engelleyen fleyin ne oldu¤unu
sorgulam›flt›r. Durkheim’a göre toplumu bir arada
TELEV‹ZYON
tutan en önemli unsur dayan›flmad›r. Dayan›flma, bireylerin, kendilerini ait hissettikleri toplumsal gruplar taraf›ndan kabul edilmesi ve ortak de¤er ve geleneklerin paylafl›lmas›yla sa¤lanmakta‹NTERNET
d›r. Durkheim, toplumsal de¤iflmeyi, toplumlar›n
dayan›flma biçimleri arac›l›¤›yla çözümlemifltir. Bu düflünce do¤rultusunda iki tip
dayan›flma biçimi oldu¤unu ileri sürmektedir. Bunlardan biri mekanik dayan›flma, di¤er ise organik dayan›flmad›r. Bu dayan›flma biçimlerini, iflbölümü ve
farkl› meslekler aras›ndaki ayr›mlar›n büyümesiyle iliflkili olarak ele alm›flt›r (Giddens, 2005: 9).
SIRA S‹ZDE
Resim 1.2
Emile Durkheim
(1858-1917)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
Sosyoloji-I
Mekanik dayan›flma,
insanlar›n ortak duygu ve
düflünceleri paylaflt›¤›,
birbirlerine oldukça benzer
biçimde yaflad›¤› ve çal›flt›¤›
geleneksel toplumlarda
görülen bir dayan›flma
biçimidir. Mekanik
dayan›flma, düflünce birli¤i
içerisinde olmaya ve
inançlar›n benzerli¤ine
dayanmaktad›r.
Mekanik dayan›flma, düflük bir iflbölümü düzeyine sahip olan geleneksel kültürleri nitelemektedir. Geleneksel toplumlarda insanlar›n ço¤u, benzer mesleklerde çal›flmakta, ortak yaflam ve inançlar› paylaflarak birbirlerine ba¤l›l›klar›n› sürdürmektedirler. Geleneksel toplumlarda güçlü bir kolektif bilinç hâkimiyeti görülmektedir. Kolektif bilinç, toplum üyelerinin paylaflt›klar› ortak de¤er ve inançlarla oluflmaktad›r.
Endüstri öncesi toplumsal dayan›flman›n mekanik biçiminde egemen olan kolektif duygular ve inançlar karfl›s›nda bireysel bilinç, ender olarak gözlenmektedir.
Bütün toplumu kuflatan dinsel fikirler, yasal, bask›c› ve yayg›n bir nitelikte olup
bütün topluma uygulanmaktad›r (Swingewood, 1998: 140).
Durkheim, ilk önemli eseri olan ‹flbölümü (The Division of Labour, 1893) adl›
kitab›nda endüstri ça¤›n›n geliflim sürecinde yeni bir dayan›flma biçiminin ortaya
ç›kt›¤›n› ileri sürmüfltür. Endüstri ve kentleflmenin gücü, mekanik dayan›flma biçiminin çözülmesine neden olmufl, iflbölümü art›fl›na yol açm›flt›r. Geliflmifl toplumlarda görülen ifllerdeki uzmanlaflma, toplumsal farkl›laflman›n artmas›na katk›da
bulunarak organik dayan›flmay› öne ç›karan yeni bir düzenin oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Durkheim’a göre, iflbölümü geniflledikçe insanlar birbirlerine daha çok ba¤›ml› hâle gelmekte, her birey, öteki mesleklerdeki insanlar›n sa¤layabilece¤i mal ve
hizmetlere ihtiyaç duymaktad›r (Giddens, 2005: 9). Organik dayan›flma biçiminin
görüldü¤ü modern toplumlarda, birey üzerinde kolektif bilincin kuflatmas› zay›flamakta, bireysellik geliflmektedir.
Toplumsal dayan›flman›n organik biçiminde, kiflilerin çok farkl› rolleri ve ekonomik ifllevleri olmas› nedeniyle insanlar ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek için birbirlerine ihtiyaç duymaktad›r. Bu nedenle Durkheim, modern toplumlar›n temel özelli¤inin, “karfl›l›kl› ba¤›ml› parçalar›n birbirleri ile iliflkisi” oldu¤unu ileri sürmüfltür.
Bu iliflkiye ba¤l› olarak, toplumun bütün parçalar›, kendi farkl› ifllevleriyle karmafl›k sistemin ifllemesine katk›da bulunmakta ve toplumun süreklili¤ini sa¤lamaktad›r (Bilton vd., 2008: 6).
Toplumlar›n mekanik dayan›flma biçiminden organik dayan›flma biçimine geçifl
sürecinde düzensizlikler, kurals›zl›klar görülmektedir. Bu ba¤lamda Durkheim,
toplumun “sanc›l› bir krizle ya da ani geçifllerle sars›ld›¤› zaman” meydana gelen
durumu, anomi kavram›yla aç›klamaktad›r (Swingewood, 1998: 144).
Durkheim, önemli çal›flmalar›ndan bir di¤eri olan ‹ntihar (Suicide, 1897) adl›
eserinde intihar olgusunu çözümlemifltir. ‹ntihar, yayg›n bir flekilde “bireyin kendisine özgü ve psikolojik etmenler taraf›ndan belirlenen” bir durum ve kiflisel bir
davran›fl olarak görülmektedir (Bilton vd., 2008: 6). Durkheim ise intihar davran›fl›n› kiflisel nedenlerle aç›klaman›n yetersiz kalaca¤›n› belirterek intihar› toplumsal
bir olgu olarak ele alm›fl, dini inanç, aile iliflkileri, ekonomik de¤iflim gibi toplumsal faktörlerin intihar oranlar› üzerindeki etkisini araflt›rm›flt›r.
Bu çal›flmas›nda Durkheim, Fransa’daki intihar istatistiklerini incelemifl ve baz›
kategorideki insanlar›n, di¤erlerine göre intihara daha e¤ilimli olduklar›n› göstermifltir. Örne¤in, Katoliklere göre Protestanlar aras›nda ve evlilere göre bekârlar
aras›nda intihar oranlar›n›n daha yüksek oldu¤unu tespit etmifltir. Ayr›ca savafl dönemleri ve politik kargaflan›n yafland›¤› dönmelerde intiharlar›n azald›¤›n›, ekonomik kriz ya da istikrars›zl›k dönemlerinde ise artt›¤›n› göstermifltir.
Araflt›rmas› sonucunda elde etti¤i bulgulara dayanarak toplumsal dayan›flma temelinde bir aç›klama gelifltiren Durkheim, “toplumsal gruplarla güçlü bir biçimde
bütünleflen, istek ve hedefleri, toplumsal normlar taraf›ndan düzenlenen insanlar›n intihara kalk›flma olas›l›klar›n›n daha düflük” oldu¤unu belirtmifltir (Giddens,
Organik dayan›flma, modern
toplumlar›n geliflmesiyle
ifllerin uzmanlaflma ve
farkl›laflmas›ndan
kaynaklanan bir dayan›flma
biçimidir. ‹flbölümünün
artmas›, insanlar›
birbirlerine ba¤›ml› hale
getirmifltir.
Durkheim anomi kavram›yla
toplumda kolektif bilincin,
ortak de¤er ve inançlar›n
zay›flamakta oldu¤u ve
bireylerin genel olarak kabul
edilen davran›fl
normlar›ndan ba¤›ms›z
biçimde davrand›klar›
durumu ifade etmektedir.
13
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
2005: 10). Toplumsal bütünleflme ile toplumsal düzene ba¤l› olarak intiharlar›,
egoist (bencil), altruist (özgeci), anomik ve fatalist (kaderci) intiharlar olmak üzere 4 gruba ay›rm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Durkheim’›n “‹ntihar” çal›flmas›nda sundu¤u intihar tiplerini aç›klay›n›z.
2
Sosyolojinin tam ve bilimsel bir disiplin olarak kabul edilmesi için u¤raflan
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Durkheim, sosyolojinin de¤erlendirilmesini sa¤layan ölçütleri ortaya koymufl ve
Sosyolojik Yöntemin Kurallar› (The Rules of Sociological Method, 1895) adl› kitaS O R U
b›, sosyolojiyle ilgili ilk kapsaml› yöntemsel inceleme olarak yay›nlanm›flt›r
(Swingewood, 1998: 123).
Karl Marx (1818-1883)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Endüstri Devrimi’yle birlikte toplumda meydana gelen de¤iflimleri aç›klamaya çaSIRA S‹ZDE
l›flan Alman filozof, iktisatç› ve sosyolog Karl Marx’›n çal›flmalar›,
endüstriyel üretimin yol açt›¤› toplumsal eflitsizlikler üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. En önemli çal›flmalar›ndan biri olan Kapital (Capital, 1867-1894) adl› eserinde,
kapitalist sistemin
AMAÇLARIMIZ
iflleyifl biçimini kapsaml› bir flekilde ortaya koymaktad›r.
Marx’a göre en önemli de¤iflimler, kapitalizmin geliflmesiyle iliflkili olarak meydana gelmifltir. Kapitalizm, “tarihteki öteki geçmifl ekonomik Ksistemlerden
kökten
‹ T A P
biçimde ayr›lan, genifl bir tüketici kitlesine sat›lan mal ve hizmetlerin üretiminin
söz konusu oldu¤u” s›n›fsal bir düzendir (Giddens, 2005: 11). SIRA S‹ZDE
Marx, sosyolojisinin merkezî bir unsuru olarak s›n›f analizini
“güT E L E V ‹kullanm›fl,
ZYON
cün toplumlar içerisinde eflitsiz bir biçimde da¤›lm›fl oldu¤unu
ve
ekonomik
güD Ü fi Ü N E L ‹ M
cün ise di¤er iktidar biçimlerinin temeli oldu¤unu” ifade etmifltir. Bu yap›daki bir
toplum, piyasa iliflkileri ve de¤iflim de¤erlerinin egemenlik kurdu¤u bir sistem olaOE RRNUE T
‹ NST(Bilton,
rak ele al›nmaktad›r. Bu sistemde para, s›n›f iliflkilerine odakl›d›r
2008: 10).
N N
Marx, bireylerin yaflamlar›n› sürdürebilmek ve refaha kavuflmak için Dgereksinim
duyulan
‹KKAT
ürünlerin üretiminin toplumdaki örgütlenme flekillerini üretim biçimi kavram›yla ifade
etmektedir (Bilton, 2008: 10).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹ NST OE RRNUE T
D‹KKAT
N N
Marx’a göre her toplumun üretim iliflkileri bir bütün oluflturmaktad›r ve toplumlar, ancak sahip oldu¤u üretim iliflkilerinin kavranmas›yla çözümlenebilir.
Marx,
AMAÇLARIMIZ
toplumun bir bütün olarak analiz edilmesinde üretim biçiminin oluflturdu¤u ekonomik temel olan altyap› ve kültürel, ideolojik, politik pratikler ile kurumlar› kapK ‹ T 1998:
A P 106).
sayan üstyap› aras›nda bir ayr›m› tan›mlamaktad›r (Swingewood,
Kapitalist üretim biçiminde s›n›flar›n oluflumu, kapitalizmin iki ana bilefleni
olan sermaye ve ücretli emek kavramlar› arac›l›¤›yla belirlenmektedir. Sermaye,
T E L E V ç›karmakta
‹ZYON
“para, makineler ya da fabrikalar gibi, gelecekteki varl›klar› ortaya
kullan›labilen ya da bunun için yat›r›labilen her türden varl›k” olarak tan›mlanmaktad›r (Giddens, 2005: 12). Bu anlamda sermaye sahipleri, baflka bir ifadeyle üretim
araçlar›na sahip olanlar kapitalist s›n›f›, burjuvaziyi oluflturmaktad›r. Di¤er s›n›f ise
‹NTERNET
üretim araçlar›na sahip olmayan proleterya, di¤er bir ifadeyle iflçi s›n›f›d›r. Sermaye birikimi, ücretli emekle yak›n bir iliflki içerisindedir. Ücretli emek, “kendi yaflamlar›n› sürdürmek için gerekli araçlara sahip olmayan, sermaye sahiplerinin sundu¤u iflleri bulmak zorunda olan iflçiler toplam›n›” ifade etmektedir (Giddens,
2005: 12).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kapitalist toplumlarda
üretim araçlar›na sahip
olanlar kapitalist s›n›f›
TELEV‹ZYON
(burjuvazi), üretim
araçlar›na sahip olmayanlar
ise iflçi s›n›f›n› (proleterya)
oluflturmaktad›r.
‹NTERNET
14
Sosyoloji-I
Resim 1.3
Karl Marx
(1818-1883)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D ‹ sosyalist
KKAT
Marx, s›n›fs›z
bir topluma ulaflma mücadelesini, üretim araçlar›na sahip olan
burjuva s›n›f› ve üretim araçlar›na sahip olmayan proletarya aras›ndaki çat›flma ile gerçekleflecek radikal
toplumsal de¤iflim olarak öngörmüfltür.
SIRA bir
S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Marx’›n gelifltirdi¤i bir di¤er önemli kavram, kapitalist üretim sürecinin yaratt›AMAÇLARIMIZ ‹flçilerin, yüksek miktarda üretim yapabilmesi, yo¤un fiziksel
¤› yabanc›laflmad›r.
ve zihinsel bir çaba ve enerji gerektirmektedir. Bu çal›flma süreci, iflçinin kendi
eme¤iyle üretti¤i ürünle ve ifl ile olan iliflkisinin kopmas›na yol açmaktad›r.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Sermaye sahipleri ile iflçiler karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k
iliflkisi içerisindedirler. Kapitalistler üretimin gerçekleflmesi için iflçinin eme¤ine, iflçiler ise yaflamlar›n› sürdürebilmek için ücrete ihtiyaç duymaktad›r. Fakat bu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi, dengesiz
bir nitelik tafl›maktad›r: “S›n›flar aras›ndaki iliflki,
iflçilerin kendi emekleri üzerinde pek az kontrolü
olmas› ya da hiç olmamas› ve iflverenlerin kârlar›n›n iflçilerin emekleriyle ortaya ç›kard›klar› ürünlere el koyarak art›rabilmeleri yüzünden, bir sömürü
iliflkisidir” (Giddens, 2005: 12). Marx’a göre burjuvazi ve proleterya aras›ndaki bu iliflki, kaç›n›lmaz
olarak s›n›f çat›flmas›n› ortaya ç›karmaktad›r.
Marx, toplumsal de¤iflmenin temelini oluflturan bu çat›flman›n, “s›n›f bilincinin
yükselmesine ve devrimci pratik ihtimaline yol açan içsel bir ç›kar çat›flmas›” olduSIRA S‹ZDE
¤unu ileri sürmektedir
(Swingewood, 1998: 106). Bu çat›flma sonucunda ortaya ç›kacak olan iflçi devriminin, kapitalist düzeni y›kaca¤›n› ve s›n›flar›n bulunmad›¤›,
insanlar›n Daras›nda
Ü fi Ü N E L ‹ Mekonomik anlamda büyük farkl›l›klar›n olmad›¤› yeni bir toplum yarataca¤›n› öngörmektedir. Marx’a göre s›n›fs›z sosyolist bir toplumda “ekonomik düzen, ortak mülkiyet alt›na al›nacak ve flu anda bildi¤imizden daha insanS O R U
ca bir toplum kurulacakt›r” (Giddens, 2005: 13).
3
S‹ZDE
Marx’a göreSIRA
yabanc›laflman›n
özellikleri nelerdir?
T Ebak›fl
L E V ‹ Z Yaç›s›,
O N tarihin materyalist yorumuna dayanmaktad›r. Bu yaklafl›ma
Marx’›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M
göre, toplumsal de¤iflmenin temel nedeni insanlar›n benimsedikleri düflünceler ya
da inançlar de¤il, ekonomik etkilerdir (Giddens, 2005: 12). Toplumsal de¤iflmeyi,
S O R U
ekonomik‹ Nçeliflkiler
sonucunda bir üretim biçiminden di¤er bir üretim biçimine
TERNET
geçifl temelinde incelemifltir. Üretim biçimine göre belirlenen toplumlar›n tarihsel
ilerleme sürecini
avc› ve toplay›c› (ilkel komünal) toplum, antik (köleci)
D ‹ K K As›ras›yla
T
toplum, feodal toplum, kapitalist toplum ve sosyalist-komünist topluma geçifl aflamalar› olarak ifade etmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
Max Weber (1864-1920)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Alman sosyolog
ve iktisatç› Max Weber, çal›flmalar›n›n büyük bir bölümünde, kapiAMAÇLARIMIZ
talizmin geliflme sürecinde modern toplumun daha önceki toplumlardan hangi bak›mlardan farkl›laflt›¤›yla ilgilenmifl, modern endüstri toplumlar›n›n temel özelliklerini ortaya koymaya
K ‹ T A P çal›flm›flt›r (Giddens, 2005: 13). Weber’e göre, modern öncesinden modern devlete geçifl sürecinde rasyonel düflünce ve örgütlenme biçimi, toplumlar›n özelliklerini giderek daha çok belirlemeye bafllam›flt›r. Weber kapitalist ge-
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
15
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
liflmenin, “özgül pratik amaçlara -rasyonel yönetim, rasyonel muhasebe, bilim, hukuk vb. arac›l›¤›yla- eriflebilmek için gayri flahsi kurallar ve düzenlemelerin sistematik bir biçimde uygulanmas›na” dayand›¤›n› belirtmektedir (Bilton, 2008: 12).
Marx’›n vurgulad›¤› ekonomik etkenleri önemli olarak kabul etmekle birlikte,
Weber düflünce ve inançlar›n da toplumsal de¤iflme üzerinde ayn› derecede etkili
oldu¤unu belirtmifltir. De¤iflmenin ard›ndaki gücün, insan güdülenmesi ve düflünceleri oldu¤unu ifadi etmifltir. Baflka bir ifadeyle düflünceler, de¤erler ve inançlar›n dönüflümleri ortaya ç›karma gücüne sahip oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bu anlamda bireyler özgürce eyleme gücüne sahip olmas› nedeniyle gelece¤i biçimlendirme gücüne de sahip olmaktad›r (Giddens, 2005: 13).
Weber toplumsal eylemi, toplumsal aktörlerin “niyetleri ve her zaman önceden
öngörülemeyen ya da niyetlenilmeyen sonuçlar dâhil” bütün yönleriyle incelemifltir (Bilton, 2008: 12). Toplumsal eylem öznelere, toplumsal ba¤lama anlamlar yükleyen eyleyen bireye yöneliktir.
Weber’in toplum tan›mlamas›n›n temelini, toplumsallaflma sürecinde ortaya ç›kan toplumsal iliflkiler oluflturmaktad›r. Bu iliflkiler, aktörlerin her birinin eylemiyle, anlaml› içeri¤iyle, baflkalar›n›n eylemini dikkate alan ve buna göre yönlendiren
davran›fllar›n› yans›tmaktad›r. Toplumsal eylem, kendine özgü amaçlar›n› gerçeklefltirmeye uygun araçlar› seçen özneye ba¤l›d›r ve bu rasyonel boyut, insan›n eylemini do¤an›n süreçlerinden ay›rmaktad›r. Böyle bir toplumsal eylem anlay›fl›, güdüleri ve duygular› kapsayan niyet edilmifl davran›fl› varsaymaktad›r (Swingewood, 1998: 175). Bu anlamda Weber, sosyologlar›n, toplumsal aktörlerin “motivasyonlar›n› incelemesi gerekti¤ine dikkat çekerek toplumsal eylemin önemli bir öznel boyutunu” belirlemifltir (Bilton, 2008: 12).
Weber sosyolojiyi, “yönüne ve sonuçlar›na dair nedensel bir aç›klamaya ulaflabilmek için toplumsal eylemi yorumcu biçimde anlamaya giriflen” bir bilim fleklinde tan›mlamaktad›r (Swingewood, 1998: 175). Bu nedenle sosyolojinin çal›flma
alan›n›n toplumsal yap›lar de¤il, toplumsal eylemler olmas› gerekti¤ini ve toplumsal yaflam›n önemli alanlar›ndaki nedensel iliflkileri anlamas› ve araflt›rmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Di¤er bir deyiflle Weber’e göre sosyolojinin görevi, toplumsal
yap›lar› oluflturan eylemlerin gerisindeki anlamlar› anlamak olmal›d›r (Giddens,
2005: 13).
Toplumsal olgular› anlamak için onun belirli özelliklerini anlamak gerekmektedir. Weber, gelifltirdi¤i ideal tip biçimleriyle toplumsal olgular›n ay›rt edici özellikSIRA S‹ZDE
lerini vurgulam›flt›r.
Sosyal Bilimler Metodolojisi (Methodology of Social Sciences, 1909) adl› kitab›nda Weber ideal tipleri, somut kültürel olgular›n, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar›,
koD Ü fi Ü N E Lnedensel
‹M
flullar› ve anlamlar› bak›m›ndan ortaya ç›kar›lma biçimleri olarak tan›mlamaktad›r
(Weber, 1949: 92 aktaran Swingewood, 1998: 179). Ahlaki bir bak›fl aç›s› içermeyen
S O R U
ideal tipler, analiz araçlar› olarak sadece yol gösterici nitelikte de¤er
tafl›maktad›r.
Weber’in ideal tipleri,
toplumsal olgular›n
anlafl›lmas› ve aç›klanmas›
SIRA S‹ZDE
amac›yla karfl›laflt›rmalar
yap›lmas›n› sa¤layan
analitik kurgulard›r.
Weber ideal tip kavram›yla kusursuz ya da eriflilmek istenen bir hedefi kastetmemektedir.
Bu
D‹KKAT
kavramla belirli bir görüngünün “saf” bir biçimini ifade etmektedir (Giddens, 2005: 14).
SIRA S‹ZDE
N N
‹deal tip, dünyay› anlamak için kullan›labilen kavramsal ya da analitik kurgulard›r. Weber, gerçek toplumsal iliflkileri çözümlemek amac›yla gerçek olmayan
iliflkiler kurgulam›flt›r. Gerçeklik, kavramlar ve soyutlamalar AMAÇLARIMIZ
arac›l›¤›yla bilinmektedir (Swingewood, 1998: 178). ‹deal tipler gerçek dünyada birebir görülmeyebilir
fakat gerçekle yak›ndan iliflkili olarak kurgulanmaktad›r. Bu anlamda ideal tipler,
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
16
Sosyoloji-I
Resim 1.4
Max Weber
(1864-1920)
Rasyonelleflme, bilimin,
modern teknolojinin ve
bürokrasinin geliflmesiyle
toplumsal ve ekonomik
yaflam›n teknik bilgiye
dayanarak düzenlenmesidir.
saf biçimler oldu¤u için baz› özelliklerine gerçek dünyada somut biçimlerde rastlanmamaktad›r. Bu varsay›msal kurgular, gerçek dünyadaki herhangi bir durumun
bir ideal tiple k›yaslanarak anlafl›labilmesini sa¤lamas› aç›s›ndan son derece yararl›d›r. Baflka bir ifadeyle ideal tip, toplumsal olgular›n anlafl›lmas›n› ve aç›klanmas›n› kolaylaflt›ran yöntemsel bir kavramd›r (Giddens, 2005: 14).
Weber, modern Avrupa kapitalizminin sosyolojik çözümlemesi üzerinde çal›flm›fl ve onun tarihsel
geliflmesini ideal tip yöntemine dayal› olarak aç›klamaya çal›flm›flt›r. Weber’e göre, kültürel düflünceler, de¤er ve inançlar, toplumun biçimlenmesine yard›mc› olmakta ve bireysel eylemleri flekillendirmektedir. Bu yaklafl›m do¤rultusunda Protestan
Eti¤i ve Kapitalizmin Ruhu (Protestant Ethic and
The Spirit of Capitalizm, 1904-1905) adl› çal›flmas›nda temel sorun olarak oldukça rasyonelleflmifl
bir sistem olan kapitalizmin niçin sadece Bat› Avrupa’da geliflti¤ini incelemifltir. Toplumsal eylemlerin bir yap›s› olarak tan›mland›¤› kapitalizm Weber’e göre, “formal aç›dan özgür eme¤in rasyonel
biçimde örgütlenmesi, iflyerinin evden ayr›lmas›, rasyonel muhasebe yöntemleri ile rasyonel hukuk ve yönetim sistemlerinin geliflmesiyle karakterize edilen bir sistemi” ifade etmektedir (Swingewood, 1998: 182-185).
Çal›flmas›nda, Çin ve Hindistan’daki önde gelen dinsel sistemler ile Bat›daki dinsel
sistemleri karfl›laflt›rarak Hristiyan inançlar›n›n belirli yönlerinin, kapitalizmin ortaya ç›k›fl›n› büyük ölçüde etkiledi¤i sonucuna varm›flt›r (Giddens, 2005: 13).
Bilimin, modern teknolojinin ve bürokrasinin geliflimi, Weber taraf›ndan toplu
bir biçimde rasyonelleflme olarak betimlenmektedir. Di¤er bir deyiflle rasyonelleflme, toplumsal ve ekonomik yaflam›n etkinlik ilkelerine göre ve teknik bilgiye
dayal› olarak düzenlenmesini ifade etmektedir. Geleneksel toplumlarda insanlar›n
tutum ve de¤erlerini büyük ölçüde dinin ve uzun süredir var olan törelerin belirlemesine karfl›n modern toplumlar›n ay›rt edici özelli¤i, politikadan dine ya da
ekonomik etkinli¤e var›ncaya kadar yaflam›n giderek daha fazla alan›n›n rasyonelleflmesidir (Giddens, 2005: 14).
Weber, rasyonelleflme yönündeki e¤ilimin kan›tlar› olarak Endüstri Devrimi ve
kapitalizmin geliflmesini göstermektedir. Kapitalizme egemen olan fley, Marx’›n
belirtti¤i biçimde s›n›f mücadelesi de¤il, büyük ölçekli düzenleme anlam›nda bilim
ile bürokrasinin geliflmesidir. Bürokrasi, çok say›da insan›n etkin bir flekilde düzenlenmesinin tek yolu olarak kabul edilmekte, ekonomik ve politik geliflmeyle
birlikte büyümektedir (Giddens, 2005: 15). Modern yönetim, ekonomik ve teknolojik geliflme, ancak bürokratik örgütlenme taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir (Swingewood, 1998: 227-229). Weber analizinde, üç tip otorite tan›mlamakta, bürokrasiyi modern dünyan›n bafll›ca otorite kayna¤› olarak görmektedir:
1. Geleneksel otorite, amire sadakat ve emirlere uyma gibi ilkelerin belirledi¤i
idari yap›y› ifade etmektedir. Geleneksel otoritede, yönetim örgütünün üst
kademelerini baflkan, akrabalar› ve yak›nlar› oluflturur. Daha alt kademeler
ise aile kökenine, yak›nl›k derecesine göre belirlenmektedir.
2. Karizmatik otorite, bir kiflinin, takipçilerinin ba¤l›l›¤›n› kazanan kutsall›k,
kahramanl›k gibi niteliklere dayanmaktad›r.
3. Yasal-ak›lc› (rasyonel) otorite, ak›lc› hukuk kurallar›n›n meflrulaflt›rd›¤› otorite tipidir. Bu otorite tipi, gelenekler ya da karizmatik bireyler üzerine de-
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
¤il, ak›lc› bir flekilde oluflturulmufl ve resmîlefltirilmifl kurallar üzerine kurulmufltur. Yönetmelikler ve yaz›l› kurallar otoritenin meflrulu¤unu sa¤larlar.
Amire de¤il, göreve sadakatin kabul edilmesi, denetleme, yetki ve sorumluluk zincirinin bulunmas›, bu otorite tipinin özellikleridir.
Weber’e göre yasal-ak›lc› otorite, modern toplumlar› karakterize etmektedir. Bu
otorite tipi ilk kez Bat›’n›n modern devletlerinde ifade bulmufltur. Yasal-ak›lc› otoritenin uygulamalar› sadece devlette de¤il, kurulufllar, iflletmeler, politik partiler ve
üniversitelerde de görülmektedir.
Yasal-ak›lc› otoritenin önemli bir bileflenini, rasyonalizmin bir yönü olarak bilimsel bilgi oluflturmaktad›r (Bilton, 2008: 12). Weber’e göre insanlar, bofl inanç,
din, töre ve uzun süredir var olan al›flkanl›klar›na dayanan geleneksel inançlardan
uzaklaflmaktad›rlar. Bunu yerine bireyler giderek etkinlik ve gelecekteki sonuçlar›
dikkate alan ak›lc›, araçc› hesaplamalara giriflmektedirler. Weber, modern toplumu
önceki toplumlardan farkl› k›lan yasal-ak›lc› otoritenin merkezini, bürokrasi olarak
tan›mlamaktad›r.
Weber’e göre, rasyonelleflme sonucunda modern toplumlarda yaflam›n her alan›n›n düzenlemesi, insan ruhunu yok etmeye varan olumsuz sonuçlar do¤urmaktad›r. 18. yüzy›l Ayd›nlanma ça¤›n›n, gelenek ve bofl inanc› terk ederek, bilim ve
teknolojiyle ilerlemeyi, serveti ve mutlulu¤u art›rma hedefi, kendi tehlikelerini yaratm›flt›r. Özellikle bürokrasi, potansiyel olarak bo¤ucu ve insanl›ktan ç›kar›c› etkiler tafl›maktad›r (Giddens, 2005: 15).
Bürokratik yönetim bireyi, rasyonel uzmanlaflm›fl bir iflbölümüne tabi k›lm›fl,
bununla birlikte toplumsal yaflam›n bütün alanlar›n›n giderek rasyonelleflmesine
yol açm›flt›r. Toplumsal yaflam›n ad›m ad›m bürokratikleflmesi, modern kapitalizmin bafll›ca yap›sal biçimini oluflturmaktad›r. Weber’e göre, bürokratik örgütlenme, insanl›¤›n ekonomik, teknolojik ve politik aç›dan geliflmesini sa¤lam›fl ancak
bu ilerleme “insan ruhunun parçalanmas›” pahas›na gerçekleflmifltir. Weber bu süreci, olumsuz bir biçimde tan›mlam›fl, “serfli¤in yeni demir kafesi” ile insani özü
boflalt›lm›fl, “büyüsü bozulmufl” bir dünya olarak ifade etmifltir (Swingewood,
1998: 224-228). Baflka bir ifadeyle Weber’e göre rasyonelleflmenin bu anlamda ilerlemesi, “evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesine de¤il, içinden kaç›lmas› olanaks›z olan bir demir kafesin, bürokratik ak›lc›l›¤›n bir kafesinin yarat›lmas›na” yol açmaktad›r (Bernstein, 1985: 5 aktaran Harvey, 1997: 29).
Sonuç olarak klasik sosyologlar Durkheim, Marx ve Weber’in toplumsal de¤iflme temelindeki toplum çözümlemelerinde gelifltirdikleri kavramlar ve kulland›klar› yöntemler, günümüzde birçok sosyolojik çal›flman›n temel baflvuru kayna¤› olarak yer almaya devam etmektedir.
MODERN SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Durkheim, Marx ve Weber’in toplum çözümleme yaklafl›mlar›ndaki farkl›l›klar,
sosyolojinin tarihsel geliflimi süresince varl›¤›n› devam ettirmifltir. Sosyologlar, toplum çözümlemelerini, farkl› kuramsal bak›fl aç›lar›ndan yola ç›karak gelifltirmifllerdir. Modern kuramsal bak›fl aç›lar› aras›nda fonksiyonalizm, çat›flma kuram› ve
sembolik etkileflimcilik yer almaktad›r (Giddens, 2005: 16). Bu bak›fl aç›lar›na feminist kuram da eklenmifltir.
Fonksiyonalist (‹fllevselci) Kuram
Fonksiyonalist bak›fl aç›s›, toplumun çeflitli parçalardan olufltu¤unu ve bu parçalar›n birbirleriyle iliflki içinde bulundu¤unu belirtmektedir. Toplumun parçalar›n›n
17
18
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyoloji-I
hepsi birlikte, bütün bir toplumsal sistemi meydana getirmektedir. Bu sistemde
parçalar›n bütünle olan ifllevsel iliflkisi büyük önem tafl›maktad›r.
Fonksiyonalistler, toplumun temel parçalar›n›n, di¤er bir deyiflle toplumun aile, ekonomi, e¤itim ve politik sistem gibi kurumlar›n›n oluflturdu¤u toplumsal
SIRAiflledi¤ini
S‹ZDE
yap›n›n nas›l
analiz etmektedirler. Bu analiz sürecinde, aile, e¤itim ya
da din gibi toplumun herhangi bir parças›n› anlamak için bu parçan›n bir bütün
olarak toplumla
bak›lmas› gerekti¤ini ileri sürmektedirler. Baflka bir ifaD Ü fi Ü N E iliflkisine
L‹M
deyle fonksiyonalistler, toplumsal sistemi oluflturan bir parçay›, onun sistemin
süreklili¤ine ve korunmas›na yönelik yapt›¤› katk› arac›l›¤›yla incelemektedir
S O R U
(Haralambos
ve Holborn, 1995: 7-8).
FonsiyonalistD kuram,
‹ K K A T ilk olarak 19. yüzy›lda Avrupa’da geliflmeye bafllam›flt›r. Bu dönem
fonksiyonalistler aras›nda Frans›z sosyolog Emile Durkheim en etkili isim olarak kabul
edilmektedir.
SIRADaha
S‹ZDEsonra 20. yüzy›lda Amerikan sosyologlar taraf›ndan benimsenen
fonksiyonalist bak›fl aç›s›, 1940’l› ve 1950’li y›llarda özellikle Amerikan sosyolojisine
egemen olmufltur.
N N
AMAÇLARIMIZ
Fonksiyonalist yaklafl›m›n Amerikan sosyolojisinde yayg›nlaflt›¤› ve etkili oldu¤u y›llarda Talcott Parsons, fonksiyonalist bak›fl aç›s›n›n gelifliminde önemli bir rol
‹ T A P ‘sistem’ kavram›na büyük önem vermifl ve bir bütün fleklinde
oynam›flt›r.K Parsons,
kavranan bir toplum kuram› gelifltirmifltir.
Fonksiyonalist kuram›n baz› temel özellikleri k›saca flu flekilde s›ralanabilir:
T E L E V ‹ Z Ybirer
O N bütün olarak birbirleriyle iliflkili parçalardan meydana gelen
1. Toplumlar
sistemlerdir. Her parçan›n anlam› sistem içindeki ifllevi ve bütünle olan iliflkisi bak›m›ndan ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle toplum, birbirine ba¤›ml› ve
sistemin bütünleflmesine katk›da bulunan parçalardan oluflan bir sistemdir.
‹NTERNET
2. Sistem kavram›, fonksiyonalist bak›fl aç›s›n›n merkezinde yer almaktad›r.
Sistemi oluflturan parçalar›n bütünle olan ifllevsel iliflkisi, fonksiyonalizmi di¤er yaklafl›mlardan ay›ran bir özellik olarak kabul edilmektedir.
3. Toplumsal sistemi oluflturan parçalar›n her biri, sistemin ihtiyaçlar›n› karfl›layan özel ifllevleri yerine getirdikleri için vazgeçilmez bir öneme sahiptirler.
4. Toplumsal sistemin tüm parçalar›n›n bütünleflmesi, ‘kusursuz’ bir flekilde
gerçekleflemez. Toplumsal sistemler, çeflitli kurumlar aras›nda uyumlu bir
denge kurma e¤ilimi göstermektedir. Ancak “kötü bütünleflme” unsurlar›na
her zaman rastlanabilece¤i için toplumsal denetim mekanizmalar› bu anlamda önem tafl›maktad›r. (Swingewood, 1998: 272-274).
Çat›flma Kuram›
Çat›flmac› kuramc›lara göre, toplumsal sistemde geçici kar›fl›kl›¤›n sonucunda çat›flma ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er bir deyiflle toplumda bulunan gruplar aras›ndaki
temel ç›kar farkl›l›klar›, çat›flmayla sonuçlanmaktad›r. Bu anlamda çat›flma, toplumun ortak ve kal›c› bir özelli¤i olarak kabul edilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 9).
Çat›flmac› bak›fl aç›s›, toplumsal davran›fl›n en iyi flekilde anlafl›lmas› için birbiri ile yar›flan gruplar aras›ndaki gerilim ve çat›flman›n incelenmesi gerekti¤ini ileri
sürmektedir. Çat›flmalar, her zaman fliddet gerektirmemekte, toplu sözleflme görüflmelerinden, dinî gruplara kadar her yerde görülebilir bir nitelik tafl›maktad›r (Bozkurt, 2006: 48).
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
Çat›flmac› kuram›n temelinde, Marx’›n toplumu s›n›fsal çözümlemesi yer almaktad›r. Bununla birlikte çat›flmac› bak›fl aç›s› ve Marx’›n görüflü aras›nda baz› farkl›l›klar bulunmaktad›r. Marx’›n ele ald›¤› s›n›flar aras› çat›flmayla birlikte çat›flmac›
kuramc›lar, toplumdaki ayr›mlar üzerinde durmakta ve sadece Marx’›n ele ald›¤›
s›n›flar aras› çat›flmay› de¤il, kad›n ve erkek, ebeveyn ve çocuk, köylü ve kentli gibi birçok toplumsal grup aras›nda yaflanan çat›flmalarla ilgilenmektedirler (Bozkurt, 2006: 50). Çat›flmac› kuram›n temel varsay›mlar› flu flekilde s›ralanmaktad›r:
1. Bütün toplumsal sistemlerde, k›t ve de¤erli kaynaklar eflitsiz olarak da¤›t›lmaktad›r.
2. Eflitsizlikler ve haks›zl›klar sonucunda toplumda s›n›flar ve çeflitli tabakalar
aras›nda ç›kar çat›flmas› ortaya ç›kmaktad›r.
3. Ç›kar çat›flmalar›, de¤erli kaynaklar› kontrol edenler ile edemeyenler aras›nda gerçekleflmektedir.
4. Bu çat›flmalar uzun vadede toplumsal sistemin yeniden örgütlenmesi ile sonuçlanmaktad›r. (Coser vd., 1983: 17 aktaran Bozkurt, 2006: 50).
Sembolik Etkileflimcilik
Fonksiyonalizm ve Marxizm gibi yaklafl›mlar toplumu, toplumsal yap›lar aç›s›ndan
çözümlemeye çal›flm›fl, bireylerin, içinde yaflad›klar› toplumun yap›s› taraf›ndan
flekillendi¤ini ileri sürmüfllerdir (Giddens, 2000: 597). Sembolik etkileflimcilik ise
toplumu bütünsel olarak ele alan yaklafl›mlar›n sosyolojik çözümlemede ihmal etti¤i insan davran›fl›n›n, öznel ve yorumlay›c› yönlerine önem vererek, onlar› ön
plana ç›karmaya çal›flm›flt›r (Poloma, 1993: 222).
Sembolik etkileflimci yaklafl›ma göre, insanlar birbirleriyle etkileflim hâlindedirler ve toplum, etkileflim hâlindeki insanlardan meydana gelmektedir. Etkileflimin en önemli ögeleri olan semboller ve anlamlar, toplumsal yaflam›n temellerini oluflturmaktad›r.
Semboller ve anlamlar, bireylerin farkl› bir biçimde eylem ve etkileflimde bulunmalar›na olanak sa¤lamaktad›r. Toplumsal olarak yarat›lan ve paylafl›lan anlamlar, bireylerin davran›fllar›n› belirlemede büyük önem tafl›maktad›r. ‹nsanlar›n nesnelere, olaylara ve di¤er insanlara verdi¤i bu anlamlar, insan davran›fl›n› etkilemesi aç›s›ndan önemlidir. ‹nsanlar›n birbirleriyle etkileflimde dil ve jestler en önemli
semboller olarak tan›mlanmaktad›r. Etkileflim, dilin kullan›m› ve jestler arac›l›¤›yla
gerçekleflmektedir.
Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s› Weber’in, toplumsal eylemi sosyolojinin çal›flma nesnesi olarak kabul etti¤i sosyolojik yaklafl›m› ile benzerlik göstermekte ve
toplumsal eylemi, bireylerin bu eylemlere yükledikleri anlamlar ba¤lam›nda ele almaktad›r. Fakat makro ölçekte toplumsal de¤iflimin aç›klanmas›ndan çok, mikro
ölçekte insanlar aras› etkileflim ile ilgilenmekte ve bu yönüyle Weber’in yaklafl›m›ndan ayr›lmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 891).
George Herbert Mead sembolik etkileflimcili¤in kurucusu olarak kabul edilmektedir. Mead, sosyolojik düflünce aç›s›ndan hem nesnel hem de öznel davran›fl› birlikte ele alarak, bunun önemini vurgulayan bir yaklafl›m gelifltirmifltir. Mead’in ard›ndan ö¤rencisi Herbert Blumer sembolik etkileflimcili¤e önemli katk›larda bulunmufltur.
Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›n›n vurgulad›¤› en önemli öge benlik kavram›d›r. Mead benlik kavram›n›, toplumsal olarak ele alm›fl ve benli¤in, di¤erleriyle
toplumsal etkileflim sürecinde ortaya ç›kt›¤›n› belirtmifltir. Mead’e göre benlik, ancak bireyin kendisine d›flar›dan bir nesne olarak bakabilmesi ile geliflmektedir. Bu-
19
20
Sosyoloji-I
nu yapabilmek için bireyin, kendisini di¤erlerinin bak›fl aç›s›ndan gözlemleyebilmesi gerekmektedir. Bu nedenle benli¤in gelifliminin kayna¤›, bir di¤erinin rolünü
alma yetene¤inde yatmaktad›r.
Sembolik etkileflimciler, bu kuram›n temel varsay›mlar›n› flu flekilde s›ralamaktad›rlar:
1. ‹nsanlar, ö¤renilmifl anlamlar›n sembolik bir dünyas›nda yaflarlar.
2. Semboller, toplumsal süreçlerde ortaya ç›kar ve paylafl›l›r.
3. Semboller, insan davran›fl›n› etkilemesi bak›m›ndan önemlidirler.
4. Zihin ifllevsel, irade sahibi ve bireyin ç›karlar›na hizmet eden teleolojik bir
varl›kt›r.
5. Benlik, toplumsal bir kurgudur.
6. Toplum, toplumsal süreçler sonucunda ortaya ç›kan dilsel ya da sembolik
bir kurgudur. (Herman ve Reynolds, 1995: 1-2).
Sembolik etkileflimci yaklafl›m, do¤a bilimlerindeki nedensel çözümleme yerine,
toplumsal gerçekli¤i içeriden tan›mlamaya çal›flarak, bireylerin basitçe gündelik yaflamlar›ndaki görüfllerini, duygular›n› ve eylemlerini yorumlamay› amaçlamaktad›r.
Sonuç olarak, fonksiyonalist ve çat›flmac› (Marxist) kuram, toplumun çözümlenmesi sürecinde farkl› bak›fl aç›lar›na sahip olmalar›na ra¤men baz› ortak yönleri de
tafl›maktad›rlar. Bu ortak yönlerden birincisi, her iki yaklafl›m da genifl bir bak›fl aç›s›na odaklanarak toplumun bütününü anlamaya ve genel bir aç›klama sunmaya çal›flmaktad›r. ‹kinci olarak fonksiyonalizm ve çat›flma kuram›, toplumu bir sistem
olarak kabul etmekte ve insan davran›fl›n›n sistem taraf›ndan flekillendi¤ini görme
e¤ilimindedir. Sembolik etkileflimci kuramc›lar ise belirtilen bu ortak yönler aç›s›ndan fonksiyonalizm ve Marxizm’den ayr›larak farkl› bir bak›fl aç›s› sergilemektedirler. Sembolik etkileflimciler, bir bütün olarak toplum yerine daha küçük ölçekli
gruplar ve etkileflimler üzerinde odaklanmaktad›rlar ve genel olarak toplumsal sistem anlay›fl›n› kabul etmemektedirler. (Haralambos ve Holborn, 1995: 12).
Feminist Kuram
19. yüzy›lla birlikte sosyolojik düflüncenin gelifliminde, toplumlar›n yaflad›¤› büyük de¤iflim ve dönüflümü aç›klamaya çal›flan ilk dönem sosyolojisi ve klasik sosyoloji kuramlar›n›n toplumsal cinsiyet ve cinsiyet eflitsizliklerine yer vermedi¤i
görülmektedir.
Durkheim, Marx ve Weber, toplumsal de¤iflim sürecinin cinsiyetçi boyutunu
tam olarak ele almam›fl, “kad›nlarla ilgili daha geleneksel düflüncelere -kad›nlar›
de¤iflmez do¤a, içgüdü ve tutucu ya da geleneksel ailevi de¤erlerle iliflkilendiren
düflüncelere- yaklaflma e¤iliminde olmufllard›r” (Bilton vd., 2008: 487). Toplumsal
cinsiyet iliflkilerinin toplumsal, ekonomik ve politik önemi, ancak yak›n bir geçmiflte kabul edilmifltir.
Feminist kuram›n 18. yüzy›l Ayd›nlanma döneminde ortaya ç›kan ilk aflamas›nda feministler, klasik liberalizmin eflitli¤i belirleyen temel ilkesi olarak ‘bireysel özgürlük’ ö¤retisi ile ilgilenmifllerdir. Ayd›nlanma’n›n temelini oluflturan rasyonalist
(ak›lc›) düflünceye ba¤l› olarak Ayd›nlanma düflüncesi, sadece rasyonel varl›klar›n
özgür olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Fakat bu ö¤reti, kad›nlar› erkekler gibi rasyonel
varl›klar olarak kabul etmeyerek kad›nlar› erkeklerden çok farkl›, daha afla¤› entelektüel ve ahlaki niteliklere sahip olarak tan›mlamaktayd› (Bilton vd., 2008: 487).
Bu anlamda feminist düflüncenin bafllang›c›, eflitlik anlay›fl›na dayanmaktad›r.
“‹nsanlar›n, her türlü farkl›l›klar›n›n ötesinde eflit haklara sahip yurttafllar olduklar›
ilkesi toplumsal ideolojiye yerleflince, kad›nlar bir grup olarak ayr›ma u¤rad›klar›-
21
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
n›n bilincine vard›lar: herkes için geçerli oldu¤u savunulan bir toplumsal ilke, kendilerini kapsam›yordu” (Savran, 1985: 7).
Savran’a (1985: 7-8) göre, kad›nlar›n eflitlik ve yasal hak aray›fllar›, asl›nda 17.
yüzy›la kadar uzanmaktad›r. Dinsel aç›dan “Tanr› karfl›s›nda kad›n ve erkek eflitli¤i”ne yönelik talepler, daha sonra siyasal ve ekonomik bir niteli¤e bürünmüfl ve
kad›nlar bilim, ticaret ve meslek dünyas›na eflit kat›l›m, e¤itim ve çal›flma alanlar›nda f›rsat eflitli¤i, mülkiyet hakk› gibi taleplerini ifade etmifllerdir. 1900’lü y›llar›n
bafllar›nda ise ‹ngiltere ve Amerika’da oy hakk› ve eflit ifle eflit ücret mücadeleleri
ön plana ç›km›flt›r.
20. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar görülen kad›nlar›n bu taleplerine yönelik mücadeleleri, feminizmin kökenlerini ve feminist kuram›n ilk aflamas›n› oluflturmaktad›r. Bu nedenle 1960’lar›n sonlar›na do¤ru ortaya ç›kan hareket, ikinci dalga feminizm olarak tan›mlanmaktad›r.
‹kinci dalga feminizm, “bireyin de¤er ve davran›fllar›n› flekillendirmede toplumun gücüne iflaret ederek cinsiyet eflitsizli¤inin do¤al, dolay›s›yla yaflam›n de¤ifltirilemez bir olgusu oldu¤u görüflünü” çürütmekteydi (Bilton vd., 2008: 488).
Bu ba¤lamda ikinci dalga feminist kuramc›lar, biyolojik cinsiyet ile toplumsal ve
kültürel olarak infla edilen toplumsal cinsiyet (gender) aras›nda bir ayr›m› vurgulamaktad›rlar.
Biyolojik deterministler/belirlemeciler, kad›n ve erkek özelliklerinin köklerinin
kromozom farkl›l›klar›nda, hormonal farkl›l›klarda ya da di¤er baz› do¤al özelliklerde oldu¤unu ileri sürmektedir. Sosyal bilimciler ise toplumsal cinsiyet farkl›l›¤›n›n toplumsal ve kültürel süreçlerden kaynakland›¤›n› belirtilmektedir. Bu süreçler, tarihsel ve mekânsal olarak de¤iflen toplumsal cinsiyete dair fikir ve uygulama
sistemleri, kad›n ve erkeklere farkl› rol ve sorumluluklar yükleyen toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümünü yaratmaktad›r (Bilton vd., 2008: 129-130).
Toplumsallaflma sürecinde k›z ve erkek çocuklar›, içinde bulunduklar› toplumlar›n toplumsal ve kültürel yap›s›na ba¤l› olarak cinsiyet rol ve davran›fllar›n› ö¤renmektedirler. Örne¤in, bebeklik ça¤›ndan bafllayarak k›z çocuklar› ço¤unlukla
pembe renkli giysiler giyerek, oyuncak bebekle oynayarak, evcilik oyunlar›nda ev
ifllerini yaparak büyütülmektedirler. Erkek çocuklar› ise genellikle mavi renkli giysilerle ay›rt edilirken araba, silah, top gibi oyuncaklara sahip olmaktad›r. Böylece
k›z ve erkek çocuklar›n›n belirli cinsiyet rol ve davran›fllar›n› ö¤rendikleri toplumsallaflma süreci, edilen bilgi ve beceriler, seçilen meslekler gibi ayr›mlarla okul, aile ve ifl yaflam›nda da devam etmektedir.
Bu anlamda, kad›n ile erkek aras›ndaki eflitsizli¤in nedeni onlar›n biyolojik cinsiyet özelliklerinden kaynaklanmamaktad›r. Kad›n ve erkeklerin farkl› biyolojik
özelliklere sahip olmas›, onlar›n neden eflit olmad›klar›n› aç›klamada yetersiz kalSIRAiliflkisidir.
S‹ZDE
maktad›r. Eflitsizlik, toplumsal ve kültürel olarak üretilen bir güç
Feminist çal›flma yapanlar için toplumsal cinsiyet kavram›, kad›nlar ile erkekler
aras›ndaki güç iliflkilerini anlama, eflitsizlikleri sorgulama aç›s›ndan
merkezi önemde
D Ü fi Ü N E L ‹ M
bir yer tutmaktad›r. Feminist araflt›rmac›lar›n en temel sorular› flunlar olmufltur: “Erkekler ve kad›nlar aras›ndaki farkl›l›klar› yaratan onlar›n do¤al özellikleri midir yokS O R U
sa içinde yaflad›klar› toplumun özellikleri nedeniyle mi farkl›d›rlar?”
(Ecevit, 2011: 4).
Feminizm, hem bir düflünce ak›m›, kuramsal bir yaklafl›m hem de toplumsal
D ‹ K K A Tve politik bir
harekettir. Ayr›ca feminist bir araflt›rma yöntemi sunmaktad›r. Feminizm, toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini anlamay›, aç›klamay›, bilinç oluflturmay› ve mücadele biçimleri belirleSIRA S‹ZDE
yerek bu iliflkileri de¤ifltirmeyi amaçlamaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Toplumsal cinsiyet, kültürel
ve toplumsal olarak infla
edilen kad›nl›k ve erkeklik
durumunu, cinsiyet rol ve
iliflkilerini ifade etmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
22
Sosyoloji-I
Feministler taraf›ndan kavramsal bir araç olarak toplumu anlamay› sa¤layan
toplumsal cinsiyet kavram› kullan›larak genel anlamda “sosyal yaflam›n ve özel
olarak sosyoloji araflt›rmalar›n›n içine ifllemifl, do¤al karfl›lanan ve hiç sorgulanmayan varsay›mlara kuflku ile bak›lmaya bafllanm›flt›r” (Ecevit, 2011: 6).
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini anlamak ve aç›klamak için, toplumun nas›l
örgütlendi¤ine, sosyal bilimlerde toplumsal yaflam›n nas›l ele al›nd›¤›na bak›lmas›
gerekmektedir. Ancak bu flekilde kad›n›n durumu, toplumun yeniden örgütlenmesiyle de¤iflebilir (Bilton vd., 2008: 488).
Kad›n ve erke¤in farkl› alanlarda tan›mlanan cinsiyet rol ve iliflkileri sonucu
farkl› toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri ortaya ç›kmakta ve bu eflitsizlikler toplumsal yaflamda yeniden üretilmektedir. Toplumsal yaflam, cinsiyete dayal› iflbölümü temelinde belirlenen kad›n ve erkek rol ve sorumluluklar›na göre, iki
farkl› alanda tan›mlanmaktad›r. Bunlardan biri özel alan di¤eri ise kamusal
aland›r. Kad›n geleneksel anlamda do¤ayla, içgüdüsel davran›fllarla ve duygusal ba¤l›l›klarla birlikte düflünülerek, ev merkezli, “anne” ve “efl” rolleri çerçevesinde ev iflleri ve çocuk bak›m›ndan sorumlu olarak özel alanda tan›mlanmaktad›r. Erkek ise ev d›fl›nda ücretli çal›flmas›yla evi geçindiren ve aile reisi
konumunda kabul edilerek hem özel alanda hem de kamusal alanda yer almaktad›r.
Sosyolojinin ilgi alan› kamusal alan olmufl, bu nedenle cinsiyete dayal› iflbölümü, kad›n eme¤i, erkek egemenli¤i vb. konular, ilgi alan›n›n d›fl›nda kalm›flt›r. Sosyolojinin çal›flma kapsam›n›n içerisinde yer almayan bu konular›, feministler sosyolojinin gündemine tafl›m›fllar ve böylece özel alan sorgulanmaya bafllanm›flt›r
S‹ZDE
(Bilton vd.,SIRA
2008:
489).
Feminist bak›fl aç›s› ile yeniden canlanan ya da infla edilen sosyoloji disiplinin
konular› aras›nda
ve beden, kimlik ve farkl›l›k, görsel ve kültürel sosyoD Ü fi Ü N E L ‹cinsellik
M
loji yer almaktad›r. Bunula birlikte sa¤l›k ve hastal›k, aile, ev içi eme¤i, çal›flma ve
emek, istihdam, e¤itim, suç, medya ve popüler kültür gibi sosyolojinin konular›nS O R U
da ise feminist bak›fl aç›s› oldukça önemli etkiler yaratm›flt›r (Ecevit, 2011: 8).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Ataerkillik, genel
erkeklerin kad›nlar üzerinde kurdu¤u egemenlik, bask› ve
D ‹ K K Aanlamda
T
kontrol sistemidir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
SIRA S‹ZDE
Feministler, “kad›nlar›n ezilmiflli¤i, erkeklerin kad›nlar üzerinde kurduklar› iktidar, ataerkillik gibi konular› analiz ederken sosyolojinin ve baflka disiplinlerin kuramlar› ileAMAÇLARIMIZ
kendi düflünceleri aras›nda ba¤lant›lar kurmaya, bu ba¤lant›lardan sentezler oluflturmaya çal›flm›fllard›r” (Ecevit, 2011: 12). Bu konular› analiz eden bafll›ca
feminist kuramlar liberal, radikal, Marksist ve sosyalist kuramlar olarak ayr›lm›fl ol‹ T A Pbu feminist kuramlar›n hepsi, “özel alan›n inceleme konusu olsa da temelK olarak
mas› gerekti¤i ve geleneksel sosyolojik kavramlar›n, bunu nas›l ve neden yapmas› gerekti¤ini aç›klamak için de¤ifltirilmesi gerekti¤i” düflüncesini paylaflmaktad›r
T E L2008:
E V ‹ Z Y 489).
ON
(Bilton vd.,
4
Bafll›ca feminist
kad›n›n ezilmiflli¤ini nas›l çözümlemektedir?
SIRA kuramlar
S‹ZDE
‹NTERNET
B‹L‹MSEL YÖNTEM VE TOPLUMSAL ARAfiTIRMA
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bilimsel Devrim
ile birlikte geliflen bilimsel yöntem, do¤a bilimlerinin ilerlemesini
ve fizik, kimya gibi disiplinlerin kurumsallaflmalar›n› sa¤lam›flt›r. Bilimsel kavram
O R U
ve yönteminS kullan›lmas›,
Ayd›nlanma düflüncesi ile birlikte insan ve toplum hak-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
23
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
k›nda niteliksel anlamda yeni bir düflünce biçimini gelifltirmifltir. Bu düflünce biçimi, do¤a bilimlerinin yan›nda, psikoloji, siyaset, ekonomi gibi Hume’un ahlaki bilimler olarak adland›rd›¤› yeni bilimlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Swingewood, 1998: 47).
Ayd›nlanma döneminde, insan›n bat›l inanç ba¤lar›ndan, cehalet, ideoloji ve
feodal toplumsal iliflkilerden kurtulufluyla, insanl›k koflullar›n›n daha kapsaml› ve
derin bir flekilde anlafl›lmas›n› içeren bu ahlaki bilimler, sosyoloji ve di¤er sosyal
bilimler için dönüm noktas›n› oluflturmufltur (Hamilton, 1996: 36). Ayd›nlanma,
modern bilimin ilkeleri, metafizi¤in reddedilmesi, olgular›n de¤erden ayr›lmas› ve
nesnellik olas›l›¤›na duyulan inanç üzerine kurulmufltu. Bu yaklafl›m do¤rultusunda 19. yüzy›lda sosyoloji, tarih, iktisat, siyaset bilimi ve antropoloji gibi sosyal bilim olarak kurumsallaflan bilimlerin hepsi, Ayd›nlanmac› etkilerle, toplumun rasyonel yönden düzenlenmesi, ilerleme ve ak›lc›, bilimsel bir toplum oluflturma
amaçlar›yla hareket etmifllerdir (Özlem, 2001: 58).
Sosyoloji, endüstrileflmenin genifl-kitlesel toplumsal de¤iflimlerle sonuçland›¤›
19. yüzy›lda Avrupa’da kurulmufltur. Bilimin, insano¤lunun sorunlar›n› çözmek ve
benzersiz bir yolla insano¤lunun yapabilecekleri için kullan›labilir nesnel bilgi
üretmeyi sa¤lad›¤› görülmüfltür. Bunun için birçok ilk dönem sosyologlar›, araflt›rma konular›na temel oluflturan yöntem için bilime yönelmifllerdir (Haralambos ve
Holborn, 1995: 808). Bu ba¤lamda, ünitenin ‘Sosyolojik Düflüncenin Geliflimi’ bölümünde belirtildi¤i gibi, sosyolojinin ilk kuramc›lar›, insan davran›fl› ve toplumu
aç›klamak için do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemin uygulanabilece¤i yaklafl›m›n› baflka bir ifadeyle pozitivist bilim anlay›fl›n› benimsemifllerdir.
Pozitivist Sosyal Bilim Anlay›fl›
Sosyal bilimlerde pozitivizm, insan›n toplumsal yaflam›n› do¤a bilimlerinde baflar›l› olan yöntemler ve aç›klama biçimleri çerçevesinde, bilimsel bir temelde araflt›rma giriflimini ifade etmektedir. Pozitivistler bunu yaparken genellikle belirli bir
ampirist bilgi kuram›na dayanm›fl ve uygulamaya çal›flm›fllard›r (Benton ve Craib,
2008: 45).
Pozitivizmin amac›, toplumsal olgular aras›ndaki iliflkileri aç›klayan genel yasalar›n ya da kuramlar›n oluflturulmas›d›r. Pozitivist bilim anlay›fl›, toplumsal olgular›n, kuramsal bir aç›klamaya uygun olup olmad›¤›n›, gözlem ve deney arac›l›¤›yla
göstermektedir. Toplumsal olgular›n aç›klamalar›, genel yasalar ya da düzenlilik
örnekleri içermektedir (Abercrombie vd., 1994: 322). Pozitivizmin temel özellikleri flu flekilde aç›klanabilir:
1. Pozitivizm, ampirist do¤a bilimleri anlay›fl›n› benimsemektedir. Ampirist bilim aç›klamas›, pozitivistler taraf›ndan bilimsel bir toplum yaklafl›m› modeli
olarak yayg›n kabul görmüfltür.
2. Pozitivizm bilimi, en üst ve hatta tek gerçek bilgi biçimi olarak görmektedir.
3. Pozitivistler bilimsel yöntemin, insan›n zihinsel ve toplumsal yaflam› araflt›racak, onun ‘sosyal bilimler’ olarak kurulmas›n› sa¤layacak biçimde geniflletilebilece¤ini ileri sürmektedir.
4. Pozitivizm elde edilen güvenilir bilimsel bilgilerin, toplumdaki bireyler veya
gruplar›n davran›fllar›n› kontrol etmek ya da düzenlemek amac›yla kullan›labilece¤ini savunmaktad›r. (Benton ve Craib, 2008: 39).
Pozitivizmin amac›,
toplumsal olgular
aras›ndaki iliflkileri
aç›klayan genel yasalar›n
oluflturulmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
24
Sosyoloji-I
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
KKAT
Ampirizm ileD ‹pozitivizm
aras›nda yak›n bir iliflki görülmesine ra¤men baz› ay›rt edici
özellikleri bulunmaktad›r. Ampirizm, sadece s›nanabilecek bilginin bilimsel oldu¤unu kabul etmektedir.
ise ampirik yöntemi kullanarak, toplumsal olgular aras›ndaki
SIRA Pozitivizm
S‹ZDE
iliflkileri ifade eden genel yasalar ya da kuramlar oluflturmay› amaçlamaktad›r. Ampirizm
bir kavramlar kuram› gelifltirirken, pozitivizm bir toplum anlay›fl› gelifltirmektedir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Pozitivist bilim anlay›fl›n›n ilk dönem sosyolojisinde yayg›n kabul görmesine
ra¤men bütün sosyologlar do¤a bilimleri yöntemini uygulaman›n uygun oldu¤una
K ‹ T A Bu
P anlamda pozitivizmi elefltiren sosyologlar, insan davran›fl›n›
kat›lmam›fllard›r.
ve toplumu çal›flma biçiminin, do¤al dünyay› çal›flmaktan farkl› oldu¤unu belirtmifller ve sosyolojinin do¤a bilimlerinden farkl› araflt›rma yöntemleri gerektirdi¤ini
T E L E V ‹ Z Y(Haralambos
ON
ileri sürmüfllerdir
ve Holborn, 1995: 808). Peki, do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›nda ne tür farkl›l›klar bulunmaktad›r?
N
Do¤a Bilimleri
‹le Sosyal Bilimlerin Farkl›l›klar›
‹NTERNET
AM AÇ
4
Yöntem, toplumsal
araflt›rmalarda izlenmesi
gereken yolu belirleyen
bilimsel kurallar bütünüdür.
S O R U
Do¤a bilimleri ile sosyal bilimlerin farkl›l›klar›n› aç›klayabilmek.
Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerinin araflt›rma nesneleri ile iliflkileri aras›nda temel
farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bu farkl›l›klardan biri, insanlar›n, di¤er varl›klardan
farkl› olarak özgür iradeye sahip olmas›d›r. ‹kinci olarak, toplumsal hayat›n, yasalara de¤il, kurallara dayal› olmas›d›r. Di¤er bir nedeni ise insan toplumunda bilinç
ve anlam›n önemli bir rolü olmas›d›r (Benton ve Craib, 2008: 45). Araflt›rma nesneleri ilgili olarak sosyal bilimler ve do¤a bilimleri aras›nda belirtilen bu farkl›l›klar flu flekilde aç›klanabilir:
1. Toplumsal dünya ile ilgilenen sosyal bilimlerin araflt›rma nesnesi insan ve
insan gruplar› iken do¤a bilimleri, do¤a olgular›n› ve süreçlerini araflt›rmaktad›rlar.
2. Sosyal bilimlerin araflt›rma nesneleri bilinçlilik özelli¤ine sahiptirler. Bu nedenle kendileri, durumlar› ve iliflkileri üzerinde düflünebilirler. Do¤a bilimlerinde bu özellik görülmemektedir.
3. Sosyal bilimlerde, ahlâki ve siyasal de¤erler, araflt›rma konusunun seçimini
etkilemektedir. Toplumsal aç›klama de¤er-iliflkisi içerir ve kiflisel özelliklerle ba¤lant›l›d›r. Bu nedenle belirli toplumsal olgular veya tarihsel süreçleri
aç›klamaya çal›flan sosyal bilimcilere de¤er yönelimleri yol göstermektedir.
Bu durumun aksine do¤a bilimciler, de¤er yarg›lar›n› d›flar›da b›rakan yöntemlerle genel yasalara ulaflmaya çal›flmaktad›rlar.
4. Toplumsal hayatta bilinç ve anlam önemli bir rol oynamaktad›r. Sosyal bilimciler, sistematik olarak araflt›rd›klar› toplumsal hayatta her zaman, hakk›nda belirli bir anlay›fla sahip olduklar› bir araflt›rma-nesnesi ile karfl›laflmaktad›r. Ayr›ca sosyal bilimciler, toplumsal hayat›n bir parças› olarak araflt›rma-nesnesi hakk›nda bir anlay›fla sahip olmak için onunla iletiflim kurmay› ö¤renmek zorundad›rlar. Fakat do¤a bilimciler ve araflt›rma nesneleri aras›nda d›flsal bir iliflki bulunmaktad›r (Benton ve Craib, 2008: 46).
Do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›ndaki bu farkl›l›klar nedeniyle sosyolojinin
do¤a bilimlerinden farkl› araflt›rma yöntemlerine sahip olmas› gerekti¤i düflüncesi geliflmifltir. Bu anlamda, sosyolojinin içerisinde yer alan iki yayg›n gelene¤i tan›mlamak
25
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
mümkündür: Bunlardan biri, genellikle nicel yöntemlerin di¤er bir deyiflle say›sal istatistiksel yöntemlerin kullan›m›n› savunanlar, di¤eri ise insanc›l ve nitel yöntemlerin
kullan›m›n› destekleyenlerden oluflmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 808).
Nicel ve Nitel Araflt›rma Yöntemleri
Nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri birçok yönden birbirinden farkl›laflmakta fakat
ayn› zamanda da birbirini tamamlamaktad›r. Çünkü bütün toplumsal araflt›rmac›lar, toplumsal iliflkileri ve yaflam› anlama ve aç›klama amac› tafl›maktad›rlar. Nicel
ve nitel araflt›rma yöntemleri aras›ndaki farklardan biri verilerin do¤as›ndan kaynaklanmakta di¤eri ise toplumsal yaflam hakk›nda farkl› varsay›m ve amaçlara sahip olmalar›na dayanmaktad›r (Neuman, 2008: 223-224).
SIRA S‹ZDE
Daha önce bahsetti¤imiz do¤a bilimleri yöntemini uyarlamaya çal›flan sosyologlar, nicel yöntemlerin kullan›m›n› savunma e¤iliminde olmufllard›r. Sosyolojide
bu yöntemin kullan›lmas› pozitivizm olarak bilinmektedir. Nitel
D Üyöntemi
fi Ü N E L ‹ M benimseyen araflt›rmac›lar ise nicel yöntemin, verilerin toplanmas›, analiz edilmesi ve aç›klanmas›nda yetersiz oldu¤unu ve bu nedenle tamamen insan davran›fl›yla ilgili koS O R U
nulara uygun olmad›¤›n› ileri sürmüfllerdir.
Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin keskin bir ayr›mla sunulmas›naD ‹karfl›n
K K A T son zamanlarda baz› sosyologlar bu yöntemler aras›ndaki kat› ayr›m› sorgulamakta ve iki yaklafl›m›n
birlikte kullan›labilece¤ini belirtmektedirler.
SIRA S‹ZDE
N N
Nicel yöntemi kullanan araflt›rmac›lar, de¤iflkenlerin kesin olarak ölçülmesine ve
genel nedensel aç›klamalara ba¤l› olan hipotezlerin test edilmesine
vurgu yapmakAMAÇLARIMIZ
tad›rlar. Nitel araflt›rmac›lar ise toplumsal yaflam›n do¤al ak›fl›nda ortaya ç›kan olaylar›n ayr›nt›l› bir flekilde incelenmesi üzerinde durmakta ve belirli toplumsal ve tarihsel ba¤lamlar› dikkate alan yorumlar sunmaya çal›flmaktad›rlar (Neuman,
K ‹ T A P 2008: 224).
Sosyolojik araflt›rmayla ilgilenenler için nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri aras›ndaki ayr›m gittikçe önemsiz hale gelmekte ve bir çok sosyolog, veri toplama ve
sosyal davran›fl› aç›klamada nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerini
kullanT E L E bir
V ‹ Z Yarada
ON
maktad›r (Bilton vd., 2008: 447). Her iki araflt›rma yöntemi de toplumsal iliflkileri ve
yaflam› anlama ve aç›klama amac›na yönelik olarak önemli katk›lar sa¤lamaktad›r.
Toplumsal araflt›rmac›lar›n kulland›¤› yöntem, “seçti¤i konuya, araflt›rmac›n›n
‹ N bilime
T E R N E Työnelik beamac›na ve çal›flma sonuçlar›n›n hedeflenen kullan›m›na, sosyal
nimsedi¤i yönelime ve tekil araflt›rmac›n›n kendi varsay›mlar›na ve inançlar›na”
ba¤l› olmaktad›r (Neuman, 2008: 260). Toplumsal bir araflt›rmada hangi yöntemin
seçilece¤i ya da iki yöntemin bir arada kullan›lmas›, araflt›rmac›n›n kuramsal bak›fl
aç›s›, araflt›rman›n problemi ile amac› ve araflt›rmada kullan›labilecek kaynaklarla
iliflkili olarak belirlenmektedir.
N
Toplumsal Araflt›rma ve Aflamalar›
A M A Ç
Toplumsal araflt›rman›n aflamalar›n› s›ralayabilmek.
5
Toplumsal araflt›rma bireyler, gruplar, kurumlar, formal ve enformal toplumsal yap›lar, topluluklar ve kültürler ve bunlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini incelemektedir (Lin, 1976: 2). Peki neden toplumsal araflt›rma yap›yoruz? Toplumsal araflt›rmalar, temelde iki nedene ba¤l› olarak yap›lmaktad›r: Bunlardan biri, kavramsal ya da
kuramsal amaç tafl›yan araflt›rmalar, di¤eri ise pragmatik ya da uygulama amac›na
yönelik olarak yap›lan araflt›rmalard›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
26
Sosyoloji-I
Kuram, toplumsal iliflkiler ve
yaflam hakk›ndaki bilgileri
özetleyen ve düzenleyen,
aç›klay›c› güce sahip
önermeler bütünüdür.
Toplumsal araflt›rma, çeflitlilik içeren toplumsal iliflkilerdeki düzenlilikleri bulmak için yap›lmaktad›r. Toplumsal iliflkileri kuramsal olarak aç›klama amac› tafl›maktad›r. Bu kuram yönelimli araflt›rmalar bilgi birikimi sa¤lamay› hedeflemektedir. Di¤er taraftan bir araflt›rma, toplumun pratik ihtiyaçlar›ndan kaynaklanabilir.
Toplumu ya da toplumun bir bölümünü ilgilendiren bir sorun hakk›nda olas› çözüm önerilerinin sa¤lanmas› amac›yla politika yönelimli araflt›rma yap›lmaktad›r.
Araflt›rman›n sonunda elde edilen bilgiler, bu toplumsal soruna yönelik politika
üretilmesinde kullan›lmaktad›r.
Toplumsal bir araflt›rman›n temelinde yer alan kuram, merkezî bir önem tafl›maktad›r. Toplumsal kuram, “toplumsal dünya hakk›ndaki bilgileri özetleyen ve
düzenleyen, birbiriyle ba¤lant›l› fikirler sistemi” olarak tan›mlanmaktad›r (Neuman, 2008: 76). Baflka bir deyiflle kuram, toplumsal yaflamda, gözlemlenen toplumsal eylemler aras›ndaki iliflkileri aç›klay›c› güce sahip önermeler bütünü olarak
ifade edilebilir.
Durkheim, Marx ve Weber gibi klasik toplumsal kuramc›lar, birçok yarat›c› ve
birbiriyle iliflkili fikirler oluflturmada önemli bir rol oynam›fl, sonraki kuflaklar için
temel oluflturan orijinal kuramlar yaratm›fllard›r. Böylece insanlar›n toplumsal dünyay› anlama ve aç›klama biçimlerini büyük ölçüde de¤ifltirmifllerdir (Neuman,
2008: 76). Bu düflünürlerin gelifltirdikleri kavramlar ve kulland›klar› yöntemler, hâlen incelenmektedir.
Toplumsal kuram, var olan durumu aç›klamay› ve gelecekteki olas› durumu
öngörmeyi, tahmin etmeyi amaçlamaktad›r (Lin, 1976: 16). Toplumsal bir araflt›rma, kuramsal bir çerçeveye göre toplanan verilere dayanmaktad›r. Toplumsal kuram›n parçalar›n› kavramlar, hipotezler ve varsay›mlar oluflturmaktad›r.
Kavramlar, kuram›n yap› tafllar› olarak kabul edilmektedir. Kuramsal kavram,
toplumsal gerçekli¤i anlafl›l›r hâle getiren, iyice düflünülmüfl, dikkatle tan›mlanm›fl
ve bir kuramda aç›kça belirtilmifl olan bir fikri ifade etmektedir. Günlük yaflamda
her zaman kullan›labilen kavramlar›n ço¤unun belirsiz ve zor anlafl›l›r tan›mlar›na
karfl›n sosyal bilimciler bu kavramlar› rafine hâl getirerek yenilerini eklemektedir.
Cinsiyetçilik, yaflam tarz›, kentsel yay›lma ve toplumsal s›n›f gibi ilk kez sosyal bilimciler taraf›ndan gelifltirilen birçok kavram, toplumsal kuramda kesin ve mesleki
kavramlar olarak ortaya ç›km›flt›r (Neuman, 2008: 80-82).
Hipotez, “ampirik teste tabi tutulacak olan verili bir iliflkiler durumu hakk›ndaki fikirler seti” olarak ifade edilmektedir (Bilton vd., 2008: 444). Di¤er bir deyiflle
hipotezler, test edilmek üzere de¤iflkenler aras›nda kurulan iliflkiler ya da önermeler olarak tan›mlanabilir.
Varsay›mlar ise “gözlemlenebilir ya da test edilebilir olmayan fleylerin do¤as›
hakk›nda ifadeler”dir. Varsay›mlar, insanlar›n do¤as› ya da toplumsal gerçeklik gibi zorunlu bir bafllang›ç noktas› olarak kabul edilmektedir (Neuman, 2008: 80).
Varsay›mlar, kuram›n uygulanabilece¤i geçerli koflullar› tan›mlayan önermelerdir.
Bu önermeler kuramsal yap›n›n hangi flartlarda uygulanabilece¤ini, hangi flartlarda
geçerli olup olmayaca¤›n› belirtmektedir.
Bilimsel bir toplumsal araflt›rman›n belirli aflamalar› gerçeklefltirmesi gerekmektedir. Bu aflamalar araflt›rman›n konusunun ve probleminin belirlenmesi, uygun
çal›flma tipinin seçilmesi, örneklem seçimi, ölçme, verilerin toplanmas› ve analizi
ile bulgular›n yorumlanmas›n› içermektedir:
1. Araflt›rman Konusunun Belirlenmesi: Araflt›rma konusu genel bir ilgi
alan› olarak merak, kiflisel deneyim, inançlar ve de¤erlerden kaynaklanabilmektedir. Konu seçiminin araflt›rman›n amac›na göre yap›lamas› uygun
görülmektedir. E¤er bilgi birikimi sa¤lama hedefleniyorsa seçilen konunun
Kavramlar, toplumsal
gerçekli¤i anlafl›l›r hâle
getiren, aç›kça belirtilmifl
olan bir fikri ifade eden
kuram›n yap› tafllar›d›r.
Hipotez, test etmek amac›yla
de¤iflkenler aras›nda
kurulan önermedir.
Varsay›m, bir kuramda,
kuramsal bir aç›klama
oluflturmak için zorunlu olan
test edilmemifl bafllangݍ
noktas› ya da inançt›r
(Neuman, 2008: 80).
27
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
ça¤dafl ve evrensel olmas› önemlidir. Di¤er taraftan araflt›rma toplumun bir
k›sm›n› ilgilendiren bir sorun hakk›nda ise konu seçimi, problemi çözme
amac›n› tafl›mal›d›r.
2. Araflt›rma Probleminin Belirlenmesi: Araflt›rma konusu, sadece genel
bir çerçeve sa¤lamakta ve genifl bir alan› kapsamaktad›r. Bu nedenle araflt›rmac›n›n belirlenen konuyu araflt›r›labilir hâle getirmek için, daha özel koflullar›n tan›mland›¤› bir probleme indirgemesi gerekmektedir. Araflt›rma problemi, genel anlamda toplumsal eylemlerin, ne oldu¤u, nas›l oldu¤u ve nedenleri hakk›nda formüle edilmektedir.
3. Uygun Çal›flma Tipinin Seçilmesi: Bir araflt›rma problemi oluflturulduktan sonra araflt›rmac›, araflt›rmas› için en uygun çal›flma tipini seçmelidir.
Uygun çal›flma tipinin seçilmesi, araflt›rma probleminin do¤as›, veri kaynaklar›n›n elverifllili¤i ve araflt›rma problemi hakk›ndaki bilgi seviyesiyle iliflkilidir (Lin, 1976: 8). Bu iliflkilere ba¤l› olarak araflt›rmac›, keflfedici çal›flma, tan›mlay›c› çal›flma, hipotez gelifltirme ve hipotez test etme olarak belirlenen
çal›flma tiplerinden araflt›rmas› için uygun olan› seçmektedir.
4. Örneklem Seçimi: Araflt›rma probleminde belirlenen koflullar› kapsayan
grup araflt›rma evrenini oluflturmaktad›r. Fakat zaman ve maddi kaynaklar,
araflt›rma evreninin tamam› ile araflt›rma yap›lmas›n› s›n›rlamaktad›r. Bu
nedenle araflt›rma evrenini temsil eden özelliklere sahip bir örneklem seçilmektedir. Araflt›rmac›, örneklem ile çal›flarak araflt›rma evreni hakk›nda bilgi edinmeyi amaçlamaktad›r (Lin, 1976: 145).
SIRA S‹ZDE
Örneklem seçimi ile genelleme aras›nda nas›l bir iliflki bulunmaktad›r?
5
5. Ölçme: Bu aflamada toplanacak olan verilerin nas›l ölçülece¤inin belirlenD Ü fi Ü N E L ‹ M
mesine yönelik bir ölçek oluflturulmaktad›r. Toplumsal araflt›rmalarda iyi
bir ölçüm iki özelli¤e sahip olmal›d›r. Bunlardan biri, ölçüm tekrarland›S O R Udi¤eri ise öl¤›nda ayn› sonuçlar›n elde edilmesini ifade eden güvenirlilik,
çülmek istenilen toplumsal iliflkilerin do¤ru bir flekilde ölçülmesi anlam›na
gelen geçerliliktir.
D‹KKAT
6. Veri Toplama: Nicel araflt›rmalarda kullan›lan veri toplama teknikleri anket, yap›land›r›lm›fl mülakat, tarama (survey) ve deneydir. Deneyler sosyoSIRAise
S‹ZDE
loglar taraf›ndan kullan›lmamaktad›r. Nitel araflt›rmalarda
veri toplama
teknikleri olarak derinlemesine mülakat, odak grup görüflmesi, kat›l›mc› ve
kat›l›ms›z gözlem, yaflam öyküsü, örnek olay incelemesi ve doküman inceAMAÇLARIMIZ
lemesi kullan›lmaktad›r. Veri toplama teknikleri gerçek anlamda kullan›lmadan önce düzeltme ve de¤ifltirme yap›labilmesi amac›yla pilot çal›flma uygulamas›nda denenmektedir.
K ‹ T A P
7. Veri Analizi: Veri toplama teknikleri arac›l›¤›yla toplanan veriler, bu aflamada kodlama, dönüfltürme gibi biçimlerle organize edilmektedir. Verilerin
analiz edilmesinde hangi istatistiksel ifllemlerin kullan›laca¤›na, toplanan veTELEV‹ZYON
rilere göre karar verilmektedir.
8. Bulgular›n Yorumlanmas›: Araflt›rman›n veri analizi aflamas›nda elde edilen bilgiler ve istatistiksel sonuçlar kullan›larak, araflt›rma bulgular› yorumlanmaktad›r. Yap›lan yorumlar›n araflt›rman›n kuramsal‹ Nçerçevesine
uygun
TERNET
olmas› gerekmektedir. Ayr›ca araflt›rma bulgular›na dayal› yorumlar, nesnel
olmal›, verilerle desteklenmeli ve anlaml› olmal›d›r. Araflt›rman›n amac›na
uygun olarak araflt›rma bulgular›, yeniden kurama entegre edilmeli ya da belirlenen sorunun çözümüne yönelik politika üretimine katk›da bulunmal›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
28
Sosyoloji-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sosyolojinin belirleyici özelliklerini aç›klayabilmek.
Sosyolojiyi, di¤er sosyal bilimlerden ay›ran baz›
belirleyici özellikler bulunmaktad›r. Bunlardan biri sosyolojinin insan eylemlerini genifl çapl› oluflumlar›n ögeleri olarak görmesidir. Genifl çapl› bu
oluflumlar karfl›l›kl› bir ba¤›ml›l›k iliflkisi içerisinde
insanlar›n birliktelikleri olarak görülmektedir. Sosyolojinin bir di¤er özelli¤i, insanlar›n gündelik yaflam›ndaki bireysel deneyimlerinin toplumsal olanla iliflkisini göstermesidir. Sosyolojik bulgular için
hammadde sa¤layan bütün deneyimler, insanlar›n
günlük hayatlar›nda yaflad›klar› fleylerdir. Sosyologlar, insanlar›n günlük yaflam›nda görmeye f›rsat bulamad›¤› bireysel olanla toplumsal olan›n
iliflkisini, kiflisel hayat hikâyemizin, toplumsal tarih ile nas›l örüldü¤ünü göstermektedir. Sosyolojinin bir baflka özelli¤i ise bildik olan› bilmediklefltirmesidir. Sosyoloji sürekli tekrarland›¤›nda bildik hale gelen ve ‘do¤al’ olarak kabul edilen fleyleri bilmediklefltirir ve yeniden sorgular.
Ayd›nlanma düflüncesinin önemini özetleyebilmek.
Ayd›nlanma, Bat› tarihinde bir dönüm noktas› olarak kabul edilen, 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya
ç›kan birbirine ba¤l› felsefi, bilimsel ve toplumsal
alanlarda oluflan bir düflünce hareketidir. Ayd›nlanma düflüncesi, dünyay› anlama yolu olarak bat›l inanç ve do¤aüstü inanc›n› reddetmifl ve dünyan›n sadece nesnel ve tarafs›z bir yol olan bilim
arac›l›¤›yla anlafl›labilece¤ini ileri sürmüfltür. Cehaletin ortadan kald›r›lmas›n›n ve insanlar›n durumunun iyileflmesinin ancak bilgi, ak›l ve bilim yoluyla gerçekleflebilece¤ini savunmufl ve bilimsel
bilginin s›n›rs›z insani ilerlemenin yolunu açaca¤›na inanm›flt›r. Ayd›nlanma düflünürlerinin çal›flmalar›nda görülen insan davran›fl› ve toplumlar›n
geliflmesi hakk›ndaki fikirler, sosyolojinin kökenlerini oluflturmufl, toplumun çözümlenmesinde bilimsel bir yaklafl›m›n geliflmesini, bilimsel kavram
ve yöntemlerin kullan›lmas›n› sa¤lam›fllard›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Klasik sosyoloji kuramlar›n› de¤erlendirebilmek.
Sosyolojinin klasik kurucular› Emile Durkheim,
Karl Marx ve Max Weber, modern toplumlar›
oluflturan de¤iflimi anlamaya ve aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Durkheim, geleneksel ve modern
toplum aras›ndaki farkl›l›klar üzerinde durmufl
ve modern toplumlar›, endüstrinin etkisini temel
alarak incelemifltir. Toplumlar›n yap›s›n› iflbölümünün belirledi¤i tarihsel bir süreç kuram› gelifltirmifltir. Marx’›n çal›flmalar›, endüstriyel üretimin
yol açt›¤› toplumsal eflitsizlikler üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. En önemli de¤iflimlerin, kapitalizmin
geliflmesiyle iliflkili olarak meydana geldi¤ini belirten Marx, sosyolojisinin merkezi bir unsuru olarak s›n›f analizini kullanm›flt›r. Weber, kapitalizmin geliflme sürecinde modern endüstri toplumlar›n›n temel özelliklerini ortaya koymaya çal›flm›flt›r Weber, modern ça¤›n etkin bir biçimde rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine ve geleneksel eylemlerin daha az önemli
olaca¤›na inanm›flt›r. Weber, ekonomik etkilerle
birlikte düflünce ve inançlar›n da toplumsal de¤iflme üzerinde etkili oldu¤unu belirtmifl, de¤iflmenin ard›ndaki gücün, insan güdülenmesi ve
düflünceleri oldu¤unu ileri sürmüfltür.
Do¤a bilimleri ile sosyal bilimlerin farkl›l›klar›n›
aç›klayabilmek.
Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerinin araflt›rma
nesneleri ile iliflkileri aras›ndaki temel farkl›l›klardan biri, toplumsal dünya ile ilgilenen sosyal
bilimlerin araflt›rma nesnesi insan ve insan gruplar› iken do¤a bilimlerinin, do¤a olgular›n› ve süreçlerini araflt›rmas›d›r. Bir di¤eri sosyal bilimlerin araflt›rma nesnelerinin do¤a bilimlerinden
farkl› olarak bilinçlilik özelli¤ine sahip olmas›d›r.
Ayr›ca sosyal bilimlerde, ahlâki ve siyasal de¤erlerin araflt›rma konusunun seçimini etkilemesine
karfl›n do¤a bilimciler, de¤er yarg›lar›n› d›flar›da
b›rakan yöntemlerle genel yasalara ulaflmaya çal›flmaktad›rlar. Bir baflka fark, toplumsal hayatta
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
bilinç ve anlam›n önemli bir rol oynamas›ndan
kaynaklanmaktad›r. Sosyal bilimciler, araflt›rd›klar› toplumsal hayatta belirli bir bir araflt›rma-nesnesihakk›nda bir anlay›fla sahip olmak için onunla iletiflim kurmay› ö¤renmek zorundad›rlar. Do¤a bilimcileri ise araflt›rma nesneleriyle d›flsal bir
iliflki içindedir.
N
A M A Ç
5
Toplumsal araflt›rman›n aflamalar›n› s›ralayabilmek.
Bilimsel bir toplumsal araflt›rman›n aflamalar› flu
flekilde s›ralanmaktad›r: Araflt›rma konusunun belirlenmesi, genel bir ilgi alan› olarak konu seçiminin yap›ld›¤› ilk aflamad›r. Araflt›rma probleminin
belirlenmesi, genel ve genifl bir alan› kapsamas›
nedeniyle araflt›rma konusunu araflt›r›labilir hâle
getirmek için bir probleme indirgeme aflamas›d›r.
Daha sonra araflt›rma için uygun çal›flma tipi seçilmektedir. Örneklem seçimi ise araflt›rma evrenini temsil eden özelliklere sahip bir grubun seçilme aflamas›d›r. Araflt›rmada toplanacak verilerin
nas›l ölçülece¤ini belirleyen bir ölçek oluflturulmas› ölçme aflamas›nda gerçekleflmektedir. Veri
toplama teknikleriyle elde edilen bilgiler, veri analizi aflamas›nda organize edilmektedir. Araflt›rman›n son aflamas›, bulgular›n yorumlanmas›d›r.
29
30
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflüncesinin
temel ilkelerinden biri de¤ildir?
a. Ak›l
b. ‹lerleme
c. Özgürlük
d. Bilim
e. Yerellik
6. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal araflt›rma aflamalar›ndan biri de¤ildir?
a. Verilerin test edilmesi
b. Çal›flma tipinin seçilmesi
c. Bulgular›n›n yorumlanmas›
d. Örneklemin seçilmesi
e. Verilerin analiz edilmesi
2. Veri toplama tekniklerinin kullan›lmadan önce denenmesine ne ad verilir?
a. Örneklem
b. Pilot çal›flma
c. Genelleme
d. Veri kodlama
e. Uygulama
7. Afla¤›dakilerden hangisi modern toplumlar›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Kentleflme sürecinin h›zlanmas›
b. ‹flbölümü ve uzmanlaflman›n artmas›
c. Endüstriyel üretimin yayg›nlaflmas›
d. Dinsel ö¤retilerin egemen olmas›
e. ‹letiflim teknolojisinin geliflmesi
3. ‹nsanlar›n, ö¤renilmifl anlamlar›n sembolik dünyas›nda yaflad›¤›n› ileri süren modern sosyoloji kuram›
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Çat›flmac› kuram
b. ‹fllevselcilik
c. Fonksiyonalizm
d. Feminist kuram
e. Sembolik etkileflimcilik
8. Afla¤›dakilerden hangisi Comte’un üç hal yasas›n›n
aflamalar›ndan biridir?
a. Toplumsal aflama
b. Kültürel aflama
c. Bilimsel aflama
d. Politik aflama
e. Ekonomik aflama
4. Afla¤›dakilerden hangisi Durkheim’›n çal›flmas›nda
görülen intihar tiplerinden biri de¤ildir?
a. Altruist intihar
b. Egoist intihar
c. Kaderci intihar
d. Toplumsal intihar
e. Anomik intihar
5. ‘Sosyoloji’ terimini ilk kez kullanan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. K. Marx
b. A. Comte
c. E. Durkheim
d. T. Parsons
e. M. Weber
9. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma dönemi düflünürlerinden biri de¤ildir?
a. E. Hobsbawm
b. Baron de Montesquieu
c. Adam Ferguson
d. David Hume
e. J.J. Rousseau
10. Bir ölçümün tekrarland›¤›nda ayn› sonuçlar›n elde
edilmesine ne ad verilir?
a. Genelleme
b. Geçerlilik
c. Örneklem
d. Güvenirlik
e. Gözlem
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
31
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. e
2. b
3. e
4. d
5. b
6. a
7. d
8. c
9. a
10. d
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ayd›nlanma Düflüncesi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilimsel Yöntem ve Toplumsal Araflt›rma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Modern Sosyoloji Kuramlar›”
konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Klasik Sosyoloji Kuramlar›”
konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Sosyolojik Düflüncenin Geliflimi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilimsel Yöntem ve Toplumsal Araflt›rma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ayd›nlanma Düflüncesi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Sosyolojik Düflüncenin Geliflimi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ayd›nlanma Düflüncesi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilimsel Yöntem ve Toplumsal Araflt›rma” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Ayd›nlanma düflünürleri taraf›ndan gelifltirilen Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri flunlard›r: Ak›l, bilgi
elde etmenin yolu olarak kabul edilen rasyonalist düflüncenin temelini oluflturmaktad›r. Ampirizm, do¤a
ve toplumsal dünya hakk›ndaki bütün bilgi ve düflüncenin ampirik gerçeklere dayal› oldu¤u fikridir. Bilim,
Ayd›nlanma düflünürleri için bilginin en üst biçimi olarak kabul edilir ve buna ba¤l› olarak bilimsel bilgi, bütün insanl›¤›n bilgisini gelifltirmek için temel al›nmaktad›r. Evrensellik, bilimin istisnas›z bütün evreni yöneten genel yasalar üretmesini ifade etmektedir. ‹lerleme
düflüncesi, insan›n do¤al ve toplumsal yaflam koflullar›n›n, ak›l ve bilimin kullan›lmas› ile geliflebilece¤i ve her
ileri aflaman›n iyi ve güzel olaca¤› fikrini içermektedir.
Bireycilik, bireyin politik ve toplumsal bir özne olarak
var oldu¤u ve kendi özgürlü¤ünün bilincinde oldu¤unun kabul edilmesidir. Özgürlük, feodal ve geleneksel
s›n›rlara karfl› gelerek, düflünce ve ifade özgürlü¤ünün
savunulmas›d›r. Sekülarizm, geleneksel ve dinî otorite
karfl›s›nda, dinî aç›dan do¤ru kabul edilen ve onaylanm›fl bilgiye karfl›, Ayd›nlanma’n›n ba¤›ms›z ve laik bilgi
ihtiyac›n› vurgulamas›d›r (Hamilton, 1996: 21-22).
S›ra Sizde 2
Durkheim, çal›flmas›nda 4 tip intihar görüldü¤ünü belirtmektedir. Bunlardan biri olan egoist (bencil) intihar, bireyin ait oldu¤u toplum ve toplumsal gruplarla
zay›f ve yetersiz ba¤lar kurmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Özellikle bireyin aile iliflkileri gibi toplumsal iliflkilerden yoksun oldu¤u durumlarda görülmektedir. Durkheim’›n çal›flmas›na göre, bekârlar aras›nda görülen intihar e¤ilimi evlilere göre daha yüksektir. Altruist (özgeci) intihar ise bireyin ait oldu¤u toplumsal gruba
çok fazla ba¤lanmas› durumunda görülmektedir. Savafltaki askerler, bu intihar tipinde bireyin üstlendi¤i görev
ve sorumluluklar karfl›s›nda kendi yaflam›n› de¤ersiz
k›lmas›na örnek gösterilebilir. Anomik intihar, toplumsal düzenin bozulmas›, norm ve de¤erlerin h›zla
de¤iflmesinden kaynaklanmaktad›r. Örne¤in ekonomik
ve toplumsal krizler, bireylerin yaflant›s›nda belirsizlik
ve kaos durumuna neden olmaktad›r. Fatalist (kaderci) intihar ise bireylerin afl›r› bask› ve disiplin uygulanarak k›s›tlanmas› sonucunda görülmektedir. Durkheim bu intihar tipini, tarihsel anlamda köleler aras›ndaki
yüksek intihar oranlar›n›n nedeni olarak görmüfltür.
S›ra Sizde 3
Marx, yabanc›laflman›n ana özelliklerini, insan›n do¤adan, kendisinden, türsel varl›¤›ndan ve baflkalar›ndan
yabanc›laflmas› olarak tan›mlamaktad›r. Kapitalizm, insanl›¤› kendi faaliyetlerinden, eme¤in ürününü yabanc›
bir nesneye çevirerek kendi eme¤inin ürününden yabanc›laflt›rmaktad›r. Birey ne kadar çal›fl›rsa, eme¤in
yaratt›¤› nesneler dünyas›n›n egemenli¤ine o kadar girmektedir (Swingewood, 1998: 88). Bu anlamda insan›n
gerçeklefltirdi¤i bir faaliyet biçimi olan çal›flma, bask›c›
bir zorunlulu¤a dönüflmüfltür. Kapitalizm, iflçiyi fiilen
sat›labilir bir nesneye baflka bir ifadeyle eme¤e sahip
olarak görmektedir. Bu nesne bir baflkas› taraf›ndan sat›n al›nd›¤›nda, iflçinin faaliyeti, art›k kendisinin olmaktan ç›kmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Liberal, radikal, Marxist ve sosyalist feminist kuramlar,
kad›n›n ezilmiflli¤inin köklerini farkl› alanlarda görmektedirler. Liberal (Eflitlikçi) feminizme göre eflitsizli¤in temeli, kad›n›n kamusal alana kat›lmas›n› ya da
bu alandaki baflar›s›n› engelleyen yasal k›s›tlamalard›r.
Kamusal alan›n e¤itim, sa¤l›k, hukuk, çal›flma, siyaset
32
Sosyoloji-I
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
vb. bütün alanlar›nda ayr›mc› uygulamalar kald›r›larak
adalet ve f›rsat eflitli¤i sa¤land›¤›nda kad›n›n ezilmiflli¤i sona erecektir. Radikal feminist kuram, ataerkil
sistemde kad›nlar›n biyolojik özelliklerinden dolay›
ezilmekte olduklar›n› belirtmektedir. Erkeklerin kad›n›n cinselli¤i ve do¤urganl›¤› üzerindeki egemenli¤i ve
denetimi, tecavüz, taciz, fahiflelik gibi kad›n›n ezilme
biçimlerinde görülmektedir. Kad›nlar›n kurtuluflu için,
bilinçli bir flekilde ataerkil iliflkilerin d›fl›nda ve erkeklerden uzak ayr› bir yaflam alan› oluflturmalar› gerekti¤ini belirtmektedir. Marxist feminizme göre, kad›n›n
ezilmiflli¤i onun üretim sürecine kat›lmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Kad›n›n ücretsiz ev içi eme¤i kapitalizm taraf›ndan sömürülmektedir. Bu nedenle kad›nlar
iflgücü piyasas›na kat›larak kapitalizme karfl› iflçi olarak
mücadele etmelidir. ‹flçi s›n›f›n›n devrimi gerçekleflti¤inde kapitalizmin y›k›lmas›yla kad›nlar da kapitalist
sömürüden kurtulmufl olacakt›r. Sosyalist feminist
kuram ise ataerkilli¤in kapitalizmle eklemlendi¤ini belirterek kad›nlar›n hem kapitalist sistem hem de ataerkil sistem taraf›ndan ezilmekte oldu¤unu ifade etmektedir. Bu nedenle kad›nlar›n özgürleflmesi için kapitalizmin y›k›lmas›n› bir ön koflul olarak görmekte fakat
yetersiz oldu¤unu ileri sürmektedir.
S›ra Sizde 5
Araflt›rman›n örneklem seçimi, olas›l›¤a dayal› olarak
(tesadüfi örneklem, tabakal› örneklem, kümeleme örneklem) seçilmifl ise örneklem araflt›rma evreninin özelliklerini temsil etmektedir. Bu nedenle örneklemden elde edilen bulgular›n, araflt›rma evreni için de geçerli oldu¤u kabul edilerek bir genelleme yap›labilmektedir.
Baz› araflt›rma problemleri, belirli bir toplumsal grup ile
iliflkili olarak formüle edilerek elde edilen bulgular›n
araflt›rma evrenine genellemesi amac› tafl›mamaktad›r.
Olas›l›¤a dayal› örneklem seçimi bu araflt›rmalar için
uygun olmad›¤› için olas›l›¤a dayal› olmayan örneklem
seçimi (gelifligüzel örneklem, kota örneklem, amaca
yönelik örneklem, kartopu örneklem, mekânsal örneklem) kullan›lmaktad›r.
Abercrombie, N., Hill, S and Turner, B. S. (1994) The
Penguin Dictionary of Sociology, London: Penguin Books.
Bauman, Zygmunt (1998) Sosyolojik Düflünmek, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner,
D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji,
Yay›na Haz›rlayan B. Özçelik, Çeviri Editörü, K. ‹nal,
Ankara: Siyasal Yay›nevi.
Bozkurt, Veysel (2005) De¤iflen Dünyada Sosyoloji:
Temeller, Kavramlar, Kurumlar, ‹stanbul: Aktüel Yay›nlar›.
Jeanniere, Abel (1994) “Modernite Nedir?”, Modernite
Versus Postmodernite, Derleyen M. Küçük, Vadi
Yay›nlar›, s.15-25.
Ecevit, Y. (2011) “Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang›ç”, Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›, s.2-30.
Fichter, Joseph H. (2006) Sosyoloji Nedir? Çev. Nilgün
Çelebi, Ankara: An› Yay›nc›l›k.
Giddens, Anthony (1994) Modernli¤in Sonuçlar›,
Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Giddens, Anthony (1998) Sosyoloji, Elefltirel Bir Girifl, Çev. M. R. Esengün ve ‹. Ö¤retir, ‹stanbul: Birey
Yay›nc›l›k.
Giddens, Anthony (2005) Sosyoloji, Yay›na Haz›rlayanlar H. Özel ve C. Güzel, Ankara: Ayraç Yay›nevi.
Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins.
Hamilton, Peter (1996) “The Enlightenment and the
Birth of Social Science”, Formations of Modernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge:
Polity Press in association with The Open University.
Hollinger, Robert (2005) Postmodernizm ve Sosyal
Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m, Çev. A. Cevizci,
‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.
Levin, William C. (1991) Sociological Ideas, Concepts and Applications, Wadsworth Publishing
Company.
Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research, New
York: McGraw-Hill.
1. Ünite - Sosyoloji, Bilim ve Yöntem
Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Çev. O.
Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat
Yay›nlar›.
Mills, C. Wright (1959) Sociological Imagination, Oxford: Oxford University Press.
Neuman, W. Lawrance (2008) Toplumsal Araflt›rma
Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar, Cilt 1-2,
Çev. S. Özge, Yay›n Odas›.
Outhwaite, W. (ed.) (2006) The Blackwell Dictionary
of Modern Social Thought, Oxford: Blackwell.
Özkalp, Enver (1998) Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Özlem, Do¤an (2001) “Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal
Bilimler”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düflünmek,
‹stanbul: Metis Yay›nlar›, s.53-66.
Polama, Margaret, M. (1993) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›, Çev. H. Erbafl, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Ritzer, George (1996) Sociological Theory, New York:
McGraw-Hill.
Savran, Gülnur (1985) Feminizmler, Yap›t, Say› 9, fiubat/ Mart, s.5-25.
Slattery, Martin (2010) Sosyolojide Temel Fikirler,
Yay›na Haz›rlayan Ü. Tatl›can ve G. Demiriz, ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k.
Stones, Rob (2008) Key Sociological Thinkers, New
York: Macmillan.
Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi, Çeviren Osman Ak›nhay, Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Tolan, Barlas (1983) Toplum Bilimlerine Girifl, Ankara: Savafl Yay›nevi.
33
2
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Toplumsal de¤iflme kavram›n› tan›mlayabilecek,
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörleri s›ralayabilecek,
Toplumsal de¤iflme kuramlar›n›n özelliklerini aç›klayabilecek,
Küreselleflmenin özelliklerini s›ralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Toplumsal De¤iflme
Evrimci Kuram
‹fllevselci Kuram
Modernleflme Okulu
•
•
•
•
Ba¤›ml›l›k Okulu
Dünya Sistemi
Kapitalizm
Küreselleflme
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Toplumsal
De¤iflme
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹
ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI
• KÜRESELLEfiME
Toplumsal De¤iflme
N
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME
A M A Ç
1
Toplumsal de¤iflme kavram›n› tan›mlayabilmek.
Toplumsal de¤iflme, ilerleme, toplumsal geliflme, toplumsal evrim gibi kavramlar
aralar›ndaki farkl›l›klara ra¤men ço¤u zaman birbirlerinin yerine kullan›lan kavramlard›r. Hem toplumsal evrim hem de toplumsal geliflme kavramlar›nda ilerlemeci bir boyutu vard›r. 19. yüzy›lda kullan›lmaya bafllayan toplumsal evrim kavram› biyolojik evrim teorilerinden esinlenerek kullan›lan bir kavramd›r. Do¤adaki
canl› organizmalar›n büyümesi ile toplumlar›n büyümesi aras›nda bir benzerlik kurularak aç›klama yap›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Toplumsal geliflme kavram› ise bafllang›çta bilginin, teknolojik geliflme ve ekonomik üretkenli¤in artmas› ile insanl›¤›n do¤a üzerindeki kontrolünün artmas› anlam›nda kullan›lm›flt›r. Daha sonra toplumsal
geliflme modern, zengin sanayi toplumlar› ile geleneksel, yoksul, k›rsal toplumlar›
birbirinden ay›rt etmek için kullan›lan bir kavramd›r. Burada baz› durumlarda sadece bir karfl›laflt›rma yap›lmad›¤›n› belirtmek gerekir. Modern sanayi toplumlar›n›n geliflmenin en ileri noktas›nda oldu¤u varsay›lm›fl ve geleneksel tar›m toplumlar›na nas›l modern olacaklar›na dair yol gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r (Bottomore,
2000: 313-322).
Toplumsal de¤iflme ise ekonomi, siyaset, e¤itim, aile, kültür ve inançlar gibi
toplum yap›s›n›n temel alanlar›nda var olan iliflkilerde ortaya ç›kan farkl›l›klar olarak tan›mlanmaktad›r (Özer, 2002: 563). Toplumsal de¤iflmeye iliflkin bir baflka tan›m flöyledir: Toplumsal de¤iflme “toplumsal yap›da (toplumun büyüklü¤ündeki
de¤iflimler de bunda yer almaktad›r) belirli toplumsal kurumlarda ya da toplumsal
kurumlar aras›ndaki iliflkilerde” (Bottomore, 2000: 329) yaflanan de¤iflimdir.
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
N
A M A Ç
2
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörleri s›ralayabilmek.
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler genel olarak dört grupta toplanmaktad›r.
Bunlar çevresel, demografik, teknoloji ve kültürel faktörlerdir. Bu faktörler birbir-
Toplumsal de¤iflme
“toplumsal yap›da
(toplumun büyüklü¤ündeki
de¤iflimler de bunda yer
almaktad›r) belirli toplumsal
kurumlarda ya da toplumsal
kurumlar aras›ndaki
iliflkilerde” (Bottomore,
2000: 329) yaflanan
de¤iflimdir.
36
Sosyoloji-I
leriyle iliflkilidir ve baz› durumlarda bir k›sm› di¤erlerinden daha belirleyici olabilmektedir. Örne¤in nükleer santral gibi enerji alan›ndaki teknolojik yenilikler fiziksel çevrede de¤iflimler yaratabilmektedir.
Fiziksel çevre toplumsal de¤iflmeyi do¤rudan olmasa bile dolayl› olarak etkileyen faktörlerden birisidir. Fiziksel çevre her fleyden önce toplumlar›n yaflam biçimleri ve pratikleri, örgütlenmeleri ve al›flkanl›klar› üzerinde bir etkiye sahiptir. ‹klim,
tar›m ya da hayvanc›l›k yapmaya elveriflli toprak, di¤er toplumlara olan co¤rafi
uzakl›k ya da yak›nl›k gibi faktörler do¤rudan olmasa bile dolayl› olarak toplumsal de¤iflme üzerinde etkili olan faktörler olarak ele al›nmaktad›r. Bunlara ek olarak depremler, sel bask›nlar›, kurakl›k gibi çevresel faktörlerin de toplumsal de¤iflme konusunda etkileri vard›r. Bu tür do¤al felaketler sonucunda nüfus yap›s›nda
de¤iflimler ve kitlesel göçler yaflanabilmektedir.
Nüfusun demografik yap›s›ndaki de¤iflimler toplumsal de¤iflmeyi etkileyebilmektedir. Nüfusun h›zla artmas› ya da bunun tersine do¤um oranlar›nda yaflanan
ciddi düflüfller buna örnek olarak gösterilebilir. Avrupa k›tas›ndaki baz› toplumlar›nda do¤um oranlar›n›n çok düflük olmas› bu ülkelerde “yafll› nüfus” sorunu gibi
bir demografik krizin yafland›¤› iddia edilmektedir.
Teknoloji geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de toplumsal de¤iflmeyi etkileyen
temel faktörlerdendir. Teknolojik bulufllar›n hem gündelik yaflam biçimlerimizin
üzerinde hem de toplumun bütün alanlar›ndaki etkisi oldukça fazlad›r. Günümüzde ulafl›m ve iletiflim alan›ndaki teknolojik yenilikler üretimin küresel düzeyde örgütlenmesini sa¤lam›flt›r.
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen bir di¤er faktör ise kültürel faktörlerdir. Kültürel de¤iflimin kaynaklar› olarak keflifler, icatlar ve yay›lma gösterilmektedir. Yeni
nesneler ve fikirleri yaratan keflifler ve icatlard›r. Kültürel yay›lma ise geçmiflte göç
ve ticaret, günümüzde ise daha çok kitle iletiflim araçlar› ile gerçekleflmektedir.
Kültürel faktörler içinde ele al›nan din olgusu da toplumsal de¤iflmeyi etkilemektedir. Toplumsal de¤iflme kuramlar› bölümünde ele al›nacak olan Max Weber’in
Protestan Ahlak› ve Kapitalizm adl› çal›flmas› buna örnek olarak verilebilir. Weber
bu çal›flmada kapitalizmin ortaya ç›k›fl› ile belirli bir dinsel davran›fl aras›nda iliflki
kurmufltur.
Sosyoloji Sözlü¤ü’nde ise (Marshall, 1999: 136) de¤iflimin kayna¤› olarak “hükûmetler (koyduklar› yasalar ve yürüttükleri politikalar) toplumsal hareketler- örgütlenmifl yurttafllar (sendikalar feminizm), yay›lma ile bir kültürün baflka kültürü
etkilemesi (göçler, sömürgecilik) teknolojinin geliflimi, kurakl›k, iklim de¤iflimi gibi çevresel faktörler, uluslararas› düzeyde yaflanan siyasal, iktisadi krizler- 1990 larda Do¤u Avrupa ve Sovyetler birli¤i” gösterilmektedir.
N
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI
AM AÇ
3
19. yüzy›l Avrupa k›tas›nda
yaflanan iki önemli de¤iflim
-Frans›z Devrimi ve Endüstri
Devrimi- yeni bir toplum
modelinin ortaya ç›kmas›na
neden olmufltur.
Toplumsal de¤iflme kuramlar›n›n özelliklerini aç›klayabilmek.
19. yüzy›l Avrupa k›tas›nda yaflanan iki önemli de¤iflim yeni bir toplum modelinin
ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
Frans›z Devrimi ile siyasal alanda önemli de¤iflimler yaflanm›fl bugünkü anlamda modern ulus devletlerin temeli at›lm›flt›r. Bu yeni toplum modelinde vatandafll›k, demokrasi, insan haklar›, özgürlük ve eflitlik gibi de¤erler öne ç›kmaya bafllam›flt›r. Bir di¤er önemli de¤iflim ise Endüstri Devrimi’dir. Endüstri Devrimi ile feo-
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
dal toplumdan kapitalist topluma geçifl yaflanm›flt›r. Bu ise üretimin dolay›s›yla da
toplumsal hayat›n baflka türlü örgütlenmesini sa¤lam›flt›r.
Bu yaflanan de¤iflim ve dönüflümler ayr› bir bilim dal› olarak yeni oluflmaya
bafllayan sosyolojinin temel konusu olmufltur. Auguste Comte, Herbert Spencer,
Emile Durkheim, Talcott Parsons, Karl Marx ve Max Weber gibi ilk sosyologlar bu
süreci farkl› bak›fl aç›lar› ile aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Bak›fl aç›lar›ndaki bu farkl›l›k temelde toplum anlay›fllar›n›n farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Bir yanda denge, düzen, toplumsal de¤er ve normlara vurgu yap›l›rken di¤er yanda da ekonomik alana, üretime vurgu yap›lmaktad›r. Bunlardan ilk olarak evrimci kuram›n toplumsal de¤iflmeyi nas›l ele ald›¤›na de¤inilecektir.
Evrimci Kuram
Evrimci kuram, Ayd›nlanma düflüncesi ve pozitivist bilim anlay›fl› etkisinde geliflmifltir. Toplumlar›n geçirdi¤i de¤iflimi artan düzeyde karmafl›kl›k ve farkl›laflma
kavramlar›yla aç›klamayla çal›flm›fllard›r. Endüstriyel toplumlar›n en önemli özelli¤i kendilerinden önce gelen toplumlardan karmafl›k olmalar› ve eskisinden farkl›
kurumlar ve organizasyonlara sahip olmalar›d›r (Giddens, 1993: 651). Toplumlarda görülen bu artan karmafl›klaflma ve farkl›laflma durumu biyolojik organizmalar›n geçirdi¤i de¤iflimler bir baflka deyiflle evrim süreci ile karfl›laflt›r›labilir. Biyolojik organizmalar basitten karmafl›¤a do¤ru evrim geçirirler. Bu süreçte temel belirleyici olan etken ise onlar›n içinde bulunduklar› çevreye uyum kapasiteleridir.
Evrimci kuram›n temel ilkeleri flu flekilde s›ralanmaktad›r (Smith, 1996: 47-48
aktaran Çetin 2011, s. 53-54):
Bütünlük: Toplum birbiriyle iliflkili parçalar›n oluflturdu¤u bir bütündür. Evrimsel süreçte bir parçada yaflanan de¤iflim di¤er parçalar› da etkileyece¤i için bu
bütünün tamam›na bak›lmal›d›r.
Evrensellik: Evrim süreci, de¤iflme evrenseldir. Her yerde görülebilen bu do¤al ve sürekli sürecin evrensel yasalar›na da ulaflmak mümkündür.
Potansiyel (gizil güç): Toplumun de¤iflim için kendi içinde bir potansiyeli,
gizil gücü vard›r. Bunun için d›flar›dan bir müdahaleye gerek yoktur.
Gerekircilik: Evrimsel süreç, de¤iflim kaç›n›lmazd›r; her toplum bu süreci
yaflayacakt›r.
Aflamal› de¤iflim: Do¤al yaflamda oldu¤u gibi toplumlarda ani de¤iflimler ve
dönüflümler geçirmezler. Evrimin belirlenmifl evrensel yasalar› vard›r ve her toplum s›ras›yla bu aflamalardan geçecektir.
Evrimin yönü: Evrimsel süreç, de¤iflme her zaman ileriye, insanl›k için daha
iyiye do¤ru gerçekleflir.
‹ndirgeme: Do¤an›n ve toplumlar›n evrimsel süreci, bu süreci etkileyen faktörler birbirine benzer.
Evrimci kuram›n öncüleri aras›nda, sosyolojide pozitivist bak›fl aç›s›n›n geliflimine öncülük eden August Comte (1798-1857) yer almaktad›r. Comte temel olarak
do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›nda yöntemsel bir benzerlik kurmaya çal›fl›r.
Toplumsal yaflam›n do¤al yaflama benzedi¤ini bu nedenlede ayn› yöntemlerin kullan›labilece¤ini iddia eder. Gözle görebildi¤imiz, ölçebildi¤imiz ve s›n›fland›rabildi¤imiz olgular›n incelenmesi ile evrensel yasalara bir baflka deyiflle bilimsel gerçekli¤e ulafl›r›z. Bu bak›fl aç›s›yla do¤a da gözlemleyebildi¤imiz evrimin evrensel
yasalar›, toplumlar›n geçirdi¤i de¤iflimleri aç›klamak için kullan›labilir. Comte’un
evrensel üç hâl yasas› flöyledir:
37
38
Sosyoloji-I
a. Teolojik aflama
b. Metafizik aflama
c. Pozitivist aflama
Bu üç hâl yasas› Comte’un “toplumlar›n insan›n bilgilerinin geliflmesine ba¤l›
olarak bir dizi önceden görülebilir aflamadan geçerek ilerledi¤i önermesi” ne dayanmaktad›r (Marshall, 1999:136)
‹fllevselci Kuram
‹fllevselci kuram bir sistem
olarak toplumda meydana
gelen de¤iflmeyi
anlayabilmek için bu canl›
organizman›n özelliklerine
ve geçirdi¤i de¤iflime yani
evrimsel sürece
odaklan›rlar.
Durkheim’a göre toplumsal
de¤iflme nüfusun ve
iflbölümünün artmas›
sonucu geleneksel
toplumdan modern topluma
do¤ru yaflanan bir evrim
sürecidir.
‹fllevselci kuram toplumu parçalardan oluflan bir sistem olarak tan›mlar. Toplumu
oluflturan parçalar birbirleriyle iliflkilidir, sistemde bütünlü¤ü sa¤layan fley bu parçalar aras›ndaki iliflkidir. Bir baflka ifade ile parçalar aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k
iliflkisi parçalar› dolay›s›yla toplumu bir arada tutar. ‹nsan vücudunda yer alan
kalp, beyin, mide, ci¤er gibi organlar›n birbirleriyle olan uyumlu iliflkileri sonucunda vücudun varl›¤›n› sürdürmesi gibi toplumda onu oluflturan parçalar›n birbirleriyle uyumlu iliflkileri ile varl›¤›n› sürdürür.
‹fllevselci kuram›n öncülerinden -ayn› zamanda evrimci bak›fl aç›s›na sahip
olan- Herbert Spencer ve Emile Durkheim toplumla do¤ada yaflayan canl› organizmalar aras›nda benzerlik oldu¤unu iddia ederler. Bir sistem olarak toplumda meydana gelen de¤iflmeyi anlayabilmek için bu canl› organizman›n özelliklerine ve geçirdi¤i de¤iflime yani evrimsel sürece odaklan›rlar.
Charles Darwin’in evrim kuram›ndaki do¤al seleksiyon/seçilim kanunu Herbert
Spencer’›n (1820-1903) yaklafl›m›n›n temelini oluflturur. Buna göre içinde yaflad›klar› ortama uyum sa¤lama kapasiteleri yüksek olan toplumlar evrimin bir üst aflamas›na geçme konusunda di¤er toplumlara göre daha avantajl› konumdad›rlar.
Spencer’a göre do¤ada görülen evrim yasalar› insan toplumlar› için de geçerlidir.
Do¤adaki organizmalar gibi insan toplumlar› da evrim sürecinde basit ve homojen
olandan karmafl›k ve heterojen olana do¤ru ilerlerler (Çetin, 2011: 52). Evrimin en
üst aflamas›nda gelinen sanayi toplumu geliflmifl farkl›laflma, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k
durumu ile ideal toplumu temsil eder.
Evrimci ve ifllevselci bak›fl aç›s›na sahip olan Emile Durkheim (1858-1917) toplumsal de¤iflmeyi nüfusun ve iflbölümünün artmas› sonucu geleneksel toplumdan
modern topluma do¤ru bir evrim süreci olarak ele al›r.
Dayan›flma kavram› Durkheim’›n yaklafl›m›nda önemli bir yere sahiptir. Dayan›flma toplumu oluflturan bireyler taraf›ndan ortak olarak paylafl›lan ve toplumsal
yaflam› belirleyen inanç, fikir ve de¤erler sistemini ifade eder. Durkheim evrimsel
süreçte iki dayan›flma tipi dolay›s›yla da iki toplum tipinden bahseder: Mekanik
dayan›flman›n hakim oldu¤u geleneksel toplumlar ve organik dayan›flman›n hakim
oldu¤u modern toplumlar.
Mekanik dayan›flmada benzerlik duygusu hakimdir ve toplumu bir arada tutan bu
benzerlik duygusudur. Mekanik dayan›flman›n oldu¤u geleneksel toplumlarda ifllevsel
farkl›laflma yoktur. Nüfus yo¤unlu¤u azd›r ve kendine yeterli ekonomileri vard›r.
Organik dayan›flmada ise farkl›l›k duygusu hakimdir. Yap›sal olarak farkl›laflm›fl bu tür toplumlarda son derece geliflmifl bir iflbölümü ve karfl›l›kl› iflbirli¤i mevcuttur. Böylesi bir modern toplumda bireyler uzmanlaflm›fl rollere ve farkl› kimliklere sahiptir. Nüfus yo¤unlu¤u fazlad›r; endüstriyel üretim ve geliflmifl bir ekonomileri vard›r. Durkheim’a göre iflbölümün ve uzmanlaflman›n geliflmesi ile bireyler
birbirlerinden farkl›laflmakta ve tam da bu farkl›laflmadan kaynaklanan yeni bir dayan›flma, insanlar› bir arada tutmaktad›r.
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
Yap›sal ifllevselci kuram›n öncülerinden Talcott Parsons (1902-1979) toplumsal
de¤iflmeyi bir çeflit denge hâlinde hareketlilik olarak ele al›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 873-874). Denge bir sistemin varl›¤›n› sürdürebilmesi için ön kofluldur.
Bu koflula ra¤men hiçbir sistem mükemmel bir denge durumunda de¤ildir. Her
sistemde olmas› gereken uyum, amaca ulaflma, bütünleflme ve kal›p koruma sa¤layan alt sistemler birbirleriyle iliflkilidir. Dolay›s›yla birisinde meydana gelen de¤iflimler mutlaka di¤erlerini de etkileyecektir. Bu de¤iflikli¤e karfl› di¤er alt sistemler denge hâlini korumak için tepki gelifltireceklerdir. Parsons’a göre, bu tepki, sistemde çok büyük olmasa da bütün sistemde belirli bir derecede de¤iflikli¤e neden
olacakt›r.
Toplumsal de¤iflmeyi toplumsal evrim olarak ele alan Parsons günümüzün karmafl›k ulus devletlerinin ortaya ç›k›fl›nda bu toplumlar›n artan uyum kapasitelerinin önemini vurgulamaktad›r. De¤iflim kal›plar›n› belirleyen fley ise de¤erlerin de¤iflmesi yani kültürel de¤iflmedir. Parsons, kal›p de¤iflkenler olarak adland›rd›¤›
kültürel de¤erleri iki gruba ay›r›r. A grubunda yer alan kal›p de¤iflkenler ilkel, basit toplumlar› temsil etmektedir. B grubunda yer alan kal›p de¤iflkenler ise geliflmifl
endüstriyel toplumlar›n kal›p de¤iflkenleridir.
Kal›p de¤iflkenler A
Kal›p de¤iflkenler B
Verilme
Kazanma
Kiflinin hangi aile içinde do¤du¤una ba¤l› olarak
verilmifl statüler vard›r.
Statü, kiflinin çal›flmas›na ba¤l› olarak
kazan›lm›flt›r.
Yayg›nl›k
Belirlilik
Anne çocuk iliflkisinde oldu¤u gibi insanlar
birbirleriyle birden fazla ihtiyac›n›n karfl›lanmas›
için iliflki kurarlar.
‹nsanlar al›c› sat›c› iliflkisinde oldu¤u gibi belirli ihtiyaçlar› için iliflkide bulunurlar.
Özgüllük
Evrensellik
Bireyler farkl› kiflilere farkl› davran›rlar.
Bireyler herkese evrensel kriterlere göre
davran›rlar.
Duygusall›k
Duygusal Yans›zl›k
‹nsanlar arzular›n›n hemen tatmin edilmesi için
harekete geçerler.
Gelecekte bir ev sahibi olabilmek için bankada para biriktirilmesi gibi arzular
ertelenmifltir.
Kollektif Yönelim
Bireysel Yönelim
‹nsanlar dâhil olduklar› toplumsal gruplar›n ç›karlar›n› kendi bireysel ç›karlar›ndan üstün tutarlar.
‹nsanlar kendi bireysel ç›karlar›n› grubun ç›karlar›ndan önde tutarlar.
39
Toplumsal de¤iflmeyi
toplumsal evrim olarak ele
alan Parsons günümüzün
karmafl›k ulus devletlerinin
ortaya ç›k›fl›nda bu
toplumlar›n artan uyum
kapasitelerinin önemini
vurgulamaktad›r.
Tablo 2.1
Parson’›n Kal›p
De¤iflkenleri
Kaynak:
(Haralambos ve
Holborn, 1995: 875).
Parsons toplumsal de¤iflmeyi B grubu kal›p de¤iflkenlere do¤ru bir de¤iflim olarak ele al›r. Bu kal›p de¤iflkenler daha sonra Modernleflme Okulu içinde de geleneksel ve modern toplumlar› tan›mlamak ve aralar›ndaki farkl›l›klar› aç›klamak
için kullan›lm›flt›r.
Modernleflme Okulu
Modernleflme Okulunun temel ç›k›fl noktas› öncelikle geleneksel ve modern toplumlar›n aralar›ndaki farkl›l›klar› aç›klamakt›r. Daha sonra geleneksel toplumdan
modern topluma geçiflin nas›l gerçekleflebilece¤i üzerine odaklan›r.
Modernleflme Okulu ikili
toplum modelini kullanarak
geleneksel ve modern
toplum aras›ndaki farklar›
ortaya koymaya çal›fl›r.
40
Hozelitz geleneksel
toplumlar›n
modernleflebilmesi ve bu
toplumlarda ekonomik
büyümenin sa¤lanabilmesi
için modern fikirlere sahip
giriflimcilerin önemini
vurgulam›flt›r.
Sosyoloji-I
‹fllevselci kuramdan beslenen Modernleflme Okuluna göre modern toplum yap›sal olarak en üst düzeyde uzmanlaflmay› ve farkl›laflmay› gerçeklefltirmifltir. Rasyonellik toplumun her alan›na yay›lm›flt›r. ‹fl ve ekonomik faaliyetlerde uzmanlaflma, geniflleyen bir pazar, kentleflme, toplumsal hareketlilik ekonomik alanda modernleflme göstergeleri olarak s›ralanmaktad›r. Politik alanda ise modernleflme geleneksel elitlerin zay›flamas› ve demokrasinin yayg›nlaflmas› ile görünür olmaktad›r. Son olarak kültürel alanda kültür ve de¤erler sisteminde ortaya ç›kan farkl›laflma, laiklik, yayg›n e¤itim moderleflmenin özellikleri aras›nda s›ralanmaktad›r. Bunlara ek olarak modern iletiflimin, medya ve tüketim kültürünün yayg›nlaflmas›n›n
önemi de vurgulanmaktad›r.
T. Parsons’›n toplumsal eylem kal›plar›n› kullanan Modernleflme Okulu kuramc›lar›ndan Bert F. Hozelitz (1913-1995) buradan yola ç›karak modern toplum ve
geleneksel toplum aras›ndaki farkl›l›klar› flu flekilde s›ralam›flt›r (Peet, 1991). Geleneksel toplumlarda ekonomik rollerin ve kaynaklar›n da¤›l›m›nda özgüllük belirleyici iken modern toplumlarda bu da¤›l›m evrensel kriterlere göre yap›lmaktad›r.
Modern toplumlar›n bireysel baflar›ya önem verilir çünkü kazan›lm›fl statü hakimdir. Oysa geleneksel toplumlarda akrabal›k iliflkilerinin hakim olmas› nedeniyle
verilmifl statü hakimdir. Modern toplumlarda geleneksel toplumlar›n tersine geliflmifl bir iflbölümü ve rollerde uzmanlaflma vard›r. Geleneksel toplumlarda elitler
kendi bireysel ç›karlar›n› önde tutar. Modern toplumlarda ise toplum ç›karlar› öndedir. Modern toplumlarda varolan geliflmifl iflbölümü, verimlili¤in ve ekonomik
geliflmenin art›fl›n› sa¤lamaktad›r. Hozelitz geleneksel toplumlar›n modernleflebilmesi ve bu toplumlarda ekonomik büyümenin sa¤lanabilmesi için modern fikirlere sahip giriflimcilerin önemini vurgulam›flt›r.
Modernleflme Okulunun en çok bilinen kuramc›s› olan Walt W. Rostow (19162003) 1960 y›l›nda yazd›¤› ‹ktisadi Geliflmenin Merhaleleri adl› kitab›nda modern
toplumlar›n ekomik geliflme ve büyüme aflamalar›n› s›ralam›flt›r. Bu aflamalar
• Geleneksel Toplum: Bu toplumlar›n ekonomik faaliyetleri ve üretimleri s›n›rl›d›r çünkü teknolojileri geliflmemifltir. Tar›msal üretim yaparlar. Hiyerarflik
bir toplumsal yap›lar› vard›r, toplumsal hareketlilik azd›r. Yerel elitler, toprak sahipleri politik gücü elinde bulundurur. Gelenekler ve kadercilik anlay›fl› toplumsal yap›da belirleyicidir.
• Ekonomik Kalk›nman›n Ön Koflullar›: Bat› Avrupa, 17. yüzy›l›n sonlar›nda
18. yüzy›l›n bafl›nda bu aflamaya gelmifltir. ‹lerlemenin bafllad›¤› aflama olarak da ele al›nabilir. Modern bilimde yaflanan geliflmelerin endüstri ve tar›mda kullan›lmaya bafllanmas› ve uluslararas› yay›lmac›l›k ilerlemeyi tetikleyen
koflullar› yaratm›flt›r. Ticaret olanaklar› genifllemeye, yat›r›mlar artmaya bafllam›fl; bankalar ortaya ç›km›flt›r.
• Kalk›fl: Bu aflama büyümenin önündeki bütün engeller afl›ld›¤› zaman bafllar. Ekonomik geliflmenin en önemli aflamas›d›r. Endüstride yeni alanlar ortaya ç›kar. Ulusal gelirin %10’u yat›r›mlara ayr›l›r. Kent merkezli endüstriyel
faaliyetler artar ve giriflimci s›n›f yayg›nlaflmaya bafllar. 20 y›l içinde ekonomik büyüme sa¤lanm›fl olur, toplumsal ve siyasal yap› dönüflür.
• Olgunlaflma E¤ilimi: Kalk›fl aflamas›ndan yaklafl›k 60 y›l sonra bu aflamaya
gelinir. Modern teknoloji, ekonominin bütün alanlar›nda kullan›lmaya bafllam›flt›r. Ulusal gelirin %10-20’si gibi bir oran yat›r›mlara ayr›lmaya bafllam›flt›r.
• Yayg›n Tüketim Safhas›: Bu aflamaya ilk gelen ülke Amerika Birleflik Devletleri’dir. Endüstrinin di¤er alanlar›n›n yan› s›ra hizmet sektörü geliflmeye
bafllar. Reel ücretlerin art›fl› ve refah devleti politikalar›, sosyal güvenli¤e ayr›lan kaynaklar›n art›fl› insanlar› tüketime yöneltir.
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
Rostow evrensel aflamalar olarak s›ralad›¤› bu aflamalar› ayn› zamanda geleneksel ve modern toplumlar aras›ndaki aflamalar olarak da ele almaktad›r. Co¤rafi olarak modernleflme Avrupa’da bafllay›p Amerika Birleflik Devletleri ve Japonya ile
devam etmifltir. En önemli aflamalardan olan kalk›fl aflamas›n› ilk gerçeklefltiren ülke ‹ngiltere olmufltur. Çünkü ‹ngiltere’nin co¤rafi koflullar›, ticaret olanaklar›, toplumsal ve politik yap›s› buna çok uygundur. Rostow’a göre di¤er ülkelerde bu durum içsel olarak gerçekleflemiyorsa geliflmifl toplumlar›n müdahelesiyle d›flsal olarak gerçekleflebilir.
Modernleflme Okulu tek yönlü ve düzenli, aflamal› evrimsel de¤iflme modeline
dayand›¤› için elefltirilmektedir. Önce Bat› Avrupa daha sonra da Amerika Birleflik
Devletleri’nin geldi¤i aflama modernleflmenin en ideal aflamas› olarak kabul edilmifltir. Buradan yola ç›karak aralar›ndaki farkl›l›klara bak›lmaks›z›n azgeliflmifl ülkeler ya da Üçüncü Dünya ülkeleri geleneksel toplum kategorisinde ele al›nm›flt›r.
Geleneksel toplumlar›n geliflememeleri dolay›s›yla modernleflememelerinin nedeni olarak sadece o toplumlar›n içsel özelliklerinin gösterilmesi nedeniyle bütüncül
bir analiz yap›lamam›flt›r. Ayr›ca geleneksel toplumlara nas›l modernleflecekleri
konusunda yard›m etmenin asl›nda bu toplumlara yap›lan müdaheleyi meflrulaflt›rd›¤› iddia edilmektedir.
41
Rostow’a göre geleneksel
toplumlar kendi kendilerine
modernleflmeyi
gerçeklefltiremiyorlarsa
geliflmifl toplumlar›n
müdahalesiyle
modernleflebilirler.
Max Weber
Max Weber (1864-1920) toplumsal de¤iflme süreci ile ilgili hem evrimci/ifllevselci
kuramc›lardan hem de Marksist kuramc›lardan farkl› bir yerde durmaktad›r. Weber
toplumsal de¤iflmenin çeflitli oldu¤unu, bu nedenle tek bir süreç ya da faktörle
toplumsal de¤iflmenin aç›klanamayaca¤›n› iddia eder. Toplumlar›n içinde yaflad›klar› çevreye uyumu ya da ekonomik faktörler kadar yönetim biçimi, ideoloji gibi
faktörlerde toplumsal de¤iflmeyi etkilemektedir.
Sosyolojik analizde toplumsal eylemi öne ç›karan Weber dört toplumsal eylem
tipinden bahseder. Bunlar geleneksel eylem, duygusal eylem, mutlak bir de¤ere
yönelik ussal/ak›lc› eylem ve amaca yönelik ussal/ak›lc› eylemdir.
• Geleneksel eylem: Al›flkanl›klar ve gelenekler taraf›ndan yönlendirilen ve sonuçlar› da gelene¤in bir parças› olan eylemlerdir.
• Duygusal eylem: Duygular›n etkisinde gerçeklefltirilen ve hem amaçlar›n hem
de bu amaca ulaflmak için kullan›lan araçlar›n duygusal oldu¤u eylemlerdir.
• Mutlak bir de¤ere yönelik ussal/ak›lc› eylem: Din, ahlak gibi de¤erler taraf›ndan yönlendirilen bir baflka deyiflle amaçlar›n din ahlak gibi de¤erler taraf›ndan belirlendi¤i, inanca dayanarak yap›lan eylemlerdir. Bu eylem tipinde
amaca ulaflmak için kullan›lan yöntemler rasyonel olarak seçilir.
• Amaca yönelik ussal/ak›lc› eylem: Rasyonel bir flekilde belirlenmifl bir amaca ulaflmak için rasyonel yöntemlerin kullan›ld›¤› eylemlerdir.
Yukar›da s›ralanan eylem tipleri aras›nda üçüncü eylem tipi olan mutlak bir de¤ere yönelik ussal/ak›lc› eylem Weber için ayr›ca bir önem tafl›maktad›r. Weber’e
göre belirli bir inanç sistemi çerçevesinde gerçeklefltirilen bir toplumsal eylem
ekonomik düzeyde bir de¤iflime yol açm›flt›r. Weber, bu eylem tipini kullanarak
Protestan ahlak› ile kapitalizmin ortaya ç›k›fl› aras›nda bir nedensel iliflki kurmufltur. Protestanl›k insanlar› tüketimlerini s›n›rland›rmaya, lüks tüketimden kaç›nmaya ve servetlerini art›rmaya yöneltmifltir. Biriktirilen ama harcanmayan ve sürekli
yeniden yat›r›m için kullan›lan bu birikim ise kapitalizm için gerekli olan sermaye
birikim sürecinin temelini oluflturmufltur. Böylelikle Weber, belirli bir inan›fltan
kaynakl› toplumsal eylemi anlay›p yorumlamaya çal›flarak kapitalizm neden belirli bir co¤rafyada yani Avrupa’da ortaya ç›kt›, bu ne zaman oldu, neden baflka co¤rafyalarda görülmedi sorular›na cevap bulmaya çal›flm›flt›r.
Weber toplumsal de¤iflmenin
çeflitli oldu¤unu bu nedenle
tek bir süreç ya da faktörle
toplumsal de¤iflmenin
aç›klanamayaca¤›n› iddia
eder.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
42
Sosyoloji-I
S O R U
D ‹ K K A TAhlak› ve Kapitalizmin Ruhu kitab›n› okuyabilirsiniz.
Weber’in Protestan
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
Weber’in
toplumsal
de¤iflme anlay›fl›nda bir di¤er önemli kavram otoritedir.
SIRA
S‹ZDE
Otorite geleneksel, karizmatik, yasal/ussal olmak üzere üç gruba ayr›l›r. Geleneksel otorite kayna¤›n› geleneklerin oluflturdu¤u ve iktidar› elinde bulunduranlar›n
meflruluklar›n›n
gelene¤e dayal› oldu¤u toplumlarda görülen otorite tipidir. YaAMAÇLARIMIZ
sal/ussal otorite meflrulu¤unu yasalardan alan otorite tipidir ve modern toplumlarda görülür. Karizmatik otorite ise ekonomik kriz, savafl gibi rasyonelleflme süreciK ‹ durumlarda
T A P
nin sars›ld›¤›
ortaya ç›kan otorite tipidir. Karizmatik otorite bir lidere
sonsuz, s›n›rs›z sadakat temeline dayan›r. Bu liderler hitap ettikleri kitleleri harekete geçirecek güce sahiptirler. Peygamberler, askerî ve siyasi kahramanlar karizmatik otoriteye
gösterilebilir. Weber’in toplumsal de¤iflme kuram› üç tür
T E Lörnek
E V ‹ Z Y Oolarak
N
yetke aras›nda bir dalgalanma oldu¤u görüflüne dayan›r.
Weber için bir di¤er önemli kavram rasyonelleflmedir. Weber’e göre rasyonelleflme modern dünyadaki en büyük dönüfltürücü güçtür ve toplumsal hayat gide‹NTERNET
rek rasyonelleflmektedir.
Rasyonelleflme toplumsal yaflam›n bütün alanlar›nda
araçlar ve amaçlar›n rasyonel olarak kavranmas› ve tasarlanmas› süreci olarak aç›klan›r (Berger ve Berger, 1975: 339). Buna göre toplumlarda rasyonelli¤in, rasyonelleflmenin yay›lmas›n›n kurumsal göstergesi bürokrasidir. Rasyonelleflme gelene¤in
karfl›t›d›r, varolan kurumsal düzeni bozar ve y›kar, uzun zamand›r varl›¤›n› sürdüren toplumsal hayat›n kal›plar›n› kökten ve beklenmedik bir biçimde de¤ifltirir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Weber’e göre rasyonelleflme
gelene¤in karfl›t›d›r, varolan
kurumsal düzeni bozar ve
‹ N T Euzun
R N Ezamand›r
T
y›kar,
varl›¤›n› sürdüren toplumsal
hayat›n kal›plar›n› kökten ve
beklenmedik bir biçimde
de¤ifltirir.
Karl Marx
Marx, toplumlar›n
de¤iflimine neden olarak
ekonomik alandaki temel
çeliflkileri gösterir. Bu temel
çeliflkiler s›n›f çat›flmalar›na
neden olmakta bunun
sonucunda da devrimsel
de¤iflimler ortaya ç›kmakta,
bir üretim biçiminden baflka
bir üretim biçimine geçifl
yaflanmaktad›r.
Karl Marx’a (1818-1883) göre toplumsal de¤iflme, üretim sistemlerinde meydana
gelen geliflmelerle birlikte insanlar›n maddi dünyay› kontrolleri alt›na almas› ve
kendi amaçlar› için kullanmas›d›r. Toplumsal de¤iflme evrimci kuramc›lar›n iddia
etti¤i gibi yavafl de¤ildir tersine devrimci niteliktedir ve s›n›flar aras›ndaki mücadeleden kaynaklan›r.
Marx toplumlar›n de¤iflimine neden olarak ekonomik alandaki temel çeliflkileri gösterir. Bu temel çeliflkiler s›n›f çat›flmalar›na neden olmakta bunun sonucunda
da devrimsel de¤iflimler ortaya ç›kmakta, bir üretim biçiminden baflka bir üretim
biçimine geçifl yaflanmaktad›r.
Marx toplumu ve toplumlar›n geçirdi¤i de¤iflim ve dönüflümleri incelerken üretim biçimi kavram›na odaklan›r. Buna göre bir toplumda hakim olan üretim biçimi
bize o toplumdaki mülkiyet iliflkilerini; üretimin hangi koflullarda ve hangi araçlar
kullan›larak yap›ld›¤›n›; son olarak da toplumsal üretim iliflkilerini gösterir.
Üretim güçleri üretimde kullan›lan emek yani iflgücü ve üretim araçlar› olarak
aç›klanabilir. Marx’a göre toplumsal de¤iflmeye öncülük eden fley, üretim güçleri
dedi¤i alanda meydana gelen yeniliklerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 11).
Üretim güçlerinde ortaya ç›kan bu yenilikler sonucunda üretim güçleri ile eski
üretim iliflkileri aras›nda uyumsuzluk, çeliflki yaflan›r. Marx feodalizmden kapitalizme geçifl sürecini bu çeliflki ile aç›klar. Yeni kapitalist üretim güçleri ile eski
feodal üretim iliflkileri aras›nda bir çeliflki ortaya ç›km›flt›r. Fedalizmdeki lord ve
serf aras›ndaki iliflki biçimi yeni üretim güçleri ile uyuflmamaktad›r. Çünkü kapitalist üretim iliflkileri ücretli eme¤e yani topra¤a ba¤l› olmayan, co¤rafi olarak hareket edebilen ve hayat›n› sürdürebilmek için sadece ald›¤› ücrete ba¤›ml› olan
bir iflgücüne dayanmaktad›r. Yeni üretim araçlar› belirli bir geliflmifllik seviyesine
ulaflt›¤›nda eski üretim iliflkileri tamamen y›k›lm›flt›r. Böylece yeni üretim güçleri
ile birlikte yeni toplumsal üretim iliflkileri ve yeni bir siyasal yap› ortaya ç›km›flt›r.
43
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
Ulus-devlet biçiminde ortaya ç›kan yeni siyasal yap› özgürlük ve eflitlik gibi de¤erlere dayanmaktad›r.
Marx, kapitalist üretim biçiminde eskisinden farkl› olsa da çeliflki ve çat›flmalar›n devam etti¤ini belirtir. Kapitalist üretim biçimi, üretim araçlar›n›n özel mülkiyetine, sermaye birikimine, imalat sanayiine, fabrika tipi üretime ve ücretli emek sistemine dayanmaktad›r. Bu üretim biçimi üretim araçlar›n›n mülkiyetine sahip zenSIRA S‹ZDE
gin az›nl›k olan burjuvazi ile yaln›zca ücretli eme¤e sahip olan yoksul ço¤unluk
olan proletarya aras›nda bir uçurum yarat›r (Giddens, 1993: 625-626). Kapitalizm
gelifltikçe burjuvazi ve proleterya aras›ndaki bu uçurum derinleflecek,
D Ü fi Ü N E L ‹ Mkutuplaflma
artacakt›r. Proleteryan›n kendi için s›n›f oldu¤unun fark›na varmas› ile s›n›f savafl›
bafllayacak ve sonunda özel mülkiyetin olmad›¤› s›n›fs›z toplum diye tan›mlad›¤›
S O R U
komünist topluma geçilecektir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Devrim ile ilgili filmlerde örnek olarak Sergei Eisenstein’›n yönetti¤i 1925
“PotemD ‹ K K Ayap›m›
T
kin Z›rhl›s›” filmini izleyebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Marksist yaklafl›m içindeki emperyalizm tart›flmalar›n› araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE
Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram›AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ba¤›ml›l›k Okulu
D‹KKAT
N N
1
Ba¤›ml›l›k Okulu 1960’lar›n sonuna do¤ru Üçüncü Dünya’da Kyaflanan
S‹ OTR AU P azgeliflmifllik durumunu aç›klamak için gelifltirilmifl bir yaklafl›md›r. Temel olarak Modernleflme Okulu ve geliflme teorisinin Üçüncü Dünya hakk›ndaki tezlerini elefltirmifl ve
D‹KKAT
T E Lbu
E V ‹ yaklafl›mlar
ZYON
yeni bir bak›fl aç›s› gelifltirmifltir. Daha önce de bahsedildi¤i gibi
geleneksel yap›, modern giriflimci kültürün geliflmemesi; beceri ve teknoloji eksikliSIRA S‹ZDE
¤i gibi daha çok içsel faktörler diyebilece¤imiz faktörlerle Üçüncü
Dünya’da yaflanan azgeliflmifllik durumunu aç›klam›fllard›r.
‹NTERNET
Ba¤›ml›l›k Okuluna göre Üçüncü Dünya’da yaflanan azgeliflmifllik durumunun
AMAÇLARIMIZ
ve yoksullu¤un nedeni “Bat›l› uluslar›n onlar› bilinçli olarak azgeliflmifl hâlde b›rakmalar›d›r” (Slattery, 2010: 154). Bat›n›n zengin devletleri ile Üçüncü Dünya’n›n
yoksul devletleri aras›ndaki iliflki sömürü ve ba¤›ml›l›¤a dayanmaktad›r.
Bu sömüK ‹ T A P
rü ve ba¤›ml›l›k iliflkisi Afrika, Asya ve Latin Amerika k›talar›n›n sömürge hâline
getirildi¤i 16. yy. da bafllam›flt›r.
Ba¤›ml›l›k Okulu kuramc›lar›ndan Andre Gunder Frank (1929-2005) ba¤›ml›l›k
TELEV‹ZYON
kuram›n› aç›klarken ikili toplum modelini kullanm›flt›r. Bat›n›n zengin, sömürgeci
devletleri ‘metropol’ ülkeler, Üçüncü Dünya’n›n yoksul ülkeleri ise ‘uydu’ ülkelerdir. Sömürgecili¤in bafllad›¤› dönemden itibaren metropol ülkeler hammade ve
‹ N Tuydu
E R N E Tülkeler metucuz iflgücünü uydu ülkelerden sa¤lam›fllard›r. Bunun yan› s›ra
ropol ülkelerde üretilen ürünler için yeni bir pazar oluflturmufltur. Sömürgecilikle
bafllayan bu ba¤›ml›l›k iliflkisi daha sonraki dönemlerde ticaret ile devam ettirilmifltir. Bütün bunlar›n sonucunda uydu ülkelerde ne tür ekonomik faaliyetlerde bulunulaca¤›, ne üretilece¤i konusunda metropol ülkeler belirleyici olmufltur. Bu durum
ise uydu ülkelerin ya da Üçüncü Dünya ekonomilerinin geliflememesine neden olmufltur. Frank azgeliflmifl ülkelerdeki varolan ekonomik, politik, toplumsal, kültürel
kurumlar ve iliflkilerin kapitalizmin bir sonucu oldu¤unu belirtir (Peet, 1991).
Frank, metropol ve uydu ülkeler aras›ndaki ba¤›ml›l›k iliflkisini flöyle aç›klar:
Metropol ülkeler, uydu ülkelerde üretilen ekonomik art›¤a el koyar. Bu el koyma
sürecinde komprodor diye adland›rd›¤› Üçüncü Dünya’n›n yönetici elit s›n›f› met-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹O TR AU P
Ba¤›ml›l›k OkuluS 1960’lar›n
sonuna do¤ru Üçüncü
Dünya’da yaflanan
azgeliflmifllik durumunu
D‹KKAT
T Egelifltirilmifl
LEV‹ZYON
aç›klamak için
bir yaklafl›md›r.
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Ba¤›ml›l›k Okuluna
göre
AMAÇLARIMIZ
Üçüncü Dünya’da yaflanan
azgeliflmifllik durumunun ve
yoksullu¤un nedeni “Bat›l›
uluslar›n onlar›
K bilinçli
‹ T A P
olarak azgeliflmifl hâlde
b›rakmalar›d›r” (Slattery,
2010: 154).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
44
Sosyoloji-I
Ba¤›ml›l›k Okulu
kuramc›lar›ndan Samir
Amin’e (1931- ) göre dünya
ekonomik sistemi merkez ve
çevre olmak üzere iki
sistemden oluflmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ropol ülkeleri destekler. Ekonomik art›¤›na el konulan uydu ülkeler gittikçe yoksullafl›rken metropol ülkeler daha da zenginleflir. Ba¤›ml›l›k iliflkisi devam etti¤i sürece de bu durum devam eder ve uydu ülkeler asla geliflemezler. Dünya kapitalist
sistemi içinde uydu ülkeler kendi kendilerine güçlenip bu ba¤›ml›l›k iliflkisinden
kurtulamazlar. Ancak savafl ve ekonomik buhran dönemlerinde metropol ülkelerin zay›f olu¤u durumlarda ba¤›ml›l›k iliflkisinden kurtulmak mümkün olabilir.
Günümüzde sömürgecilik zay›flamas›na ra¤men Frank’a göre bu ba¤›ml›l›k
iliflkisi hâlâ devam etmektedir. Uydu ülkelerdeki en dinamik sektörlerin mülkiyeti çok uluslu flirketlere aittir ve bu flirketler üretim alan›n› kontrolleri alt›nda
tutmaktad›rlar.
Ba¤›ml›l›k Okulu kuramc›lar›ndan Samir Amin (1931- ) dünya ekonomik sisteminin merkez ve çevre olarak iki sistemden olufltu¤unu belirtir.
Merkez sistemler özmerkezli yani kendi sermaye birikim sürecini gerçeklefltirebilen, üretim ve ekonomi alanlar›nda belirleyici olan sistemlerdir. Hem sermaye
mallar›n› hem de tüketim mallar›n› kendileri üretirler. Merkez sistemlerde toplumsal s›n›flar aras›ndaki eflitsizlik çevre sistemlerde oldu¤u kadar keskin de¤ildir. Çevre sistemlerde ise ekonomik alan ve üretim alan› merkez sistemlerin ihtiyac›na göre biçimlendirilmektedir. Çevre sistemlerde üretilen art›¤a merkez sistemler taraf›ndan el konulur. Çevre sistemlerde çarp›k ya da bozuk geliflme yaflanmaktad›r. Çünkü ne üreteceklerine, nas›l üreteceklerine kendileri karar verememektedirler. Ayr›ca ürettikleri art›¤a el konuldu¤u için kendi sermaye birikimlerini gerçeklefltirememektedirler. Bu çarp›k geliflme nedeniyle çevre sistemlerde s›n›flar aras›ndaki eflitsizlik çok fazlad›r. Çevre sistemlerin bu durumdan kurtulabilmesi öncelikle merkez
sistemle olan ba¤›ml›l›k iliflkisini koparmalar›na, daha sonra ise çevreden bafllayan
hareketlerle bütün dünya sisteminin yani kapitalizmin y›k›lmas›na ba¤l›d›r.
Ba¤›ml›l›k Okulu, farkl› noktalardan elefltirilmektedir. Öncelikle Üçüncü Dünya’da geliflmenin mümkün olmad›¤›n› iddia etmeleri elefltirilmifl ve geliflmenin
mümkün oldu¤u gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. 1970’lerde Brezilya ve Meksika’da yaflanan ekonomik geliflme buna örnek olarak gösterilmektedir. Fakat bahsedilen ülkelerde 1980’lerde ciddi bir kriz yaflanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Ba¤›ml›l›k
Okulu Marksist kuramc›lar taraf›ndan da elefltirilmifltir. Ernesto Laclau’ya (1935- ) göre (Ersoy, 1992) Ba¤›ml›l›k Okulu sadece uyduda üretilen ekonomik art›¤a DelÜ fikoyma
Ü N E L ‹ M süreçlerine odaklanm›flt›r.Ba¤›ml›l›k Okulu, uydu ülkelerin ya
da Üçüncü Dünya ülkelerinin üretim biçimlerini (feodalizmden kapitalizme geçifl
süreçleri) ve üretim iliflkilerini (s›n›f yap›s›) analizlerine dahil etmedikleri için büS O R U
tüncül bir analiz gelifltirememifltir.
AzgeliflmifllikD ve
iliflkisi üzerine 1964 yap›m› ‘Karanl›kta Uyananlar’ filmini iz‹ K Kba¤›ml›l›k
AT
leyebilirsiniz. Filmin yönetmeni Ertem Göreç, senaryo yazar› ise Vedat Türkali’dir.
N N
SIRA S‹ZDE
Dünya Sistem Kuram›
Immanuel Wallerstein (1930- ), toplumsal de¤iflmeyi bir bütün olarak dünya sistemi içinde AMAÇLARIMIZ
ele al›r. Wallerstein’›n gelifltirdi¤i dünya sistemi kuram› kapitalizmin küresel düzeyde örgütlenmesi ve yay›lmas›n›n analizine dayanmaktad›r. Tarihsel olarak kapitalizmin geliflmesine odaklanan Wallerstein 16. yy.’da Bat› Avrupa’da ortaK ‹ T A P sermaye birikim aray›fllar› nedeniyle o tarihten itibaren süya ç›kan kapitalizmin
rekli dünya çap›nda yay›ld›¤›n› belirtmektedir. Kapitalizm bu yay›lma sürecinde bir
dünya ekonomisi yaratm›flt›r. Kapitalist dünya ekonomisi merkez, çevre ve yar›
ELEV‹ZYON
çevreden Toluflmaktad›r.
Küreselleflme sürecinde, günümüzde de varl›¤›n› sürdüren
‹NTERNET
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
bu kapitalist dünya ekonomisi sürekli kâr elde edilmesini ve sermaye birkimini
sa¤lamaktad›r.
Wallerstein, kapitalist dünya ekonomisini oluflturan merkez, çevre ve yar› çevre aras›nda küresel düzeyde hiyerarflik bir iflbölümü ve ekonomik uzmanlaflma oldu¤unu belirtir.
Merkez politik ve ekonomik üstünlü¤e sahiptir ve dünya zenginli¤inin büyük
bir k›sm›n› kontrol eder. Amerika Birleflik Devletleri, Japonya, Kanada gibi endüstrileflmifl ulus devletler günümüzde merkez konumdad›r.
Çevre yoksul ve gerikalm›flt›r çünkü ekonomik ve politik olarak merkeze ba¤›ml›d›r. Çevre üretti¤i kâr› kendisi kullanamamaktad›r ve hiyerarflik iflbölümü gere¤i sadece ham madde ihraç edebilmektedir. Afrika, Karayipler, Orta Amerika ve
di¤er üçüncü dünya ülkeleri günümüzde çevre konumundad›rlar.
Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda yer al›r; ekonomik ve politik olarak çevreden daha güçlüdür, merkezden ise daha zay›ft›r. Yar› çevre, kapitalist dünya
ekonomisinde merkez ve çevre aras›nda tampon görevi görür. Çevrenin merkeze
karfl› gelifltirebilece¤i politik hareketlere karfl› tampon görevi yerine getirir ve böylece dünya sisteminde kutuplaflman›n önüne geçilmifl olur. Do¤u Avrupa, Meksika ve Güney Amerika’n›n baz› ülkeleri günümüzde yar› çevre konumundad›rlar.
Özetle dünya sistemi kuram› “kapitalizmin ulusal temelden ziyade art›k küresel
çapta örgütlenmifl oldu¤u, egemen olan merkezdeki bölgelerin ileri sanayi sistemlerini gelifltirip periferi (çevre) ülkelerinin hammaddelerini sömürdü¤ü, modern
dünyan›n uluslararas› bir ekonomik düzen ve de¤iflik siyasal sistemlerle kök sald›¤›, oysa pre-modern imparatorluklar›n bunun tam z›tt› bir modele göre kurulduklar›” n› (Marshall, 1999: 168-169) iddia etmektedir.
Wallerstein’›n içinde yaflad›¤›m›z küreselleflme sürecine dair tart›flmalar içinde
dünya sistemi kuram› ile yer almaktad›r. Wallerstein’›n küreselleflme sürecine dair
düflüncelerine bir sonraki bölümde yer verilecektir.
KÜRESELLEfiME
N
A M A Ç
4
Küreselleflmenin özelliklerini s›ralayabilmek.
Marshall McLuhan (1911-1980) 1960’larda gelifltirdi¤i “küresel köy” kavram› ile kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› ile insanlar aras›ndaki etkileflimin artaca¤›n›;
dünyan›n t›pk› bir köy gibi küçük bir topluluk olaca¤›n› iddia etmifltir. Günümüzde özellikle elektronik iletiflimin geliflmesi ve yayg›nlaflmas› McLuhan’›n iddialar›n› do¤rular niteliktedir. Elektronik teknolojisindeki h›zl› ilerleme ve bu ilerlemenin
iletiflim alan›na yans›mas›; ‹nternet’e ba¤lanma h›z›n›n ve kullan›m›n›n bir on y›l
öncesine göre ciddi bir flekilde artmas› sonucu ‹nternet’in hayat›n her alan›nda
vazgeçilmez bir konuma sahip olmas› bu geliflmelere örnek olarak verilebilir. Geliflen teknoloji ile art›k cep telefonlar›ndan ‹nternet’e ba¤lan›labilmektedir. Bu geliflme ile günümüzde 2.2 milyar olan ‹nternet kullan›c›lar›n›n 2016 y›l›nda 3 milyara ulaflaca¤› tahmin edilmektedir.
45
Wallerstein’a göre kapitalist
dünya ekonomisini oluflturan
merkez, çevre ve yar› çevre
aras›nda küresel düzeyde
hiyerarflik bir iflbölümü ve
ekonomik uzmanlaflma
vard›r.
Dünya sistemi kuram›
“kapitalizmin ulusal
temelden ziyade art›k
küresel çapta örgütlenmifl
oldu¤u, egemen olan
merkezdeki bölgelerin ileri
sanayi sistemlerini gelifltirip
periferi (çevre) ülkelerinin
hammaddelerini sömürdü¤ü,
modern dünyan›n
uluslararas› bir ekonomik
düzen ve de¤iflik siyasal
sistemlerle kök sald›¤›, oysa
pre-modern
imparatorluklar›n bunun
tam z›tt› bir modele göre
kurulduklar›” n› (Marshall,
1999: 168-169) iddia
etmektedir.
46
Sosyoloji-I
fiekil 2.1
Küreselleflme
Kaynak: http://politikaakademisi.org/?p=387
George Ritzer (1940- ) ‘McDonaldlaflma’ kavram› ile fast-food ya da haz›r yiyeSIRA temel
S‹ZDE ilkelerin toplumun di¤er alanlar›na yay›lmas›ndan söz etmekcek alan›ndaki
tedir. Ayn› zamanda ‘McDonaldlaflma’ yaln›zca belirli bir yiyecek türünün yani
hamburgerin yay›lmas› anlam›na gelmemektedir; hamburgerle birlikte belirli bir
D Ü fi Ü N E L ‹ M
yaflam biçimin küresel düzeyde yay›lmas›d›r. Hamburger ve Coca Cola’n›n küresel
düzeyde tüketilmesi ve belirli bir tüketim biçimi, yaflam tarz› sunmas› Ritzer’i do¤S O R U
rular görünmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Tüketim toplumu
D ‹ K K ve
A T yaflam biçimi aras›ndaki iliflkiyi daha iyi kavrayabilmek için 2009 yap›m› Derrick Porte’nin yönetti¤i “Örnek Aile-The Joneses” filmini izleyebilirsiniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Öte yandan bütün dünyada hakim olan küresel bir ekonomiden de bahsetmek
mümkündür. Bir ülkede yaflanan ekonomik krizin etkileri küresel düzeyde gözlenebilmektedir.
Küresel ekonomi politikalar› sonucunda gelir da¤›l›m› aras›ndaki
AMAÇLARIMIZ
fark gün geçtikçe artmaktad›r. Dünya nüfusunun %25’i toplam servetin %80’nine
sahiptir. Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› taraf›ndan haz›rlanan Biny›l Kalk›nma Hedefleri
K ‹ 2011
T A PY›l› Raporu’nda tüm dünyada her befl iflçiden birinin ve ailesinin afl›r› yoksulluk içinde yaflad›¤› belirtilmektedir. Yine ayn› raporda dünyada aç
kalan insanlar›n oran› %16 d›r.
TELEV‹ZYON
2
Küreselleflme
ve S‹ZDE
yoksulluk iliflkisini araflt›r›n›z.
SIRA
Sosyal bilimlerde küreselleflmeye dair tek bir tan›m bulmak oldukça zordur.
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
Küreselleflme
sürecini iyimser ve kötümser olarak ele alan sosyalbilimciler vard›r.
‹yimser olanlar liberal ço¤ulcu bir bak›fl aç›s›yla daha eflitlikçi ve küresel bir topluma do¤ru ilerledi¤imizi
iddia etmektedirler. Kötümser olanlar ise Marksist bak›fl
S O R U
aç›s›yla kapitalizmin geldi¤i aflaman›n dünya için bir tehdit oluflturdu¤unu Bat›l›
kapitalist toplumlar›n küresel düzeyde hâkimiyetlerinin artt›¤›n› vurgulamaktad›rD‹KKAT
lar (O’Donnell 2001 aktaran Slattery, 2010:419).
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
47
fiekil 2.2
Roland Robertson (1938- ) küreselleflmeyi
toplumsal ve kültürel süreçlerin iflleyifline göre
Küreselleflme
ele alm›flt›r. Yerel ve küresel olan sürekli etkiörne¤i: Küresel bir
fast-food
leflim hâlindedir ve birbirlerini dönüfltürmektemarkas›n›n yerel
dirler. Yerel olan›n küreselleflmesi, küresel olatatlarla geçirdi¤i
n›n yerelleflmesi sonucunda melez bir yap› ordönüflüm
taya ç›kmaktad›r. Bu melez yap› sonucunda
ortaya ç›kan ise ne yereldir ne de küreseldir.
Bu nedenle Robertson, yerel ve küresel olan›n
etkilefliminden ortaya ç›kan durumu ‘küyerelleflme’ olarak adland›rmaktad›r.
Roland Robertson’a göre karmafl›k görünen
bu küreselleflme süreci 15. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. Robertson küreselleflmenin tarihsel geliKaynak: http:/brander.blogspot.com/2007/09/dominosflim sürecini befl aflamada aç›klam›flt›r:
dnerli-pizza-ve-knefe.html
• Oluflum aflamas› (1400-1750): Yeni
ulusal topluluklar›n ortaya ç›k›fl›, moAnthony Giddens (1938- )
dern anlamda co¤rafya ve takvimin do¤uflu, bireycili¤in ve hümanizmin küreselleflmeyi toplumsal,
siyasal, ekonomik iliflkilerin,
önem kazanmas›.
kitle iletiflim araçlar› ve
• Bafllang›ç Aflamas› (1750- 1802): Uluslararas› iliflkilerin formalleflmeye ulafl›m olanaklar›n›n
geliflmesiyle birlikte, küresel
bafllamas›, yurttafl ve insanl›k kavramlar›n›n belirginleflmesi,
düzeyde son derece h›zl› bir
• Kalk›fl aflamas› (1870- 1920): Ulus devlet kavram›n›n yerleflmesi, küresel ile- flekilde yay›lmas› olarak ele
tiflimin h›zlanmas›, olimpiyat oyunlar›, Nobel ödülleri gibi uluslararas› küre- al›r.
sel organizasyonlar›n bafllamas›.
• Hegemonya için mücadele aflamas› (1920- 1960): Küresel düzeyde savafllar
ve çat›flmalar.
• Belirsizlik Aflamas› (1960- 1990): Küresel kurulufllar›n say›lar›n›n artmas›,
kitle iletiflim sistemlerinin küresel düzeyde yayg›nlaflmas›, dünya vatandafll›¤›, insan haklar› gibi kavramlar›n yan› s›ra etnik, ›rka ve toplumsal cinsiyete dayal› yap›lar›n geliflmesi” (Bilton ve di¤erleri, 2008, s.48-49 aktaran Yeflildal, 2011a: 65).
Anthony Giddens (1938- ) küreselleflmeyi toplumsal, siyasal, ekonomik iliflkilerin, kitle iletiflim araçlar› ve ulafl›m olanaklar›n›n geliflmesiyle birlikte, küresel düzeyde son derece h›zl› bir flekilde yay›lmas› olarak ele al›r. Küreselleflme sürecinde söz konusu toplumsal, siyasal ve ekonomik iliflkiler karfl›l›kl› etkileflim hâlindedirler ve bu etkileflim gün geçtikçe artmaktad›r ve yo¤unlaflmaktad›r. Bu yo¤unlaflma özellikle zaman ve mekân anlam›nda birbirinden uzakta olan iliflkilerin birbirini etkilemesinde gözlenmektedir. Giddens, ‘zaman ve mekân s›k›flmas›’ kavram›yla bu durumu aç›klamaya çal›flm›flt›r. Daha önce belirtti¤imiz gibi kitle iletiflim ve
ulafl›m alan›ndaki yenilikler sayesinde dünya daha da küçük bir yer hâline gelmeye bafllam›fl, zaman ve mekân ay›rt edici temel özellikler olmaktan ç›km›flt›r.
Giddens ‘a göre küreselleflme sürecinde ekonomik, kültürel ve politik olmak
üzere üç temel unsur bulunmaktad›r. Bunlar:
“Ekonomik- Küresel piyasalar›n geliflimi ve dünya çap›nda pazarlar ve fabrika- Giddens ‘geç modernite’ diye
tarif etti¤i küreselleflme
lara sahip Sony ve Ford gibi modern çokuluslu flirketlerin gücünde art›fl;
sürecini kapitalist dünya
Kültürel- Kitle iletiflim araçlar› ve uydu yay›nlar›yla yarat›lan küresel fikirler, im- ekonomisi, ulus-devlet
sistemi, dünya askerî düzeni
geler ve kimliklerin geliflimi;
ve uluslararas› iflbölümü
Politik- Uluslaras› diplomasiye geçifl, uluslar-üstü ve dünya çap›ndaki yönetim olmak üzere dört boyutta ele
birimleri ve a¤lar›n yükselifliyle, Avrupa Birli¤i ve Birleflmifl Milletler Örgütünden al›r.
48
Wallerstein, geçifl süreci
olarak ele ald›¤›
küreselleflme sürecinde
sermaye birikim krizi
nedeniyle duraklama
yafland›¤›n› iddia eder.
Sosyoloji-I
Güney-Do¤u Asya Uluslar› Birli¤ine (ASEAN) do¤ru geçifl” (Slattery, 2010: 420).
Giddens’›n küreselleflme sürecini aç›klamaya çal›fl›rken vurgulad›¤› temel
noktalardan birisi de modernite sürecine dairdir. Giddens ‘geç modernite’ kavram›yla asl›nda içinde yaflad›¤›m›z dönemde modernite sürecinin bitmedi¤ini
tersine modernitenin dünya çap›nda yayg›nlaflt›¤›n› iddia eder. ‹çinde yaflad›¤›m›z dönem postmodern bir dönem de¤ildir geçmiflin e¤ilimleri ve güçleri küresel düzeyde yayg›nlaflarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Bu ‘geç modern’ küresel
dönemi anlayabilmek için dört alana bakmam›z gerekir. Bunlar kapitalist dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, dünya askerî düzeni ve uluslararas› iflbölümüdür (Su¤ur, 2011:127-129).
Kapitalist dünya ekonomisi 16. ve 17. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›km›flt›r. O dönemden itibaren ekonomik güç, küresel dünya düzeninin belirleyicisi olmufltur. Kapitalist dünya ekonomisi ekonomik küreselleflmede en önemli role sahiptir. Kapitalist dünya ekonomisi geliflmifl Bat› ülkeleri ile azgeliflmifl
ülkeler aras›nda bir eflitsizlik yaratm›flt›r. Bu nedenle küreselleflme süreci Bat›
ülkelerinin yarar›na ifllemektedir.
Ulus-devletler, küresel siyasal düzenin en önemli üyeleri olarak bölgesel ve
uluslararas› ekonomi politikalar›n›n düzenlenmesi, yürütülmesi, uygulanmas›n›
sa¤larlar. Ulus devletlerin bu süreçte ne kadar etkin ve belirleyici olabilecekleri refah düzeyi ve sahip oldu¤u askerî güce ba¤l›d›r. Küreselleflme sürecinde
ayn› zamanda ulus-devletler ekonomik ve siyasal ç›karlar›n› korumak için Avrupa Birli¤i (AB) gibi birliklerde oluflturmaktad›rlar.
Küreselleflme sürecinde ortak silahlanma ve savunma gibi amaçlarla ulusdevletler silahl› güçlerini birlefltirdi¤i görülmektedir. NATO (Kuzey Atlantik
Antlaflmas› Örgütü) dünya askerî düzenine bir örnek olarak verilebilir. Böylesi
bir örgütlenme ile yerelde ortaya ç›kan bir sorun ya da çat›flma uluslararas› askerî örgütleri harekete geçirebilmektedir.
Uluslararas› iflbölümü ise geliflmifl ve azgeliflmekte olan ülkeler aras›nda endüstriyel üretim ve sermaye hareketlili¤i çerçevesinde geliflen iflbölümünü ifade etmektedir. Buna göre küreselleflme sürecinde üretim maliyetlerinin düflüklü¤ü; örgütsüz, sendikal haklara sahip olmayan ucuz iflgücü gibi faktörler azgeliflmifl ya da geliflmekte olan ülkeleri üretim merkezleri hâline getirmifltir.
Geliflmifl ülkeler ise tasar›m, planlama, finans, pazarlama gibi faaliyetlerin gerçeklefltirildi¤i endüstri d›fl› üretim merkezlerine dönüflmüfllerdir.
Bütün bu eflitsizliklere, yaflanan de¤iflim ve dönüflümlere ra¤men Giddens
küreselleflme sürecine olumlu bakman›n mümkün olabilece¤ini belirtmektedir.
Modernite süreci ile bireyler geçmiflin normlar›ndan, bask›lar›ndan kurtulup
özgürleflmifllerdir. Küresel güç ve hâkimiyet mücadelelerinin yan› s›ra sanayileflme ile birlikte ortaya ç›kan çevre kirlili¤i, küresel ›s›nma gibi sorunlar bireylerin özgürlü¤üne bir tehdit oluflturur görünmektedir. Giddens bütün bunlara
ra¤men küreselleflme sürecinin bireylere daha iyi bir dünya için düflünebilecekleri ve çal›flacaklar› bir ortam oluflturdu¤unu da iddia etmektedir (Slattery,
2010: 422).
Küreselleflme sürecine dair tart›flmalar içinde Wallerstein’›n dünya sistemine
dair analizleri de yer almaktad›r. Wallerstein’a göre modern kapitalist dünya
sisteminin en önemli özelli¤i kapitalist iflbölümü ile birbirine ba¤lanm›fl olmas› ve sömürüye dayanmas›d›r. Kapitalist iflbölümü ba¤›ml›l›k iliflkileri yaratm›fl-
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
t›r ve bu iliflkilere dayanan sömürü sonucunda kâr elde edilmektedir. Günümüzde modern kapitalist dünya sisteminde kâr elde etme konusunda yaflanan
bir kriz vard›r. Buradan yola ç›karak Wallerstein küreselleflme sürecini bir geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Bu geçifl sürecinin en önemli özelli¤i yaflanan
sermaye birikim krizi ve bunal›md›r.
Bu kriz, dünya sisteminde bir duraklama yaflanmas›na neden olmufltur ve bu
duraklama döneminin afl›lmas›n› engelleyen üç tane yap›sal kriz vard›r. Wallerstein
ilk olarak kapitalist sistemin co¤rafi olarak yay›lmas›n›n s›n›rlar›na ulaflt›¤›ndan bahseder. ‹kinci yap›sal engel olarak orta s›n›f›n konumu yer almaktad›r.
Krizden ç›kman›n yollar›ndan birisi ya ücret art›fllar›yla ya da vergi indirimi yoluyla orta s›n›f›n harcama gücünü art›rmak olarak görülmektedir. Bu
durum meta al›m›n›n dolay›s›yla da üretimin ve sermaye birikiminin artmas›na neden olur. Fakat orta s›n›f›n bu artan ücretlerinin maliyetleri devletler ve
flirketler için çok yüksek bafllam›flt›r. Ücretlerin geri çekilmesi, düflürülmesi ise
varolan dünya sistemine en çok destek veren grup olan orta s›n›f aras›nda siyasi hoflnutsuzlu¤a neden olacakt›r (Yeflildal, 2011b: 186).
Üçüncü yap›sal kriz hammaddenin tükenmesi ve çevre kirlili¤inin neden oldu¤u d›flsal maliyetlerin art›fl› gösterilmektedir.
49
50
Sosyoloji-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Toplumsal de¤iflme kavram›n› tan›mlayabilmek.
Toplumsal de¤iflme kavram› zaman zaman ilerleme, toplumsal geliflme, toplumsal evrim gibi
kavramlarla benzer anlamlarda kullan›lmas›na
ra¤men bu kavramlardan farkl›d›r. Geliflme, evrim gibi kavramlar belirli bir durumdan baflka
bir duruma do¤ru ilerlemeyi ifade ederler. Oysa toplumsal de¤iflme kavram›nda belirli bir yön
yoktur. Toplumsal de¤iflme toplumsal kurumlar ile iliflkilerde ortaya ç›kan farkl›l›klar veya
dönüflümlerdir.
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörleri s›ralayabilmek.
Çevresel, demografi, teknoloji ve kültürel faktörler toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler olarak s›ralanmaktad›r. Bunlar birbirleriyle iliflkilidir
ve birinde meydana gelen de¤iflim di¤erinde de
de¤iflime neden olabilmektedir.
Çevresel faktörler olarak iklim, üretime elveriflli
toprak, baflka toplumlara yak›n ya da uzak olma,
do¤al felaketler s›ralanmaktad›r. Demografik faktörler aras›nda nüfusun yap›s›nda yaflanan de¤iflimler yer almaktad›r. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen en önemli faktör olarak teknolojik faktörler yer almaktad›r. Teknolojik yenilikler gündelik
yaflam biçimimizi, üretimi ve iletiflim alanlar›nda
önemli de¤iflimlere neden olmaktad›r. Son olarak yay›lma, göç ve kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› ile birlikte kültürel faktörlerin toplumsal de¤iflmede önemi vurgulanmaktad›r.
Toplumsal de¤iflme kuramlar›n›n özelliklerini
aç›klayabilmek.
Toplumsal de¤iflme konusuna de¤inen ilk kuram evrimci kuramd›r. Evrimci kuram toplumsal
de¤iflmeyi do¤ada yaflanan evrim süreci ile iliflkilendirerek aç›klamaya çal›fl›r. Buna göre do¤adaki biyolojik organizmalar›n evrim süreci, bu süreçte geçtikleri aflamalara bakarak toplumlar›n
geçirdi¤i evrim sürecini s›rayalabiliriz. Toplumlar
biyolojik organizmalar gibi basitten karmafl›¤a
do¤ru ilerlerler. Evrimci kurama göre evrimsel
de¤iflim evrenseldir ve her toplum bu evrensel
süreci yaflayacakt›r. Evrim aflamal›d›r ve bu aflamalar s›rayla geçilir. Evrimi anlamak için toplu-
mu oluflturan parçalar›n bütününe bakmak gerekir. Evrim her zaman ileriye do¤ru gerçekleflir ve
her toplumun de¤iflim için kendi potansiyeli vard›r. A. Comte evrimci kuram›n kurucusudur.
Evrimci kuram etkisinde geliflen ifllevselci kuram
evrimci kuram›n temel ilkelerini benimser. Bunlara ek olarak toplumu parçalardan oluflan bir
sistem olarak ele al›r. Toplumsal bütünlük bu
parçalar aras›ndaki iliflkiler ile sa¤lan›r. De¤iflim
süreci yap›sal olarak farkl›laflmay› içeren bir süreçtir. Her bir evrim aflam›nda toplumsal düzen,
denge korunur. Spencer, Durkheim ve Parsons
ifllevselci kuram içinde yer al›rlar.
‹fllevselci kuram›n toplumsal de¤iflme alan›nda
daha yak›n dönem izlerini Modernleflme Okulunda görmek mümkündür. Modernleflme Okulu modern toplum ve geleneksel toplumun özelliklerini s›ralar. Modern toplumun geldi¤i durum
ideal durum olarak ele al›n›r. Buradan yola ç›karak geleneksel toplumlar›n nas›l modern topluma dönüfltürülece¤i üzerine aç›klamalar ve stratejiler gelifltirilmeye çal›fl›l›r. Modernleflme Okulu kuramc›lar› aras›nda Rostow ve Hozelitz yer
almaktad›r.
Toplumsal de¤iflme konusunda Marksist kuram
yukar›da s›ralanan bak›fl aç›lar›na elefltirel bakar.
Toplumsal de¤iflim evrimsel de¤ildir, devrim gibi ani de¤iflim ve dönüflümler vard›r. Marx toplumsal de¤iflmenin nedeni olarak ekonomik alandaki temel çeliflkileri gösterir. Feodalizmden kapitalizme geçifl sürecinde yeni üretim güçleri ile
eski üretim iliflkileri aras›ndaki çeliflki belirleyici
olmufltur. Kapitalist üretim biçimi ise üretim araçlar›n›n özel mülkiyetine ve mülksüz iflçi s›n›f›n›n
eme¤inin sömürüsüne dayan›r. ‹flçi s›n›f› kendi
için s›n›f oldu¤unun fark›na varmas›yla kapitalist
üretim biçimi y›k›lacak ve özel mülkiyetin olmad›¤› s›n›fs›z topluma geçilecektir.
Marksist kuram etkisinde geliflen Ba¤›ml›l›k Okulu, Üçüncü Dünya’n›n azgeliflmiflli¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Buna göre azgeliflmiflli¤in nedeni
metropol olarak adland›r›lan geliflmifl kapitalist
ülkelerle kurulan ba¤›ml›l›k iliflkisidir. Bu iliflki
azgeliflmifl, uydu ülkelerde üretilen art›¤›n metropollere aktar›lmas›na neden olur. Kendi üretti¤i art›¤› kullanamayan uydu ülkelerde geliflen
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
N
A M A Ç
4
tek fley azgeliflmiflliktir. Frank ve Amin Ba¤›ml›l›k Okulunun en bilinen kuramc›lar›ndand›r.
Yine Marksist kuram etkisinde geliflen Dünya Sistem Kuram› toplumsal de¤iflmeyi dünya sistemi
içinde aç›klamaya çal›fl›r. Wallerstein modern
dünya kapitalist sisteminin iflbölümü ve sömürüye dayand›¤›n› iddia eder. Bu iflbölümü sonucunda merkez, çevre ve yar› çevre ülkeler ortaya
ç›km›flt›r.
Max Weber toplumsal de¤iflme konusunda yukar›da bahsedilen bak›fl aç›lar›ndan farkl› bir yerde durmaktad›r. Weber toplumsal de¤iflmenin
tek bir süreç ya da faktörle aç›klanamayaca¤›n›
iddia eder. Çevreye uyum, ekonomik faktörlerin
yan› s›ra yönetim biçimi ve ideoloji gibi faktörlerde toplumsal de¤iflmeyi etkilemektedir.
Küreselleflmenin özelliklerini s›ralayabilmek.
Küreselleflme toplumsal, kültürel ve ekonomik
boyutlarda ele al›nmaktad›r. McLuhan, küreselleflmeyi kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas›
ile insanlar›n aras›ndaki etkileflimin artmas› sonucu dünyan›n küresel bir köye dönüfltü¤ü bir
süreç olarak ele al›r. Ritzer ise McDonaldlaflma
kavram› ile küresel olan›n asl›nda Amerikan yaflam tarz› oldu¤unu iddia eder. Robertson küreselleflme sürecinde yerel ile evrensel olan›n sürekli etkileflim hâlinde oldu¤unu ve birbirlerini
dönüfltürdü¤ünü belirtir. Bunun sonucunda ortaya ç›kan durum ne küreseldir ne de yereldir.
Küyerelleflme kavram› bu melez durumu aç›klamak için kullan›l›r. Giddens, geç modernite olarak adland›rd›¤› küreselleflme sürecini kapitalist
dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, dünya askerî düzeni ve uluslararas› iflbölümü olmak üzere dört boyuttta analiz eder. Dünya sistemi içinde küreselleflme sürecini inceleyen Wallerstein
sermaye birikim krizleri nedeniyle modern kapitalist dünya sisteminin bir duraklama içinde oldu¤unu belirtir.
51
52
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Bir toplumsal sistemin varl›¤›n› sürdürebilmesi için
uyum, amaca ulaflma, bütünleflme ve kal›p koruma ifllevlerinin yerine getirilmesinin ön koflullardan birisi
oldu¤unu iddia eden sosyal bilimci afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. E. Durkheim
b. K. Marx
c. T. Parsons
d. A. Comte
e. M. Haralambos
2. K. Marx’a gore toplumsal de¤iflmeye öncülük eden
yenilikler afla¤›dakilerden hangi alanlarda meydana
gelmektedir?
a. Üretim araçlar›
b. Üstyap› kurumlar›
c. Bilimsel devrimler
d. Ayd›nlanma
e. Kültürel yap›
3. A. Comte’a göre evrim sürecinde toplumlar›n gelece¤i en üst aflama afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Postmodern aflama
b. Modern toplum aflamas›
c. Teolojik aflama
d. Pozitivist aflama
e. Metafizik aflama
4. Latin Amerika toplumlar›nda yaflanan azgeliflmifllik
sürecini aç›klamaya çal›flan kuramsal yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Modernleflme Okulu
b. Ba¤›ml›l›k Okulu
c. Evrimci Kuram
d. Küreselleflme
e. ‹fllevselci Yaklafl›m
5. I. Wallerstein afla¤›daki kuramsal yaklafl›mlardan
hangisinde yer almaktad›r?
a. Modernleflme Okulu
b. Ba¤›ml›l›k Kuram›
c. Emperyalizm Kuram›
d. Postmodern Kuram
e. Dünya Sistem Kuram›
6. Küresel köy kavram› afla¤›daki sosyal bilimcilerden
hangisine aittir?
a. David Harvey
b. Marshall McLuhan
c. Anthony Giddens
d. Roland Robertson
e. Immanuel Wallerstein
7. Küyerelleflme kavram› afla¤›daki toplumbilimcilerden hangisine aittir?
a. Immanuel Wallerstein
b. Anthony Giddens
c. Zygmunt Bauman
d. Roland Robertson
e. Marshall McLuhan
8. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Giddens’›n küreselleflmeyi tarif etmek için kulland›¤› kavramd›r?
a. Geç modernite
b. Postmodern
c. Sanayi ötesi
d. Post kapitalist
e. Post endüstriyel
9. Samir Amin afla¤›daki yaklafl›mlar›n hangisi içinde
yer almaktad›r?
a. Modernleflme Okulu
b. ‹fllevselci Kuram
c. Evrimci Kuram
d. Yorumsamac› Kuram
e. Ba¤›ml›l›k Okulu
10. Weber’e kapitalizmin ortaya ç›k›fl›n› etkileyen toplumsal eylem biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mulak bir de¤ere yönelik ussal/ak›lc› eylem
b. Geleneksel eylem
c. Modern eylem
d. Amaca yönelik ussal/ak›lc› eylem
e. Duygusal eylem
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
53
Okuma Parças› 1
“LONDRA ‹SYANLARI - TÜKET‹C‹L‹K YATIYA GEL‹YOR”, 11 A⁄USTOS 2011
Devrimler toplumsal eflitsizli¤in ham ürünleri de¤ildir,
ama may›n tarlalar› öyledir. May›n tarlalar› rastgele da¤›lm›fl patlay›c›larla dolu alanlard›r: kifli, bu may›nlardan baz›lar›n›n bir vakit patlayaca¤›ndan emin olabilir,
ancak hangisinin ne zaman patlayaca¤›n› kesin bir flekilde söyleyemez. Odaklan›lan ve hedeflenen konu toplumsal devrimler oldu¤unda, kifli muhtemelen onlar›
zamanla konumlamak ve dindirmek için bir fley yapabilir. Buna karfl›n, may›n tarlas› tipi patlamalarda durum böyle de¤ildir. Bir ordunun askerleri taraf›ndan
konulan may›n tarlalar› durumunda, may›nlar› ç›karmak ve etkisiz hale getirmek için baflka bir ordudan,
baflka askerleri gönderebilirsiniz; bu tehlikeli bir ifltir ve
hep tehlikeli bir ifl olmufltur çünkü eski askerlik bilgeli¤i bize flunu hat›rlatmaktad›r: “Asker yaln›zca bir kez
hata yapar”. Ancak toplumsal eflitsizliklerin sundu¤u
may›n tarlalar› durumunda, her ne kadar yan›lt›c› olsa
da bir çare bile yoktur: may›nlar› koyma ve kald›rma
ifli, ne yeni may›nlar› eskisine katmay› durdurabilen ne
de tekrar tekrar üzerine bas›lmas›n›n önüne geçebilen
ayn› ordu taraf›ndan yap›lmal›d›r. May›nlar› koymak ve
kurbanlar› tuza¤a düflürmek paket anlaflma gibidir.
Toplumsal eflitsizli¤in tüm türleri, Miguel Cervantes de
Saavedra’n›n yar›m biny›l önce belirtti¤i gibi, zenginlerle yoksullar aras›ndaki ayr›mdan kaynaklanmaktad›r.
Ancak farkl› zamanlarda farkl› nesnelere sahip olmak
ya da olmamak s›ras›yla en çok arzulanan ve içerlenen
durumlard›r. ‹ki yüzy›l önce Avrupa’da, birkaç on y›l
önce Avrupa’ya uzak pek çok yerde ve nihayet günümüzde afliret/kavimler savafllar›n›n yafland›¤› kimi yerlerde ya da diktatörlüklerin oyun sahalar›nda, zenginler
ve yoksullar› aras›ndaki çat›flman›n temel konusu ekmek ya da pirinç olmufltur. Tanr›ya, bilime, teknolojiye
ve belli bafll› makul politik manevralara flükürler olsun
ki durum art›k böyle de¤il. Ancak bu demek de¤ildir ki
eski ayr›m tarihe kar›flt›. Tam aksine... Yoklu¤una içerlenen arzu edilen nesneler art›k çok ve çeflitli - ve onlara sahip olma dürtüsünün yan› s›ra say›lar› da gün be
gün artmakta. Sahip olamad›¤›n fleyi yok etme dürtüsünün yan› s›ra sahip olamamadan kaynakl› öfke, afla¤›lanma, kin ve garez de... Ma¤azalar› ya¤malamak ve
atefle vermek de ayn› dürtüden kaynaklanmakta ve ayn› özlemi gidermektedir.
fiimdi hepimiz tüketiciyiz; her fleyden önce tüketiciyiz;
hak ve görev gere¤i tüketiciyiz. 11 Eylül sald›r›lar›ndan
hemen sonraki gün, George W. Bush, Amerika’l›lara
travmay› atlatma ve normale dönme ça¤r›s›nda bulunurken, “al›flverifle geri dönün” demekten daha iyi söz
bulamam›flt›. Toplumsal olarak ayakta kalma ölçüsüne
ve hayat yar›flmas›ndaki puan›m›za en temelde hizmet
eden fley, tüketim etkinli¤imiz ve “yeni ve daha iyisiyle” de¤ifltirmek için bir tüketim nesnesini atmadaki rahatl›k seviyemizdir. Dertten tasadan uzakta ve hazza giden yolda karfl›laflt›¤›m›z tüm sorunlar›m›za ma¤azalarda çözüm arar›z.
Beflikten mezara kadar, bize ma¤azalar›, yaflamlar›m›zdaki hastal›klar›n çaresi olan veya en az›ndan onlar›
dindiren ilaçlarla dolu eczaneler olarak görmemiz ö¤retildi ve böyle yetifltirildik. Bu sebepledir ki ma¤azalar
ve tüketim tam anlam›yla eskatolojik bir boyut kazanmaktad›r. Süpermarketler, George Ritzer’in belirtti¤i gibi, tap›naklar›m›zd›r ve bu yüzden ben de AVM’leri tavaf ederken bu ifllemin hacc›m›z ve al›fl verifl listelerimizin dualar›m›z oldu¤unu ekleyebilirim.
Art›k cazibesini yitirmifl eflyalar›m›z›n yerine yenilerini
koymak ve bunlar› içgüdüsel olarak sat›n almak en flevk
verici duygumuzdur. Tüketici memnuniyetinin tam oluflu hayat›n tam oluflu anlam›na gelmektedir. Tüketiyorum, öyleyse var›m. Tüketmek ya da tüketmemek; iflte
bütün mesele bu.
Kusurlu tüketiciler, bu ça¤dafl yoksullar için, al›fl verifl
yapmamak gerçeklefltirilmemifl bir yaflam›n irinli ve kulak t›rmalay›c› bir izidir. Sadece memnuniyetin de¤il;
insani de¤erin de yoklu¤u. Hayat›n anlam›n›n da. Nihayet, insanl›¤a, kendimize ve etraf›m›zdakilere sayg› için
dayana¤›n da.
Süpermarketler, cemaat mensuplar›n›n ibadet tap›naklar› olabilirler. Tüketiciler Kilisesince sürgün edilen ve
lanetlenenler için ise, onlar sürgün topraklara dikilmifl
ileri düflman karakollar›d›r. O s›k› s›k›ya korunan surlar, baflkalar›n› benzer bir ak›betten koruyan metalara
ulafl›m› engellemektedir: George W. Bush’un da hemfikir olabilece¤i gibi, onlar “normalli¤e” dönüflü (ve hiç
kilise s›ralar›na oturmam›fl gençlerin eriflimini) engellemektedir. O çelik kafesler, panjurlar, CCTV kameralar,
giriflte ve içeride gizli güvenlik görevlileri, sadece ve sadece savafl alan› ve sürüp giden husumet atmosferine
katk›da bulunmaktad›r. Aram›zdaki düflman›n o silahl›
ve yak›ndan izlenen kaleleri, her allah›n günü bize yerlilerin ac›s›n›, hor görülüp afla¤›lanmas›n› hat›rlatmaktad›r. Ma¤rur ve kibirli eriflilmezliklerinden bafl kald›rarak
ba¤›r›r gibidirler: Cesaretin varsa! Ama neye?
Zygmunt Bauman
Çeviren: U¤ur Karsl›
Kaynak:
http://www.birgun.net/worlds_index.php?news_code=1313053453&day=11&month=08&year=2011
54
Sosyoloji-I
Okuma Parças› 2
“Dünya Daha Zengin, Yoksullar Daha Yoksul
Social Watch raporuna göre, yoksullu¤u anlamak için
gelir düzeyine de¤il, eflitsizliklere ve yoksunluklara bakmak gerek. Yoksullar›n say›s› tahmin edilenden yar›m
milyar daha fazla. Küreselleflme yoksullu¤u art›r›yor;
tersine döndürülmeli.
Uruguay merkezli uluslararas› sivil toplum örgütleri a¤›
Social Watch’un son raporuna göre, dünya çap›nda yoksulluk Dünya Bankas›’n›n (DB) aç›klad›¤› gibi azalm›yor, tam tersine art›yor. Social Watch’a göre, dünyadaki yoksullar›n say›s›, DB’nin aç›klad›¤›ndan yar›m milyar daha fazla.
Örgüt, yoksullu¤un ölçümünün yaln›zca gelir düzeyine
endeksli olmas›n›n yoksullu¤un gerçek boyutlar›n› engelledi¤ini, Dünya Bankas›’n›n “günde bir dolar” olarak
saptad›¤› mutlak yoksulluk efli¤i sayesinde “Küreselleflmenin ifle yarad›¤›” mesaj›n› verebildi¤ini söylüyor. Dolay›s›yla, bu efli¤in ideolojik ve siyasi bir eflik oldu¤unu sapt›yor.
Social Watch, yaln›zca gelire bak›ld›¤›nda bile, bu efli¤in
ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermesi gerekti¤ini savunuyor. Örne¤in, ABD için bu eflik günde 12 dolar olmal›.
Yoksulluk temel yeterliliklerden yoksun kalmak
demek.
Örgütün yoksullu¤un ölçülmesiyle ilgili kulland›¤› yeni
endeksler bambaflka bir tablo ortaya koyuyor.
Social Watch, Nobel ödüllü iktisatç› Amartya Sen’in
“yoksulluk yaln›zca gelirin düflüklü¤ünden çok,
temel yeterliliklerden yoksun kalmak olarak görülmeli” sözünden yola ç›karak, yoksullu¤un ölçümünde iki temel endeks kullan›yor.
Temel Yeterlilikler Endeksi (BCI), ülkeleri, flu üç ölçüte göre de¤erlendiriyor:
• E¤itimli sa¤l›k personelinin haz›r bulundu¤u do¤umlar›n oran›
• Befl yafl alt› çocuklar›n ölüm oran›
• Beflinci s›n›fa kadar kesintisiz okuyan çocuklar›n
oran›
Örgütün kulland›¤› bir baflka endeks de, Toplumsal
Cinsiyet Adaletsizli¤i (GEI). Bu endeks, kad›nlar›n
toplumsal, ekonomik hayatta kararlara kat›l›m oran›n›
gösteriyor ve örgüte göre, yoksullukla do¤rudan ba¤lant›l›. Bu endekse göre, Türkiye dünyan›n en kötü
durumdaki 14 ülkesinden biri.
BCI’ya göre, en kötü durumdaki 10 ülke, Çad, Etiyopya,
Ruanda, Gine, Nijer, Madagaskar, Bangladefl, Burundi,
Laos ve Pakistan. En iyi durumdaki ilk on ülkeyse flöy-
le: ‹sviçre, ‹sveç, Portekiz, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Lüksemburg, Japonya, ‹zlanda ve Yunanistan.
Türkiye, bu endekse göre, orta düzeyde yer alan ülkelerden biri.
Küreselleflme yoksullu¤u art›r›yor
Social Watch, yoksullu¤un anlafl›labilmesi için gelirlere
de¤il, eflitsizliklere bakmak gerekti¤ini, dünyada son 15
y›lda zenginli¤in yarat›ld›¤›n› ancak bundan pay alamayan ülke ve insanlar›n çok fazla oldu¤unu söylüyor.
“Son 15 y›lda, eflitsizlik art›p toplumsal ilerleme
yavafllad›; ulusötesi flirketlerin haklar›, ikili, bölgesel ve çok tarafl› antlaflmalarla geniflletildi; ama
sorumluluklar› ayn› oranda genifllemedi; ifl yapt›klar› ülkelerdeki hükümetlerin veya iflçilerin
haklar› da öyle.
“Sermaye iki yüzy›l öncesine göre çok daha h›zl› hareket edebiliyor, ama iflçiler öyle de¤il. Yat›r›ma aç hükümetler giderek daha fazla imtiyaz ve vergi muafiyeti sunma rekabetine giriflmiflken, iflçiler sonu dibe
varan bir yar›flta rekabet etmeye zorlan›yor. Dengesiz kurallar, dengesiz sonuçlar yarat›yor.
“Teflhis buysa, küreselleflme tersine döndürülmeli
ya da bir tür küresel zenginlik yönetiflimi baflar›lmal›.”
Örgüt, DB ve IMF gibi uluslararas› finans kurulufllar›n acil ihtiyaçlar› nas›l baltalad›¤›na da dikkat
çekiyor. Örne¤in, IMF küresel AIDS’le mücadele çabalar›n› engelliyor.
“2002-2003’te, büyük bir AIDS kriziyle karfl› karfl›ya olan
Uganda, AIDS, S›tma ve Tüberkülozla Savafl Küresel
Fonu’ndan gelen 52 milyonluk bir ba¤›fl› neredeyse
reddetti. Çünkü IMF yard›mlar›n› alabilmek için
söz verdi¤i s›k› bütçe düzenlemelerine ba¤l› kalmak
zorundayd›.
“IMF’nin ülkelerin kamu sektöründe çal›flan sa¤l›k görevlililerine ay›rabilece¤i paray› k›s›tlamas› nedeniyle,
birçok ülke yeterli say›da sa¤l›k görevlisi istihdam
edemiyor.”
Rapor, 2004’te Arjantin ve Brezilya’n›n bafl›n› çekti¤i “Copacabana Yasas›”na dikkat çekiyor. Bu anlaflma, flirketlerin altyap› yat›r›mlar›n›n masraf de¤il varl›k yaratma olarak görüldü¤ünü, dolay›s›yla ülkelerin temel
kamu hizmetleri için yapt›klar› yat›r›mlar›n da bu
kapsamda de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savunuyordu.
At›lacak acil ad›mlar
Social Watch, küresel yoksullu¤un afl›labilmesi için, flu
konularda ad›m at›lmas› gerekti¤ini söylüyor:
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
55
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
• Yoksullu¤u gidermek yerine, eflitsizli¤i ortadan
kald›rmal›.
• Kalk›nma için uluslararas› finans kurulufllar›n›n rolü yeniden tan›mlanmal›.
• Toplumsal cinsiyet alan›nda eflitlik ve adalet
sa¤lanmal›.
• ‹klim de¤iflikli¤ine karfl› acil olarak eyleme
geçilmeli.
• Militarizasyonun önüne geçilmeli, silahs›zlanma
h›zlanmal›.
• Kalk›nman›n finansman› düzenlenmeli. Yard›mlar art›r›lmal›, borçlar silinmeli, uluslararas› vergiler düzenlenmeli.
• Adil ticaret için ad›m at›lmal›.
• AIDS ve di¤er büyük çapl› bulafl›c› hastal›klarla mücadele art›r›lmal›.
• fiirketlerin hesap verebilirli¤i sa¤lanmal›.
• Uluslararas› yönetiflim demokratiklefltirilmeli.
• Sivil toplum kat›l›m› art›r›lmal›. (TK)
Montevideo - B‹A Haber Merkezi, Tolga KORKUT, 16
Eylül 2005, Cuma”
Kaynak: http://bianet.org/bianet/insan-haklari/67324dunya-daha-zengin-yoksullar-daha-yoksul
1. c
2. a
3. d
4. b
5. e
6. b
7. d
8. a
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ ‹fllevselci Kuram” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Karl Marx” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evrimci Kuram” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k Okulu” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Sistemi Kuram› “ konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k Okulu” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Max Weber” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Emperyalizm kavram› genel anlamda geliflmifl kapitalist
ülkelerin sömürge ülkeler üzerindeki politik hâkimiyetini ifade eden bir kavram olarak kullan›lm›flt›r. Marx’›n
düflünceleri etkisinde geliflen emperyalizm kuram›n, temel olarak sermaye birikiminin, sermaye ihrac›, d›fl pazarlar›n ele geçirilmesi gibi emperyalist yay›lmac› süreçlerle h›zland›r›ld›¤›n› iddia eder.
Emperyalizm kuramc›lar›ndan Rudolf Hilferding (18771941) emperyalizm ile finans/mali sermayenin birbirleriyle iliflkili oldu¤unu göstermeye çal›fl›r. Kapitalist ekonominin büyüme döneminde finans/mali sermaye ekonomik alanda büyüyen bir güce sahip olmufltur ve sanayi sermayesinin önüne geçmifltir. Finans/mali sermayenin bu güçlenifli sonucunda endüstrileflmifl kapitalist ülkelerden sömürgelere sermaye ihracat› gerçekleflmifltir.
Emperyalizm kuramc›lar›n›n en tan›nm›fl olan› Vilademir I. Lenin (1870-1924) emperyalizm kavram› ile kapitalizmin küresel olarak yay›lma nedenlerini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Lenin emperyalizmi kapitalizmin en
yüksek aflamas› olarak tan›mlam›flt›r. Tekeller, karteller ve bankalar emperyalizm aflamas›n›n temel kurulufllar› olmufllard›r. Lenin’e göre emperyalizm temelde
ekonomik bir olgudur. Bu ekonomik olgu küresel dü-
56
Sosyoloji-I
zeyde pazar›n kontrol edilemesini, hammadde ve ucuz
eme¤e eriflilmesini sa¤lar. Yay›lma süreci kapitalist sistemin kar oranlar›nda yaflanan krizlere bulunan bir çözümdür ve bu süreç sonucunda kapitalist üretim biçimi kapitalist olmayan üretim biçimlerini y›kacak ve
kendisini yerlefltirecektir.
Bir baflka emperyalizm kuramc›s› Rosa Luxemburg
(1871-1919) emperyalist yay›lmac›l›¤›n ucuz ham madde ve iflgücü aray›fl› nedeniyle gerçekleflti¤ini kabul etmekle birlikte yeni pazarlar aray›fl›n›n temel neden oldu¤unu iddia eder. Luxemburg’a göre kapitalizm kaç›n›lmaz olarak fazla meta üretimi yapar. Üretilen bu fazla meta yeni dünya pazarlar›nda sat›ld›¤› zaman elde
edilen art› de¤er dolay›s›yla kâr artacakt›r. Yani kapitalizm daha fazla kar elde etmek için üretti¤i fazla metay› kapitalist olmayan yeni pazarlara satar. Dolay›s›yla
kapitalist olmayan ekonomiler ve buradaki pazarlar kâr
elde etmede çok önemli bir role sahiptir. Luxemburg’a
göre burada temel bir çeliflki vard›r ve bu çeliflki kapitalizmin sonunu da getirecektir. Kapitalizm dâhil oldu¤u kapitalist ekonomileri y›kar ve kendini yerlefltirir.
Kar elde etme aray›fl› sürekli yeni kapitalist olmayan
ekonomiler sömürgelefltirilir. Sömürgelefltirilecek kapitalist olmayan ekonomiler kalmad›¤›nda sermaye birikim krizi yaflanacak ve kapitalizm y›k›lacakt›r.
Son olarak Nikolay Buharin (1888-1938) emperyalizmi
finans kapitalizmin politikas› olarak tan›mlar. Geliflmifl
ve ileri düzeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl
olan finans kapitalizm kapitalist olmayan üretim iliflkilerini y›kar ve dünya üzerinde hâkimiyet kurar. Sermayenin yeniden de¤erlendirilebilece¤i ve üretilen metalar sat›laca¤› pazar ve hammadde aray›fl› sonucunda
emperyalist yay›lmac›l›k ortaya ç›km›flt›r. Bunun sonucunda ekonomik olarak güçlü büyük devletler ve tar›msal üretim yapan geri kalm›fl ülkeler ortaya ç›km›flt›r
(Yeflildal, 2011c: 69-73).
S›ra Sizde 2
1980’lerde küresel düzeyde uygulanmaya bafllayan neoliberal ekonomi politikalar› temel olarak ekonomik alan›n piyasaya devredilmesine dayanmaktad›r. Bunun gere¤i olarak devlet ekonomik alana, üretim alan›na müdahale etmemeli her fleyi serbest piyasaya b›rakmal›d›r.
Bu devletin özellefltirme politikalar›yla küçültülmesini
gerektirmifltir. Dünya Bankas› (WB) ve Uluslararas› Para
Fonu (IMF) gibi uluslararas› kurulufllar arac›l›¤› ile bu
politikalar bütün dünyaya yay›lm›flt›r. Bu politikalar ge-
re¤ince piyasalar serbest b›rak›lm›fl, devlet küçültülmüfl,
d›fl ticarette kotalar ve gümrük tarifeleri kald›r›lm›fl, yabanc› sermaye ve yat›r›mlar teflvik edilmeye bafllanm›flt›r. Asl›nda bütün bu de¤iflimlerle sermayenin küreselleflmesinden ve küresel düzeyde esnekli¤inin ve hareketinin önündeki engellerin kald›r›lmas›ndan bahsetmek mümkündür. Uygulanan bu küresel ekonomi politikalar› sonucunda ülkeler aras›ndaki eflitsizlik artmaya
bafllam›fl, gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizlik daha da keskinleflmifl, iflsizlik ve yoksulluk artm›flt›r. Yoksulluk ve küreselleflmeye dair yap›lan kuramsal çal›flmalar›n yan› s›ra özellikle sivil toplum örgütleri taraf›ndan yürütülen
çal›flmalarda vard›r. Yoksulluk ve yoksullu¤un nedenlerini ortadan kald›rmak için mücadele yürüten, adaletli
gelir da¤›l›m›n› sa¤lamak ve insan haklar›n›n hayata geçirilmesi için çal›flan bir örgüt olarak tan›mlayan uluslararas› Social Watch adl› sivil toplum örgütü her y›l Toplumsal Görünüm Raporu (Social Watch Report) adl› bir
rapor yay›mlamaktad›r. Bu örgütün 2005 y›l›nda yay›mlad›¤› raporun küreselleflme ve yoksulluk iliflkisi ile iliflkili bölümüne dair bir haber bulunmaktad›r.
2. Ünite - Toplumsal De¤iflme
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Berger, P. ve Berger, B. (1975). Sociology, New York:
Basic Books.
Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner,
D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji,
Ankara: Siyasal Yay›nevi.
Bottomore, T.B. (2000). Toplumbilim. Çev. Ünsal Oskay. ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Çetin, O. B. (2011). “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2” Toplumsal De¤iflme Kuramlar›. Der. H.
Yeflildal. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No: 1161.
Giddens, A. (1993). Sociology. Polity Press.
Ersoy, M. (1992) “Ba¤›ml›l›k Okulu Elefltirisine Girifl”,
Emperyalizm, Geliflme ve Ba¤›ml›l›k Üzerine,
Der. Melih Ersoy, Ankara: Verso Yay›nlar›.
Haralambos, M ve Holborn, M. (1995). Sociology Themes and Perspectives. London: HarperColins.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nevi.
Özer, ‹. (2010). “Toplumsal De¤iflme/Geliflme” Sosyolojiye Girifl. Der. ‹hsan Sezal. ‹stanbul: Beta Bas›m
Yay›m Da¤›t›m Afi.
Peet, R. (1991) Global Capitalism, London: Routledge.
Rostow, W. W. (1999) ‹ktisadi Geliflmenin Merhaleleri. Çev. Erol Güngör. ‹stanbul: Ötüken Yay›nevi.
Smith, A. D. (1996). Toplumsal De¤iflme Anlay›fl›.
Çev. Ülgen Oskay. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Slattery, M. (2010). Sosyolojide Temel Fikirler. Çev.
Ümit Tatl›can, Gülhan Demiriz. ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k.
Su¤ur, N. (2011). “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2” Toplumsal De¤iflme Kuramlar›. Der. H. Yeflildal. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim
Fakültesi Yay›n› No: 1161.
Weber, M. (2010 ). Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin
Ruhu. Çev. Zeynep Gürata. Ankara: Ayraç Yay›nevi.
Yeflildal, H. (2011a). “Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme” Sosyolojiye Girifl. der. Nadir Su¤ur. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No:1278.
Yeflildal, H. (2011b). “Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel
Wallerstein”. Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›. Der. Aylin Görgün Baran ve Serap Su¤ur. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No:1305.
Yeflildal, H. (2011c) “Marksist Geliflme Kuramlar›-I” Toplumsal De¤iflme Kuramlar›. Der. H. Yeflildal. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi
Yay›n› No:
57
SOSYOLOJ‹-1
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Çal›flma kavram›n› sosyolojik olarak aç›klayabilecek,
Türkiye’de kad›n istihdam›n›n önündeki engelleri s›ralayabilecek,
Türkiye’de çocuk iflçili¤inin azalt›lmas› için gereken önlemleri özetleyebilecek,
Türkiye’de 1980 sonras› görülen enformelleflme sürecinin nedenlerini aç›klayabilecek,
Türkiye’de tafleronlaflman›n sonuçlar›n› de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Çal›flma
Çal›flma ‹liflkileri
‹stihdam
‹flsizlik
Esnekleflme
Sosyal Güvenlik
•
•
•
•
•
Kay›td›fl› Çal›flma
Enformelleflme
Örgütsüzlük
Özellefltirme
Tafleronlaflma
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Türkiye’de Çal›flma
Yaflam› ve Sorunlar›
• G‹R‹fi
• ÇALIfiMA YAfiAMININ TEMEL
KAVRAMLARI
• TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA YAfiAMININ
GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹
• TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE
TEMEL SORUNLAR
• 1980 SONRASI KÜRESELLEfiME VE
DE⁄‹fiEN ‹ST‹HDAM YAPISI
Türkiye’de Çal›flma
Yaflam› ve Sorunlar›
G‹R‹fi
Geçti¤imiz elli y›ll›k zaman dilimi, hem dünyada hem de Türkiye’de teknolojik ve
ekonomik, geliflme sürecinin çok h›zland›¤›, kentleflmenin geliflti¤i ve bununla birlikte çal›flma iliflkileri ve yaflam›ndaki önemli dönüflümlerin yafland›¤› bir dönem
niteli¤i tafl›maktad›r. Teknolojik ve ekonomik geliflmelere ra¤men, yine ayn› dönemde genifl kitleler çal›flma yaflam›ndaki haklar›n gerilemesi, iflsizlik ve sosyal güvenlik alanlar›nda ciddi olumsuzluklar›n oldu¤u yoksulluk sürecini de daha fliddetli hisssetmeye bafllamaktad›r.
Günümüzün kapitalist ekonomi düzeninde emek süreci, iflçi ile iflveren/devlet
aras›ndaki özgür ve resmi sözleflme iliflkisine dayanmaktad›r. Ancak Türkiye gibi
azgeliflmifl ülkelerde çal›flma hayat›n› iflçi ve iflveren aras›ndaki resmi iliflkilerle ve
sözleflmeyle aç›klamak yetersiz kal›r çünkü küçük köylülük, kay›t d›fl› istihdam,
ücretsiz aile iflçili¤i, kendi hesab›na çal›flanlar ve küçük esnaf, buralarda büyük
önem tafl›maktad›r (Bu¤ra, 2008).
N
ÇALIfiMA YAfiAMININ TEMEL KAVRAMLARI
A M A Ç
1
Çal›flma kavram›n› sosyolojik olarak aç›klayabilmek.
Toplumsal yaflam›n en önemli ögesi olan çal›flma, bireyin yaflam›n›n önemli bir zaman›n› geçirdi¤i temel faaliyetlerden birisidir. Çal›flma kavram› farkl› anlamlar
içeren karmafl›k bir faaliyettir. Dar anlam›yla bak›ld›¤›nda çal›flma; bireylerin belli
bir ücret karfl›l›¤›nda eme¤ini satmas›d›r. Bu yönüyle sadece ekonomik bir anlama
sahiptir ve temel ifllevi gelir getirmektir. Ancak daha genifl anlamda ise, herhangi
bir gelir getirici koflul olmaks›z›n ücretli veya ücretsiz bireyin yaflam›n› sürdürmek
için yapt›¤› tüm çaba ve u¤rafllar çal›flma olarak görülebilir. Bu genifl tan›ma göre,
çal›flma insan›n tüm yaflamsal ve sosyal faaliyetlerini içine alacak flekilde aile içindeki ücretsiz ev içi eme¤i, tar›mda veya baflka sektörlerde yasal sözleflmesi olmadan enformel olarak gerçeklefltirdi¤i tüm etkinlikler çal›flma olarak de¤erlendirilebilir. Bu genifl tan›ma göre, bir çocu¤un evde ailesine yard›m için odun k›rmas›, su
satmas› veya ayakkab› boyac›l›¤› yapmas›, ev kad›n›n›n evde ütü yapmas› ya da erke¤in ürün almak için bahçeyi çapalamas› her ne kadar kay›tl› ve sözleflmeye dayal› olmasa da çal›flma olarak kabul edilebilir.
60
Çal›flma hakk›, temel bir hak
niteli¤i tafl›yan devletin
sosyal haklar›
uygulamas›yla sosyal devlet
aflamas›nda hayata
geçirilen, kiflilerin serbest
istihdam›na dayal›, çal›flma
özgürlü¤ünü de içine alan
bir sosyal hakt›r.
Sosyoloji-I
Çal›flma’n›n farkl› anlamlar›n› birkaç bafll›kta özetleyelim (Koray, 2000:136):
• Çal›flma, üretim sürecinin aflamas›d›r (her çal›flma somut bir fley yarat›r),
• Çal›flma bir gelir elde etme yoludur,
• Çal›flma bir sayg›nl›k ö¤esidir (çal›flan herkes bir fleyler üretmenin sayg›nl›¤›n› ve statüsünü elde eder).
Sonuç olarak, bireyler için çal›flma hem gelir getirici bir faaliyet ve bununla birlikte sosyal güvencenin sa¤land›¤› özellikleri nedeniyle ekonomik hem de statü ve
sayg›nl›k kazand›rmas› nedeniyle de kültürel boyutlar› olan bir faaliyettir. Bunlar›n
sonucunda bir toplumun üretim sürecine de katk›da bulundu¤u için üretim iliflkilerinin ve toplumsal iliflkiler a¤›n›n merkezi ve temel unsurlar›ndan birisidir.
Çal›flman›n yaln›zca bir zorunluluk ya da özgürlük olmay›fl›, bir hak oldu¤u düflüncesi sosyal haklar›n geliflimiyle hayata geçen bir düflüncedir. Çal›flma hakk›, ifl
güvencesi, sosyal güvenlik, ifl sa¤l›¤› gibi di¤er bir çok sosyoekonomik hakk›n ba¤land›¤› bir temel hak konumundad›r. Bu nedenle çal›flmay› bireylere sunulmas› gereken bir hak olarak kabul eden sosyal devlet anlay›fl›nda, devlet ifl gücünün e¤itiminden ifl bulmaya, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesinden iflsizli¤i önlemeye ve sosyal güvenlik politikalar gibi bir çok uygulamay› hayata geçirmekle yükümlüdür.
Tarihsel aç›dan çal›flma olgusunun geçirdi¤i dönüflümleri de¤erlendirdi¤imizde; geleneksel toplumdan günümüze çal›flman›n niteli¤i ve anlam› önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r: Geleneksel toplumlarda, feodal ve lonca yap›s›nda çal›flma
yaln›z belli bir s›n›fa yönelik eylem olarak görülmekte, çal›flma toplumsal alanda
de¤ersiz görülen bir olgudur. Çal›flma kural ve iliflkileri biçimlendirilemezken, hür
irade yani eme¤in özgür kullan›m› yerine kölelik benzeri ba¤›ml› emek iliflkisi
vard›. Endüstrileflme ile birlikte, üretim biçimi mant›¤› ve yeri de¤iflti¤inden, çal›flma anlam› ve iliflkilerde farkl›l›k göstermektedir. Küçük atölyelerden fabrikalara
geçiflte, iflgücünün niteli¤i mavi ve beyaz yakal› olarak de¤iflmifltir. Bu dönemde iflçiler istedi¤i iflverenle çal›flma iliflkisi kurarak iflgücü piyasas›nda kullan›r hale gelmifltir. Ancak bu dönemde insanlar›n yaflayabilmek için eme¤ini satma zorunlulu¤u ortadan kalkmam›fl ancak bireylere büyük ölçüde ifl seçme özgürlü¤ü ve seçim
yapma imkan› do¤mufltur. Endüstri sonras› bilgi veya iletiflim toplumu aflamas›nda üretim biçimlerinde sektörel yap› içinde istihdam yap›s› ve çal›flma ortam›nda ve iliflkilerinde temek de¤ifliklikler karfl›m›za ç›kmaktad›r. Örne¤in, çal›flma
ekonomik bir eylem olmakla birlikte, giderek çal›flana sosyal anlamda bir sayg›nl›k ve statü elde etme arac› olarak görülmektedir. ‹mamo¤lu, 2011). Ayr›ca, çal›flma koflullar› ve ilflikileri aç›s›ndan istihdam biçimlerinde ve sosyal güvence fleklinde temel de¤ifliklikler meydana gelmifltir. Evden çal›flma, (yar› zamanl›) part-time
çal›flma, esnek çal›flma vb. çal›flma biçimleri gündeme gelmifltir.
‹flsizlik kavram›na yönelik olarak da çeflitli tan›mlar öne ç›kmaktad›r: Genifl
anlam›yla iflsizlik, eme¤in hiç ya da tam kapasitesi ile kullan›lmamas› veya gerekti¤i flekilde ve yerde kullan›lmamas› suretiyle bofla harcanmas›d›r. Bu anlam›yla
iflsizlik, çal›flma istek ve yetene¤inde oldu¤u halde çal›flacak bir ifl bulamayanlar
olarak tan›mlad›¤›m›z somut iflsizler yan›nda, eksik istihdam edilenleri ve gizli
iflsizleri de kapsamaktad›r. Dar anlamda iflsizlik ise genellikle çal›flma yetenek ve
arzusunda olunmas›na karfl›l›k, cari ücret üzerinden uygun bir ifl bulunamamas›
nedeniyle istihdam d›fl›nda kal›nmas› durumu olarak tamamlanmaktad›r. ‹flsizlik,
ekonomik aç›dan ise, emek arz›n›n talebinden daha yüksek oldu¤u bir ülkede,
emek arz› ile talebi aras›ndaki fark olarak tamamlanmaktad›r (Baflterzi, 1996: 7).
Tükiye ‹statistik Kurumu(TÜ‹K) ise “referans dönemi içinde istihdam halinde olmayan son alt› ay içinde arama kanallar›ndan en az birini kullanm›fl ve 15 gün için-
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
de ifl bafl› yapabilecek durumda olan 15 yafl ve üzeri yafltaki tüm kiflileri iflsiz” olarak tan›mlamaktad›r (www.tuik.gov.tr).
Yine çal›flma yaflam›n›n temel kavramlar›ndan birisi olarak istihdam; kelime
anlam›yla “çal›flt›rma” anlam›na gelmektedir. Genifl anlam›yla istihdam; tüm üretim
faktörlerinin üretim sürecinde kullan›lmas›n› ifade etmektedir. Dar anlamda ise bir
ülkede ekonomik faaliyetlere kat›lacak durumda olan insan gücünün kullan›lma,
çal›flma yada çal›flt›r›lma derecesine iflaret etmektedir.
Kay›tl› istihdam; iflçi ile iflveren aras›ndaki çal›flma iliflkilerinin yasal bir flekilde düzenlendi¤i ve çal›flma yasas›na göre iflleyen bir yasal system içinde sigorta,
tazminat, ifl güvenli¤i vb. haklar›n söz konusu oldu¤u yasal bir çal›flma biçimidir.
Kay›tl› çal›flma, iflçi ve iflveren aras›nda karfl›l›kl› yükümlülükleri ve haklar› düzenleyen bir çal›flma yasas›na ba¤l› olarak sözleflmeler yoluyla gerçeklefltirilmektedir.
Kay›t-d›fl› istihdam ise çal›flan ve iflyeri aras›nda herhangi ba¤lay›c› bir sözleflme
ve yasal iliflkinin bulunmad›¤› bir istihdam biçimidir. Dolay›s›yla, bu istihdam biçiminde iflçiler ifl güvencesi, çal›flma saatleri, sosyal güvenlik, çal›flma sa¤l›¤›, ücret
vb. hiçbir konuda yasal haklar›na sahip olamamaktad›r. ‹flveren ve iflçiler aras›nda
kay›tl› bir çal›flma iliflkisi sözkonusu olmad›¤›ndan iflverenler ile devlet aras›nda sigorta primi ve vergi konular›nda yasal bir iliflki sözkonusu olmamaktad›r. Bu istihdam biçiminde iflçi ve iflveren aras›ndaki çal›flma iliflkileri ço¤u zaman kiflisel ve
gayriresmi yollarla bafllar ve son bulur. Bu tür istihdam biçiminde en çok çal›flt›r›lan ve ma¤dur olan gruplar ço¤u zaman iflverenle hiçbir pazarl›k gücü olmayan
kad›nlar ve çocuklar olmaktad›r. Bu istihdam fleklinde çal›flt›r›lan insanlar›n yasal
kay›tlar› bulunmad›¤›ndan herhangi bir haks›zl›k ya da olumsuzlukla karfl›laflt›klar›nda onlar› koruyucu sigorta, tazminat hakk› vb. haklar› düzenleyen bir yasal zemin veya sendikal örgütlenme de söz konusu olamamaktad›r.
Her insan›n yaflam›nda karfl›laflaca¤› hastal›k, yafll›l›k gibi do¤al riskler vard›r. Bir
de bunlara kazalar, do¤umlar, iflsiz kalma gibi en az›ndan bir grup insan›n karfl›laflaca¤› riskleri ekledi¤imizde her çal›flan için bu durumlarla nas›l bafla ç›kaca¤›
önemli bir sorun olmaktad›r. Örne¤in bu durumlarda ücret gelirinin kesilmesi baflka bir geliri olmayan her ücretli için önemli bir ekonomik güvensizlik demektir
(Koray, 2007: 198). ‹flte sosyal politika, çal›flma koflullar›n›n ve piyasan›n iflleyiflinden do¤an eflitsizliklerin ve afl›r›l›klar›n, olumsuzluklar›n devlet müdahaleleriyle yumuflat›lmas›n› amaçlar. Bireylerin piyasa ekonomisine eflit koflullarla giremedikleri
ve bu “eflitsiz” pozisyonlar›n piyasan›n iflleyifli ile giderilemeyece¤i gerçeklerini temel alan sosyal politikalar, bireylerin yaflama koflullar›n› kabul edilebilir düzeylere
getirmesi için devleti sorumlu tutar. Sosyal politikalar, çal›flma ve piyasa koflullar›nda ulafl›lamayan hizmet ve mallar›n, bunlara ulaflamayan kesimlere, devletin finanse etmesiyle sunulmas› demektir (Kuyucu, 2008; Kentleflme fiuras›, 2009: 86)
TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA YAfiAMININ GENEL
DE⁄ERLEND‹RMES‹
Türkiye’de çal›flma iliflkileri, Cumhuriyet’in bafllang›c›ndan bu yana toplumsal
yaflam›n di¤er alanlar›ndaki geliflmelere koflut bir geliflme göstermifltir. Cumhuriyetin kurulufluyla beraber, bu geliflmeler yak›n dönemlere kadar, toplu çal›flma iliflkileri alan›nda kurumsallaflman›n artmas›, bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda ise “sosyal koruma” düzeyinin artmas› olarak özetlenebilir. Ancak bu alanlarda özellikle
son 30 y›lda meydana gelen geliflmeler, 21. yüzy›l bafllar› itibariyle Türkiye’de çal›flma iliflkileri alan›nda ciddi sorunlar yaratm›flt›r. Günümüzde çal›flma alan›n›n, izlenen iktisat politikalar› ve sonuçlar› ile demokrasimizin eksiklikleriyle flekillen-
61
62
Sosyoloji-I
mekte oldu¤u söylenebilir. Bu durum, kuflkusuz, ücretliler ve örgütlü çal›flanlar› etkiledi¤inden daha fazla, toplumun sendikas›z, sosyal güvencesiz ve yoksul kesimlerini ve onlar›n çal›flma iliflkilerini olumsuz yönde etkilemeye devam etmektedir
(Makal, 2003: 18-19).
Ancak bütün eksik demokrasi ve olumsuz çal›flma koflullar›na ra¤men, çal›flma
iliflkileri aç›s›ndan insanlar›n nitelikli yaflam standartlar›n› sa¤layacak flekilde uluslararas› normlara da uygun bir biçimde düzenlenmesi Türkiye’nin temel meselelerinden biri olmaya devam etmektedir.
‹flsizlik, ifl sa¤l›¤› ve ifl güvencesi, sosyal güvenlik vb. çal›flma alan›n›n temel sorunlar› çözülemedi¤i taktirde Türkiye 21. yüzy›l›n bafl›nda iflsizlik-örgütsüzlük-yoksulluk sarmal›ndan ç›kamayacakt›r. Çal›flma iliflkilerinin temel sorunlar›, sadece
ekonomik dengelere zarar vermemekte, toplumsal huzur, çal›flma bar›fl› ve hatta
tüm toplumsal bar›fl› da riske atacak sonuçlar do¤urabilmektedir.
Çal›flma koflullar› incelendi¤inde, Türkiye’de çal›flma yaflam›n›n kamu taraf›ndan adeta serbest b›rak›lm›fl durumda oldu¤unu ve bu serbestli¤in çal›flanlar›n
aleyhine çok ciddi olumsuz sonuçlar do¤urdu¤unu görüyoruz. Bu ba¤lamda, çal›flma yaflam› hem kendi içerisinde ciddi eflitsizlikler yaratmakta hem de
insanlar›n temel ihtiyaç alanlar›na eriflimleri ile ilgili de toplumsal eflitsizlikler do¤urmaktad›r. Çal›flma yaflam›na dair üç türlü eflitsizlikten söz edebiliriz.
Birincisi, toplumda ciddi bir nüfus çal›flma yaflam›ndan d›fllanmaktad›r. Türkiye’de istihdam›n geneli incelendi¤inde, Türkiye’de çal›flan nüfusun toplam nüfusa
oran›n›n % 50’nin alt›nda seyretti¤i ve bu oran›n tüm ülkeler aras›nda en düflük çal›flan nüfus oranlar›ndan biri oldu¤u görülüyor. Dolay›s›yla, hem kad›nlar›n ve engellilerin büyük ço¤unlu¤unun çal›flma hayat›ndan d›fllanmalar›, hem de iflsizlik
önemli sorun alanlar›n› oluflturuyorlar. ‹kincisi, çal›flma hayat› çal›flanlar üzerinde önemli eflitsizlikler yaratmaktad›r. Düflük ücretler, ifl sa¤l›¤› önlemlerinin yetersizli¤i, kay›td›fl› istihdam›n getirdi¤i sosyal güvenceden yoksunluk ve uzun çal›flma saatleri bu kapsamda de¤erlendirilebilir. Üçüncüsü ise, erken yaflta çal›flma yaflam›na girmek durumunda kalan çocuk iflçilerin durumunu
içermektedir (Candafl, vd., 2010: 47)
TÜRK‹YE’DE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE TEMEL
SORUNLAR
N
Kad›n›n Çal›flma Yaflam›ndaki Yeri ve ‹stihdam›
AM AÇ
2
Türkiye’de kad›n istihdam›n›n önündeki engelleri s›ralayabilmek.
Türkiye’de kad›nlar›n uzun y›llardan beri iflgücüne kat›l›m oran›n›n düflüklü¤ü
Türkiye’nin çal›flma yaflam› aç›s›ndan en ciddi sorunlar›ndan biri olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r. Dünya Bankas›n›n 2009 raporunda, di¤er ülkelerdeki deneyimin aksine Türkiye’de kentleflmenin artmas›, ülke ekonomisinin büyümesi, kad›nlar›n
her düzeyde e¤itim kurumlar›na eriflimlerinin artmas›, do¤um oranlar›n›n düflmesi
ve evlenme yafl›n›n yükselmesine ra¤men kad›n istihdam› oran›n›n yükselmedi¤i
belirtilmektedir. Bu çerçevede 1988’de %34,3 olan kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m
oran›n›n 2008’de %21,6’ya geriledi¤i tespitinde bulunulmaktad›r. Ayn› dönemde,
kentlerde yaflayan kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran›n›n ise %17,7’den %19,9’a k›s›tl› da olsa yükseldi¤i görülmektedir (World Bank, 2009: iii).
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
Görüldü¤ü üzere, Türkiye’de kad›n istihdam›, Avrupa Birli¤i ülkeleri ile
karfl›laflt›r›ld›¤›nda, rekor denebilecek oranda düflüktür. Çal›flmayan ya da at›l olarak nitelendirilebilecek kad›nlar›n›n oran› da yine rekor derecede yüksektir. K›rdan kente göç, ekonominin zay›f istihdam yaratma kapasitesi ve kad›n çal›flmas›na iliflkin varolan kültürel faktörler, kad›nlar›n düflük istihdam oranlar›n› aç›klamak
için kullan›lan nedenlerden baz›lar›d›r. Hal böyleyken kad›n eme¤i ve istihdam›
konusu, bugüne de¤in hükümetlerin sosyal politika ajandalar›nda pek yer bulamam›flt›r. Kad›n istihdam› ve onu çevreleyen sorunlar daha çok kad›n giriflimci¤i ve
meslek edindirme kurslar› ile ele al›nm›fl; daha kapsay›c›, ciddi ve ulusal istihdam
stratejileri gelifltirilmemifl ya da uygulanmam›flt›r.
Türkiye’de toplam için %43.4 olan istihdam oran› erkeklerde %64.8 ve kad›nlarda %22.2’dir ve bu say›lar düflük istihdam sorununun asl›nda kad›n istihdam›n›n düflüklü¤ü sorunu oldu¤unu göstermektedir (TÜ‹K, 2005: 11). Bu durumun
kad›n iflgücü arz› ve talebi üzerinde etkili olan karmafl›k ve çok boyutlu nedenleri vard›r. Kad›n iflgücü arz›n› belirleyen sosyokültürel faktörler yani toplumsal
cinsiyete dayal› iflbölümü ve bu iflbölümü üzerinde flekillenen toplumsal cinsiyet
rolleri kad›nlar› ev iflleri ve çocuk, hasta, yafll› bak›m›ndan sorumlu tutmakta ve
iflgücü piyasas›na ç›kmas›n›, ifl aramas›n› büyük ölçüde engellemektedir. Özellikle kentlerde düflük e¤itimli ve vas›fl› kad›nlar›n ev d›fl›nda gelir getirici ifller yapmas›, kad›n›n bireysel karar›ndan ziyade ailenin erkek bireylerinin iznine tabi olmaktad›r (Eyübo¤lu vd, 2000; Demirel vd, 1999). Kad›n›n çal›fl›p para kazanmas› erke¤in aileyi geçindiren aile reisi konumuna ve aile içindeki egemenli¤ine
karfl› bir tehdit olarak alg›land›¤›nda kad›na veya genç k›za çal›flma izni verilmemektedir. ‹zin verilen ifllerin de ataerkil denetim kurallar› içinde kad›na “uygun”
kabul edilen ifller olmas› gerekir. Öte yandan Türkiye’de kad›n iflgücüne talep
düflüktür ve iflgücü piyasas›nda cinsiyet temelli mesleki ayr›flmaya ba¤l› olarak
kad›nlara sunulan ifllerin s›n›rl›l›¤› ve koflullar›n›n a¤›rl›¤›, ücretlerinin azl›¤› çal›flmay› kad›nlar aç›s›ndan da cazip olmaktan ç›karmaktad›r. Evli ve çocuk sahibi kad›nlar aç›s›ndan özellikle çocuk bak›m› için kamusal hizmet kurumlar›n›n
yoklu¤u, sorunu bireysel düzeyde aile büyüklerinin yard›m›n› alarak çözebilenlerin d›fl›ndakilerin özel hizmetlerden fiyatlar›n›n yüksekli¤i nedeniyle yararlanamamas›na yol açmaktad›r. Dolay›s›yla, kad›nlar›n çocuklar›na bakmak üzere evde kalmas›na yol açmaktad›r (Toksöz, 2007: 58).
Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›mlar› bireysel hayat döngüleri içerisinde de farkl›l›klar
göstermektedir. Örne¤in, kentlerde yaflayan ve yüksek e¤itimli kad›nlar›n ifl gücüne
kat›l›m oran›n›n ilk çocuklar› do¤duktan sonra %15 düzeyinde düflüfl gösterdi¤i;
ikinci çocuklar› olduktan sonra ise düflük e¤itimli kad›nlar›n düzeyine (yaklafl›k %
20) geriledi¤inin alt› çiziliyor. Özellikle kentlerde yaflayan kad›nlar›n evlilik ve çocuk
sahibi olmalar›n›n ard›ndan iflgücünden çekildikleri vurgulanmaktad›r. Türkiye Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas›’nda (TNSA) belirtildi¤i gibi, evli kad›nlar›n çal›flma oran› bekâr kad›nlardan, çocuklu kad›nlar›n çal›flma oran› ise çocuksuz kad›nlardan daha
düflük olmaktad›r (Candafl vd. 2010: 57). Türkiye’de iflgücüne kat›l›m›n önünde yasal engeller bulunmamas›na ra¤men, bu alanda kad›nlar› destekleyecek politikalar›n
yoklu¤unun kad›nlar› geleneksel toplumsal cinsiyet temelli ifl bölümüne mecbur b›rakt›¤› görülmektedir. Bu politikas›zl›k istihdam, sosyal hizmet, e¤itim ve bak›m politika alanlar›n› kapsamaktad›r. Bir yandan kad›nlara yönelik güvenceli istihdam olanaklar›n›n oluflturulmas›na yönelik ciddi bir politika eksikli¤i göze çarparken, bir
yandan da bak›m hizmetleri ve sosyal hizmetler alanlar›nda ilerleme kaydedilmemesi kad›nlar› iflgücünün d›fl›nda tutmaya devam etmektedir (Candafl vd. 2010: 58).
63
Türkiye’de kad›nlar›n
iflgücüne kat›l›m›n›n düflük
olmas›n›, kad›nlar›n kiflisel
tercihlerinin bir ürünü olarak
de¤il, toplumsal cinsiyet
temelli eflitsizli¤in
göstergesi olarak
görülmelidir.
64
Sosyoloji-I
‹flsizli¤in yayg›n, e¤itim ve
sa¤l›k hizmetlerinin s›n›rl›
ve dengesiz da¤›ld›¤›
azgeliflmifl veya geliflmekte
olan ülkelerde k›rsal
alanlardaki kad›n›n durumu,
konumu ve sorunlar› dikkat
çekicidir.
SIRA S‹ZDE
1
Öte yandan, Türkiye’de k›rsal alandaki kad›n için üretim ve ev ifllerinin birlikte yap›lmas›, e¤itim düzeyinin ve toplumsal statünün düflüklü¤ü, örgütlenmenin
sa¤lanamamas›, kendisinin kullanabilece¤i ücretli çal›flma olanaklar›n›n bulunmamas› ve baflta sosyal güvenlik olmak üzere çal›flma yaflam› ile ilgili yasal mevzuattaki eksiklikler önemli sorunlar olarak ortaya ç›kmaktad›r (Y›ld›rak vd, 2002: 4).
Enformel çal›flma ve ücretsiz aile iflçili¤inin kad›nlar›n yayg›n çal›flma biçimleri
olmas› nedeniyle, kad›nlar›n sosyal sigortadan kendi ad›na yararlanma oran› çok
düflüktür. Türkiye’de istihdamda yer alan kad›nlar›n % 58’i herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna ba¤l› de¤ildir. Bu oran, tar›mda çal›flan kad›nlarda % 99 olarak
ölçülmektedir (TÜ‹K, 2008). Bireylerin çal›flma, emeklilik, sa¤l›k konular›ndaki
haklar›n› düzenleyen sosyal sigorta sisteminde kad›nlar›n yer almamas›, bu haklardan genifl ölçüde yararlanamamalar› sonucunu do¤urmaktad›r. Ayr›ca, sisteme
kendi adlar›na kay›tl› olmamalar›, kad›nlar›n efl veya babaya ba¤›ml›l›k düzeyini
art›rmaktad›r (Uçar, 2011: 56).
Ayr›ca, kad›nlar›n ev ve iflten kaynakl› sorumluluklar›n›n fazla oluflu, çal›fls›n ya
da çal›flmas›n sosyal güvenceye olan gereksinimlerini art›rmaktad›r. Bu noktada,
kad›nlar›n sosyal güvenlik (koruma) gereksinimi, sadece dezavantajl› bir grup olarak çeflitli riskler karfl›s›nda kad›nlar› sigortalamak olmamakta, ayn› zamanda
sa¤l›kl› toplumlar için yap›lan bir yat›r›m olmaktad›r (Gökbayrak, 2003: 302).
Son olarak, kad›nlar yaln›zca iflgücüne kat›l›m karar›n› erkeklere oranla çok daha eflitsiz bir konumda vermek durumunda kalmamakta, ayn› zamanda iflgücü piyasas›na girdikleri zaman da erkeklerden daha yüksek oranlarda iflsiz kalma riski
ile karfl›laflmaktad›r. ‹flsizlik rakamlar› toplumsal cinsiyet temelinde incelendi¤inde,
TÜ‹K verilerine göre A¤ustos 2009 döneminde erkekler aras›nda tar›m d›fl› iflsizlik
oran› %15,1 düzeyinde iken ayn› oran›n kad›nlarda %23,6 düzeyine ulaflt›¤›
görülmektedir. (TÜ‹K, 2009).
Örne¤in bu noktada kad›n istihdam politikalar›n› elefltirien feminist yaklafl›ma
göre, sosyal devletin toplumsal cinsiyet perspektifi ile de¤erlendirilmesi gerekmektedir ve bunun için öncelikle devletin çocuk ve yafll› bak›m›ndaki rolü ve vergi/yard›m programlar›n›n yeniden ele al›nmas› gerekmektedir. Buna göre, kad›nlar›n ev içi
hizmet ve bak›m sa¤lamaktaki rollerinin ne kadar›n›n devlet yard›m ve hizmetleri ile
üstlenildi¤i ve bunlar›n karfl›l›¤›nda kad›nlar›n ne kadar›n›n çal›flan olarak iflgücü piyasas›na kat›lmas›na olanak sa¤land›¤›, sosyal devlet uygulamalar›n›n toplumsal cinsiyet eflitli¤ini sa¤lamadaki rolünü göstecektir (Misra vd., 2007: 807-809).
Özellikle kad›nlar›n ifl yaflam›na girmesinin önündeki engellere bakt›¤›m›zda
iki tür engel karfl›m›za ç›kmaktad›r: Sosyo-kültürel engeller ile iktisadi engeller. Sosyal ve kültürel engeller aras›nda ailenin izin vermemesi, kiflisel güvenlik
kayg›lar›, çal›flan kad›nla ilgili olumsuz toplumsal alg›n›n yaratt›¤› rahats›zl›k, kad›n›n evde bak›m hizmetlerini üstlenmesi beklentisi gibi nedenler öne ç›kmaktad›r.
‹ktisadi nedenler aras›nda ise kay›td›fl›l›k, düflük ücretler, uzun çal›flma saatleri, iktisadi kriz, yetersiz e¤itim düzeyi ve eriflilebilir ve makul ücretli çocuk bak›m hizmetlerinin olmay›fl› say›lmaktad›r (World Bank, 2009: 31).
Ancak son geliflmelerden bahsedecek olursak kad›n istihdam› tablosunun genel olarak bu flekilde olmas›na karfl›l›k, Türkiye’nin AB’ye uyum sürecinde bir dizi cinsiyet eflitli¤i politikalar› gerek ‹fl Kanunu gerekse di¤er yasalar çerçevesinde
ulusal yasalara entegre edilmeye çal›fl›lmaktad›r (Dedeo¤lu, 2009: 41).
Feminist yaklafl›m›n
SIRA S‹ZDEçal›flma iliflkilerine ve sosyal devlet anlay›fl›na yönelik elefltirilerini
araflt›r›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
N
Çal›flan Çocuklar veya Çocuk ‹flçili¤i
A M A Ç
3
Türkiye’de çocuk iflçili¤inin azalt›lmas› için gereken önlemleri
özetleyebilmek.
19. yüzy›lda Sanayi Devrimi “çocuk iflçili¤i” kavram›n›n ortaya ç›k›fl›n› h›zland›rm›flt›r (Duyar ve Özener, 2003). Ucuz emek gücüne duyulan ihtiyaç kapsam›nda,
haklar›n› koruma konusunda bilinç düzeyi en düflük grup olan çocuklar›n çal›flt›r›lmaya bafllanmas› bu kavram›n ortaya ç›k›fl nedeni olmufltur. Bununla birlikte,
çocu¤un çal›flmas› ve “çocuk eme¤i” sorunu bütün ülkelerde yaflanmakta olan evrensel bir olgu hâline gelmifltir (‹LO, 2011: 1).
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) tahminlerine göre dünyada 5-17 yafl grubundaki çocuk iflçi say›s› 215 milyondur (ILO, 2011). Çocuk iflçilik kapsam› içerisinde
çocuklar›n çal›flt›klar› ifller ev ifli yap›p anneye yard›m etmekten, tarlada çal›fl›p aileye destek olmaya ya da yoksulluk derecesinin art›fl›na ba¤l› olarak sanayide, hizmet sektöründe veya sokakta çal›flmaya kadar oldukça genifl bir yelpazeyi kapsamaktad›r (Duyar & Özener, 2003).
Çocuklar›n sokaklarda, düzenli ya da mevsimlik iflçi olarak tar›mda, ç›rak ve
mavi yakal› iflçi olarak küçük ölçekli iflletmelerde, hizmet ve e¤lence sektöründe
ve evlerde çal›flt›¤› Türkiye’de çocuk iflçili¤i her ne kadar oran olarak düflme e¤ilimindeyse de bir sorun oda¤› olmay› hala sürdürmektedir. Çocuk iflçili¤inin yayg›nl›¤›na ra¤men, çocuk iflçili¤inin kamusal bir politika olarak ele al›nmas› yeni bir
durumdur. Ancak Türkiye’de çocuk iflçili¤i konusunda toplumsal cinsiyet bak›fl
aç›s›na dayanan, özellikle de cinsiyet ve yafla göre ayr›flt›r›lm›fl veri içeren kapsaml› araflt›rmalar yetersiz kald›¤› (Ertürk, 2010: 31) göze çarpmaktad›r. Türkiye Hükûmeti’nin, Uluslararas› Çal›flma Örgütünün “Çocuk ‹flçili¤inin Sona Erdirilmesi Program›”n› (IPEC) 1992’de kabul etmesi, bu sorunun öncelik kazanmas›nda etkili olmufltur (Ertürk, 2010: 29).
Türkiye’de ve dünyada çocuklar›n (bazen zorla) çal›flt›r›lmas›n›n baflta yoksulluk olmak üzere bir çok nedeni bulunmaktad›r. Kentlerde ve k›rsalda ailesinin
ekonomik güçlük çekmesi nedeniyle e¤itimden erken ayr›lma, aileye yard›m gibi
temel ihtiyaçlardan kaynaklanan nedenlerin yan›s›ra, ucuz emek ve haklar›n› arama konusunda savunmas›z bir grup oldu¤u için çocuk eme¤i özellikle kay›td›fl›
sektörlerdeki iflletmelerin tercih nedeni olabilmektedir.
Çünkü çocuk iflgücü, daha esnektir ve yetiflkinlere göre iflten ç›kar›lmalar› daha kolayd›r. Ayr›ca, hiçbir sosyal sigorta ödentisi almadan çal›flmalar› iflverene ek
bir tasarruf olana¤› sa¤lamaktad›r. Çocuk iflçilere ödenen ücretlerin düflüklü¤ü iflverenlere iç ve d›fl pazarlarda rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla, iflverenleri çocuk iflçi çal›flt›rmaya iten, yaln›zca geçici iflgücüne ba¤›ml›l›klar› de¤il, ayn› zamanda maliyet unsurudur (Altuntafl, 2010: 168).
Türkiye’de iflçi çocuklar›n ailelerinin altgelir gruplar› ve yoksul ailelerden geldi¤i düflünülürse çocuk iflçili¤i ve yoksulluk aras›nda do¤rudan bir ba¤ kurmak
yanl›fl olmayacakt›r. Ancak baz› araflt›rmac›lar bunun çocuk iflçili¤ini aç›klamakta
yetersiz kalabilece¤ini ve yoksullu¤un bazen göreli bir kavram haline geldi¤ini iddia etmektedir. Araflt›rmalar hem iflyerinde hem de sokakta çal›flan çocuklar›n yoksulluk derecesi aç›s›ndan farkl›l›klar gösterdi¤ini ortaya koymaktad›r (Erder, 2010:
42). Bunun yan›s›ra, televizyon ve reklamlar da “tüketim” arzusunu kamç›layarak
çocuklar›n ve yetiflkinlerin fazla seçici olmadan daha çabuk ve çok para kazand›r›c› ifllere bir an önce yönelme e¤ilimlerini de artt›rmaktad›r (Erder, 2010: 44).
65
66
Sosyoloji-I
Çocuk ‹flçili¤ini Önlenmesi
Uluslararas› Program› (IPEC)
bugün tüm dünyada
yürüttü¤ü 1.000 kadar
programla çocuk
çal›flt›r›lmas›na karfl›
alternatifler
gelifltirmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Çocuklar büyük ço¤unlukla kay›td›fl› çal›flt›r›ld›klar› için çal›flan çocuklar›n tam
say›s› hakk›nda bir fikir sahibi olmak oldukça güçtür ancak baz› araflt›rmac›lar Türkiye’de resmi kay›tl› ve kay›t-d›fl› çal›flan çocuklar›n say›s› 4 milyona yaklaflmaktad›r (Karaman ve Özçal›k, 2007: 36).
UN‹CEF, ‹LO, Birleflmifl Milletler ve Avrupa Birli¤i gibi uluslararas› kurulufllar
uzun y›llard›r çeflitli mezuatlar ve sosyal projeler gelifltirmelerine ragmen çocuk iflçili¤i dünya çap›nda hâlâ ciddi bir problem olmay› sürdürmektedir. Çocuk iflçili¤i,
sosyal ve ekonomik aç›dan çok önemli bir insan haklar› sorunudur. Yap›lan tahminlere göre bugün tüm dünyada 250-300 milyon aras› çocuk, yeterli e¤itimden,
sa¤l›k hizmetlerinden ve temel özgürlüklerden yoksun biçimde çal›flmaktad›r. Kiflisel aç›dan bunun faturas›n› hiç kuflkusuz çocuklar ödemektedir.
Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar›na dair Sözleflme’nin 32. maddesi, devletlere,
çocuklar› ekonomik sömürüden, tehlikeli olabilecek, e¤itimi aksatabilecek veya
çocu¤un sa¤l›¤›, fiziksel, zihinsel, manevi, ahlaki veya sosyal geliflimi aç›s›ndan sak›ncal› olabilecek ifllerden korumak üzere hukuksal yapt›r›mlar dâhil önlemler almalar› ça¤r›s›nda bulunmaktad›r. Ne var ki, bu alanda oluflturulan kapsaml› bir
sosyal reform hareketine karfl›n, tüm dünyada halen 200 milyonu aflk›n çocuk çal›flma yaflam›ndad›r ve üstelik bunlardan 115 milyonu çocuk iflçili¤inin en kötü biçimlerine maruz kalmaktad›r (‹LO, 2011: 1).
Günümüzde özellikle sokaklarda ve mevsimlik iflçi olarak çal›flan çocuklar›n
durumu oldukça riskli bir durum ortaya ç›karmaktad›r. Araflt›rmac›lar bu çocuklar›n durumunu “yeni yoksullu¤un yeni aktörleri” olarak tan›mlamaktad›r (Hoflgör
ve Çameli, 2007). Bu çocuklar, temel yurttafll›k haklar›ndan mahrum kald›klar› gibi, ayn› zamanda tamamen denetim d›fl› kalan istismar ve sömürü ortam›nda yaflamlar›n› sürdürmektedir (Ertürk, 2010: 35).
ILO’nun Çocuk ‹flçili¤inin Ortadan Kald›r›lmas› Uluslararas› Program› (IPEC) 1992
y›l›nda Türkiye’de de uygulanmaya bafllam›flt›r. Bu program kapsam›nda üç hanehalk› iflgücü araflt›rmas› gerçeklefltirilmifltir. Bu araflt›rmalar, 6-17 yafl grubunda olup
da ekonomik etkinliklere kat›lan çocuklar›n oran› 1994 y›l›nda %15.2 iken (2,269,000
çocuk) 2006 y›l›nda %5.9’a (958,000 çocuk) düfltü¤ünü göstermektedir. Ancak bu tarihten sonra bu alanda ülke ölçe¤inde herhangi bir araflt›rma yap›lmam›flt›r ve 2006
y›l›ndan bu yana çocuk iflçili¤iyle ilgili veri eksikli¤i bulunmaktad›r (‹LO, 2011, 1).
Çocuk iflçilerin istihdam›ndaki bu sistematik düflüfl üç etkene ba¤lanmaktad›r: (1)
Zorunlu e¤itimin 5 y›ldan 8 y›la ç›kar›lmas›; (2) Bilhassa k›zlar› hedefleyen son e¤itim kampanyalar›; ve (3) Çocuk iflçili¤iyle mücadele nedeniyle soruna iliflkin artan
kamusal bilinçten ötürü çocuk iflgücüne olan talebin azalmas› (Ertürk, 2010: 34).
Uluslararas›SIRA
Çal›flma
S‹ZDEÖrgütünün (‹LO) Çocuk iflçili¤inin sona erdirilmesi program› olan
IPEC hakk›nda bilgi veriniz?
Ü fi Ü N E L ‹ M üstesinden gelinebilmesi için öncelikle e¤itime eriflime önceÇocuk Diflçili¤inin
lik verilmesi gerekmektedir. Ancak çocuk iflçili¤inin tamamen ortadan kald›r›labilmesi için, (1)
kaynak taban›n› ve mal ve hizmetlerin adil bölüflümünü
S OHanelerin
R U
etkileyen makro-ekonomik de¤iflkenlerin sistematik bir flekilde iyilefltirilmesi; (2)
Kad›nlar›n sosyal, ekonomik, politika ve yasal eflitliklerin güvence alt›na al›nmaD‹KKAT
s›yla güçlenmeleri ve (3) Her çocu¤un çocuklu¤unu fliddet, istismar ve sömürü biçimlerinden kurtulmufl olarak yaflama hakk›n› kabul eden ve çocuklar›n yetiflkinSIRA S‹ZDE
lik seçeneklerini
artt›rarak onlar›n potansiyellerini ve yeteneklerini besleyeyen,
sosyal ve resmi düzeyde güçlü bir insan haklar›na ba¤l›l›k (Ertürk, 2010: 38).
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
67
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
‹flsizlik ve Türkiye’de ‹flsizli¤in Nedenleri
1980 sonras› neoliberal dönüflüm içerisinde devletin küçülmesi, teknoloji yo¤un
üretim, baflta geliflmifl ülkelerde olmak üzere üretim sektöründen hizmet sektörüne kay›lmas›, devletin sosyal güvenlik harcamalar›na kaynak bulamamas› ve k›s›tlamas›, sendikal haklara getirilen k›s›tlamalar iflsizli¤in önemli bir problem olarak
ülke gündemine ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Kamu sektöründe istihdam imkân› bulamayan bireyler, özellikle Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerde, genel toplumsal ve
ekonomik nitelikleri yetersiz oldu¤u için, özel sektörde güvenceli bir istihdam imkân›na gittikçe daha az sahip olmaya bafllam›fllard›r. E¤itimsizlik, k›r kökenlilik, örgütlenme yetersizli¤i, yasal güvence eksikli¤i, istihdam alanlar›n›n darl›¤›, enflasyonist bask›lar, kamu harcamalar›n›n uygun olmayan kullan›m›, gelir bölüflümü
adaletsizli¤i ve geleneksel yaflam tarz›na ba¤l› faktörler iflsizli¤e ba¤l› yoksul insanlar›n art›fl›n› beraberinde getirmifltir. Bu art›fl formel alanda ifl bulamayanlar›n enformel ifl alanlar›na kaymas›n›n da en önemli nedeni olarak görülmektedir (fienses, 2006:164).
Göktafl, Türkiyede büyüme ile iflsizlik aras›nda bir karfl›laflt›rma yaparak flu tespitlerde bulunmaktad›r:
• ‹flsizlik ile büyüme aras›nda uyumlu bir iliflki bulunmamaktad›r.
• ‹flsizlik, iktisadi büyümeyi etkileyen faktörler içinde yer almakta fakat iktisadi büyümenin yüksek veya düflük oranda gerçekleflmesi iflsizli¤in oluflmas›nda veya iflsizli¤in önlenebilmesinde herhangi bir etkiye sahip bulunmamaktad›r.
• Teknolojiye uygun emek arz›n›n Türkiye’de olmamas› nedeniyle büyüme,
iflsizlik oran› üzerinde olumsuz bir etkiye neden olmaktad›r.
• Türkiye’deki befleri sermaye yat›r›mlar›n›n yetersiz olmas› ve bu yat›r›mlar›
artt›r›c› politikalar›n gelifltirilmemesi iktisadi büyüme ve dolayl› olarak da
iflsizlik üzerinde olumsuz etkilerde bulunmaktad›r.
• ‹flgücüne yeni kat›lan bireylerin ifl bulamamas›n›n en önemli nedenleri,
befleri sermaye yat›r›mlar›n›n yetersizli¤i, eme¤in üretimdeki verimlilik art›fl›n›n sa¤lanamamas› ve eme¤in befleri olarak niteli¤inin artt›r›lamamas›d›r.
(Göktafl, 2005: 76; Özkul ve Kany›lmaz, 2012: 38).
Türkiye’de 2001 sonras› dönemde ekonomide büyüme performans› ile istihdam yaratma kapasitesi aras›ndaki ba¤›n kopmas›, krizle birlikte ekonominin “istihdam yaratmayan büyüme” özelli¤inden, dolay› ekonomik büyümenin temposu
yavafllarken, iflsizli¤in h›zla artt›¤› “azalan büyüme artan iflsizlik” özelli¤ine geçifl
sözkonusu olmufltur (Voyvoda, 2009: 45).
‹flsizlik olgusundan en çok etkilenen gruplar düflünüldü¤ünde, iflgücü piyasas›
aç›s›ndan gençler, kad›nlar ve engelliler gibi gruplar yaflanan olumsuz geliflmelerden di¤er gruplara göre çok daha fazla etkilenebilmektedirler. Bu gruplar e¤er
k›rsal alanda yafl›yorlarsa ve düflük e¤itim alm›fllarsa iflsiz kalma oranlar› gittikçe
artmaktad›r.
Ekonomik geliflmeye efllik eden ekonomik kriz dönemleri di¤er ülkelerde oldu¤u
gibi Türkiye’de de istihdam›n daralmas›na ve iflsizli¤in artmas›na yol açmaktad›r. Türkiye’de 2007 y›l›nda %10,3, 2008 y›l›nda %11 olan iflsizlik oran› 2009 y›l›nda %14 ile zirveye ulaflm›flt›r. 2010 y›l›nda ise %11,9’a gerilemifltir. ‹flgücüne kat›lma oranlar› ise 2009
y›l›nda %47,9, 2010 y›l›nda %48,8 olarak gerçekleflmifltir (‹fiKUR, 2011: 18).
‹flsizlik türlerini araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
68
Sosyoloji-I
Dikkat çekici olan bir nokta olarak Türkiye’deki iflsizlik oranlar› gençler aras›nda çok daha yüksek olmaktad›r. Bu ba¤lamda iflgücü piyasas› verileri incelendi¤inde, genç nüfusun istihdam ve iflgücüne kat›lma oranlar›n›n di¤er yafl guruplar›na
göre düflük oldu¤u, iflsizlik oranlar›n›n ise yüksek oldu¤u görülmektedir. Genç nüfusta iflgücüne kat›lma oranlar› 2007 y›l›nda %37,7, 2008 y›l›nda %38,1, 2009 y›l›nda %38,7, 2010 y›l›nda %38,3 ve 2011 y›l› flubat döneminde %37,2 olarak gerçekleflmifltir. Genç nüfusta iflsizlik oranlar› 2007 y›l›nda %20, 2008 y›l›nda %20,5, 2009
y›l›nda %25,3, 2010 y›l›nda %21,7 olarak gerçekleflmifltir. (‹fiKUR, 2011: 19). Türkiye’de iflsizlik alan›nda en çok genç iflsizli¤i öne ç›kmaktad›r. Genel anlamda iflsizli¤in yüksek ve güvenceli istihdam yaratma kapasitesinin düflük oldu¤u Türkiye’de, genç iflsizli¤inin uzun y›llard›r toplam nüfusun iflsizlik oran›n›n neredeyse
iki kat› düzeyinde seyretmektedir. Genç iflsizli¤i sorununu azaltmak amac›yla ciddi bir çal›flma yap›lmad›¤› söylenebilir. (Yentürk ve Bafllevent, 2007: 8). TÜ‹K verilerine göre 2008 y›l›nda 15-24 yafl grubundaki iflsizlik oran› Türkiye genelinde
%20,5 olmaktad›r. Ayn› y›lda genel iflsizlik oran› ise %13,6 olarak gerçekleflmektedir (TÜ‹K, 2008).
Genç iflsizli¤i sorununun da toplumsal cinsiyet temelli eflitsizliklerle birlikte
düflünülmesi gerekmektedir. Örne¤in, 2010 y›l›nda 15-24 yafl grubundakilerin iflgücüne kat›lma oran› % 38,3 olmaktad›r. Genç erkek nüfusun % 50, 9 kat›l›m oran›na karfl›l›k genç kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oran› % 26,3 ile erkeklere göre oldukça düflük kalmaktad›r (‹fiKUR, 2011: 25).
Özellikle k›rdan kente göçen, e¤itim seviyesi düflük gençler, iflgücünün en az
kalifiye ve istihdam olanaklar›na eriflimde en dezavantajl› grubunu oluflturmaktad›r. Bu gençlerden erkekler inflaat sektöründe, kad›nlar ise tekstil sektöründe ya
da her ikisi de düflük seviyeli kiflisel hizmetlerde çal›flmaktad›r (Day›o¤lu ve Ercan,
2007: 15).
Türkiye’de uzun dönemli iflsizler (bir y›ldan fazla iflsiz olanlar) toplam iflsizlerin
%37,5’ini oluflmaktad›r ve bu oran giderek artmaktad›r. Bunun nedeni, Türkiye’de
nüfus art›fl›n›n h›z olarak istihdamdaki art›fl› aflmas› ve e¤itimli gençlerin ifl bulmakta zorlanmas›d›r (Ercan 2007: 35).
1980 SONRASI KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN
‹ST‹HDAM YAPISI
1980 sonras› dönem özellikle 1970’lerin sonunda bir yandan ulusal ekonomilerde mali dengelerin bozulmas›, di¤er yandan da üretim süreçlerinin kitleselleflmesi ve sermayeler aras› rekabetin art›fl› ile flekillenmifltir. Özellikle merkez ekonomilerde güçlü örgütlülük gelene¤i karfl›s›nda ücret maliyetlerinin azalt›lamamas›, kâr oranlar›nda düflüfl ve buna karfl›l›k sermayenin yeni taleplerinin oluflmas› gündeme gelmifltir. Ekonomik durgunlu¤un karfl›s›nda üretimin uluslararas›laflmas›, kârl›l›¤›n azald›¤›
ulusal ekonomilerin d›fla aç›lma yoluyla devletin düzenlemeci ifllevinin ortadan
kald›r›lmas›, fiyat kontrollerinin yok edilmesi, ticaret engellerinin azalt›lmas› ya da
tamamen ortadan kald›r›lmas›, özellefltirilme ile kamunun ekonomideki rolünün
dönüfltürülmesi, kamu harcamalar›n›n k›s›tlanmas› ve mali disiplinin sa¤lanmas› gibi uygulamalar bu sürecin temel belirleyicileri olmufltur (Voyvoda, 2009: 40).
Küreselleflmenin etkisiyle üretimin ülkeler aras›nda parçalara ayr›lmas› denetimi ve örgütlenmeyi imkâns›z hâle getirmifltir. Büyük uluslararas› flirketlerin üretimlerini emek yo¤un bölgelere kayd›rmas› burada çal›flan vas›fs›z ve e¤itimsiz kiflilerin düflük ücretler ile sosyal güvencesiz çal›flma koflullar›nda sömürülmelerine ortam haz›rlam›flt›r. (fien, 2008).
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
69
SIRAhem
S‹ZDE
Günümüzde de¤iflen teknolojilerle birlikte istihdam yap›s›nda
çal›flma iliflkileri ve koflullar› hem de çal›flanlar›n niteli¤i önemli dönüflümlere u¤ramaktad›r.
Günümüzde endüstri sektöründeki istihdam alan› daral›rken bilgi
teknolojileri ve
D Ü fi Ü N E L ‹ M
hizmetler sektöründeki (iletiflim, biliflim, e¤itim, sa¤l›k, ulafl›m,medya, bankac›l›k
vb. ) istihdam artm›flt›r. Mavi yakal› iflçilerden daha çok beyaz yakal› iflçilerin oraS O R U
n›nda ciddi art›fllar meydana gelmektedir.
SIRA S‹ZDE
Mavi yakal›lar genel olarak bedensel emek gücüyle yap›lan ifllerde çal›flan
D ‹ K K br
A T iflverenlerin
saat bafl› ücret ödedikleri iflçilerdir. Beyaz yakal›lar ise büro ve idari hizmetler veya bilgi
ve fikir iflçili¤i fleklinde a¤›r bedensel çaba gerektirmeyen alanlarda ayl›k ödeme esas›na
SIRA S‹ZDE
göre ifl gören çal›flanlard›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
1980 sonras› çal›flma yaflam›nda meydana gelen dönüflümleriAMAÇLARIMIZ
flöyle özetleyebiliriz:
• Çal›flma yaflam› cinsiyet aç›s›ndan da epeyce de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Kad›n
iflgücü hizmetler sektöründe iflgücü piyasas›na daha fazla girmifltir.
K ‹ T A P niteli¤i ve
• Geliflmifl toplum yine ücretilerden oluflmas›na karfl›n, ücretlilerin
istihdam flekilleri de¤iflmifltir. Çal›flmay› sosyal anlamda bir statü ve sayg›nl›k olarak gören e¤itimli, yaflama biçimleri ve de¤erleri farkl›laflm›fl iflgücü;
E L E V ‹ Z Ydayan›flmay›
ON
ifl iliflkilerinde toplu yerine bireysel davranmay› tercih Tederek
zay›flatm›flt›r.
• Esnek, yar›-zamanl› ve sözleflmeli istihdam biçimlerinin artmas› hem örgütlenme hem de s›n›f bilinci aç›s›ndan sendikal örgütlenmelerde geriye gitme‹NTERNET
ye neden olmufltur. Oysa fabrikasyon üretiminde eme¤in benzer koflullar›
paylaflarak ortak sorunlara sahip olmas› sendikalaflmay› olumlu etkilemifltir.
• Sektörlerde daha nitelikli iflgücüne ihtiyaç duyulmaktad›r. ‹flletmeler, küresel rekabette yer almak için yüksek vas›flara sahip iflgücü olan çekirdek iflgücünü istihdam etmektedir. Çekirdek iflgücü, yüksek e¤itim düzeyine sahip, yüksek ücretli, çal›flma koflullar› iyi, ifl güvencesi olan gruptan oluflur.
Di¤er yandan geçici tafleron firmalar ile çal›flt›r›lan fason üretim yoluyla üretime kat›lan, güvencesiz ve düflük standartlarla çal›flt›r›lan çevresel iflgücü
ortaya ç›kmaktad›r.
• Geliflmifl ülkelerde standart d›fl› istihdam artmakta ve güvencesiz çal›flma
koflullar› ortaya ç›kmaktad›r.
• Geliflmekte olan ülkelerde ise yasalar›n ve sosyal güvenlik sistemlerinin geçerli olmad›¤› enformel sektör büyümektedir. Geliflmekte olan ülkelerde
dünya piyasas›nda bir yer edinebilmek için tek avantaj› ucuz emekten yararlanmak için enformel sektöre göz yummakta ve emek ucuzlamaktad›r.
Sonuç olarak; sektörel, niteliksel, mesleksel ve cinsiyet ayr›mlar›na dayal› olarak ve çal›flma yaflam›nda ortaya ç›kan bu karmafl›k çal›flma biçimleri içinde istihdam yap›s›, iflletmelerin esnek iflgücü uygulamalar› içinde daha da karmafl›klaflmaktad›r. Bugün sendikalar›n geçmiflle çal›flanlar aras›nda dayan›flmay› sürdürmek
için baflarmaya çal›flt›klar› s›n›f bilinci ve ücret dayan›flmas› yerini bireysel tercihlere b›rakarak uygulanamaz hale gelmifltir. Bugünün yükselen de¤eri esnekliktir. Çal›flma hayat›nda esnek istihdam ve ücret zaman›d›r. Kurallara uymak istisna, kurals›zl›k as›l olmaktad›r (‹mamo¤lu, 2011).
Türkiye ekonomisindeki 1980 sonras›nda neo-liberal dönüflümün temel politikalar› bütün az geliflmifl ekonomiler için ortak özelliktedir: Bu neo-liberal dönüflüm emek maliyetinin düflürülmesine için özellefltirme, tafleronlaflt›rma,
sosyal haklar›n ortadan kald›r›lmas›, esnek çal›flma yöntemlerinin yayg›n-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Neoliberalizm, 1980’lerden
günümüz krizine dek uzanan
ve s›kl›kla “küreselleflme”
olarak adland›r›lan dönemin
iktisadi söylemi olarak
tan›mlanabilir.
70
1980 sonras› dönemde
sendikal örgütler ve ücretler
üzerinde s›n›rland›r›c›
uygulamalara gidilen bir
siyasi atmosfer çado¤rudan
etkilenmifltir.
Sosyoloji-I
laflt›r›lmas›, istihdam›n bask›lanmas› gibi önlemler paketini gündeme getirmifltir (Voyvoda, 2009: 40).
Günümüz Türkiyesinde, bu genel çerçevede çal›flma iliflkileri alan› üzerinde etkili olan çok say›da olgunun varl›¤›ndan söz edilebilir. Zaman içerisinde iflsizlik
oranlar› ciddi biçimde artarken, iflgücü ve örgütleri üzerinde ciddi bir bask› oluflturur hale gelmifltir. Bu olgu, emek piyasas›na yeni girenler kadar, ücret karfl›l›¤› istihdam edilen birçok insan›n son y›llar›n kriz ortam›nda ifllerini kaybetmelerine yol
açm›flt›r. Di¤er taraftan, kay›t d›fl› ekonominin büyümesi; hem ‹fl Kanunu hem
de Sosyal Sigortalar Kurumu kapsam›nda olmalar› gerekti¤i halde, kaçak çal›flt›r›lan genifl bir ücretliler kitlesinin do¤mas› üzerinde etken olmufltur. 2000’li y›llar›n bafl›nda, Sosyal Sigortalar Kurumu’na tabi iflçi say›s› 5.3 milyon iken kay›t d›fl›
iflçi say›s› 3.4 milyona ulaflm›flt›r. Bunun yan› s›ra, düzenli ve yeterli bir ifli olmayanlar›n say›s› 3 milyon, aç›k iflsizlerin say›s› ise 2.4 milyon olarak tahmin edilmektedir. Bu olgular, iflgücünün ve ücretlilerin büyük bölümünün insani bir yaflam için
gerekli gelirden ve sosyal korumadan mahrum kalmas› sonucunu do¤ururken kay›t içi ekonomi ve burada çal›flanlar üzerinde de olumsuz etkiler yapmaktad›r (Makal, 2003: 13-14).
Bunun yan› s›ra, emek piyasas›, çal›flma koflullar›, ücretler ile çal›flanlar›n üzerinde olumsuz etkiler yapan baflka geliflmeler de yaflanm›flt›r. Özellefltirme uygulamalar›yla birlikte iktisadi yaflamda kamu kesiminin a¤›rl›¤› azal›rken, özel kesimin pay›n›n artmas›; imalat sanayiinin istihdam içerisindeki pay›n›n azalmas›
söz konusu olmufltur. Ayn› zamanda, hizmetler kesiminin büyümesi, iflletme
ölçeklerindeki küçülme, iflgücünün cinsiyet ve yafl da¤›l›m›nda meydana gelen geliflmeler ve bu çerçevede kad›nlar›n ve genç iflçilerin paylar›n›n artmas›, yeni istihdam biçimlerinin geliflmesi ve k›smi zamanl›, geçici emek istihdam›n›n
artmas›, alt-iflveren (tafleron) kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› bunlar aras›ndad›r (Makal, 2003: 15).
Enformelleflme
N
AM AÇ
4
Türkiye’de 1980 sonras› görülen enformelleflme sürecinin nedenlerini aç›klayabilmek.
Enformelleflme en genel anlam›yla kay›td›fl› çal›flma ve çal›flt›rma olarak tan›mlanabilir. Genifl anlamda düflünecek olursak enformelleflme ekonomik faaliyet, istihdam
iliflkileri, tüm ifl süreçleri ve çal›flma koflullar›n›n kay›td›fl› ve resmi olmayan yollarda ve
sözleflmesiz bir flekilde gerçekleflmesi sürecidir. Çal›flma yaflam›nda enformelleflmenin
olmas›; bir taraftan bireylerin en kötü flartlarda, düzensiz, düflük ücretli, güvencesiz ve
a¤›r bir flekilde çal›flmas›na neden olurken di¤er taraftan vergi kayb›, haks›z rekabet,
kültürel geri kalma, marjinal kentsel oluflumlar gibi toplumsal zararlar›n da kayna¤›n›
oluflturmaktad›r. Enformel çal›flma bu yönleriyle niteliksiz çal›flma koflullar› anlam›na
gelmektedir ve enformel sektörlerde çal›flan kifliler yasal haklara ve mevzuata ba¤l›
olarak çal›flt›r›lmad›klar›ndan bu a¤›r flartlar alt›nda yoksullu¤a mahkum edilmektedir.
Bu enformelleflme süreci Türkiye gibi azgeliflmifl ülkelerde özellikle, niteliksiz ya da
yar› nitelikli, göçmen, kad›n ve çocuk iflgücü üzerinde çal›flma koflullar›n›n daha da
a¤›rlaflmas›yla ortaya ç›kan bir süreci beraberinde getirmektedir.
Yasal ve kurumsal düzenlemelerin tümüyle ya da k›smen d›fl›nda kalan, istihdam ve gelir yaratma amac›n› tafl›yan küçük üretim faaliyetlerini ifade etmek üze-
71
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
re kullan›lan enformel sektör kavram›, 1970’lerden bafllayarak giderek artan bir flekilde ekonomiye damgas›n› vuran bir olguya parmak basmaktad›r (Toksöz ve Özfluca, 2004).
Formel ve enformel sektörleri özellikleri aç›s›ndan k›yaslay›n›z.
SIRA S‹ZDE
4
Sonuç olarak çal›flma hayat›nda enformelleflme iflgücünün
olmas›
D Ü fi Ükay›td›fl›
NEL‹M
onun sosyal korumadan yoksun kalmas›, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i aç›s›ndan elveriflsiz koflullarda, düflük ücretlerle uzun saatler çal›flt›r›lmas› anlam›n› tafl›maktad›r
S O R U
(Castells ve Portes, 1989).
Enformel iflgücü piyasas›n›n uzun süre geliflmekte olan ekonomilere özgü ve
geçici oldu¤u düflünülmüfltür. 70’li y›llarda “enformel sektör” kavram›yla
D ‹ K K A T ilk kez tar›m d›fl› ekonomik faaliyetlerde formel/enformel ayr›m› yap›lm›flt›r. Enformel sektör, formel istihdamdan d›fllanan iflgücü fazlas›n›n yasa ile düzenlenmemifl,
geçimSIRA S‹ZDE
lik ekonomik faaliyetleri olarak görülmüfltür.
Formel iflgücü piyasas›, kentsel alanda endüstri, ticaret ve hizmetler sektöründe sürekli veya geçici ifllerde çal›flanlar ile kamu kesiminde çal›flanlar›
kapsayacak
AMAÇLARIMIZ
biçimde kavramlaflt›r›lm›flt›r. Enformel iflgücü piyasas› kavram› ise göç alan kentlerde formel iflgücü piyasas›nda sürekli bir ifl bulamay›p gündelik veya geçici olaK ‹ T A P çok küçük
rak ücretli statüde çal›flan niteliksiz iflgücünün ve hizmetler sektöründe
bir sermaye ile ba¤›ms›z çal›flarak gelir sa¤layanlar›n oluflturdu¤u “gayriresmî” veya “marjinal sektör” olarak da an›lan ikincil bir piyasay› betimlemektedir (Erdut,
TELEV‹ZYON
2005: 12)
Enformel iflgücü piyasas›nda, ücretler piyasa koflullar›na ba¤l› tutuldu¤u gibi,
sosyal güvenlik, sendikal örgütlenme ve toplu sözleflme düzeni bulunmad›¤›ndan
çal›flma koflullar› formel iflgücü piyasas›n›n çok gerisindedir. Enformel iflgücü piya‹NTERNET
sas› istikrars›z ve güvencesiz çal›flma koflullar› kadar, kentteki yoksul kesimlerin
marjinal yaflam koflullar›yla da özdeflleflmektedir (Erdut, 2005: 13).
Gerçekten, küreselleflmenin h›z kazanmas›yla birlikte üç boyutta ortaya ç›kan
enformelleflme, iflçilerin, özellikle de kad›n iflçilerin korunmas› aç›s›ndan önem
tafl›maktad›r: formel sektör enformelleflme e¤ilimi göstermektedir; enformel sektörde heterojenlik (çeflitlilik) artmaktad›r; formel ve enformel sektörler aras›ndaki
ba¤lar güçlenmektedir20. Bu anlamda, formel ve enformel sektör aras›ndaki ayr›mlardan çok ba¤lant›lar›n önem kazanmas› güncel enformelleflme sürecinin dayand›¤› varsay›mlar›n gözden geçirilmesini gerektirmifltir (Erdut, 2005: 16).
Enformel iflletmelerdeki enformel istihdam; enformel iflletmelerin iflverenlerini,
iflçileri, ba¤›ms›z çal›flanlar› ve ücretsiz aile çal›flanlar›, düzenli sözleflmesi olmaks›z›n evde çal›flanlar›, belirli bir iflvereni olmaks›z›n gündelikçi olarak rastlant›sal çal›flanlar›, özel istihdam bürosu arac›l›¤›yla geçici çal›flanlar›, belirli bir iflveren için
k›smi süreli çal›flanlar›, formel veya enformel iflletmeler için endüstride iflletme
d›fl›nda çal›flanlar› (ve arac›lar›n›) ve kay›ts›z veya bildirilmemifl çal›flanlar› kapsamaktad›r.
Enformelleflme, istihdam›n statüsü ba¤lam›nda ister ücretli, isterse ba¤›ms›z çal›flma biçiminde olsun, yasalar veya di¤er düzenlemelerle tan›nmam›fl düzenlenmemifl veya korunmayan bütün ücret karfl›l›¤› yap›lan çal›flmalar› ve ücretsiz yap›lan çal›flmalar› kapsamaktad›r (Erdut, 2005: 17)
Enformel sektör özellikle geliflmekte olan ülkeler yaflad›¤› bir k›s›r döngü olarak düflünülebilir. Ülkenin k›t kaynaklar›, sermaye birikiminin azl›¤›, orta s›n›flar›n
geliflmemiflli¤i, ülke nüfusunun daha çok tar›msal birimlerde istihdam›, kentsel ve
SIRA S‹ZDE
D Ü fid›fl›l›k
Ü N E Lile
‹M
Enformellik, kay›t
efl anlaml› olarak kullan›lan
bir kavramd›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Enformel sektör kavram›
uluslararas› düzeyde ilk kez
1991 y›l›ndaki 78.
Uluslararas› Çal›flma
Konferans›’nda
tart›fl›lm›flt›r.
72
Genellikle, büyük fabrikalara
parça üreten fason atölyeler,
araba tamircileri, ayakab›c›,
terziler, tesisatç›lar, seyyar
sat›c›lar, hamallar,
temizlikçiler, bak›c›lar,
parça bafl›na evde ifl
yapanlar vb. enformel
sektörün içinde yer
almaktad›r.
Sosyoloji-I
sanayi istihdam›n›n yetersizli¤i, h›zl› nüfus art›fl› gibi bir çok neden, sa¤l›kl› bir
ekonomik geliflmeyi engellemektedir. Öte yandan, enformel sektör kavram›yla
kapsanan bozuk yap›sal özelliklerin, sürekli kendisini besleyerek kal›c› bir hâle
gelmesini sa¤lar. Türkiye’de enformel sektörün oluflmas›n›, beslenmesini ve süreklilik kazanmas›n› sa¤laya nedenler aras›nda gelir yetersizli¤i ve gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i, nüfus art›fl h›z›n›n yüksekli¤i, göç, k›rsal ve kentsel iflsizlik vb. olgular bulunmaktad›r. E¤itimsizlik, çarp›k kentleflme de bu nedenler içinde gösterilmektedir
Bu önde gelen nedenler ayn› zamanda çözümü de en zor olan nedenler olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r. (fiiflman, 2001: 148).
Bu ba¤lamda, enformel sektör kurumsal düzenlemelerle, iflgücünün statüsünün
ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmedi¤i, çal›flanlar aç›s›ndan toplumsal yararlar›n
göz ard› edildi¤i, son derece düflük ve düzensiz ücretler ve iflverenin keyfi uygulamalar›n›n hakim oldu¤u, çal›flanlar›n örgütlenme olanaklar›n›n ellerinden al›nd›¤› bir alan› oluflturmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, enformel sektör, çal›flanlar aç›s›ndan korunmas›z bir aland›r. Tüm bu olumsuz koflullara karfl›n, bu sektörde çal›flmak zorunda kalan iflgücünün çal›flma nedeni ise Gillie’nin belirtti¤i gibi “özellikle yoksul ülkeler için, iflsizli¤in lüks” (Gillie vd., 1987: 184) olmas›d›r (Aç›kal›n,
2007: 52).
fiehirlerdeki enformel faaliyetler, genellikle tar›msal faaliyetlerden kopmak durumunda kalm›fl fakat kentlerdeki sanayi sektörünün yetersizli¤i nedeniyle sanayi
iflgücüne kat›lamam›fl insanlar›n hayatta kalabilmek için oluflturduklar› faaliyetlerden meydana gelmektedir (Cheng ve Gereffi, 1994). Ülkemiz de buna benzer bir
süreç geçirmektedir. Tar›m›n çözülmesiyle a盤a ç›kan istihdam kendisine sanayide yer bulmam›flt›r. Rakamsal olarak incelendi¤inde geliflmifl ülkelere benzer bir
flekilde hizmetler sektöründe istihdam›n art›fla neden olmufltur. Ancak hizmetler
sektörüne kay›fl incelendi¤inde üretim sürecinde bilginin artan önemine, teknolojik geliflmelere uyum sa¤layamayan nitelik sorunu yaflayan bireylerden olufltu¤u
görülmektedir. Bu durum iflgücü arz ve talebinin rasyonel bir flekilde buluflarak
dengeye gelmesini önlemektedir. 2010 y›l› istihdam› 43,6 iken kentsel isitihdam 40,
4’ünü oluflturmaktad›r. Kay›td›fl› istihdam ise %44 civar›nda gerçekleflmifltir. Bu dönemde tar›m sektöründe kay›td›fl› istihdam %85,5 tar›m d›fl› sektörlerde ise
%29,3’dür (Durgun ve Çak, 2010: 38).
1990’l› y›llarda ve günümüzde geliflmekte olan ülkelerde yeni iflyerlerinin ço¤unlu¤u enformel sektörde yarat›lmakta, istihdam›n giderek artan k›sm› enformel
sektörde yer almaktad›r. Enformel sektörün ortaya ç›kmas›nda ve h›zla büyümesinde belli bafll› üç neden sayabiliriz: Birincisi, az geliflmifl ülkelerin demografik ve
sosyoekonomik özelliklerine ba¤l› olup yap›sal niteliktedir. Özellikle k›rdan kente
göç sonucu büyük bir kentsel iflgücü fazlas›na sahip olan ülkelerde formel sektörün yeterli istihdam imkân› yaratamamas› sonucunda kendi hesab›na çal›flma ve
mikro iflletmeler önemli bir ekonomik faaliyet ve istihdam kayna¤› olmufltur. Formel sektörde ücretli iflçi olarak çal›flma umudu tafl›yanlar, bu umutlar› gerçekleflmedi¤inde yaflamlar›n› sürdürebilmek için her türlü gelir getirici faaliyete yönelmifller ve ço¤unlukla kendi hesab›na çal›flarak ve aile üyelerinin eme¤inden yararlanarak hizmet, ticaret sektörleri ve imalat sanayiinde hane temelli, küçük ölçekli
iktisadi faaliyetlerde bulunmufllard›r.
‹kinci olarak genellikle yasal düzenlemelerin kat›l›¤› ve küçük üreticilerin bunlara uymada karfl›laflt›¤› güçlükler, bu iktisadi faaliyetlerin yasal düzenlemelere k›smen uyarak veya tümüyle d›fl›nda kalarak enformel düzeyde yürütülmesinde etkilidir. Geliflmekte olan ülkelerde yap›lan araflt›rmalar, enformel sektör iflletmeleri-
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
nin yar› yasal oldu¤unu ve ço¤unlu¤unun yerel yönetimden izin, lisans, ticari kay›t gibi baz› temel ifllemleri gerçeklefltirdi¤ini, böylece iflletmenin tam bir yasad›fl›l›k durumunda karfl›laflabilece¤i risklerin azalt›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r.
Üçüncü önemli faktör küreselleflmeyle ba¤lant›l› yap›sal uyum politikalar› ve
ihracata dayal› sanayileflme modelidir. 1980 ve 1990’lar›n yap›sal uyum politikalar› bir çok ülkede yoksulluk, iflsizlik ve eksik istihdam› art›rm›fl ve enformel ekonomik faaliyetlerin yay›lmas›na katk›da bulunmufltur. Bu programlar ayn› zamanda
ihracata dayal› sanayileflme politikalar› çerçevesinde uluslararas› piyasalara yönelik üretim yapmay› geliflmekte olan ülkelerin öncelikli hedefi haline getirmifl ve esnek üretim süreçleri tafleron ve fason üretim iliflkilerinin yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Küresel rekabet ortam›nda hem çokuluslu firmalar hem de ulusal firmalar
maliyetleri düflürmek için örgütlü, tam zamanl› çal›flan iflçi yerine geçici, k›smi zamanl› çal›flan örgütsüz iflçi istihdam›na, iflin parçalara bölünerek enformel firmalara yapt›r›lmas›na, enformel firmalar da atölye tipi üretimden evlerde parça bafl› ifl
iliflkilerine yönelmifllerdir. Enformel sektör formel sektörü tamamlay›c› ifllev göstermektedir (ILO, 2002).
Kuflkusuz bununla ba¤lant›l› olarak 1970’lere kadar geliflmifl ülkelerde izlenen
sosyal refah devleti politikalar›n›n eme¤i koruyan düzenlemelerinin geliflmekte
olan ülkelere olan yans›malar›na sermaye çevrelerinin duydu¤u tepkinin de ele
al›nmas› gerekmektedir. ‹stihdam güvencesi, gelir güvencesi, sosyal güvenlik, örgütlenme ve toplu pazarl›k haklar›na ba¤l› olarak iflgücü piyasas›n› düzenleyen yasa, kurallar ve politikalarda yap›lan köklü de¤ifliklikler ve kurals›zlaflt›rma enformel sektörün ve enformel istihdam iliflkilerinin yayg›nlaflmas›nda etkili olmufltur.
Enformelleflmenin yap›sal nedenleri olarak afla¤›daki özellikler öne ç›kmaktad›r:
• Düflük ücretli ve güvencesiz çal›flt›r›lan iflçilerin iflletmelerin maliyetini düflürerek uluslararas› piyasada rekabet flans› sa¤lamas›;
• Yüksek iflsizlik durumlar›ndan resmî kanallarla ifl bulamayanlar›n zorunlu
olarak kay›td›fl› ifllere yönelmesi;
• Esnek çal›flma koflullar› ve yasal mevzuata ba¤l› olunmad›¤› için iflverenin
istedi¤inde iflçileri uzun saatler istedi¤i koflullarda çal›flt›rabilme veya iflten
atma imkan›;
• Devletin iflgücü piyasas›n› yeterli bir flekilde yasal prosedürleri takip etme,
izleme ve denetleme kararl›l›¤› göstermemesi;
• Son olarak, Türkiye’de son otuz y›ld›r uygulanan ekonomik büyüme politikalar›n›n beraberinde istihdam art›fl› sa¤layamamas›, piyasalarda esnekli¤i
iflgücü maliyetlerini düflürme üzerinden sa¤lama stratejileri ve yoksulluktan
ç›kmak için bireylerin her türlü yasal olmayan ifllere yönelerek gelifltirdi¤i
yaflam stratejileri enformel sektörün genifllemesine h›z kazand›rm›flt›r.
Türkiye’de kay›td›fl› istihdam, kay›td›fl› ekonomiyle beraber artmakta, devletin
yaratt›¤› paylardan yararlanmaktad›r. Ancak devlete vergi, harç gibi herhangi bir
katk›da bulunmamaktad›r. Ekonomik olarak kay›plara yol açarak ortaya ç›kan
iflsizlik, sadece üretim ve geliri düflürmekle kalmamaktad›r. Ayn› zamanda bireyin
kendisini toplumun bir parças› olarak görmesini, kendine sayg› ve gelece¤e güvenini önlemekte ve sosyal bütünleflmeyi yok etmektedir (Durgun ve Çak, 2010: 37).
E¤er çal›flanlar›n sosyal güvenlik kurumlar›na kay›tl›l›¤› enformel istihdam›n
göstergesi olarak al›n›rsa 2002 y›l› itibariyle kentsel istihdam içinde herhangi bir
yere kay›tl› olmadan çal›flanlar›n oran› %33,7’ye ç›kmaktad›r (www.die.gov.tr).
73
Enformelleflme; göç ve
demografik faktörler,
istihdamda art›fl›n s›n›rl›
kalmas›na neden olan
ekonomik büyüme
politikalar›, iflletmelerin
enformel sektöre kaymas›na
neden olan yasal ve
kurumsal yap›lar›n kat›l›¤›,
yap›sal uyum politikalar› ve
esnek uzmanlaflman›n
sonucu olarak
güçlenmektedir.
74
Sosyoloji-I
Esnekleflme
Esnekleflme çal›flma hayat›nda, çal›flma koflul ve flartlar›nda, süresinde ve ücretlerde kesin bir belirsizli¤in oldu¤u iflverenin istedi¤i koflulda ve say›da ve istedi¤i
flekillerde iflçi çal›flt›rmas› fleklinde tan›mlanabilir.
Bu anlamda esnekleflme; iflgücünün istihdam› aç›s›ndan düzensizleflmenin,
geçici iflçili¤in, ihtiyaç oldukça gündelik olarak tutulan iflçinin sözkonusu oldu¤u,
çal›flma koflullar›n›n kural ve yasalarla ba¤l› olmad›¤›, iflverenin keyfi uygulamalar›na tabi olan korunmas›z bir iflgücünün a¤›rl›kta oldu¤u bir çal›flma sistemini ifade etmektedir. Bu esnekleflme ya da düzensizleflme, sosyal güvenceden yoksun,
çal›flma koflullar› ve süresinin belirsizli¤i, çal›flma gün ve saatlerinden izin kullanabilme olanaklar›n›n s›n›rl› ya da çok belirsiz olufluna kadar çal›flanlar› adeta bir
cendere içine alan çal›flma koflullar› yaratmaktad›r.
Esnekleflme ad› alt›nda iflgücünün kay›t d›fl›na itildi¤i ve kurals›zl›¤›n ve iflgücünü koruyan yasalar›n ifllemedi¤i enformel sektörün iflgücü piyasas› özellikle geliflmekte olan ülkelerde iddia edildi¤i gibi yoksullu¤u önleyici bir mekanizma
de¤il, çal›flanlar›n emeklerinin karfl›l›¤›n› alamad›klar› ve iflveren karfl›s›nda tümüyle korumas›z kald›klar› bir alan hâline gelmektedir (Aç›kal›n, 2007: 50).
Ayr›ca burada belirtmek gerekir ki esnek üretim özellikle geliflmekte olan ülkeler
için, üretimden baflka ücretlerin, çal›flma saatlerinin, çal›flma koflullar›n›n esnekleflmesi ya da denetimsiz, keyfi uygulamalara meydan b›rakan bir durum hâlini alm›flt›r. Bu
nedenle bu yeni üretim biçiminin sadece niteliksiz ya da yar› nitelikli iflgücünü vurdu¤unu iddia etmek gerçekçi bir yaklafl›m biçimi de¤ildir. Özellikle geliflmekte olan, ifl
kanunlar›n›n uygulanmas›ndan do¤an güçlükler ve ifl arayan iflgücünün yoksulluk ve
açl›kla tehdit ve terbiye edildi¤i ülkelerde ayn› çal›flma koflullar› nitelikli iflgücü için de
geçerlili¤ini korumaktad›r ve bu alan ciddi araflt›rmalar›n yap›lmas› gereken bir sorun
olarak varl›¤›n› sürdürmektedir (Aç›kal›n, 2007: 49).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5
Fordist ve Postfordist
SIRA S‹ZDEüretim biçimlerini araflt›r›n›z ve k›yaslay›n›z.
Üretim sürecinde yaflanan esnekleflmenin, çal›flma koflullar›na yans›yan bir
D Ü fisonucu
Ü N E L ‹ M ise çal›flanlar›n örgütlenme olanaklar›n› zay›flatarak, örgütlü
di¤er önemli
olman›n iflgücüne getirdi¤i gücü de ellerinden almas›d›r. Sadece bireysel inisiyatiflere dayanarak
ifl akitleri, her bir çal›flan›n bireysel performans›na dayal›
S O Ryap›lan
U
olarak ücretlerin ve di¤er çal›flma koflullar›n›n belirlenmesini de getirmektedir.
Ayr›ca, esnek çal›flman›n kad›n istihdam›yla özdefl hâle gelmesi, Türkiye’de iflD ‹ K K zaten
AT
gücü piyasas›na
çok s›n›rl› kat›lan kad›nlara erkeklerle eflit f›rsatlar›n sunulmas› de¤il, kad›nlardan yetersiz kat›l›m biçimlerine raz› olmalar›n› istemek demektir. Kald› kiSIRA
esnek
çal›flma biçimleri ço¤u zaman ‹fl Kanunu’nun öngördü¤ü hüS‹ZDE
kümler kapsam›nda de¤il, sosyal korumadan yoksun enformel nitelikte gerçeklefltirilmektedir. Bu durum, kad›nlar›n önümüzdeki dönemde belli tür ifllerde yo¤unlaflmas›na AMAÇLARIMIZ
yol açarak iflgücü piyasas›nda zaten mevcut eflitsizli¤in pekiflmesi tehlikesini tafl›maktad›r (Toksöz, 2007: viii).
N N
N
K ‹ T A P
Tafleronlaflma
AM AÇ
5
Türkiye’de tafleronlaflman›n sonuçlar›n› de¤erlendirebilmek.
TELEV‹ZYON
“Alt iflveren” anlam›nda kullan›lan tafleron kavram› kamu ya da özel sektördeki
mal ve hizmetlerin belli bir sözleflme ile alt iflveren yapt›r›lmas› anlam›nda kulla‹NTERNET
‹NTERNET
75
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
n›lmaktad›r. Öte yandan, uygulamada s›kça karfl›laflt›¤›m›z “müteahhit” kavram›,
zaman zaman “tafleron” ya da “alt iflveren” kavramlar›n›n yerine ve bu kavramlarla ayn› anlamda kullan›lmaktad›r. Uluslararas› literatürde, genel olarak ihale ile ifl
alan kifli ya da kurulufla müteahhit (contractor) denilmektedir (fiafak, 2004: 113).
Bir iflverenin kendisinin yapt›¤› ifli bir baflka alt iflverene devretmesi iki türlü
olabilir. Bunlardan birincisi, as›l iflverenden ifli alan alt iflverenler (yani tafleronlar)
sözleflmede belirtilen ifli kendi ifl yerinde yapabilir. Bu tür ifllerde genellikle malzeme ve gerekli hammadde as›l iflveren taraf›ndan sa¤lan›r. Alt iflveren as›l iflverenin
talep etti¤i ürünleri kendi iflyerinde imal eder ve as›l iflverene teslim eder. Ayr›ca,
iflverenin talep etti¤i mal hizmet ve ürünlerin alt iflverenin kendi ifl yerinde veya iflverenin gösterdi¤i yerde üretilip as›l iflveren teslim etmesine fason üretim ad› verilmektedir (Su¤ur, 2010: 200).
Öte yandan baz› ifllerin tafleron (alt iflveren) flirketlere verilmesi suretiyle, yapay
biçimde iflyeri ölçe¤inin küçültülmesi, iflçi say›s›n›n azalt›lmas› mümkün olabilmektedir. Bu yolla tafleronlaflma, iflyeri ölçe¤ine ba¤l› bir dizi yükümlülü¤ün ortadan kald›r›lmas›n›n bir arac› olarak da kullan›lm›fl ve kullan›lmaktad›r.
Tafleronlaflma özel flirketlerin ve firmalar›n baflvurdu¤u bir çal›flt›rma yöntemi
olmas›n›n yan›nda kamuda da oldukça baflvurulan bir çal›flt›rma/kiralama yöntemi
olmaya bafllam›flt›r. Kamuda tafleronlaflma gibi güvencesiz iflçi çal›flt›rmay› yayg›nlaflt›ran en önemli uygulama “kamu personeli reformu”dur. Bu reformla emeklilik,
yeni personel almama, tafleronlaflma, sözleflmeli- ücretli personel uygulamas›, geçici süreli sözleflmeli personel çal›flt›rma, geçici- mevsimlik iflçilik gibi uygulamalarla kamu kesiminde istihdam son y›llarda önemli ölçüde daralt›lm›flt›r (Taflk›ran,
2011: 7).
Bir sektör içinde say›lan bir iflte, iflin bir bölümünün ana firma taraf›ndan kendi sorumlulu¤unda olan daha küçük bir firmaya ya da bu firma arac›l›¤›yla daha
küçük bir firmaya yapt›r›lmas›d›r (Gökbayrak, 2003).
2003 tarihli 4857 say›l› Yeni ‹fl Yasas›’n›n tan›mlar›n yer ald›¤› ikinci maddesinde, tafleronlaflma, flu flekilde tan›mlanmaktad›r:
• Bir iflverenden, iflyerinde yürüttü¤ü mal veya hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifllerinde veya as›l iflin bir bölümünde iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde ifl alan ve bu ifl için görevlendirdi¤i iflçilerini sadece bu iflyerinde ald›¤› iflte çal›flt›ran di¤er iflveren ile ifl
ald›¤› iflveren aras›nda kurulan iliflkiye as›l iflveren-alt iflveren iliflkisi denir.
Bu iliflkide as›l iflveren, alt iflverenin iflçilerine karfl› o iflyeri ile ilgili olarak bu
Kanundan, ifl sözleflmesinden veya alt iflverenin taraf oldu¤u toplu ifl sözleflmesinden do¤an yükümlülüklerinden alt iflveren ile birlikte sorumludur.
• As›l iflverenin iflçilerinin alt iflveren taraf›ndan ifle al›narak çal›flt›r›lmaya devam ettirilmesi suretiyle haklar› k›s›tlanamaz veya daha önce o iflyerinde çal›flt›r›lan kimse ile alt iflveren iliflkisi kurulamaz. Aksi hâlde ve genel olarak
as›l iflveren alt iflveren iliflkisinin muvazaal› iflleme dayand›¤› kabul edilerek
alt iflverenin iflçileri bafllang›çtan itibaren as›l iflverenin iflçisi say›larak ifllem
görürler. ‹flletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifller d›fl›nda as›l ifl bölünerek alt iflverenlere verilemez.
Bu düzenleme ile Yeni ‹fl Yasas›, bizim yayg›n deyimiyle tafleronlaflma dedi¤imiz, hukuk dilinde ise alt-iflverenlik uygulamas›n›, iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik geliflmeler karfl›s›nda uzmanl›k gerektiren ifllerle s›n›rlam›fl; eskiden oldu¤u gibi as›l iflvereni alt iflverenin iflçilerine iliflkin yükümlülüklerinde birlikte sorumluluk esas›n› benimsemifltir. (Gökbayrak, 2005: 4-5).
Tafleron (alt iflveren)
firmalar›n istihdam etti¤i
iflçilere tafleron iflçi
denilmektedir.
Alt iflveren iliflkisi, salt
iflgücü maliyetlerinin
düflürülmesinin -ucuz iflçi
çal›flt›rabilmenin- bir arac›
olmaktad›r.
Kamu kurumlar›nda
çal›flanlar aras›ndaki
“kadrolu”, “sözleflmeli”,
“ücretli” vb. etiketlerle
yarat›lan ayr›mlar,
tafleronlaflt›rma uygulamas›
ile daha da derinleflmifltir.
76
Tafleron uygulamalar›,
kay›td›fl› istihdam›n,
endüstri h›zla
yayg›nlaflmas›n›n da önemli
nedenlerinden biridir.
Sosyoloji-I
Tafleronlaflman›n temel nedeni, iflgücü maliyetlerinin düflürülmesi -ucuz iflçilikve bu yolla rekabet flans› yarat›lmas›d›r. Buna ba¤l› olarak tafleronlaflma, sendika
ve toplu pazarl›k hukuku alan›nda do¤rudan iflçilerin hak ve özgürlüklerinin ortadan kald›r›lmas› amac›na yönelmifl, etkili bir sendikas›zlaflt›rma arac› olarak kullan›lm›fl ve kullan›lmaktad›r. Tafleron iliflkisinin ola¤anüstü boyutlarda yayg›nlaflmas›, emek piyasas›n›n parçalanmas›na, sendika hakk›n›n, toplu pazarl›k hakk›n›n
kullan›lamaz duruma gelmesine neden olmufltur (fiafak, 2004: 111).
Tafleronlaflman›n çal›flma yaflam› üzerindeki etkilerini flu flekilde özetleyebiliriz:
• Çal›flanlar›n ifl güvencesinin azalmas›: Yaflanan yayg›n iflsizlik ortam›nda ortaya ç›kan tafleron uygulamalar tafleron firma iflçilerinin ifl güvencesinin azalmas› ve iflini kaybetmek korkusu ile yasal bir tak›m haklar›n› da aramama yönünde bir durum ortaya ç›karmaktad›r.
• Sendikalaflma oranlar›n›n düflmesi: Tafleronluk kamu sektöründeki sendikal örgütlülü¤ü azaltmada önemli bir araç olarak kullan›labilmektedir.
TODA‹E taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmada, sendika flube baflkanlar›na göre
örgütlenmede en çok sorun tafl›yan ifl yeri birimleri s›ras›yla belediye tafleron flirketleri, belediye flirketleri ve belediyeler oldu¤u ortaya ç›km›flt›r.
• Ücretler ve çal›flma standartlar›nda düflme: Genel olarak hizmetlerin
özel firmalar arac›l›¤›yla yerine getirilmesinin önemli tasarruflar sa¤lad›¤› kabul edilmekle beraber bu maliyet düflüfllerinin çal›flanlar›n ifl kayb›, daha
düflük ücretler, çal›flma koflullar›n›n kötüleflmesi ve ifl güdüleyicilerinin azalmas› gibi nedenlerden dolay› ortaya ç›kmas› elefltirilmektedir.
• ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i standartlar›nda düflme: Tafleronlaflma kimi durumlarda iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i aç›s›ndan iflyeri hekimi bulundurma, ifl
sa¤l›¤› ve güvenli¤i kurumlar› oluflturma gibi düzenlemelerde yasan›n arad›¤› iflçi say›s›n› afla¤›ya çekmek için kullan›lmakta, böylece yasal düzenlemelerin etki alan› d›fl›na kolayl›kla ç›k›labilmektedir (Gökbayrak, 2005).
Tafleron iflçi istihdam›na iliflkin olarak ortaya ç›kan bir baflka sorun ise iflçilerin
sigortal›l›k durumudur. Tafleron firmalarda çal›flan iflçilerin ço¤u sigortal› olmakla
beraber sigorta primlerinin düzenli olarak yat›r›l›p yat›r›lmad›¤›ndan emin de¤illerdir. Ayr›ca bu iflçilerin sigortal›l›k süreleri oldukça k›sad›r. Genel-‹fl sendikas›n›n
yapt›¤› bir araflt›rmada tafleron iflçilerin %65’in toplam sigortal›l›k sürelerinin 1-3 y›l
oldu¤u saptanm›flt›r. Türkiye’de iflgücü piyasas› sigortas›z, düflük ücretli, niteliksiz,
örgütsüz ve parçal› bir özelli¤e sahip iflçilerin ço¤unlu¤unu oluflturdu¤u bir yap›ya sahiptir (Urhan, 2005: 63). Tafleron iflçiler de bu ço¤unlu¤un içerisinde yer almakta ve içinde bulundu¤u grubun say›sal ço¤unlu¤u her geçen gün artmaktad›r
(Taflk›ran, 2011: 5).
Örgütsüzlük
1982 Anayasas› ve onun temel düzenlemeleri do¤rultusunda ç›kar›lan 1983 tarihli
ve 2821 say›l› Sendikalar Kanunu ile 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu çal›flma iliflkilerini yeni politikalar do¤rultusunda kal›c› bir biçimde
düzenlemeye yönelmifltir. Bu çerçevede sendikal faaliyetler ile grev hakk›n›n kullan›m› üzerine getirilen hukuksal s›n›rlamalar ve bunu pekifltiren fiili durum ve uygulamalar, izleyen dönemde çal›flma yaflam›na damgas›n› vurmufltur. Bu hukuksal
ve fiili durum Türkiye’yi çal›flma yaflam›n›n uluslararas› normlar›ndan daha da
uzaklaflt›rarak Uluslararas› Çal›flma Örgütü’yle iliflkilerde yeni ve ciddi sorunlara
yol açm›flt›r. Ancak zaman içerisinde bu yasalarda de¤ifliklikler yap›larak k›smi düzelmeler sa¤lanm›flt›r (Makal, 2003: 12).
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
Türk-‹fl’in haz›rlad›¤› “Türkiye’de Sendikal Örgütlenmenin Bedeli: ‹flten At›lmak” bafll›kl› rapora göre, 2003- 2005 y›llar› aras›nda 15 bin 531 iflçi, sendikal örgütlenmelere kat›ld›¤› için iflten at›lm›flt›r (Türk- ‹fl, 2006). 2003- 2008 y›llar› aras›nda D‹SK’e ba¤l› sendikalara üye oldu¤u için yaklafl›k 30 bin iflçi iflten at›lm›flt›r. Yani D‹SK’e ba¤l› sendikalara üye oldu¤u için y›lda ortalama 5 bin iflçi iflten at›lmaktad›r. Sonuç itibariyle, her y›l ortalama 10 binden fazla iflçi, anayasal haklar›n› kullanarak Türk-‹fl ve D‹SK’e ba¤l› sendikalara üye olduklar› için iflten at›lmaktad›r
(Bak›r ve Akdo¤an, 2009: 92- 93).
Türkiye’de yaflanan sendikal hak ihlalleri, zaten güçsüz olan sendikac›l›¤› daha
da zay›flatarak iflçilerin sendikalardan uzaklaflmas›na da neden olmaktad›r (Y›ld›r›m ve Uçkan, 2010: 164- 165). 1980 sonras›nda liberal politikalar›n artan etkisine
ba¤l› olarak kamu ve özel kesimde, iflverenler daha agresif sendikas›zlaflt›rma uygulamalar›na yönelmifllerdir. Sözleflmeli personel, tafleron, geçici, mevsimlik ve
part-time iflçi çal›flt›rma artm›fl, kapsam d›fl› personel uygulamas›, üretimin iflyeri
d›fl›na kayd›r›lmas› ve insan kaynaklar› politikalar› gibi çok çeflitli uygulamalar yayg›nlaflm›flt›r. Ayr›ca özel sektörde iflverenler, sendikalar›n örgütlenme çabalar›n›
engellemek için iflten ç›karma tehdidini kullanmakta, etnik ayr›m, hemflerilik, akrabal›k iliflkilerinin yan› s›ra yüz yüze görüflmeler gibi enformel iliflkilerden yararlanarak iflçileri sendikas›zl›¤a ikna etme giriflimlerinde bulunmaktad›rlar (Urhan ve
Selamo¤lu, 2008: 175).
Tafleron iflçilerin ifl güvencesi olmad›¤› için, sendikaya üye olmalar› ya da faaliyetlerine kat›lmalar› durumunda derhal sözleflmeleri feshedilmektedir. Sendikal
üyelik baflvurular›nda toplu iflten ç›karmalar yaflanmaktad›r. Bu iflçilerin örgütlenmesi, çal›flma niteli¤inden kaynakl› olarak tazminats›z iflten ç›kar›lma ve mevcut
tafleron ihalesi yenilendi¤inde ifle al›nmama tehdidi ile engellenmektedir.
Dünya ölçe¤inde de geçerli olan bu oluflumlar, birçok ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de iflçi sendikalar›n›n son 30 y›lda hemen her düzeyde güç kaybetmeleri
üzerinde etken olmufltur. De¤iflik nedenlerle gerçekleri yans›tmayan resmî rakamlar bir tarafa b›rak›l›rsa 1980’li y›llarda Türkiye’de toplam ücretlilerin yaklafl›k %
20’si sendikal› iken bu oran 2000’li y›llar›n bafl›nda % 8’lere düflmüfltür. Ayn› flekilde, 1980’li y›llarda Sosyal Sigortalar Kurumu’na tabi iflçilerin yaklafl›k % 50’si sendikal› iken bu oran 2000’li y›llar›n bafl›nda% 16 dolaylar›na gerilemifltir. Mutlak rakamlarla de¤erlendirildi¤inde ise sendikal› iflçi say›s› 1.5 milyondan 1 milyonun alt›na düflmüfltür. Buna koflut olarak toplu sözleflme kapsam›na giren iflçi say›s› da;
oransal oldu¤u kadar, mutlak rakam olarak da düflme e¤ilimindedir. Sonuç olarak ülkemizde siyasal-toplumsal yaflamda ve üyelerinin haklar›n› korumada zaten bat› ülkelerindeki kadar etkin olamayan sendikalar, ba¤›ml› çal›flanlar›n ücret ve di¤er çal›flma koflullar› ile yaflam düzeylerinin belirlenmesindeki etkinliklerini genifl ölçüde yitirmifllerdir (Makal, 2003: 15).
‹flçiler yasalarda belirtilen sendikal haklardan yoksun b›rak›lmaktad›r. Güvencesiz çal›flt›r›lan bu iflçilerin ücret, y›ll›k izin, fazla mesai ücreti, tatil izinleri gibi en
temel haklar›ndan mahrum olarak çal›flt›r›lmas› ve iflten at›lma korkusu ile bu
koflullara itiraz edememeleri, onlar›n sendikaya duydu¤u ihtiyac› daha da artt›rmaktad›r (Taflk›ran, 2011: 15).
Ancak AB politikalar› ile tam uyumun sa¤lanmas› için sendikal haklar, toplu
sözleflmeye dâhil çal›flanlar›n oran›n›n art›r›lmas›, sosyal diyalogun iflletme düzeyinde uygulanmas› gibi hususlarda geliflme kaydedilmesi gerekmektedir. Bilindi¤i
üzere, Türkiye’de örgütlenme önünde birçok engel ve sorun bulunmakta ve sendikalaflma oran› gittikçe düflmektedir. Bu konuda genel beklenti, Avrupa Birli¤i’ne
77
78
Sosyoloji-I
geçifl süreci içinde, Türkiye’nin örgütlenme önündeki engelleri en aza indirgemesi konusunda gerekenlerin bir an önce yap›lmas›d›r.
Ayr›mc›l›k
Türkiye’de çal›flma hayat›n›n yukar›da bahsedilen yap›sal birçok probleminin yan›
s›ra birtak›m sosyal sorunlar›n›n da varl›¤›ndan bahsetmek gerekmektedir. Türkiye’de sosyal hayat›n baflka alanlar›nda oldu¤u gibi çal›flma hayat›nda da özellikle
baz› dezavantajl› gruplar›n bazen ayr›mc›l›¤a maruz kald›¤›ndan söz edebiliriz. Bu
gruplar aras›nda en çok ayr›mc›l›k yap›lanlar, göçmenler, kad›nlar, eski hükümlüler ve engelliler olmaktad›r. Bu dezavantajl› gruplar farkl› dinsel, kültürel, siyasal
ve etnik gruplara ait olduklar› için olumsuz bir flekilde etiketlenmekte, d›fllanmakta veya afla¤›lanma vb. ayr›mc› uygulamalara maruz kalmaktad›r.
Örne¤in, esnek çal›flma biçimleri kad›nlar için geliflmekte olan ülkelerde genellikle kay›td›fl›, sosyal korumadan yoksun ifllerde, enformel istihdam›n s›n›rl› oldu¤u geliflmifl ülkelerde ise sosyal güvenlik düzenlemelerinin yetersiz, ücretlerin düflük oldu¤u k›smi zamanl› ifllerde yo¤unlaflmalar› anlam›na gelmektedir. Belirli tarz
ifllerde ve mesleklerde yo¤unlaflma, kad›nlar›n ücretlerinin genelde erkeklerin ücretlerinden düflük olmas›, iflte ilerleme ve yükselme f›rsatlar›n›n s›n›rl›l›¤›, iflsiz kalma olas›l›klar›n›n yüksekli¤i kad›nlar›n yüz yüze kald›klar› ayr›mc›l›k türleridir
(Toksöz, 2007: 2).
Engelli bireyler ise ifl yaflam›nda belki de ayr›mc›l›¤› en çok hisseden grup olarak yer al›yorlar. Özelikle flirketlerin engelli çal›flanlar› düflünmeden haz›rlad›¤› ifl
analizleri ve görev tan›mlar›, ifle bafllayan engellilerin ifl yap›fl flekillerini olumsuz
etkilemektedir. Yine çal›flma hayat›ndaki engellilerin çal›flma ortam›nda fiziki birtak›m ihtiyaçlar›n› göz ard› ederek haz›rlanan iflyeri binalar›, onlar›n rahat bir flekilde çal›flmalar›na engel olmaktad›r. Ayn› ifli yapmalar›na karfl›l›k sadece engelli
olmalar› nedeniyle daha az ücret almalar›, terfi ihtimallerinin az olmas› engellileri
çal›flma hayat›ndan so¤utan çok önemli nedenlerden biridir. Bu durum, asl›nda
engellilerimizin neden kamu sektöründe çal›flmak istediklerinin de aç›k kan›t›d›r.
Kamu sektöründeki engelliler ifl güvencelerinden emin ve daha az ayr›mc›l›¤a u¤rad›klar›n› düflünerek çal›flmaktad›rlar (www.ekonomistler.org.tr).
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
79
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Çal›flma kavram›n› sosyolojik olarak aç›klayabilmek.
Çal›flma çeflitli aç›lardan de¤erlendirdi¤imizde,
çal›flma, üretim sürecinin aflamas› (her çal›flma
somut bir fley yarat›r); bir gelir elde etme yolu ve
bir sayg›nl›k ögesidir (çal›flan herkes bir fleyler
üretmenin sayg›nl›¤›n› ve statüsünü elde eder)
diyebiliriz. Dar anlam›yla bak›ld›¤›nda çal›flma;
bireylerin belli bir ücret karfl›l›¤›nda eme¤ini satmas›d›r. Bu yönüyle sadece ekonomik bir anlama sahiptir ve temel ifllevi gelir getirmektir. Ancak daha genifl anlamda ise çal›flma kavram›, herhangi bir gelir getirici koflul olmaks›z›n ücretli
veya ücretsiz bireyin yaflam›n› sürdürmek için
yapt›¤› tüm çaba ve u¤rafllar çal›flma olarak görülebilir. Bu genifl tan›ma göre, çal›flma insan›n
tüm yaflamsal ve sosyal faaliyetlerini içine alacak
flekilde aile içindeki ücretsiz ev içi eme¤i, tar›mda veya baflka sektörlerde yasal sözleflmesi olmadan enformel olarak gerçeklefltirdi¤i tüm etkinlikler çal›flma olarak de¤erlendirilebilir.
Türkiye’de kad›n istihdam›n›n önündeki engelleri s›ralayabilmek.
Kad›nlar›n ifl yaflam›na girmesinin önündeki engellere bakt›¤›m›zda iki tür engel karfl›m›za ç›kmaktad›r: Sosyokültürel ve iktisadi engeller. Sosyal
ve kültürel engeller aras›nda ailenin izin vermemesi, kiflisel güvenlik kayg›lar›, çal›flan kad›nla ilgili olumsuz toplumsal alg›n›n yaratt›¤› rahats›zl›k,
kad›n›n evde bak›m hizmetlerini üstlenmesi beklentisi gibi nedenler öne ç›kmaktad›r. ‹ktisadi nedenler aras›nda ise kay›td›fl›l›k, düflük ücretler,
uzun çal›flma saatleri, iktisadi kriz, yetersiz e¤itim
düzeyi ve eriflilebilir ve makul ücretli çocuk bak›m
hizmetlerinin olmay›fl› say›lmaktad›r.
Türkiye’de çocuk iflçili¤inin azalt›lmas› için gereken önlemleri özetleyebilmek.
Türkiye’de çocuk iflçili¤iyle mücadele etmenin
en önemli yollar›ndan birisi öncelikle çocuklar›n
e¤itime eriflime öncelik verilmesi gerekmektedir.
Çocuk iflçili¤inin tamamen ortadan kald›r›labilmesi için, hanelerin kaynak taban›n› ve mal ve
hizmetlerin adil bölüflümünü etkileyen makroekonomik de¤iflkenlerin sistematik bir flekilde
iyilefltirilmesi; gelir da¤›l›m›n›n eflit ve dengeli bir
flekilde düzenlenmesi, kad›nlar›n sosyal, ekonomik, politika ve yasal eflitliklerin güvence alt›na
al›nmas›yla güçlendirilmesi ve her çocu¤un potansiyellerini ve yeteneklerini besleyeyen, sosyal
ve resmi düzeyde güçlü bir insan haklar›na ba¤l›l›¤›n gelifltirilmesi gerekmektedir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Türkiye’de 1980 sonras› görülen enformelleflme
sürecinin nedenlerini aç›klayabilmek.
Enformelleflmenin yap›sal nedenleri aras›nda
Türkiye’de son otuz y›ld›r uygulanan ekonomik
büyüme politikalar›n›n beraberinde istihdam art›fl› sa¤layamamas›, piyasalarda esnekli¤i iflgücü
maliyetlerini düflürme üzerinden sa¤lama stratejileri ve yoksulluktan ç›kmak için bireylerin her
türlü yasal olmayan ifllere yönelerek gelifltirdi¤i
yaflam stratejileri yer almaktad›r. Ayr›ca, düflük
ücretli ve güvencesiz çal›flt›r›lan iflçilerin iflletmelerin maliyetini düflürerek uluslararas› piyasada
rekabet flans› tan›mas›; yüksek iflsizlik durumlar›ndan resmi kanallarla ifl bulamayanlar›n zorunlu olarak kay›td›fl› ifllere yönelmesi; esnek çal›flma koflullar› ve yasal mevzuata ba¤l› olunmad›¤›
için iflverenin istedi¤inde iflçileri uzun saatler istedi¤i koflullarda çal›flt›rabilme veya iflten atma
imkan›; devletin iflgücü piyasas›n› yeterli bir flekilde yasal prosedürleri takip etme, izleme ve
denetleme kararl›l›¤› göstermemesi enformelleflme sürecinin h›z kazanmas›na yol açm›flt›r.
Türkiye’de tafleronlaflman›n sonuçlar›n› de¤erlendirebilmek.
Tafleronlaflma, sendika ve toplu pazarl›k hukuku
alan›nda do¤rudan iflçilerin hak ve özgürlüklerinin ortadan kald›r›lmas› amac›na yönelmifl, etkili bir sendikas›zlaflt›rma arac› olarak kullan›lmaktad›r. Tafleron iliflkisinin ola¤anüstü boyutlarda
yayg›nlaflmas›, emek piyasas›n›n parçalanmas›na, sendika hakk›n›n, toplu pazarl›k hakk›n›n
kullan›lamaz duruma gelmesine neden olmaktad›r. Ayr›ca tafleronlaflma sonucu çal›flanlar›n ifl
güvencesinin azalmas›, sendikalaflma oranlar›n›n
düflmesi; ücretler ve çal›flma standartlar›nda düflme: ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i standartlar›n›n düflmesi söz konusu olmaktad›r.
80
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi çocuk iflçili¤ini önlemek
için al›nabilecek tedbirlerden biridir?
a. Devletin vergi gelirlerini artt›rmas›
b E¤itime eriflimin daha kolay ve eflit hale getirilmesi
c. Kad›nlara sendikal haklar›n verilmesi
d. Çal›flanlar›n reel ücretlerinde çocuklar için kesinti yap›lmas›
e. ‹flçilerin sosyal ve ekonomik hayata daha fazla
kat›lmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi 2000’li y›llarda çocuk iflçilerin istihdam›nda yaflanan azalman›n nedenlerinden
biridir?
a. Zorunlu e¤itimin 5 y›ldan 8 y›la ç›kar›lmas›
b Vergi gelirlerinde ciddi bir art›fl meydana gelmesi
c. Ülke ekonomisinde cari a盤›n giderek kapanmas›
d. Çocuk iflçili¤i gerektiren sektörlerin at›l kalarak
kapanmas›
e. Okuldan ayr›lan ö¤rencileri mesle¤e yönlendirecek e¤itim a¤›n›n giderek yay›lmas› ve genifllemesi
3. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n çal›flma hayat›na
girmesine engel olan faktörlerden biridir?
a. Kad›nlar›n fiziksel olarak zay›f bir yap›da olmalar›
b. ‹fl piyasas›nda kad›n iflgücüne ihtiyaç duyulmamas›
c. Toplumsal yap›da cinsiyetçi kültürün yayg›n
olmas›
d. Teknoloji yo¤un üretimin yaln›zca erkeklere hitap etmesi
e. ‹fl piyasas›s›n›n kad›n kotalar› bulundurmas›na
ra¤men yeterli baflvurunun kad›nlar taraf›ndan
yap›lmamas›
4. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de iflsizli¤in
nedenlerinden biri de¤ildir?
a. 1980 sonras› neoliberal dönüflümün etkisiyle
devletin küçültülmesi
b. E¤itim seviyesinin düflüklü¤ü
c. ‹stihdam alanlar›n›n darl›¤›
d. Gelir bölüflümü adaletsizli¤i
e. ‹fl hukukunun çok kat› kurallar›n› olmas›
5. Afla¤›daki iflsiz gruptan hangisi istihdam olanaklar›na eriflimde en dezavantajl› gruptur?
a. Kentte bulunan e¤itimsiz iflsizler
b. Kentte bulunan e¤itimsiz kad›n iflsizler
c. Kentte bulunan e¤itimli kad›n iflsizler
d. K›rdan kente gelen e¤itimli kad›n iflsizler
e. K›rdan kente gelen e¤itimsiz iflsizler
6. Kay›td›fl›l›k anlam›na gelen çal›flma yaflam›na dair
kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tafleronlaflma
b. Enformelleflme
c. Esnekleflme
d. Örgütsüzlük
e. ‹stihdam
7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de enformelleflmenin artmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Sendikalar›n daha güçlü hale gelmesi
b. 1980 sonras› yap›sal dönüflüm ve ihracata dayal› büyüme stratejisi
c. ‹flletmelerin maliyetleri düflürme istekleri
d. Nüfus art›fl h›z›n›n yüksekli¤i ve kentsel iflsizlik
e. K›rdan kente yo¤un göç
8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de çocuk iflçili¤ini
ortaya ç›karan faktörlerden biri de¤ildir?
a. Ailenin yoksul olmas›
b. Çocuk iflçili¤inin esnek çal›flma koflullar›na uygun olmas›
c. Çocuk iflçilere sigorta yap›lmamas›
d. Çocuk iflçilerin daha verimli olmas›
e. Çocuk iflçilerin sosyal haklar›n› savunma gücü
olmamas›
9. Türkiye Çocuk ‹flçili¤inin Sona Erdirilmesi Program›n› (IPEC) 1992’de hangi kuruluflla imzalam›flt›r?
a. Uluslararas› Çocuklar› Koruma ve Yard›m Örgütü
b. Birleflmifl Milletler
c. NATO
d. Uluslararas› Çal›flma Örgütü
e. Uluslaras› Nüfus Fonu
10. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n ifl yaflam›na girmelerini engelleyen faktörlerden biri de¤ildir?
a. Reel ücretlerin artmas›
b. Yetersiz e¤itim düzeyi
c. Eriflilebilir makul ücretli çocuk bak›m hizmetlerinin olmamas›
d. Uzun çal›flma saatleri
e. Kad›n›n evde bak›m hizmetlerin üstlenmesi
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
81
Okuma Parças›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) 2001 ‹flgücü
Konferans› 89. Oturumu Karar›
“Sosyal güvenlik iflçilerin, ailelerinin ve tüm toplulu¤un
refah› bak›m›ndan çok önemlidir. Toplumsal uyumun ve
onunla birlikte toplumsal bar›fl›n ve toplumsal aidiyetin
yarat›lmas›nda temel bir araç ve temel bir insan hakk›d›r.
Hükümetlerin sosyal politikalar›n›n vazgeçilemez bir parças› olup, yoksullu¤u azaltmada ve önlemede önemli bir
araçt›r. Ulusal dayan›flma ve adil sorumluluk da¤›l›m›
arac›l›¤›yla insan›n sayg›nl›¤›na, hakkaniyete ve toplumsal adalete katk›da bulunur. Ayn› zamanda politik kat›l›m, güçlenme ve demokrasinin geliflmesi aç›s›ndan
önemlidir. Sosyal güvenlik, e¤er düzgün yönetilirse,
sa¤l›k bak›m›, gelir güvencesi ve sosyal hizmetlerin sunumuyla üretkenli¤i art›r›r. Büyüyen bir ekonomi ve aktif iflgücü piyasas› politikalar›yla birlikte sürdürülebilir
ekonomik ve sosyal kalk›nman›n bir arac›d›r.
Uyarlanabilir ve hareketli bir iflgücünü gerektiren yap›sal ve teknolojik de¤iflimleri kolaylaflt›r›r. Belirtilmelidir
ki sosyal güvenlik iflletmeler için bir maliyet unsuruyken ayn› zamanda insana bir yat›r›m, bir destektir.”
1. b
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nden
“Herkesin çal›flma, iflini serbestçe seçme, adaletli ve elveriflli koflullarda çal›flma ve iflsizli¤e karfl› korunma
hakk› vard›r.”
“Herkesin, herhangi bir ayr›m gözetmeksizin, eflit ifl için
eflit ücrete hakk› vard›r.”
“Herkesin kendisi ve ailesi için insan onuruna yarafl›r
ve gerekirse her türlü sosyal koruma önlemleriyle desteklenmifl bir yaflam sa¤layacak adil ve elveriflli bir ücrete hakk› vard›r.”
“Herkesin ç›kar›n› korumak için sendika kurma veya
sendikaya üye olma hakk› vard›r.”
2. a
3. c
4. e
5. e
6. b
7. a
8. d
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flan Çocuklar veya Çocuk
‹flçili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flan Çocuklar veya Çocuk
‹flçili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n›n Çal›flma Yaflam›ndaki Yeri ve ‹stihdam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flsizlik ve Türkiye’de ‹flsizli¤in Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flsizlik ve Türkiye’de ‹flsizli¤in Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enformelleflme” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enformelleflme” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flan Çocuklar veya Çocuk ‹flçili¤i” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flan Çocuklar veya Çocuk ‹flçili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n›n Çal›flma Yaflam›ndaki Yeri ve ‹stihdam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Sosyal devlet anlay›fl›; iflsizlik, sakatl›k, emeklilik, hastal›k,
ölüm, aile reisinin olmay›fl› ya da yoksulluk durumlar›nda
gelir güvencesi sa¤layan sosyal güvenlik ve yard›m programlar›n› içermektedir. Bu anlay›fla, özellikle feminist analistlerin elefltirisi, refah devleti yap›lanmalar›n›n, erkeklerin
aileyi geçindiren, kad›nlar›n ise hane bak›m›ndan sorumlu olan kifliler olarak görüldü¤ü, yani toplumsal cinsiyete
dayal› rollere iliflkin varsay›mlara dayand›¤› yönündedir
ve sosyal devletin çocuk bak›m›, e¤itim, sa¤l›k ve ev yard›mlar› gibi hizmetleri de kapsamas› gerekti¤i savunulmaktad›r (Misra vd., 2007: 807-809). Bu elefltirilere göre,
sosyal devletin toplumsal cinsiyet perspektifi ile de¤erlendirilmesi için öncelikle devletin çocuk ve yafll› bak›m›ndaki rolü ve vergi/yard›m programlar›n›n incelenmesi gerekmektedir. Kad›nlar›n ev içi hizmet ve bak›m sa¤lamaktaki rollerinin ne kadar›n›n devlet yard›m ve hizmetleri ile
üstlenildi¤i ve bunlar›n karfl›l›¤›nda kad›nlar›n ne kadar›n›n çal›flan olarak iflgücü piyasas›na kat›lmas›na olanak
sa¤land›¤›, sosyal devlet uygulamalar›n›n toplumsal cinsiyet eflitli¤ini sa¤lamadaki rolünü göstermektedir (Misra
vd., 2007: 807-809).
82
Sosyoloji-I
S›ra Sizde 2
IPEC’in çocuk iflçili¤inin sona erdirilmesi çal›flmalar›
ILO’nun “‹nsana Yak›fl›r ‹fl” gündeminin önemli bir yönünü oluflturmaktad›r. Çocuk iflçili¤i çocuklar›n daha
iyi bir gelecek için gereksinim duyduklar› e¤itim ve becerilere kavuflmalar›n› engellerken, ayn› zamanda rekabet edebilirlik, verimlilik ve olas› gelir kay›plar› yoluyla
ulusal ekonomileri de etkilemektedir.Çocuklar›n çal›flma yaflam›ndan çekilmeleri, e¤itime yönlendirilmeleri, ailelerinin e¤itim ve istihdam olanaklar›yla desteklenmesi yetiflkinler için insana yak›fl›r ifl yaratma çabalar›na do¤rudan katk›da bulunur. IPEC’in amac› her türlü çocuk iflçili¤inin önlenmesi ve sona erdirilmesi iken,
acil eylem için öncelikli hedefler ILO’nun 1999 tarih ve
182 say›l› en kötü biçimlerdeki çocuk iflçili¤i sözleflmesinde tan›mlanan çocuk iflçili¤i biçimlerine yöneliktir.
S›ra Sizde 3
‹flsizlik, Aç›k, Yap›sal, Mevsimlik, Gizli, Konjonktürel,
Teknolojik, Geçici iflsizlik olmak üzere farkl› biçimlerde
gerçekleflmektedir. Aç›k iflsizlik kavram›, çal›flma gücü
ve arzusu oldu¤u halde, cari ücret seviyesinde ifl aray›p
da bulamayanlar›n toplam›n›n oluflturdu¤u iflsiz kitleyi
ifade etmektedir (Zaim, 1997: 170). Di¤er bir ifadeyle,
bir kiflinin para kazanmak veya geçimini sa¤lamak üzere yapaca¤› bir iflinin olmamas› durumudur. Konjonktürel iflsizlik; ekonomik dalgalanmalar›n gerileme ve durgunluk dönemlerinde, toplam talepteki daralmaya ba¤l›
olarak ortaya ç›kan, kapitalist sistemin özelliklerinden
meydana gelen ve yo¤un üretim kaynakl› iflsizlik türüdür. Teknolojik iflsizlik; insan gücü yerine makina ikame edilmesinden ve iflletme organizasyonunda ortaya
ç›kan teknik geliflmelerden kaynaklanmaktad›r”. Teknolojik iflsizlik bu anlamda hâlihaz›rdaki teknolojinin
de¤iflerek iflgücünün bu yeni teknolojiye uygunlu¤unun
sa¤lanamamas›ndan ileri gelebilmektedir. Zaman içerisinde yeni bulufl ve icatlar›n üretim sürecinde kullan›lmas› ve emekten tasarruf edilmesi neticesinde bu iflsizlik görülebilir. Geçici (Ar›zi) ‹flsizlik; çal›flanlar›n kendi istekleri ile iflten ayr›l›p sevdikleri yeni bir ifle girinceye kadar geçen sürede iflsiz kalmalar› olarak tan›mlanabilir. Bu iflsizlik türünde, daha iyi çal›flma koflullar›
elde etmek amac›yla, çal›flanlar mesleklerinden ayr›larak geçici bir süre için iflsiz kalmaktad›rlar. Ar›zi (geçici) iflsizlik, ekonominin tam istihdam dengesinde bulundu¤u durumlarda bile ortaya ç›kabilmektedir. Her
ekonomide çal›flanlar›n % 1-2 kadar› geçici bir süre için
iflsiz kalabilmektedir (Kocac›k, 2000: 53).Yap›sal ‹flsiz-
lik; iflgücünün yap›s›yla, becerilere, mesleklere, sanayilere ya da co¤rafi yerleflmeye göre, emek talebinin yap›s›yla aras›ndaki uyumsuzlu¤un neden oldu¤u iflsizlik
olarak tan›mlanabilir. Mevsimsel ‹flsizlik; Turizm,
inflaat ve tar›m gibi sektörlerde, üretim düzeyi ve buna
ba¤l› olarak da iflsizlik oran› mevsimsel olarak dalgalan›r. Bu tip sektörlerde, üretimin mevsimsel olarak artt›¤› dönemlerde çal›flan kiflilerin önemli bir k›sm›, izleyen dönemde ifllerini kaybederler ve üretim düzeyi bir
sonraki dönemde artana kadar iflsiz kal›rlar.
S›ra Sizde 4
Formel ve enformel sektörün yap›lar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda temel farkl›l›klar›ndan biri formel sektöre giriflin güçlü¤üne karfl›n enformel sektöre girifllerin kolay oldu¤u
görülmektedir. Ayr›ca, enformel sektör iflgücü arz›n›
daha çok yerli taleplerle karfl›lay›p emek yo¤un bir faaliyet alan› olarak gösterirken formel sektör sermaye
yo¤un, yüksek teknoloji ile çal›flmakta olup daha çok
nitelikli iflgücüne ihtiyaç duymaktad›r. Bunlara ek olarak enformel sektör aile iflletmelerinden oluflup dar bir
alanda faaliyet gösterirken formel sektör kolektif flirketlerden oluflup genifl bir alanda faaliyet göstermektedir.
Buna ba¤l› olarak enformel sektörde düzensizlik ve rekabete dayal› bir pazar söz konusu iken, formel sektör
tarifeler, kotalar ve ticaret lisanslar›yla korunan bir alan› oluflturmaktad›r (Gilbert ve Gugler, 1989)
S›ra Sizde 5
Fordist dönemi, kitle üretimi, üretim sürecinde merkezi
yönetim, standardizasyon, s›n›rl› ifl güvenli¤i, iflgücünün karar alma sürecinin d›fl›nda tutulmas›, sendika ve
iflçi örgütlerinin etkinli¤i ve refah devleti olanaklar›n›n
henüz s›n›rland›r›lmam›fl olmas› karakterize ederken
yeni kent yoksullu¤u olgusunun ortaya ç›kt›¤› post-fordist dönemi ise esnek üretim, standart ürün anlay›fl› yerine ürün farkl›laflmas›, kiflisel performansa dayal› ücretlendirme, ifl tan›m› s›n›rlar›n›n ortadan kalkmas› ve
özellefltirmeler karakterize etmektedir (Aç›kal›n, 2007).
3. Ünite - Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›
83
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aç›kal›n, N. (2007) “Enformel Sektör ve Yoksulluk: Kentsel ‹flgücü Pazar› Üzerine Etkileri, ‹stanbul ve Gaziantep Örnekleri”, Sosyoekonomi, Temmuz-Aral›k,
Cilt:2, s.43-62.
Altuntafl, B. (2010) “Türkiye ve Dünyada Çocuk Eme¤i:
Sosyal Politikalar Aç›s›ndan Bir Çerçeve”, (Der. Kemal ‹nal) Türkiye’de Çocuk Eme¤i, Ankara: Ütopya Yay›nevi, s.160- 18
Bak›r, O. ve D. Akdo¤an (2009), “Türkiye’de Sendikalaflma ve Özel Sektörde Sendikal Örgütlenme”,
Türk-‹fl Dergisi, Say›: 383, s.88-95.
Baflterzi, S. (1996) ‹flsizlik Sigortas›, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, No: 509.
Bu¤ra, A. (2008) Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Candafl, A. vd. (2010) Türkiye’de Eflitsizlikler: Kal›c›
Eflitsizliklere Genel Bak›fl, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›.
Castells, M., Portes, A. (1989) “World Underneath: The
Origins, Dynamics and Effects of the Informal Economy” A. Portes, M. Castells, L. Benton (Eds.), The
Informal Economy içinde, London: The John
Hopkins University Press.
Cheng, L ve Gereffi (1994) “The Informal economy in
East Asian Development”,International journal
of Urban and Regional Research, vol:18(2).
Çelik, A. (2010) Çocuk ‹flçili¤inin Bitmeyen Öyküsü
Üzerine, (Der. Kemal ‹nal) Türkiye’de Çocuk Eme¤i, Ankara: Ütopya Yay›nevi, s. 54-73.
Day›o¤lu, M. ve Hoflgör, A. (2010) “Türkiye’de Çocuk
‹flçili¤iyle Mücadelede ‹zlenen Strateji ve Yöntemler: ‹PEC Deneyimi”, (Der. Kemal ‹nal) Türkiye’de
Çocuk Eme¤i, Ankara: Ütopya Yay›nevi, s.77-132.
Day›o¤lu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies
and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy.
Dedeo¤lu, S (2000) “Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Aç›s›ndan Türkiye’de Aile ve Kad›n Eme¤i”,
Toplubilim, say›:86, s. 139-171.
Demirel, A. vd.(1999) Çal›flmaya Haz›r ‹flgücü Olarak
Kentli Kad›n ve De¤iflimi, KSSGM, Ankara.
Duyar, ‹. ve Özener, B. (2003). Çocuk ‹flçiler Çarp›k
Geliflen Bedenler. Ankara: Ütopya Yay›nevi.
Durgun, Ö ve Çak, D. (2010) “Yoksul Kent Nüfusunun
‹stihdam Yap›s› ve Geçinme Biçimleri: ‹stanbul Örne¤i”, Kocaeli Üni. Sos. Bil. Ens. Dergisi, say›:
20(2), s.32-55.
Ertürk, Y. (2010), “Türkiye’de Çocuk Eme¤inin Kullan›m Biçimleri”, (Der. Kemal ‹nal) Türkiye’de Çocuk Eme¤i, Ankara: Ütopya Yay›nevi, s.29-38.
Eyübo¤lu, A. vd. (2000), Kentlerde Kad›nlar›n ‹fl
Yaflam›na Kat›l›m Sorunlar›n›n Sosyo- ekonomik ve Kültürel Boyutlar›, KSSGM, Ankara.
Gilbert, A., J. Gugler (1989), Cities, Poverty and Development: Urbanization in the Third World, USA:
Oxford University Press.
Gillie, A. (1996). “The Origin of Poverty Line”, Economic History Review, XLIX, s.715-730.
Gökbayrak, fi. (2003) Belediyeler, Özellefltirme ve Çal›flma ‹liflkileri, Mülkiyeliler Birli¤i Tezler Dizisi:12, Ankara.
Hoflgör, A. ve T. Çameli (2007) UNICEF ‹çin Haz›rlanan Nüfus Kay›tlar›na ‹liflkin Kampanyan›n ‹htiyaç Analizi, Ankara.
‹mamo¤lu, G (2011) “Çal›flma Kavram› ve ‹flgücü
Piyasas›n›n Küreselleflmesi”,
www.hrexperience.it (05.04.2012)
‹nal, K. (2010) Türkiye’de Çocuk Eme¤i, Ankara:
Ütopya Yay›nevi.
Karaman, B. ve Özçal›k, M. (2007) “Türkiye’de Gelir
Da¤›l›m› Eflitsizli¤inin Bir Sonucu: Çocuk ‹flgücü”
Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt: 14(1).
Kentleflme fiuras› (2009) Kentsel Yoksulluk, Göç ve
Sosyal Politikalar, Bay›nd›rl›k ve ‹skan Bakanl›¤›
yay›nlar›: Ankara.
Kocac›k, F. (2000) Çal›flma Sosyolojisi, Dilek
Ofset:Sivas.
Koray, M. (2000) Sosyal Politika, Bursa: Ezgi Kitabevi.
Koray, M. (2007) “Sosyal Politikan›n Anlam› ve ‹fllevini
Tart›flmak”, Çal›flma ve Toplum, cilt: 4, s.19-56.
Koray, M. (2008). Sosyal Politika, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Makal, A. (2003) “Cumhuriyetin 80. Y›l›nda Türkiye’de
Çal›flma ‹liflkileri”, No.62, http://www.politics.ankara.edu.tr/tartisma metinleri.php (11.03.2012)
Misra, J vd. (2007) “Work Family Policies and Poverty
and for Partnered and Single, Women in europe and
North america “, Gender & Society, vol:21(6), s.
804-827.
Su¤ur, N. (2010) “Türkiye’de Çal›flma Yaflam› ve Sorunlar›”, (Der. Zerrin Sungur), Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›n›.
84
Sosyoloji-I
fien, G. (2008) AB ve türkiye’de Kay›td›fl› ‹stihdam
ve Etkileri, Yaya›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi,
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
fienses, F. (2006), Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
fiiflman, Y. (2001), “Kay›td›fl› Ekonomi, Enformel Ekonomik Faaliyet”, Dumlup›nar Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi.
fiiflman, Y. (2004). Sokakta çal›flan çocuklar›n yaflam
koflullar› ve gelecek beklentileri: Sorunlar ve
çözüm önerilerine yönelik Eskiflehir örne¤i.
Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) (2009) “Hanehalk›
‹flgücü Araflt›rmas› 2009 A¤ustos Dönemi Sonuçlar›”
Haber Bülteni No. 199, 16 Kas›m, Ankara.
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) (2006a) Hanehalk› ‹flgücü Anketi Dönemsel Sonuçlar›.
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) (2006b) Türkiye ‹statistik Y›ll›¤›.
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) (2006c) Haber Bülteni, No. 208, 26.12.2006.
TÜ‹K (2005) ‹flgücü, ‹stihdam ve ‹flsizlik ‹statistikleri,
Sorularla Resmi ‹statistikler dizisi, No,1 Ankara.
TÜ‹K (2008) Hanehalk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar›,
Ankara.
Türkiye ‹fl Kurumu (‹fiKUR) (2011) Ulusal Gençlik
‹stihdam Eylem Plan›, Ankara.
TÜRK-‹fi (2006) “Türkiye’de Sendikal örgütlenmenin
Bedeli: ‹flten At›lmak”Raporu
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) (2007) Haber Bülteni
No. 119, Temmuz 2007.
Toksöz, G. (2007) Türkiye’de Kad›n ‹stihdam›n›n
Durumu, Uluslararas› Çal›flma Ofisi: Ankara.
Uçar, C. (2011) Kad›n Yoksullu¤u ile Mücadelede
Sosyal Politika Araçlar› ve Etkinlikleri, T.C.
Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü Uzmanl›k Tezi, Ankara.
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (‹LO) (2002) Türkiye’de
Gezici ve Geçici Kad›n Tar›m ‹flçilerinin çal›flma
ve Yaflam Koflullar› ve Sorunlar›, Ankara.
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (‹LO) (2011) Sanatsal ve
Kültürel Aktivitelerde Çal›flan Çocuklar Pilot
Araflt›rma Projesi Raporu, Uluslaras› Çal›flma Ofisi, Ankara.
Urhan, B. (2005), “Türkiye’de Sendikal Örgütlenmede
Yaflanan Güven ve Dayan›flma Sorunlar›”, Çal›flma
ve Toplum, 2005/1, s.57-88
Urhan, B. ve A. Selamo¤lu (2008), “‹flçilerin Sendikalara Yönelik Tutum ve Davran›fllar›; Kocaeli Örne¤i”,
Çal›flma ve Toplum, 2008/3, s.171-197
Yentürk, N.ve Bafllevent, C. (2007) “Türkiye’de Genç
‹flsizli¤i,” ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Gençlik Çal›flmalar› Birimi Araflt›rma Raporu No. 2, Eylül
2007.
Y›ld›rak, N. (2002) Türkiye’de Gezici ve Geçici Kad›n
Tar›m ‹flçilerinin Çal›flma ve Yaflam Koflullar›
ve Sorunlar›, Uluslaras› Çal›flma Örgütü Türkiye
Temsilcili¤i, Ankara.
Y›ld›r›m, E. ve B. Uçkan (2010), “‹flverenlerin Sendikas›zlaflt›rma Modelleri ve Türkiye Örne¤i”, Çal›flma
ve Toplum, 2010/2, s.163-184
Voyvoda, E. (2009) “Neoliberal Dönüflüm, Kriz ve
Emek”, E¤itim, Bilim, Toplum Dergisi, Cilt 7(27),
s. 35-54.
World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector UnitEurope and Central Asia Region, Report No 48508TR.
Zaim, S. (1997) Çal›flma Ekonomisi, Filiz Kitabevi:
‹stanbul.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri
hrexperience.it/topics/university-notes/human-resources/calisma-kavrami-ve-isgucu-piyasasinin-kuresellesmesi/
www.tüik.gov.tr
www.die.gov.tr
www.ekonomistler.org.tr
www.turkis.org.tr
4
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Siyaset kavram›n› tan›mlayabilecek,
Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› aç›klayabilecek,
Avrupa’da modern devletin geliflimini özetleyebilecek,
Demokratik ve otoriter rejimlerde devletin yeri ve ifllevini ay›rt edebilecek,
Demokratik rejimlerde bafll›ca kurumlar›n iflleyifl mekanizmalar›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Siyaset
Modern Devlet
Siyasi Partiler
Medya
•
•
•
•
Bask› Gruplar›
Sivil Toplum Kurulufllar›
Ulus-devlet
Milliyetçilik
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Devlet, Toplum ve
Siyaset
• S‹YASET KAVRAMI
• DEVLET KAVRAMI VE MODERN
DEVLET‹N DO⁄UfiU
• DEMOKRAT‹K VE OTOR‹TER
REJ‹MLERDE DEVLET
• DEMOKRAS‹LERDE TOPLUM VE
S‹YASET: BAfiLICA ETK‹LEfi‹M
KANALLARI
Devlet, Toplum ve Siyaset
N
S‹YASET KAVRAMI
A M A Ç
1
Siyaset kavram›n› tan›mlayabilmek.
‹nsanlar tek bafllar›na yaflayamazlar. Aristoteles, toplum d›fl›nda yaflayabilen kiflilerin ya “Tanr›” ya da “ucube” olmalar› gerekti¤ini belirtmifltir (Aristoteles, 1948).
Toplum halinde yaflamak demek, herkesi ba¤layan bir arada yaflamay› mümkün
k›lan ortak kurallar› ve ortak karar alma mekanizmalar›n› kabul etmek demektir.
En genifl anlam›yla siyaset, bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmalar›yla ilgilenir. Kimlerin topluma ait say›lacaklar› ya da toplumun s›n›rlar›n›n ne olaca¤›,
kimlerin nas›l yönetici olabilecekleri, yöneticilerin yönetilenlerle iliflkilerinin nas›l
düzenlenece¤i bu kurallar›n bafl›nda gelir.
Siyaset sadece toplumsal yaflam› mümkün k›lan kurallarla ilgilenmez, ayn› zamanda toplum halinde yaflaman›n gerektirdi¤i kolektif kararlar ve karar alma süreçleri ile de ilgilenir. Siyasetin ilgilendi¤i günlük kolektif kararlar›n bafl›nda kimlerden ne kadar vergi al›naca¤›, bu vergilerin ne kadar›n›n yol, su, elektrik gibi altyap› hizmetlerine, ne kadar›n›n sosyal harcamalara, ne kadar›n›n e¤itime ve ne kadar›n›n da savunmaya harcanaca¤›, e¤itimin içeri¤inin ne olaca¤›, kamu yat›r›mlar›nda önceli¤in hangi alanlara ve hangi bölgelere verilece¤i gelir.
Siyasetsiz bir toplumsal hayat düflünebilmek mümkün de¤ildir. Toplumsal yaflam sürdükçe bu hayat›n devam›n› mümkün k›lan ortak kurallar ve ortak sorunlar
hakk›nda karar alma süreci de olacakt›r. Siyaset bir kez olup biten bir durumdan
ziyade bir süreci ifade eder. Ortak kurallar› bir kez koyduktan sonra süreç sona ermez. De¤iflen siyasal güç dengeleri ve toplumsal flartlara uygun bir biçimde bu kurallar›n da de¤iflmesi gerekir. Kolektif karar alma süreci de ayn› flekilde toplum
varl›¤›n› devam ettirdikçe var olacakt›r.
‹nsanlar›n ortak kurallara ve bu kurallara uyulup uyulmad›¤›n› gözetecek kurumlara ihtiyaç duymas›n›n temel sebebi kurallar olmazsa insanlar aras›ndaki çat›flmalar›n kontrolden ç›kaca¤›na inan›lmas›d›r. Bu halde güçlü olan yeni bir güçlü
gelene kadar zay›f olanlar› hâkimiyeti alt›nda tutacakt›r. Peki, insanlar neden çat›fl›rlar? Çat›flmalar›n bir k›sm› baflta cinsiyet, mizaç, al›flkanl›klar, düflünceler, arzu
ve istekler olmak üzere insanlar›n farkl› olmalar›ndan kaynaklan›r. ‹kinci bir sebep
ise toplumdaki zenginli¤in ya da kaynaklar›n s›n›rl› olmas›d›r. Bütün insanlar›n ye-
Genel anlamda siyaset,
insanlar›n bir arada
yaflayabilmesi için gerekli
olan ortak kurallar ve karar
alma mekanizmalar›yla
ilgilenir.
88
Sosyoloji-I
me içme, bar›nma, güvenlik ve soyunu sürdürme arzusu gibi maddi nitelikli isteklerini doyurabilecek bir bolluk toplumu hiçbir zaman söz konusu olmam›flt›r. Bu
isteklerin tatmini bir yana, be¤enilme, takdir edilme, de¤er verilme, prestij sahibi
olma gibi kiflinin baflkalar›n›n gözündeki yeri ile ilgili manevi ya da duygusal ihtiyaçlar›n tatmini maddi ihtiyaçlar›n tatmininden daha zordur.
Bu nedenle toplum halinde bir arada yaflayan insanlardan bahsetti¤imizde, birbirinden çok farkl›, k›t olan maddi kaynaklar yan›nda, manevi, duygusal ya da statüye
iliflkin de¤erler için de birbirleriyle mücadele eden insanlar akla gelmektedir. Mücadele sürecinde herkesin uymas› gereken ortak kurallar olmazsa, güçlü olan›n güçsüzü ezdi¤i bir kaos ve kargafla hâli söz konusu olur. ‹ngiliz düflünür Thomas Hobbes
“insan insan›n kurdudur” diyerek bu durumu anlatmak istemifltir (Hobbes, 1968: 185).
Di¤er taraftan her toplumsal kural siyasetle ilgili de¤ildir. Ahlak, örf ve âdet kurallar›n›n ihlali hâlinde devreye bir otorite girmez, toplumsal bask›ya güvenilir. Siyaset, ahlak ve örf âdet kurallar›yla de¤il kalabal›k y›¤›n› ya da insan kümesini toplum haline getiren, onu di¤er toplumlardan ay›ran, ortak kurallar› belirleme ve gerekti¤inde zor kullanarak uygulama yetkisine sahip olan siyasi/merkezi iktidar›n
ortaya ç›k›fl› ve varl›¤›n› sürdürmesi ile ilgilidir.
Çat›flma olgusunun toplumsal hayat›n do¤as›nda var oldu¤unu biliyoruz. Siyaset çat›flmay› ortadan kald›rmay› de¤il, kontrol alt›nda tutmay›, düzenlemeyi, tabiri caizse onu ehlilefltirmeyi amaçlar. Siyaseti ehlilefltirmek demek, karfl›tlar›m›z›
düflman olarak de¤il, siyaseten farkl› düflünmekle birlikte birçok ortak noktay›
paylaflt›¤›m›z rakipler olarak alg›layabilmeyi gerektirir. Bu, bizi siyasetin bir di¤er
ayr›lmaz unsuru, uzlaflma ya da anlaflma boyutuna getirir. Hiçbir çat›flma sonsuza
kadar sürmez. Hatta çat›flman›n en sert hâli olan savafl durumunda bile belli kurallara -ki bu asgari bir uzlaflman›n varl›¤›na delalet eder- riayet edilir. Sürekli de¤iflen toplumlarda, çat›flmalar›n içeri¤i ve çat›flan taraflar da de¤iflirler. Bu de¤iflim
sürecinde çat›flmalardan daha çok diyalo¤un sürdürülmesi, uzlaflma noktalar›n›n
vurgulanmas› hayati öneme haizdir. Uzlaflma farkl›l›klar›n ortadan kald›r›lmas› ya
da çat›flman›n ebediyen sonland›r›lmas› anlam›na gelmemektedir. Taraflar, bir süre için de olsa ortak noktalar› vurgulamakta ve bu ortakl›klar üzerinden yeni diyalog f›rsatlar› yaratmaktad›rlar.
Bu anlamda siyaset, sürekli yenilenen ittifaklar yapma sanat›d›r. Dünün siyasi
rakipleri ile yar›n iflbirli¤i yap›labilir, geçmiflte iflbirli¤i yap›lan güçler rakip hale gelebilirler. Kimi düflünürler, siyasetin kaç›n›lmazl›¤›n› belirttikten sonra, bu kaç›n›lmazl›¤›n insan›n insanlaflmas›na yapt›¤› olumlu katk›lar› da vurgulam›fllard›r. Aristoteles’e göre, siyasal faaliyetlere kat›l›m yoluyla insanlar, düflünme, fikir yürütme,
kendilerini ifade etme, baflkalar›n› etkileme gibi siyaset olmasayd› kazan›lmas› kolay olmayan yetenekler kazanabilmifllerdir. ‹nsan›n kendi hayat›n› ilgilendiren konularda söz sahibi oldu¤unu düflünebilmesinin, özgüveni art›rd›¤› gibi, insan›n
kendini de¤erli hissetmesine yol açan bir faktör oldu¤u da vurgulanm›flt›r.
N
DEVLET KAVRAMI VE MODERN DEVLET‹N DO⁄UfiU
AM AÇ
2
Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Ortak kurallar ve herkesi ilgilendiren kararlar alma anlam›nda siyasetten bahsedildi¤inde, merkezî iktidar ya da ço¤u zaman onunla efl anlaml› olarak kullan›lan
devlet olgusundan da bahsedilmelidir. ‹ktidar kavram› ile iktidara sahip olan
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
(muktedir) ve iktidara tabi olan (madun) aras›ndaki bir iliflkiden bahsediyoruz.
‹ktidar, bir kimsenin kendi istedi¤ini bu talebe yönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤men yapt›rabilme gücünü ifade eder (Weber, 1970: 181). Bir kimse, bir baflkas›na
normalde yapmayaca¤› bir fleyi yapt›rabiliyorsa, o kifli üzerinde bir iktidara sahiptir. ‹ktidar iliflkilerinin özünde zor kullanma tehdidi yatar. Bir kifli gerçekte istemedi¤i bir eylemi, eylemi yapmas›n› isteyen kifliyi çok sevdi¤i için ya da kendisi de
bu eylemden yarar görece¤ine inand›¤› için yapabilirse de ço¤u zaman iktidar
iliflkilerinde karfl›l›kl›l›k ya da sevgi yerine zor kullanma tehdidinin öne ç›kt›¤› da
bir vak›ad›r.
‹ktidar sahipleri kendilerine itaatin “meflru” davran›fl biçimi oldu¤unu iddia
ederler. Bir eylemin ya da durumun meflru olmas› demek onun di¤erleri taraf›ndan
normal, akla ya da geleneklere uygun, ahlaken kabul edilebilir olarak görülmesi
anlam›na gelir. Bir iktidar iliflkisini meflrulaflt›rmak demek, iktidara itaat etmeyi
normal, ola¤an, olmas› gereken bir eylem olarak gösterebilmek demektir. Bir iktidar›n meflruiyeti ne kadar az ise o kadar çok zor kullanmaya baflvurmak zorunda
kalacakt›r. Meflruiyet aray›fl› yap›lan eylemin veya uyulmas› istenen kural›n keyfi
olmad›¤›n›, eylemi yapan›n iradesinden ba¤›ms›z bir dayana¤› oldu¤unu dile getirir. Bu dayanak, dinsel olabilece¤i gibi, do¤al hukuk kavram›nda oldu¤u gibi, din
d›fl› da olabilir.
Merkezî siyasal iktidar ya da devlet dedi¤imiz zaman, belli bir co¤rafya üzerindeki iktidar› tekeline alm›fl bir kurum akla gelir. Devlet belli bir co¤rafi alan ve alan
üzerinde yaflayan nüfus üzerinde fliddet kullanma tekeline sahip oldu¤unu iddia
eden hiyerarflik bir örgütler bütünüdür (Weber, 1947: 154). fiiddet kullanma olgusu
ve fliddet arac› olarak silahl› güç devletin temelini oluflturur. Devlet s›n›rlar› içinde
baflka bir silahl› güce yer veremeyece¤i gibi, kendi s›n›rlar›n› da di¤er devletlere
karfl› korumak durumundad›r. Devlet, sadece kendisinin kulland›¤› fliddetin meflru
oldu¤unu, di¤er kifli, grup ya da örgütlerin ise meflru müdafaa hâli d›fl›nda fliddet
kullanamayacaklar›n› iddia eder. Kendisi d›fl›ndaki fliddet kullananlar› cezaland›r›r.
Sosyal bilimler literatüründe devletin niteli¤i/karakteri ve ifllevi hakk›nda iki temel yaklafl›mdan söz etmek mümkündür. Karl Marx (1818-1883) taraf›ndan gelifltirilen -Marksist- yaklafl›ma göre, devlet, egemen s›n›f›n sömürülen s›n›flar› bask› alt›nda tutmak için kulland›¤› bir mekanizmad›r. Marksist yaklafl›ma göre özel mülkiyete sahip olup olmama üzerinden tan›mlanan s›n›flar aras›ndaki mücadele tarihin
itici gücü ya da motorudur. ‹nsanl›k tarihi s›n›f çat›flmalar›n›n tarihidir. ‹lk insanlar
yaflamalar›na yetecek olandan daha fazla ürün ürettikleri zaman, bu ürünün kim/ler
taraf›ndan kontrol edilece¤i meselesi gündeme gelmifl ve tam da bu aflamada fliddeti tekeline alma iddias›n› dile getiren devlet benzeri yap›lar ortaya ç›km›flt›r.
Ça¤lar boyunca da egemen s›n›flar silahl› güce dayal› bu yap›y› kullanarak hâkimiyetlerini sürdürmüfllerdir. Devlet, ortak ç›kar› gözetmekten ziyade hâkim s›n›f›n ç›karlar›n› gözetir. Marksizme göre, ideal komünist düzende devlet de söz konusu olmayacak, kapitalist sistemin di¤er kurumlar› gibi yok olacakt›r. Marx sonras›nda da Marksist yaklafl›mda çok önemli geliflmeler gözlenmifl ancak devletin
son tahlilde bir egemen s›n›fa hizmet eden bir bask› arac› oldu¤u görüflü etkisini
korumufltur. (Bkz. Jessop, 2001)
Baflta Max Weber olmak üzere Marksist olmayan birçok fikir adam› taraf›ndan
gelifltirilmifl ve kabaca Weberyan diyebilece¤imiz devlet anlay›fl›nda ise devlet
belli fonksiyonlar› yerine getirmek için karmafl›k geliflmeler neticesinde ortaya
ç›km›fl hâkim s›n›f›n bask› arac› olmaya indirgenemeyecek bir mekanizmad›r.
Devletin ortaya ç›k›fl› sadece s›n›flar aras› mücadeleye indirgenemez, savafllar ve
89
‹ktidar, bir kimsenin bir
baflkas›na normalde
yapmayaca¤› bir fleyi
yapt›rabilme gücünü ifade
eder.
90
Hukuki bir kavram olan
egemenlik, ülke s›n›rlar›
içinde herkesi ba¤layan
kararlar alabilen en üstün
gücün devlet oldu¤unu ifade
eder.
Sosyoloji-I
teknolojik geliflmeler en az s›n›f mücadeleleri kadar önemlidir. Devlet, fliddet
kullan›m›n› tekeline almaya çal›flan bir ayg›tt›r ancak bunu sadece bir s›n›f›n egemenli¤ini sürdürmesi için yapmaz. Devlet toplumsal düzeni korur, kapitalist üretim iliflkilerine dayal› toplumsal düzende ise baz› s›n›f ve gruplar di¤erlerinden
daha fazla ayr›cal›¤a sahiptir. Bu anlamda devlet eflitsizlikleri de korumufl olur
ancak bunu kabul etmek demek devletin sadece bir s›n›f›n hizmetinde oldu¤unu kabul anlam›na gelmez.
Devlet insanlar›n kendilerini di¤erlerinden koruma ihtiyac›n› doyurmak için
bulunabilmifl çözümlerden biridir. Devlet, toplumsal düzeni sa¤lamaya çal›fl›r.
Zira toplumsal bir düzen olmadan ne üretim ne teknoloji ve düflünce ne de sanatlar geliflebilir. Devletin hizmet etti¤i ortak denilebilecek ç›karlar -ülke s›n›rlar›n› di¤er devletlere karfl› korumak, çeflitli kamu hizmetlerini sa¤lamak gibi- var
olabildi¤i gibi, devlet egemen denilen s›n›f ya da s›n›flara karfl› da belli bir özerkli¤e sahip olan bir mekanizma olarak alg›lan›r. Devletin yok olaca¤› fikrine de
prim verilmez. Sosyal bilimlerde hâkim olan yaklafl›m›n burada ifade edildi¤i
flekliyle Weberyan yaklafl›m oldu¤unu belirttikten sonra modern devletin özellikleri üzerinde dural›m.
Modern devlet, devletin kurumlar›n›n bafl›nda olan kiflilerden ba¤›ms›z olarak
varl›¤›n› devam ettiren bir tüzel/hukuki bir kifliliktir. Devletin tüzel kifli olarak alg›lanmas› devletin hak ve sorumluluklara sahip gerçek kifliler gibi düflünülebilmesini mümkün k›lar. Devlet, bölünmez, devredilemez bir güç olarak “egemen” olma
iddias›ndad›r. “Egemen” kelimesi kullan›ld›¤›nda, karfl› konulmas› mümkün olmayan, üstün ve s›n›rs›z güç ça¤r›fl›m akla gelir.
Siyaset bilimi literatüründe egemenlik kavram› çok tart›flmal›d›r. Kimileri egemenli¤in mutlakiyetçi dönemlerin bir ürünü oldu¤u üstün ve s›n›rs›z gücü meflrulaflt›rmak anlam›na geldi¤inden bahsederek, kavram›n demokratik düflünce aç›s›ndan kabul edilemez oldu¤u fikrini savunurlar. Kavram›n kullan›fll› oldu¤unu savunanlar ise modern devletlerin belli bir co¤rafya üzerindeki hâkimiyet iddias›n›n
egemenlik kavram›yla aç›klanabilece¤ini ifade ederek, egemenli¤in hukuki bir
kavram olarak kullan›lmas› gerekti¤ini savunurlar. Hukuki anlamda egemenlik, ülke s›n›rlar› içinde herkesi ba¤layan kararlar alabilen en üstün gücün devlet oldu¤unu ifade eder. Egemen güç olarak devlet, en üstün güç olma, ortak kurallar› herkese eflit bir biçimde uygulama iddias›ndad›r.
Egemenlik siyasal gücü ifade etmeye yarayan bir soyutlamad›r. Egemenlik
millete aittir denildi¤inde, siyasal sistemin en üstün gücünün bir baflka soyutlama
olan millet oldu¤unu ifade ederiz. Egemenlik Krala aittir dedi¤imizde ise Kral’›n
as›l güç oda¤› oldu¤u iddias›n› dile getiririz. Modernlik öncesi toplumlarda egemenlik iddia eden krallar kendilerine itaat edilmesini isterlerken ya dinsel/geleneksel meflrulaflt›rma tezlerini dile getirirler ya kendilerinin karizmatik yönlerini
öne ç›kar›rlar. Keza itaat edilmesini istedikleri toplumun varl›¤›n› sürdürmesine
yard›m etmek, onu di¤erlerinden korumak, ülke içinde düzeni sa¤lamak gibi modern iddialar da kullan›lm›flt›r. Modern devletlerde, dinî/geleneksel meflrulaflt›rma
biçimlerinin etkisi azalm›fl ve onun yerine Max Weber’in, yasal/ak›lc› dedi¤i -bürokrasinin modern hayat›n devam› için ne kadar merkezî oldu¤unu vurgulayanmeflrulaflt›rma biçimleri a¤›rl›k kazanm›flt›r.
N
A M A Ç
3
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
Avrupa’da modern devletin geliflimini özetleyebilmek.
Modern devlet ilk kez Avrupa’da ortaya ç›km›flt›r. Ateflli silahlar›n keflfi, üretim
art›fl›, ulafl›m ve ticaret alan›ndaki geliflmeler, modern devletin Avrupa’da ortaya
ç›k›fl›n› tetikleyen bafll›ca unsurlardand›r. Ancak Avrupa’n›n H›ristiyan olmas›n›n
bu noktada belirleyici olmad›¤›n› söylemek gerekir. Ateflli silahlar›n yayg›nlaflmas›yla küçük feodal beylerin ayakta kalmalar› zorlaflm›fl, bu silahlar› elde edebilen ve bunlar› kullanabilecek bir silahl› güce sahip olabilecek kaynaklar› kontrol edebilenler di¤erlerini hâkimiyetleri alt›na almaya bafllam›fllard›r. “Devletleri
oluflturan temel olgu savafllard›r” önermesi genel kabul görmektedir. (Tilly, 1985;
Ertman, 2005). Ateflli silahlar kullanabilen bir gücü -bu sürekli ordu demektiroluflturmak için daha fazla gelire ihtiyaç duyulmufltur. Gelirlerin bir k›sm› fetihlerden sa¤lan›rken, bir k›sm› da vergilerden sa¤lanmak durumundad›r. Daha fazla vergi toplayabilmek için hem üretimi teflvik edecek önlemlerin al›nmas› (flehirlerin altyap›lar›n›n oluflturulmas›, eflk›yal›¤›n önüne geçilmesi, ticari uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarca k›sa sürede çözülmesi, nüfusun üretici gücünün art›r›lmas›) hem de baflta vergi toplama olmak üzere, giderek karmafl›klaflan yönetim görevlerini yerine getirmeye yard›mc› olabilecek bir bürokrat s›n›f›n›n da yetifltirilmesi gerekir. Bütün bunlar› yapabilen krall›klar/prenslikler/beylikler, hanedana
dönüflürken, yapamayanlar da di¤erlerinin hâkimiyetini kabul etmek durumunda kalm›fllard›r.
Birçok Avrupa ülkesinde kapitalizmin geliflimi ile modern devletin geliflimi birbirine paralel cereyan etmifltir. Kapitalizmin yaratt›¤› üretim art›fl›, üretimle u¤raflmayan bir silahl› güç ve bürokrasinin ortaya ç›kmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Zira ancak
fazla üretimin ortaya ç›kmas›yla kol gücüyle çal›flmayan dolay›s›yla da di¤erlerinin
ürettiklerini tüketen bir bürokrasinin yeflerece¤i bir zemin haz›rlanacakt›r. Bu bürokrasi de üretim ve ticaretin daha da artmas›n› sa¤layacak eylem ve ifllemlere
(mülkiyet haklar›n›n korunmas›, sözleflmelerin yerine getirilmesinin sa¤lanmas›,
bir örnek ölçü ve tart› sisteminin gelifltirilmesi, muhasebe ifllemlerinin yayg›nlaflmas› vb.) imza atarak kapitalizmin geliflimini teflvik etmifltir.
Milliyetçili¤in geliflimini de hem kapitalizmin hem de modern devletin oluflumunda benzer bir rol oynam›flt›r. Milliyetçilik ayn› dili konuflan, benzer al›flkanl›klara sahip, birbirini kolayca anlayabilecek insanlar yaratm›fl bu da kapitalizmin gelifliminde hayati önem tafl›yan homojen bir iç pazar›n ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Keza milliyetçili¤in giderek sekülerleflen bir toplumsal zeminde hanedan ya da
dini geleneksel meflrulaflt›rma biçimlerinin zay›flayan etkisini gidermeye yard›mc›
olabilecek yeni bir ba¤l›l›k oda¤› -ulus- ortaya ç›kararak, devletlerin meflruiyet ihtiyac›n›n doyurulmas›nda etkili oldu¤u da söylenmeli. Giderek güçlenen siyasi iktidarlar da ulus inflas› sürecinin h›zland›rarak milliyetçi duygular›n yay›lmas›nda
aktif rol oynam›fllard›r.
Avrupa d›fl›ndaki co¤rafyalarda devletlerin ortaya ç›k›fl›nda Avrupa ile benzerlikler söz konusu olsa da k›smen daha farkl› dinamikler rol oynam›flt›r (Ertman,
2005: 383). Avrupal›lar›n siyasi sömürgesi olan birçok Afrika, Orta Do¤u ve Asya
ülkesinde devlet yap›lar› Avrupal›lar›n ihtiyaçlar› do¤rultusunda oluflturulmufl ancak 1950’lerle gelen siyasi ba¤›ms›zl›k mücadelesinin kazan›lmas›ndan sonra, eski
devleti dönüfltürmek siyasal gündemin esas›n› teflkil etmifltir. Siyasi sömürge olmayan, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Japonya gibi az say›da istisnai ülkelerde ise Avru-
91
92
Sosyoloji-I
pa’ya karfl› direnmek için çok farkl› stratejiler (ve farkl› milliyetçilikler) gelifltirilmeye çal›fl›lm›fl süreç içinde devlet inflas› da çok farkl› dinamiklerle flekillenmifl farkl›
devlet biçimleriyle sonuçlanm›flt›r.
‹ster Avrupa’da ister Avrupa d›fl›nda olsun modern devletin oluflumu milliyetçilikten ayr› bir biçimde düflünülemez. Bu nedenle modern dünyada devlet, ulusdevlet olarak da nitelendirilir. Modern devletler, genellikle kendilerini bir ulus ile
özdefllefltirirler. Devlet, ulusun egemenli¤inin somut tezahürü olarak görülür. Ulus
ya da millet ise kendisinin di¤erlerinden çeflitli aç›lardan farkl› oldu¤unu iddia
eden bir grup insan olarak ifade edilebilir. Ulus olma iddias›n› dile getiren her topluluk, kendisini di¤erlerinden farkl›laflt›rmak durumundad›r. Bu farkl›laflt›rma, dil,
din, soy, kültür, tarihe dayal› olabilir. Ya da gelecekte beraber yaflama iradesi üzerinden de bir ortakl›k duygusu yarat›labilir. Ulus, Benedict Anderson’un deyimiyle, “hayalî bir cemaat”tir (Anderson, 1993). Kendilerinin bir ulusa mensup oldu¤unu söyleyen kifliler, kökleri eskiye giden ve birebir tan›malar› mümkün olmayacak
kadar fazla kifliden oluflan çok daha büyük bir toplulu¤un parças› olarak kendilerini hissederler. Ortada, ulusa mensubiyet temelinde kavramlaflt›r›lan bir topluluk
söz konusudur. Bir ulusa ait olup olmama hissiyat›n›n varl›¤› ço¤unlukla subjektiftir. Ulusal kimli¤in neleri içerdi¤i ya da bir ulusa rengini veren özelliklerin neler oldu¤u konusu tart›flmal› kalmaya mahkûmdur. Zira farkl› toplumsal/siyasal gruplar
ulusal denili¤in kimli¤in farkl› veçhelerini öne ç›karmaya çal›flacaklard›r. Ulusal
kimli¤in kat› ve de¤iflmez olmad›¤› da aç›kt›r. Keza bir kifli ayn› anda birden fazla
ulusal kimli¤e aidiyet (ya da yak›nl›k) hissedebilir.
Bir devlet içinde farkl› uluslar yaflayabilir. Örne¤in Belçika, Flaman ve Valonlar
olarak iki ulustan oluflan bir devlettir. Keza 1992 y›l› sonunda ortadan kalkan Çekoslavakya, Çek ve Slovaklar olmak üzere iki ulustan oluflan bir devletti. Baz› ulus
devletler sosyolojik anlamda az›nl›kta olan uluslar›n varl›¤›n› tan›rlarken, di¤erleri
devletin toprak bütünlü¤ünü tehlikeye düflürece¤i gerekçesiyle bu tan›may› reddedebilirler.
Uluslar›n, kendili¤inden var olmad›klar›, meflruluk ihtiyac› içindeki siyasi iktidar sahipleri taraf›ndan infla edildikleri iddia edilmifltir. Bu tespitteki hakikat pay›
inkâr edilemez. Ancak bu, ulus inflas› için belli sosyo-kültürel koflullar›n olmas›na
gerek olmad›¤›, her isteyenin kolayca bir ulus infla edebilece¤i anlam›na gelmemelidir. Bir ulusun ortaya ç›k›fl›/oluflumunun kendili¤inden do¤al ve pürüzsüz bir flekilde cereyan etmekten çok, siyasal güç mücadelelerinin öne ç›kt›¤› karmafl›k bir
süreç oldu¤u çok aç›kt›r. Tarih e¤itimi ulus inflas›n›n önemli araçlar›ndan biridir.
Keza ulusal marfllar, ulusal bayramlar, ulusal mitler de ortakl›k duygusunun yarat›lmas› ve sürdürülmesinde hayati roller oynarlar. Bir ulusu tan›mlad›¤› düflünülen
geleneklerin icad› da ulus inflas›n›n temel özelliklerinden biridir (Hobsbawm ve
Ranger 1983).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Küreselleflme
ulus-devletin
sonu anlam›na m› geliyor?
SIRA
S‹ZDE
Devlet siyasal sürecin oda¤›nda olan bir kurumdur. Devlet mekanizmas›na
D Ü fi Ü N E L ‹ M
hâkim olmak,
ortak kararlar› etkilemeye çal›flmak ya da devlete karfl› koymak siyasal faaliyet ve siyaset yapma sürecinin özü ve temelini oluflturur. Ancak siyaS O R Udedi¤imiz kurumu etkilemeye yönelik olarak yap›lan bir faaliset sadece devlet
yet de¤ildir. Kendi iyi toplum anlay›fl›n›z› sizden farkl› olan di¤erlerine anlatmak,
farkl› kifli ya da gruplarla ittifaklar ve iflbirlikleri içine girmek de siyasetin ayr›lD‹KKAT
maz bir parças›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
93
DEMOKRAT‹K VE OTOR‹TER REJ‹MLERDE DEVLET
N
A M A Ç
4
Demokratik ve otoriter rejimlerde devletin yeri ve ifllevini ay›rt
edebilmek.
Yukar›da verilen devlet kavramlaflt›rmas› siyasi rejimin niteli¤i üzerinde durmaz.
Özü itibar›yla fliddet kullanma tekeline sahip bir örgüt olan devletin bu niteli¤i hiç
de¤iflmese de siyasi rejimin karakteri, di¤er bir deyiflle rejimin demokratik olup olmad›¤› devlet-toplum iliflkilerinin flekillenmesinde hayati bir rol oynar. Siyasi rejim
denildi¤inde yönetenler ile yönetilenler aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi anlafl›l›r. Demokrasi de bir siyasi rejim biçimidir. Demokrasinin temel özelli¤i yöneticilerin serbest seçimlerle iktidara gelmeleri ve siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n hukuki
normlarla belirtilmifl -bu temel hak ve hürriyetlerinin demokratik olmayan rejimlere k›yasla daha korunakl› olmas› anlam›na gelir- olmas›d›r (Schmitter ve Karl, 1991:
76). Kaynaklar›n eflit da¤›l›m›na ya da seçimler d›fl›nda yurttafllar›n dolays›z bir biçimde siyasal sürece kat›l›m›na özel bir yer vermeyen bu kavramlaflt›rmaya “minimalist”, “liberal,” ya da “temsili” demokrasi de denilmektedir (Przeworski, 1999:
23-55). Liberal demokrasi yaklafl›m›n› benimseyenler, do¤rudan demokrasi idealini ifade eden, “halk›n halk taraf›ndan halk için yönetimi” anlay›fl›n› gerçekçi bulmazlar. Halk do¤rudan yönetmek yerine, seçti¤i -ve yine seçimler vas›tas›yla iktidardan uzaklaflt›rabilece¤i- temsilciler arac›l›¤›yla yönetime kat›l›r.
Yönetilenlerin haklar›n›n tan›nmas›, kanun önünde eflitlik ve siyasi eflitlik prensiplerinin kabulü, özerk birey kavram›yla birlikte gönüllülük temelinde örgütlenmelerin öne ç›kmas›, demokrasinin özelliklerindendir. Demokrasiler devletin hangi hallerde güç kullanaca¤›n› ve gücün s›n›rlar›n›n ne olaca¤›n› aç›kça belirtmeyi
amaçlarlar. Demokrasilerde askerî/sivil bürokrasi, seçilmifl siyasiler taraf›ndan belirlenmifl politikalar› hayata geçirir. Seçimler, seçilmiflleri denetim alt›nda tutman›n
temel arac›d›r. Ancak demokrasi sadece seçimlerden ibaret de¤ildir. Seçilmifl otoriteler bütün eylem ve ifllemlerinde hukuka uygun davranmakla yükümlüdür.
Yasama ile yürütme organ›n›n ayr›lmas›, ba¤›ms›z yarg›, yurttafl giriflimleri, sivil
toplum kurulufllar› ve medya fleffaf yönetim idealinin hayata geçirilmesi olmazsa
olmazd›r. Demokrasiler, toplumlara damgas›n› vuran çat›flma ve farkl›l›klar›, iktidar
iliflkilerini ortadan kald›rma iddias›nda olmay›p, bu farkl›l›k ve çat›flmalarla bir arada yaflamaya, bunlar› belli kurallara tabii tutarak düzenlemeyi amaçlarlar (Mouffe,
1993: 146). Demokrasi toplumsal ve siyasal sorunlar› ortadan kald›racak sihirli bir
formül olmad›¤› gibi, ancak bu sorunlar çözülünce kurulabilecek bir siyasi rejim
de de¤ildir. Nerede bir toplumdan bahsediyorsak, orada din, dil, ›rk, cinsiyet, statü ya da düflünce farkl›l›klar›yla, k›t kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m›ndan kaynaklanan
sorunlardan da bahsetmek durumunday›z. Demokrasi, bizatihi sorunlarla bir arada yaflaman›n, onlar› yönetilebilir ve katlan›labilir hale getirmenin bugüne kadar
bulunabilmifl en önemli yollar›ndan biridir.
Peki “demokratik siyasi rejimlerde devlet” ile “demokratik olmayan siyasi rejimlerde devlet” aras›nda ne gibi farklar vard›r? Demokratik rejime sahip ülkelerde insan hak ve hürriyetleri korunakl›d›r. Siyasi iktidar›n neleri yap›p neleri yapamayaca¤› anayasa ve yasalarla belirlenmifltir. S›radan insan ile devletin bafl›ndaki isim
insan haysiyeti ve vakar›na sahip olma aç›s›ndan eflittirler. Kifliler bir de¤er olarak
tan›n›rlar. Devlet, vatandafla hizmet etmek için vard›r. Ayr›ca demokrasilerde siyasi iktidarlar seçimlerle gelir ve seçimlerle giderler. T›pk› seçilmifller gibi neleri ya-
Demokrasi, yöneticilerin
serbest seçimlerle iktidara
geldikleri, siyasi iktidar›n
s›n›rlar›n›n belli, insan hak
ve hürriyetlerin korunakl›
oldu¤u bir siyasi rejimdir.
94
Sosyoloji-I
p›p neleri yapamayacaklar› yasalarla belirlenmifl olan bürokratlar da seçimle gelenlere tabiidirler. Seçimler siyasi iktidarlara hesap sorman›n en baflta gelen yollar›ndan birisidir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Devrim nedir?
SIRA S‹ZDE
Demokratik olmayan -otoriter- devletlerde ise insan haklar› korunakl› olmad›¤›
D Ü fi Ü N E L ‹ Myöneticilere hesap sorabilmesi ihtimali de söz konusu de¤ildir.
gibi, yönetilenlerin
Otoriter rejimlerde yöneticiler serbest seçimlerle de¤il, genellikle darbe ve ihtilaller
neticesinde iflbafl›na
S O R U gelirler. Modern dünyada otoriter rejimler çok çeflitlidir. Babadan o¤ula geçen hanedanl›k rejimleri, din adamlar›n›n etkili oldu¤u teokrasiler, askerî diktatörlükler, sivil diktatörlükler, bir kifliden ziyade parti ya da küçük grubun
D‹KKAT
diktatörlü¤üne dayal› rejimler ilk anda akla gelenlerdir. Bütün bu rejimlerde yöneticilerin ne zaman ve ne flekilde iktidardan ayr›lacaklar› belli de¤ildir. Devlet gücüSIRA S‹ZDE
nü kullananlara
karfl› kurumsal flikâyet mekanizmalar› ya sadece sözde kal›r veya
hiç yoktur. Bu nedenle otoriter rejimlerde kifli kendisini güvende hissedemez. Kiflilerin kaderleri devlet ad›na güç kullananlar›n iyi niyetlerine ba¤l›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Tabii, insan haklar› ve fleffafl›k konusunda daha fazla hassasiyet gösteren otoriter devletler de vard›r. Bir diktatör de insan hak ve hürriyetlerinin bir k›sm›na
sayg› gösterebilir.
bu tür uygulamalar kurumsallaflm›fl de¤illerdir. En iyi ihK ‹ T A Ancak
P
timalle yöneticinin ihsan› olarak her an vazgeçilebilecek bir ayr›cal›k olarak sunulurlar. Bu yönleriyle de güvensizli¤i ortadan kald›ramazlar. En kötü demokrasinin
bile, insanT hak
ve hürriyetleri aç›s›ndan en iyi otoriter rejimden daha güvenceli bir
ELEV‹ZYON
hayat sa¤lad›¤› söylenebilir.
Demokratik devletlerde de insan hak ve hürriyetleri ihlal edilebilir, yönetenlerin fleffafl›¤› hiçbir zaman tam ve mükemmel bir biçimde sa¤lanamaz. Ancak de‹ N T E R N E T yasal ve kurumsal bir muhalefet ile birlikte elefltiri ve flikâyet
mokratik devletlerde
mekanizmalar› bulunur. ‹nsanlar u¤rad›klar› haks›zl›klar›, flahit olduklar› usulsüzlükleri, dile getirebilirler. Kamu ad›na güç kullananlar›n›n baz›lar›n›n yapm›fl olduklar› yolsuzluklar›n tamam› cezaland›r›lamasa bile, bir k›sm› cezaland›r›labilir.
Bu halde bile, günün birinde kendilerinden hesap sorulabilece¤i endiflesini hisseden yöneticiler daha dikkatli olmaya meyledebilirler.
N N
DEMOKRAS‹LERDE TOPLUM VE S‹YASET: BAfiLICA
ETK‹LEfi‹M KANALLARI
N
AM AÇ
5
Demokratik rejimlerde bafll›ca kurumlar›n iflleyifl mekanizmalar›n› aç›klayabilmek.
Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek mümkün de¤ildir. Böyle bir toplumun olabilmesi için insanlar›n birbirlerini tam olarak anlayabilmeleri, birbirlerinin hak ve
sorumluluklar›n›n neler oldu¤unu kendili¤inden bilip buna uygun davranabilmeleri gerekir. Bu toplumun düflman› da olmamal› ya da kendisini di¤erlerinden tamamen ay›rabilmelidir. Tüm bunlar da yetmez. Böyle bir toplumun k›tl›k gibi bir
sorun da yaflamamas› gerekir. Ancak böyle bir toplumda ortak kurallar ve kurallar› uygulayacak bir mekanizmaya gerek kalmaz.
Demokratik rejimlerde toplum/siyaset etkileflimi nas›l cereyan eder? Hemen belirtelim bu soru siyasal olan ile toplumsal olan aras›nda net bir ayr›m yap›labilece¤ini varsayar. Bu varsay›m ise mutlak kabul görmez. Ayr›m› kabul edenler aras›n-
95
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
da da siyasal alan›n m› yoksa toplumsal alan›n m› daha öncelikli oldu¤u konusunda bir tart›flma devam eder. Marksist yaklafl›m, altyap› olarak nitelendirdi¤i üretim
iliflkilerinin bir yans›mas› (veya ona tabi olan bir gölge fenomen) siyaseti bir üstyap› fenomeni olarak görür. As›l belirleyici olan üretim iliflkileri veya toplumsal s›n›flar aras› mücadelelerdir. Siyaset, bu mücadeleler taraf›ndan biçimlendirilir. Marx
sonras›nda, ‹talyan Marksist Antonio Gramsci (1891-1937) ve Frans›z Louis Althusser (1918-1990) siyaset ve devletin göreli özerkli¤i kavram› üzerinde durarak, s›n›f
mücadelesi ve toplumsal olan›n önceli¤inden fedakârl›k yapmadan ekonomist indirgemeci yorumlardan uzaklaflmay› denemifllerdir (Jessop, 2001).
Toplumsal olan›n önceli¤i vurgusu sadece Marksistlere özgü de¤ildir. August
Comte ve Emile Durkheim’den esinlenen klasik sosyoloji gelene¤i, bu gelene¤in
bir ürünü olan klasik modernleflme teorisi ve yap›sal/ifllevselcilik siyaseti (ve siyasal olan›) toplumsal olana ba¤l›, onun bir türevi ya da alt sistemi olarak görme e¤ilimi içindedirler. Siyaset bilimi de sosyoloji biliminin bir alt dal›d›r. Bu yaklafl›mlarda da siyasal olan›n özerkli¤i kabul edilirse de bu özerklik hiç de genifl tutulmaz
(Bkz. Sartori, 1969).
‘Vatandafl olmak’ ne demektir?
SIRA S‹ZDE
3
Siyasetin önemini vurgulayan yaklafl›mlar›n temel ç›k›fl› noktas› siyasi bir otoriD Ü fi Ü N E L ‹ M
te olmadan toplumun olamayaca¤› fikridir. Bu hâlde herkesin birbiri üzerinde hakimiyet kurmay› denedi¤i insan insan›n kurdu oldu¤u bir kaos hâli söz konusu
S O R U Otoritenin
olacakt›r. O halde toplumu mümkün k›lan siyasi otoritenin varl›¤›d›r.
yoklu¤unda toplumdan de¤il, birbirleriyle iliflkilerinin bir kaos ve düzensizlikten
ibaret olan bir kalabal›k ya da y›¤›ndan bahsedilebilir (Bkz. Vergin,
2003: 91).
D‹KKAT
‹kinci fikir ise siyasal sürecin ve siyasi iktidar iliflkilerinin kendine özgü bir
mant›¤› ve iflleyifl biçimi oldu¤u fikridir. Siyasal sürecin kendine has özellikleri topSIRA S‹ZDE
lumsala ya da toplumsal mücadelelere indirgenemez. Onun kendi ayr› mant›¤› vard›r. ‹talyan düflünür Makyavel (1469-1527) siyasette sonuç alman›n di¤er bir deyiflle -baflar›n›n- önemini vurgular. Herhangi bir siyasi aktör baflar›l›
olursa bu baflar›AMAÇLARIMIZ
y› elde ederken yapt›klar› ve yapmad›klar› unutulacakt›r. Siyasal hayattaki temel
de¤erlendirme ölçütü dinî ya da ahlaki ilkelere uygun davranm›fl olmak de¤il sonuç elde etmektir. Varl›¤›n› devam ettirmek için her fleyi yapan
K ‹ di¤er
T A Pbiyolojik organizmalar gibi, devletler de ayakta kalmak için her fleyi yapabilirler, buna “hikmet-i hükümet” ya da “hükûmet akl›” denir. Bu da siyasi otoritenin her yapt›¤›n›n
mutlaka bir toplumsal ba¤lant›s› (tabii ki toplumsal sonucu olacakt›r)
zorunT E L E V ‹ Z Yolmak
ON
da olmad›¤›n› gösterir.
Belirleyicilik meselesinde bir sonuca varabilmek kolay de¤ildir. Birçok bilim
adam›, hakl› olarak bu soruyu cevaplanamaz olarak nitelendirmifllerdir. Zaten her
‹ N Tyeni
E R N Ebir
T bilim dal›
iki pozisyon da uçlardan bir ölçüde uzaklaflm›fllard›r. Örne¤in,
olarak siyaset sosyolojisi siyasal olgular›n toplumsal temelleri ile ilgilenmekte, siyasal ile toplumsal süreçler aras›ndaki karmafl›k iliflkiler üzerinde durmaktad›r.
Marksist siyaset teorisinde de siyaset her zamankinden daha fazla ilgi çekmektedir.
Dolay›s›yla ne siyaset toplumsal olana indirgenebilir ne de ondan tamamen ba¤›ms›z bir olgu olarak ele al›nabilir. Hangisine daha çok vurgu yap›laca¤› ise ele al›nan sorundan soruna ve ele alan kiflinin e¤ilimlerine göre de¤iflebilecektir.
Toplumsal olan ile siyasal olan aras›ndaki etkileflim kanallar›na gelince, burada
üç temel unsur üzerinde duraca¤›z. Bunlar siyasal partiler, sivil toplum kurulufllar› ve medyad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
Sosyoloji-I
Siyasal Partiler
Siyasi partiler belli bir ideolojik yak›nl›¤a sahip olan insanlar taraf›ndan halk›n oylar›n› alarak iktidara gelmek amac›yla oluflturulan örgütlerdir. Siyasal partiler devlet
ile toplum aras›ndaki ba¤lant› noktalar›ndan birini temsil ederler ve bir sarkaç gibi
düflünebilirler. (Schwartz and Lawson, 2005: 281) Zira partiler iktidar olduklar›nda
devletin en üst karar alma mevkilerini iflgal etmifl olurlar. ‹ktidardan uzak olduklar›nda ise topluma yak›nlafl›rlar. Toplumdan gelen taleplerin topland›¤› bir havuz gibi düflünülebilecek olan partiler bu talepleri birbirleriyle ba¤daflt›rmay› denerler.
Siyasal partilerin ortaya ç›k›fl›, hükümdarlar›n dan›flmak için düzenli olmayan
aral›klarla toplad›klar› parlamentolarda, ç›kar ve ideoloji yak›nlaflmas› temelinde
ortaya ç›kan gruplaflmalarla ba¤lant›l›d›r. Oy hakk›n›n genifllemesi ile beraber, bu
gruplar nas›l oy alabileceklerini düflünmüfller ve az ya da çok ortak bir platform ile
bir araya gelinirse oy al›nabilece¤ini hesaplam›fllard›r. ‹lk siyasi partiler 1820’lerde
ABD’de ortaya ç›km›flt›r. 1840’lar›n sonunda Belçika ve ‹sviçre, 1850’lerden itibaren ise, Birleflik Krall›k Liberal partisi yine dünyan›n ilk modern siyasi partilerindendir. (Boix, 2007: 500).
Siyasal partilerin geliflimi, temsilî demokrasi fikrinin yayg›nlaflmas› k›saca demokratikleflme süreciyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r. (Boix, 2007: 499) Geleneksel toplumlarda da insanlar ortak siyasi amaçlar do¤rultusunda bir araya gelip, hükümdarlar ya da di¤er ufak çapl› yerel yöneticiler üzerinde taleplerde bulunmaktayd›lar. Fakat bunlar, sürekli bir organizasyon ve üyelere sahip olma anlam›nda kurumsallaflm›fl de¤illerdi. Partiler, toplumun, toplumsal kesimlerin siyasete kat›lma
taleplerinin artt›¤› bir dönemde, bu ihtiyac› karfl›layabilmek için ortaya ç›km›fl oluflumlard›r. Di¤er taraftan, siyasal partilerin geliflimini sadece demokratikleflme ile
özdefllefltirmek de do¤ru de¤ildir. fiiddet kullanarak iktidara gelmeyi amaçlayan
yasa d›fl› örgütlerin iktidara geldikten sonra parti haline dönüfltükleri de bir vak›ad›r. ‹ktidar› otoriter metodlarla elde tutmay› amaçlayan bir grubun parti kurarak,
bu sürece kurumsall›k kazand›rmay› denemeleri de s›kl›kla görülür. Siyasi partinin
var olmas›, baflta Çin olmak üzere, birçok otoriter rejimde gözlemledi¤imiz gibi, o
ülkede demokrasinin var oldu¤u anlam›na gelmez.
Partiler, iktidara gelmeleri halinde neler yapacaklar›n› ifade ederek, hedefler koyarlar, toplumu bu hedefler etraf›nda harekete geçirmeyi denerler. Siyasal Partiler,
toplumsal talepleri dikkate al›r, bunlar› bir siyasi paket haline dönüfltürürler ve seçmenlerin karfl›s›na ç›karlar. ‹ktidara gelmeleri halinde, bu politikalar› uygulamaya çal›fl›rlar durumun de¤iflen gereklerine göre de¤ifliklikleri de yaparlar. Di¤er taraftan
partiler, çeflitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi yans›tmazlar. Toplumsal kesimlerle sürekli bir biçimde karfl›l›kl› etkileflim içindedirler. Zaten toplumsal talepler de bu karmafl›k süreç içinde flekil al›r. Bu beklentiler partileri nas›l flekillendirirse partilerin de bir ölçüde, bu talepleri ve daha genel düzlemde toplumsal tabanlar›n› biçimlendirebilme güçleri vard›r. Siyasi partiler siyasal kimliklerin inflas›nda da
önemli bir rol oynarlar. Partilerin kurumsallaflt›¤› ülkelerde birçok kifli siyasi e¤ilimlerini parti kimlikleri ile tan›mlarlar (Shively, 1999: 229). Parti kimli¤i de¤iflen siyasal
dünyada, s›radan insan›n süreklilik ve istikrar aray›fllar›na yard›mc› olur.
Partiler, gelece¤in siyasal elitinin de yetiflti¤i yerlerdir. Faal bir örgüte sahip siyasal partiler, genç ve hevesli isimlere siyasete girme f›rsat› sunarlar. Keza aktif siyasette etkili olma hedefi bulunmayan s›radan parti üyelerinin siyasal sosyalleflmesine yard›m eder, partinin savundu¤u de¤erlerin daha fazla say›da insana ulaflmas›n› sa¤lamaya çal›fl›rlar.
97
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
Siyaset bilimi literatüründe siyasal partilerin, kadro partileri ve kitle partileri
olarak ikiye ayr›lmas› gelenek haline gelmifltir. Kadro partileri, dar bir kadro ile faaliyet gösteren seçmen taban›n›n geniflletme ve dönüfltürme ifllevine öncelik vermeyen partilerdir. Üyelerle s›k› iliflkiler sürdürme, üyelerin parti yönetimi ve faaliyetlerine aktif bir biçimde katma amaçlar› yoktur. Amerika Birleflik Devletleri’ndeki Demokrat Parti ve Cumhuriyetçi Parti kadro partilerinin en önde gelen örneklerindendir. Her iki partide de düzenli bir üyelik sistemi olmad›¤› gibi, seçim zamanlar› d›fl›nda aktif bir parti örgütünden söz edebilmek de kolay de¤ildir.
Kitle partileri üye say›lar›n› art›rmay› ve üyeler ile her zaman s›k› iliflki kurmay›
hedefleyen partilerdir. Üye say›s›n› art›rmaya çal›flan, üyelerini aktif tutan parti daha çok sivil toplum örgütüne benzer özelliklere sahiptir. S›radan üyeler, yerel parti
kongrelerinde ve ulusal düzlemde parti içi hiyerarflinin oluflumunda önemli roller
oynarlar. Parti politikalar›n›n belirlenmesinde de üyelerin etkin olmas›na özel gayret gösterilir, parti içi demokrasi öne ç›kar›lan bir de¤erdir (Duverger, 1963: 66-68.)
Partiler içinde farkl› ç›karlar ve farkl› görüfller bar›nd›r›rlar. En disiplinli partilerde
bile, parti içinde farkl› ç›karlar, kiflilikler ya da ideolojiler üzerinden meflrulaflt›r›lan hâkim parti çizgisinden bir ölçüde farkl›laflan çeflitli gruplar -hizipler- vard›r. Bir partinin
kitleselleflme oran›yla bünyesindeki hiziplerin say›s› ve gücü aras›nda do¤ru bir orant› oldu¤unu söylemek abart›l› olmaz. Bu farkl›l›klara/hiziplere ne ölçüde izin verilece¤i meselesi bizi parti-içi demokrasi sorununa getirir. Parti içi demokrasi kavram›yla siyasal partilerin s›radan üyelerinin parti politikalar›, parti yöneticileri ve partiyi
yasama organ›nda temsil edecek adaylar›n belirlenmesinde etkili olmas› anlafl›lmaktad›r. Parti içi demokrasi her parti üyesinin siyasi meselelerde diledi¤i gibi hareket etmesi anlam›na gelmez. Bir partiye üye olan kifli, parti program ve tüzü¤üyle belirlenmifl belli s›n›rlar içinde politika yapmay› kabul etmifl demektir. ‹deal olan kararlar al›n›ncaya karar tart›flmalar›n sürmesi, kararlar al›nd›ktan sonra ise üyelerin bu kararlara benimsemeseler bile uymalar› ya da partiden uzaklaflmalar›d›r. Araflt›rmalar, ço¤u
zaman tart›flma ve de¤erlendirme sürecine kat›l›m›n güdük kald›¤›n›, parti üst yönetimi sahip oldu¤u güç sayesinde bu süreci yönlendirebildi¤ini göstermektedir.
Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileflimini ifade eden parti sistemleri de farkl›l›klar gösterir (Sartori, 1976). Hakim parti sisteminde hür ve serbest
seçimlere ra¤men seçimleri a¤›rl›kl› olarak ayn› parti kazan›r ve hükûmeti kurar.
Japonya’da Liberal Demokrat Parti (1955-1993), ‹sveç’te Sosyal Demokratik ‹flçi
Partisi (1950-1991) hâkim parti sisteminin örneklerindendir. Hâkim parti sistemlerinde siyasal mücadelenin partiler aras›nda de¤il, parti-içi hizipler aras›nda cereyan
etti¤ini söylemek yanl›fl olmaz. ‹ki partili sistem, seçimlerin iki parti aras›nda geçti¤i ve bir partinin iktidar›n›n di¤erinin muhalefette olmas› anlam›na geldi¤i sistemlerdir. Kazanan ve kaybedenler bellidir. ‹ngiltere, Almanya ve Amerika Birleflik
Devletleri iki partili sisteme sahiptir.
Il›ml› çok parti sisteminde, genellikle hiçbir parti tek bafl›na hükûmet kuracak
kadar oy alamaz, hükümet kurabilmek için koalisyonlar zorunluluk haline gelir.
Koalisyon iki ya da üç parti taraf›ndan kurulabilir. E¤er iktidara gelebilmek için üç
ya da daha fazla partinin iflbirli¤i yapmas› flart ise afl›r› -ya da kutuplaflm›fl- çok partili sistem söz konusudur. Koalisyonlar› zorunlu k›ld›¤› için ›l›ml› ya da afl›r› çok
partili sistemlerin siyasal istikrar› olumsuz etkiledikleri, her partinin baflar›y› kendilerine baflar›s›zl›¤› ise koalisyon ortaklar›na mal etmelerine imkân verdi¤i söylenmifltir. Di¤er taraftan, ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemler her siyasi görüfl ve toplumsal talebin bir biçimde hükûmette yer almas›na imkân verir.
“Hepsini Yakala Partileri” (Catch-all parties) partileri ne demektir?SIRA S‹ZDE
Parti içi demokrasi,
partilerin s›radan üyeleri ve
parti taban›n›n, parti
politikalar›yla, parti
yöneticileri ve partiyi
yasama organ›nda temsil
edecek adaylar›n
belirlenmesi sürecinde etkili
olmalar› anlam›na gelir.
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
98
Sosyoloji-I
Parti sistemlerinin ortaya ç›k›fl›nda, o ülkenin tarihi süreç içinde ortaya ç›km›fl
siyasal çat›flma eksenleri rol oynad›¤› gibi, seçim sistemleri de etkili olur. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar› aras›nda birebir olmasa da orant›l› bir
temsili öngören nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj
sa¤layan ço¤unluk sistemi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Seçim sistemleri ço¤u zaman
her iki sistemden özellikler tafl›r. Nispi temsil sistemi temsilde adaleti öne ç›kar›rken, ço¤unluk sistemi hükûmet kurabilecek ço¤unlu¤a sahip parlamento kompozisyonu yaratmay› amaçlar. Ço¤unluk sisteminin iki partili sistemi teflvik etti¤i gözlenmifltir. Nispi temsil sistemi ise ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemin ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›r›r.
Son dönemde siyasal partilerin etkilerinin azalmakta oldu¤una iliflkin tezler
yayg›nlaflm›flt›r. Üye say›lar›n›n düfltü¤ü, seçmenlerin kolayl›kla baflka partilere oy
verebildikleri iddialar› dile getirilmektedir. Siyasal hayatta televizyonlar kanal›yla
yayg›nlaflan görselli¤in öne ç›kmas› kaç›n›lmaz olarak liderleri öne ç›karmaktad›r.
Keza iletiflim alan›ndaki geliflmeler özellikle bilgi al›flveriflinin sosyal medya sayesinde çok kolaylaflmas› siyasi partilerin etkisini azaltan bir di¤er unsurdur.
Partiler aras›nda dikkate de¤er farkl›l›klar›n kalmad›¤›, partilerin siyaset s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetti¤i, yeni gruplara ve onlar›n taleplerine yan›t vermedi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Siyasi partilerin yeni siyaset yapma biçimleri karfl›s›nda
yetersiz kalarak, siyasetin oda¤›n›n siyasi parti karfl›t› gruplar ve yeni sosyal hareketlere do¤ru kayd›¤› da ifade edilmekte, partilerin seçmenlerin siyasi sosyalleflmelerinde oynad›klar› rollerin giderek önemsizleflti¤i de ileri sürülmektedir. Keza
sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalar›n›n eskisi gibi sürdürülemeyece¤i anlam›na gelen dünya ekonomik sistemindeki de¤iflimler, partiler aras›ndaki
ideolojik ve siyasi farkl›l›klar›n azalmas›n› gündeme getirmifl bu da parti ba¤l›l›klar›n› zay›flatan bir di¤er etken olmufltur.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
SIRA S‹ZDE nelerdir?
Yeni sosyal hareketler
Siyasi partilere yönelik bütün bu elefltirilere ra¤men, siyasi partilerden vazgeçiD Ü fi Ü N E L ‹ M
lebilmifl de¤ildir. Di¤er bir deyiflle partilerin yerine getirdi¤i fonksiyonlar› daha iyi
bir biçimde yerine getirecek herhangi bir mekanizma bulunamam›flt›r. Bask› grupS O R kurulufllar›,
U
lar›, sivil toplum
sosyal hareketler de siyasal alan› etkilemeye çal›fl›rlar
ancak iktidar› amaçlamazlar. Bu anlamda siyasi partiler alternatifsizdirler. Kald› ki
partilere yöneltilen
elefltirilerin basitçe siyasi partilerle ilgili olmaktan ziyade, libeD‹KKAT
ral demokrasilere iliflkin çok daha köklü problemlere iflaret etti¤i de belirtilmelidir.
N N
SIRA S‹ZDE
Sivil Toplum
Kurulufllar› ve Bask› Gruplar›
Siyaset felsefesinde sivil toplum kavram› çok farkl› anlamlarda kullan›labilmektedir. Thomas
Hobbes (1588-1679), do¤a durumunun tersi olan medeni yaflam› ifaAMAÇLARIMIZ
de etmek için sivil toplum kavram›n› kullan›r. George Hegel (1770-1831) bu kavramla bireysel ç›karlar›n vurguland›¤› piyasa ya da burjuva toplumunu anlatmak ister. Sosyalist
çöküflünden sonra birçok sosyalist yazar, var olan demokK ‹rejimlerin
T A P
rasiyi demokratiklefltirmek için sivil toplum öne ç›kar›r. Yeni sa¤›n da¤arc›¤›nda sivil toplum kavram› genellikle olumsuzdur.
Sivil toplumun
iliflkin tart›flmalar bir yana, sivil toplum kurulufllar›n›n
T E L E V ‹ Z Y niteli¤ine
ON
neler oldu¤una iliflkin bir uzlaflmadan söz edebilmek mümkündür. Sivil toplum kurulufllar› devletten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek isteyen bireyler taraf›ndan oluflturulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmeler olarak tan›mlanabilirler.
‹NTERNET
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
Bu tan›m›n üç temel özelli¤i öne ç›kar; gönüllü kat›l›m, mali ba¤›ms›zl›k ve iktidar›
amaçlamadan kamusal denilebilecek bir mesele üzerinde etki yapma hedefine sahip olma. Bu yönüyle sivil toplum düflüncesi bireyin kendi kaderiyle ilgili konularda söz sahibi olmas› fikri ile paralel geliflmifltir. Sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyet
sahas› çok genifltir. Cami yapt›rma dernekleri, Anarflist Düflünce Toplulu¤u, Hayvanlar› Koruma Derne¤i, Kürtaj Karfl›t› Gruplar akla gelen örneklerden baz›lar›d›r.
Sivil toplum kurulufllar› belli bir siyasi çizgide araflt›rma ve yay›m yapmay› amaçlayabilirler. Keza ‹nsan Haklar› ihlalleri üzerinde duran bu ihlalleri kamuoyunun dikkatine sunmay› amaçlayan örgütler de yayg›n sivil toplum kurulufllar›ndand›r.
Sivil toplum kurulufllar› ile bask› gruplar› aras›ndaki ne gibi farklar vard›r?
Bask› gruplar› belli kesim ya da gruplar›n ço¤u zaman maddi içerikli taleplerini
siyasal alana tafl›may› amaçlarlar. Bu yönleriyle t›pk› siyasal partiler gibi, devlet ile
sivil toplumu birbirine ba¤layan iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›rlar. Siyasi partilerden
farkl› olarak, bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, kendilerini ilgilendiren
konularda lehlerine kararlar ald›rmak için iktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r.
Her bask› grubunun ayn› zamanda bir sivil toplum kuruluflu oldu¤u söylenebilir. Bask› gruplar› sivil toplumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Bunun istisnas›, üyeli¤in zorunlu oldu¤u mesleki örgütlenmeler niteli¤indeki bask› gruplar›d›r. Örne¤in
ülkemizde herhangi bir iflyeri kurmak isteyen yerli giriflimciler Türkiye Odalar Borsalar Birli¤i’ne (TOBB) üye olmak ve aidat ödemek zorundad›r. Bu nedenle TOBB
bir bask› grubu olmas›na ra¤men sivil toplum kuruluflu olarak görülemez. Türkiye
Sanayici ve ‹fladamlar› Derne¤i (TÜS‹AD), üyelik tamamen gönüllü oldu¤u için
hem bir bask› grubu hem de sivil toplum örgütüdür. Bask› gruplar›n›n belli bir fikri/düflünceyi ideali yaymaktan ziyade üyelerinin maddi menfaatlerine yönelik çaba gösterdi¤inin de alt› çizilmelidir. Keza bask› gruplar›n›n, sivil toplum kurulufllar›na nazaran daha bürokratik/hiyerarflik bir yap›ya sahip olma ihtimalleri yüksektir. Sivil toplum kurulufllar›ndaki idealizm dozunun daha yüksek oldu¤u söylenmifl, gönüllülük olgusunun bask› gruplar›ndan ziyade sivil toplum kurulufllar›na
has oldu¤u ifade edilmifltir.
Gerek sivil toplum kurulufllar› gerekse bask› gruplar› siyasal partiler taraf›ndan
yeterince temsil edil(e)meyen ç›karlar› siyasal sistemin merkezine tafl›ma potansiyeline sahiptirler. Partiler, çok ufak bir kesimi ilgilendiren ayr›nt›l› teknik meseleleri gözden kaç›rabilir ya da bilerek bir kenara itebilirler. Sivil toplum kurulufllar›
ve bask› gruplar›n›n faaliyetleri, bürokrasi, parlamento, siyasi partiler ya da yarg›
üzerinde yo¤unlaflabilir. Bu gruplar, ayn› zamanda kamuoyu yaratma faaliyetinin
bir parças› olarak medyada da etkili olmaya çal›fl›rlar. Özellikle de bir düflünce ve
fikri yaymay› hedefleyen sivil toplum kurulufllar› için medya temel bir araçt›r. Medya, dile getirilen taleplerin kamunun da yarar›na oldu¤unun savunulaca¤› asli platformlardan biridir. Sivil toplum kurulufllar›n›n taleplerine so¤uk bakan hükûmetler, ayn› talepler güçlü bir kamuoyu bask›s› ile yeniden karfl›lar›na geldiklerinde
bir kez daha düflünmek zorunda hissederler. Medya ile iyi iliflkiler kurmak herhangi bir bask› grubuna sa¤lanan ayr›cal›klar›n dile getirilmemesi, ortaya ç›kmamas›
için de gerekli olabilir. Birçok sivil toplum kuruluflu -özellikle insan haklar›n› korumay› misyon edinmifl olanlar- uluslararas› toplumu etkileme yoluna da giderler.
Gerek sivil toplum kurulufllar› gerekse bask› gruplar› zaman zaman protestolar,
grevler ve yol kapatmalar gibi yasall›¤› tart›fl›labilecek eylemlere de baflvurabilirler.
Sivil itaatsizlik de protesto biçimlerinden biridir. Bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›, devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›nda çok zay›f kalan bireylerin sadece
kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerini devlete karfl› daha iyi korumala-
99
100
Sosyoloji-I
r›na da yard›m ederler. Örgütlenme düzeyi yüksek bir toplumda, devlet kaynakl›
hak ve hürriyet ihlallerine karfl› tepki göstermek daha kolayd›r. Sendikal› bir iflçi,
iflsizlik ihtimalinden daha az çekinir. ‹flveren sendikas›na üye bir iflveren, kendi iflletmesine yönelebilecek çeflitli siyasi bask›lara karfl› daha güçlü bir biçimde mücadele edebilir. Örnekler ço¤alt›labilir.
Sivil toplum kurulufllar› ve bask› gruplar› kritik meselelerin gündeme getirilerek
tart›fl›lmas›na -gündemin de¤ifltirilmesine- yard›mc› olurlar. Özellikle çevre sorunlar›n› gündeme getiren sivil toplum kurulufllar›n›n bu konudaki katk›lar› ihmal edilemez. Keza bu örgütlerin genel olarak üyelerinin siyasete olan ilgilerini canl› tutarak
siyasal kat›l›m› da teflvik ettik ettikleri bir vak›ad›r. Bir ülkede sivil toplum kurulufllar›n›n say›s›n›n ya da genel olarak örgütlenme düzeyinin yüksek olmas›n›n, yurttafll›k
de¤erlerinin de geliflimine olumlu katk›da bulundu¤u genellikle kabul edilir. ‹nsanlar, örgütler yoluyla siyasete kat›ld›kça, tahammül, baflkalar›n› anlama, sorunlar› diyalog yoluyla çözme gibi demokratik de¤erleri içsellefltirme ihtimalleri de artar.
Sivil toplum kurulufllar› ve bask› gruplar›n›n demokratikleflme sürecine yapt›klar› olumlu katk›lar yan›nda zaman zaman olumsuz bir rol oynayabildikleri de bir
vak›ad›r. Sivil toplum kurulufllar›n›n varl›klar› de¤il, nas›l olduklar› ve ne flekillerde davrand›klar›n›n demokrasi aç›s›ndan önemli oldu¤u belirtilmifltir. Sivil toplum
kurulufllar› d›fllay›c› bir tav›r tak›n›p, üyelerinin etnik ya da dinî kimliklerini öne ç›karak ayr›flt›r›c› ve kutuplaflt›r›c› bir rol de oynayabilirler. Nazilerin iktidara geliflinden önce Almanya’da sivil toplum kurulufllar›n›n gayet aktif olduklar› bilinmektedir. Almanya örne¤inde bu kurulufllar›n varl›¤›n›n Nazi iktidar›n› önlemeye yetmedi¤i aç›kt›r (Berman, 1997) Keza sivil toplum kurulufllar›n›n her zaman empati ve
diyalo¤a dayal› “medeni” siyaset yapma tarz›n› benimsemelerini gerektiren bir zorunluluk da yoktur (Diamond, 1994).
Bask› gruplar›na gelince, bask› gruplar›n›n kendi içlerinde ne kadar demokratik ve fleffaf olduklar› meselesi gündeme getirilmifltir. Bir iddiaya göre, bask› gruplar› temsiline soyundu¤u kitleden ziyade, o kitlenin kendisine üye olan kesimlerine fayda sa¤lamak isteyebilir. Mancur Olson’a göre (1965) ancak kendi üyelerine
özel menfaat sa¤lama potansiyeline sahip olan gruplar örgütlenme flans›na sahip
olabilecekler, iflsizleri, ev han›mlar›n› ya da emeklileri temsil etmeye çal›flan gruplar, üyelerine özel menfaatler sunamayacaklar› için örgütlenemeyebileceklerdir.
Ayr›ca örgütlü ve çok kuvvetli bask› gruplar›n›n zay›f siyasi iktidarlar› etkileri alt›na alarak kendi lehlerine fakat kamusal ç›karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vak›ad›r.
Çok say›da etkili bask› grubunun siyasi iktidarlar üzerinde etkili olabildi¤i ülkelerde, hükûmetlerin ekonomik ve sosyal meselelere iliflkin tutarl› politikalar gelifltirmelerinin zor oldu¤u da söylenmifltir. Buna göre, her bask› grubu kendisini ilgilendiren
konularda ayr›cal›k isteyecek ve e¤er hükümetler bu taleplere direnebilecek kadar
güçlü de¤illerse, uygulanmaya çal›fl›lan politikalarda tutarl›l›k kalmayabilecektir.
Bütün bu elefltirilere ra¤men sivil toplum kurulufllar› ve bask› gruplar›n›n demokratik rejim için vazgeçilmez oldu¤unu bir kez daha belirtmemiz gerekir. Zira
sadece siyasal partiler vatandafllar›n taleplerini siyasal alana tafl›mada yeterli de¤illerdir. Bu eksikli¤i giderme noktas›nda gönüllülük esas›na dayal› kurulufllar›n katk›s› büyüktür.
Medya
Medya ça¤dafl toplumlarda temel iletiflim kanallar›ndan biridir. Toplumsal taleplerin siyasal alana tafl›nmas›nda, orada temsil edilmesinde medya hayati bir rol
101
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
oynar. Medyan›n di¤er iletiflim kanallar›ndan farkl›l›¤› bu kanallarla tafl›nan bilgi
ve sembolik içeri¤in kaydedilmesi, depolanabilmesi ve di¤erlerine kaydedilmifl
(fixed) biçimde zaman ve uzamda aktar›labilmesidir. Medya bu yönüyle gündelik hayatta gerçekleflen yüz yüze iletiflim biçimlerinden farkl›lafl›r (Thompson
2001:173-4). Yay›nc›l›k ve elektronik iletiflim sektöründeki geliflmelerle giderek
güçlenen ve çeflitlenen medyan›n geliflimi, siyasal süreçler üzerinde de radikal
de¤ifliklikleri tetiklemifltir.
‘Sosyal medya’ nedir?
SIRA S‹ZDE
6
Medyan›n geliflimi “kamuoyu”nun ortaya ç›kmas›nda en çok etkili olan amilleD Ü fi Ü N E L ‹ M
rin bafl›nda gelmektedir. Kamuoyu kelime anlam› olarak halk›n
kanaatleri anlam›na gelir. Kamuoyu böyle düflünüyor denildi¤inde, ortak, herkesi ilgilendiren, kaS O Rinsan›n
U
muya iliflkin meselelerde hâkim olan fikirler akla gelir. Milyonlarca
benzer
fikirde olmas› mümkün olmad›¤› gibi, bir toplumda yaflayan herkesin o topluma
iliflkin sorunlar›n tamam› hakk›nda fikir sahibi olmalar›n› da beklemek gerçekçi
D‹KKAT
de¤ildir. Kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin önemli gördükleri meseleler hakk›nda oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye çal›flt›klaSIRA S‹ZDE
r› fikirler bütünü olarak görülebilir.
19. yüzy›ldan itibaren siyasi iktidar›n meflruiyetini halktan almas› gerekti¤ini savunan halk egemenli¤i fikrinin yayg›nlaflmas›, okuryazarl›k oran›n›n
yükselmesi ve
AMAÇLARIMIZ
nihayet ulafl›m ve iletiflim olanaklar›n›n genifllemesi ile birlikte, kamuoyu da önem
kazanmaya bafllam›flt›r. Modern öncesi dönemde de idareciler, yönetilenlerin kendileri hakk›nda neler düflündüklerini ö¤renmek istemekteydiler.
jurnaK ‹ TCasusluk,
A P
lizm ve hatta bazen idarecilerin k›yafet de¤ifltirerek halk›n aras›na kar›flmalar› yönetenlerin nelere tahammül edebileceklerini ö¤renme çabas›n›n ne kadar eskiye
dayand›¤›n› göstermektedir. Ancak geleneksel toplumlarda kamuoyunu
T E L E V ‹ Z Y O N biçimlendirme faaliyeti çok güdük kalm›flt›r zira siyasi iktidar böyle bir güçten yoksundur.
E¤er demokrasi halk›n isteklerine uygun yönetim ise halk iradesinin yans›tt›¤›
düflünülen bir olgu olarak kamuoyu da önemli olacakt›r. Bask› gruplar›, medya, fi‹ N Tdüflündükleri
ERNET
kir adamlar›, siyasetçiler ve hatta bürokratlar önemli olduklar›n›
meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Zira kamuoyuna ters düflen
politikalar› uygulamak imkâns›z de¤ilse de riskli olabilecektir. Ya da kamuoyunun
taleplerine bir biçimde karfl›l›k verebildi¤i izlenimini yaratan hükûmetler seçimlerde daha baflar›l› olabileceklerdir. En otoriter ve bask›c› rejimlerde bile, siyasi iktidara iliflkin halk›n ne düflündü¤ünü anlama çabas› söz konusu olmufltur. ‹ktidarda
kalma süresini uzatman›n baflka bir yolu yoktur.
Kamuoyunun oluflturulmas› sürecinde en etkili unsurlar›n bafl›nda medya gelmektedir. Medyan›n seçmen davran›fllar› üzerindeki etkisi konusunda tart›flmas›z
kabul edilebilecek net bir bulgu elde edilememifltir. Çünkü kime oy verilece¤i karar›n›n al›nmas› sürecinde medya etkisini di¤er faktörlerden soyutlayabilecek araçlardan yoksunuz. Öte yandan, medyan›n siyasal hayat üzerindeki etkisinin “gündem belirleme” (agenda setting) üzerinden infla edildi¤i genel kabul görmektedir
(Dearing and Rogers, 1996). Gündem belirleme derken, medyan›n hangi meselelerin önemli hangilerinin önemsiz oldu¤u ve hangi meseleye ne kadar süreyle ve
ne kadar yer verilece¤i üzerindeki etkisi akla gelir. Bir haberi manfletten vermek
ile orta sayfalarda vermek aras›nda yarataca¤› etki aç›s›ndan farklar vard›r.
Medya, var olan sosyal siyasal gerçekli¤i (olup biteni) bir ayna gibi yans›tmaz;
onu önemli ölçülerde yeniden biçimlendirir ve bizlere sunar. Haberlerin oluflturul-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N Edaha
L‹M
Kamuoyu denildi¤inde
çok örgütlü ve sesini
duyurabilen kesimlerin
S meseleler
O R U
önemli gördükleri
hakk›nda oluflturduklar› ve
di¤erlerine benimsetmeye
çal›flt›klar› fikirler
D ‹ bütünü
KKAT
akla gelir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
102
Sosyoloji-I
mas› ve sunulmas› sürecinde medyan›n kamuoyunu etkileme kapasitesi ortaya ç›kar. Medya, çeflitli saiklerle olaylar› abartabilir ya da olduklar›n daha önemsiz gösterme yoluna gidebilir ya da hiç yokmufl gibi davranabilir. Örne¤in hükûmete destek olmay› düflünen bir medya grubu, kötü ekonomik haberleri görmezden gelir ya
da çok az yer verir, hükûmete yönelik flikâyetlerden ya da protestolardan bahsetmeyebilir. Ya da tam tersi, hükûmete sempatiyle bakmayan bir medya grubu, olumlu geliflmeleri görmezden gelebilir, hükûmete yönelik muhalefeti gösteren haberleri öne ç›karabilir. Kaynak göstermeden iddialar› dile getirmek gündem oluflturman›n bir di¤er yoludur. Vatandafllar›n çok büyük bir k›sm› yaz›l› ve sözlü medya arac›l›¤›yla gündemden haberdar olduklar›ndan, olaylar tam da bu medyan›n vermek
istedi¤i biçimde alg›lanabilir. Keza birçok ciddi mesele, yorumcular vas›tas›yla medyada tart›fl›l›r, fikirler ve siyasi pozisyonlar›n oluflmas›nda medya etkili olur.
Medyan›n gündem belirlemede etkili oldu¤u konusunda flüphe yoktur. Ancak
bu, gündemin belirlenmesinin tamamen medyan›n elinde oldu¤u anlam›na gelmez. Bazen medyan›n etkili kesimlerinin boykotuna ra¤men de baz› kifli ya da meselelerin gündeme geldi¤i ya da gündemde kald›¤› görülmektedir. Hele hele sosyal medyan›n yayg›nlaflmaya bafllad›¤› son zamanlarda medyan›n gündem belirleme kapasitesinin erozyona u¤rad›¤›n› düflünenlere hak vermemek zordur.
Demokratik rejimlerde medyan›n, siyasi iktidar›n kötüye kullan›lmas› ihtimaline
karfl› bir denge ve kontrol unsuru olabilece¤i düflünülür. Medya yasama, yürütme
ve yarg›dan sonra dördüncü güç olarak da nitelendirilir. Medya, iktidarlar›n bilinmesini istemedikleri hak ihlallerini gündeme tafl›ma potansiyeline sahiptir. Medyan›n ço¤u zaman demokratik de¤erleri içsellefltirme seviyesinin yüksek olmamas›,
iktidarlarla kurduklar› özel iliflkiler ve medyan›n kendi içinde fleffaf olmaktan uzak
olmas›, bu rolün yerine getirilmesini güçlefltiren faktörler aras›nda say›lmaktad›r.
Büyük ifl dünyas›n›n medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte, kâr güdüsünün öne ç›kt›¤›, gazete yazar ve editörlerinin, ait olunan holdingin ç›karlar›n› zedeleyebilecek haberler yapmaktan kaç›nd›klar›na iliflkin elefltiriler bütün dünyada
giderek artmaktad›r (Herman ve Chomsky, 1998). Özellikle de uluslararas› medyada tekelleflme e¤iliminin giderek daha görünür bir hâl almas› endifleleri art›rm›flt›r.
Daha genel anlamda modern kapitalist demokrasilerde medyada hâkim olan e¤ilimin statükonun savunulmas› yönünde oldu¤u medyan›n bunu bilinçli bir biçimde
yapmas›n›n flart olmad›¤› da ileri sürülmüfltür. Siyasi iktidarlar›n medyaya yönelik
ilgisi ise yeni de¤ildir. Diktatörlükler, kendi kontrollerindeki medyay› etkin bir
propaganda arac› olarak kullanm›fllard›r. Demokrasilerde de siyasi iktidarlar kamusal ç›karlar ya da kamu güvenli¤ini koruma gibi gerekçelerle medya üzerinde etkili olmay› denemekten vazgeçemezler.
Öte yandan bu tespitten yola ç›karak, medyan›n belli güçlerin kontrolünde olan
bir egemenlik arac› oldu¤u ço¤ulculuk iddialar›n›n tamamen göz boyama anlam›na
geldi¤ini söylemek de abart›l› olacakt›r. Medyan›n her kesimi eflit bir biçimde yans›tt›¤› iddialar› gibi, dar bir zümrenin kontrolündeki bir egemenlik arac› oldu¤una
iliflkin iddialar da meselenin karmafl›kl›¤›n› gözden kaç›rmam›za sebep olabilir
(Schudson ve Waisbord, 2005:363). ‹fl dünyas›n›n medyada yer almas› editoryal
özerkli¤in mutlak sonu anlam›na gelmemektedir. Her hâlükârda c›l›z da olsa farkl›
sesler duyulabilmektedir. Keza insanlar›n zaten kendi görüfllerine yak›n olan görüflleri dile getiren medya organlar›n› okuduklar› ya da izledikleri, medyaya olan güvensizli¤in orada ifade edilenlere karfl› kat› bir güvensizlik yaratt›¤›, medyan›n manipülatif faaliyetlerinin ters tepti¤i gibi iddialar dile getirilebilmektedir.
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
103
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Siyaset kavram›n› tan›mlayabilmek.
‹nsanlar ancak toplum içinde yaflayabilirler. Toplum içinde bir arada yaflamak, herkesi ba¤layan,
bir arada yaflamay› mümkün k›lan ortak kurallar› ve ortak kararlar alma mekanizmalar›n› gerekli k›lar. ‹flte siyaset, en genifl anlam›yla bu ortak
kurallar ve karar alma mekanizmalar›yla ilgilenen sosyal bilim dal›d›r.
Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n›
aç›klayabilmek.
Siyaset bilimi disiplinin temel kavramlar› aras›nda iktidar, devlet ve egemenlik kavramlar› yer
al›r. ‹ktidar, bir kiflinin kendi istedi¤ini bu talebe
yönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤men yapt›rabilme gücünü ifade eder. Devlet, belli bir co¤rafi
alan ve alan üzerinde yaflayan nüfus üzerinde
fliddet kullanma tekeline sahip hiyerarflik bir örgütler bütünüdür. Hukuki anlamda egemenlik,
ülke s›n›rlar› içinde hâkim olan herkesi ba¤layan
kararlar alan en üstün gücün devlet oldu¤unu
ifade eder. Egemenlik, siyasal gücü ifade etmeye
yarayan bir soyutlamad›r.
Avrupa’da modern devletin geliflimini özetleyebilmek.
Ateflli silahlar›n keflfi, üretim art›fl›, ulafl›m ve ticaret alan›ndaki geliflmeler, modern devletin Avrupa’da ortaya ç›k›fl›n› tetikleyen bafll›ca unsurlardand›r. Ateflli silahlar›n yayg›nlaflmas›yla küçük feodal beylerin ayakta kalmalar› zorlaflm›fl,
bu silahlar› elde edebilen ve bunlar› kullanabilecek sürekli orduya sahip olabilecek kaynaklar›
kontrol edebilenler di¤erlerini hâkimiyetleri alt›na almaya bafllam›fllard›r. Sürekli ordu oluflturmak için daha fazla gelire ihtiyaç duyulmufltur.
Gelirlerin bir k›sm› fetihlerden sa¤lan›rken, bir
k›sm› da vergilerden sa¤lanmak durumundad›r.
Daha fazla vergi toplayabilmek için ise hem üretimi teflvik edecek önlemlerin al›nmas› hem de
baflta vergi toplama olmak üzere, giderek karmafl›klaflan yönetim görevlerini yerine getirmeye
yard›mc› olabilecek bir bürokrat s›n›f›n›n da yetifltirilmesi gerekir.
Demokratik ve otoriter rejimlerde devletin yeri ve
ifllevini ay›rt edebilmek.
Demokratik rejimlerde insan hak ve hürriyetleri
korunakl›d›r. Siyasi iktidar›n neleri yap›p neleri
yapamayaca¤› anayasa ve yasalarla belirlenmifltir.
N
A M A Ç
5
Herkes -s›radan insan/sokaktaki adam ile devletin bafl›ndaki isim- insan haysiyeti ve vakar›na sahip olma aç›s›ndan eflittirler. Kifliler bir de¤er olarak tan›n›rlar. Devlet, vatandafla hizmet etmek
için vard›r. Demokratik olmayan -otoriter- devletlerde ise insan haklar› korunakl› olmad›¤› gibi,
yönetilenlerin yöneticilere hesap sorabilmesi ihtimali de söz konusu de¤ildir. Otoriter rejimlerde
yöneticiler serbest seçimlerle de¤il, genellikle darbe ve ihtilaller neticesinde iflbafl›na gelirler. Babadan o¤ula geçen hanedanl›k rejimleri de vard›r.
Devlet gücünü kullananlara karfl› kurumsal flikâyet mekanizmalar› ya sözde kal›r veya hiç yoktur.
Bu nedenle otoriter rejimlerde kifli kendisini güvende hissedemez. Kiflilerin kaderleri devlet ad›na güç kullananlar›n iyi niyetlerine ba¤l›d›r.
Demokratik rejimlerde bafll›ca kurumlar›n iflleyifl mekanizmalar›n› aç›klayabilmek.
Siyasal partiler, sivil toplum kurulufllar›/bask›
gruplar› ve medya, siyaset toplum etkilefliminde
rol oynayan üç temel unsurdur. Siyasi partiler
belli bir ideolojik yak›nl›¤a sahip olan insanlar
taraf›ndan halk›n oylar›n› alarak iktidara gelmek
amac›yla oluflturulan örgütlerdir. Partiler iktidar
olduklar›nda devletin en üst karar alma mevkilerini iflgal etmifl olurlar. ‹ktidardan uzak olduklar›nda ise topluma yak›nlafl›rlar. Toplumdan gelen taleplerin topland›¤› bir havuz gibi düflünülebilecek olan partiler bu talepleri birbirleriyle ba¤daflt›rmay› denerler. Sivil toplum kurulufllar› devletten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek
isteyen bireyler taraf›ndan oluflturulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmelerdir. Bask›
gruplar› belli kesim ya da gruplar›n ço¤u zaman
maddi içerikli taleplerini siyasal alana tafl›may›
amaçlarlar. Her bask› grubu örgütü ayn› zamanda bir sivil toplum kurulufludur. Bask› gruplar›
sivil toplumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Medya,
ça¤dafl toplumlarda temel iletiflim kanallar›ndan
biridir. Toplumsal taleplerin siyasal alana tafl›nmas›nda, orada temsil edilmesinde medya önemli kanallardan biridir. Medyan›n di¤er iletiflim kanallar›ndan farkl›l›¤› bu kanallarla tafl›nan bilgi
ve sembolik içeri¤in kaydedilmesi, depolanabilmesi ve di¤erlerine kaydedilmifl biçimde zaman
ve uzamda aktar›labilmesidir. Medya bu yönüyle
gündelik hayatta gerçekleflen yüz yüze iletiflim
biçimlerinden farkl›lafl›r.
104
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Siyaset sosyolojisi hakk›nda afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Siyaset sosyolojisi, siyasetin toplumsal temellerini inceler.
b. Siyaset sosyolojisi, devlet ve toplum aras›ndaki
iliflkilerle ilgilenmez.
c. Devrim, sosyal de¤iflme, sosyal hareketler siyaset sosyolojisinin ilgi alan›ndad›r.
d. Bir bilim dal› olarak siyaset sosyolojisi, 20. yüzy›l›n ürünüdür.
e. Siyaset sosyolojisi, siyaset bilimi ile sosyolojinin
kesiflti¤i bir alandad›r.
2. Devlet hakk›ndaki afla¤›daki önermelerden hangisi
Marksist gelene¤e aittir?
a. Devlet ortak ç›karlara hizmet etmek için vard›r.
b. Devlet farkl› sosyal siyasal güçler karfl›s›nda tarafs›zd›r.
c. Devletin ortaya ç›k›fl› art›k de¤erin ortaya ç›k›fl›
ile mümkün olmufltur.
d. Devlet, sosyal/siyasal güçler karfl›s›nda mutlak
bir özerkli¤e sahiptir.
e. Komünist toplumda da devlet var olacakt›r.
3. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-devletin temel özelliklerinden biri de¤ildir?
a. S›n›rlar› içinde yaflayan nüfusu homojenlefltirmeye çal›flmas›.
b. ‹lk ve orta ö¤retime müdahale etmesi.
c. Kendi tarihlerinin yaz›m›yla yak›ndan ilgilenmesi.
d. Meflruiyet kayna¤› olarak bir hanedana a¤›rl›k
vermesi.
e. Vatandafllar›n sosyo-ekonomik durumlar› ile ilgilenmesi.
4. Afla¤›dakilerden hangisi demokratik bir rejimde devletin görevlerinden biri de¤ildir?
a. Ülke içinde vatandafllar›n güvenli¤ini sa¤lamak.
b. Vatandafllar› di¤er ülkelere karfl› korumak.
c. Farkl› dini inançlar› gözetmeksizin, din hizmeti
sunmak.
d. Altyap› hizmetlerini yerine getirmek.
e. Kültür ve sanat› desteklemek.
5. Kamuoyu hakk›ndaki afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur?
a. Hükümetler kamuoyuna ters düflen bir biçimde
davranamazlar.
b. Kamuoyu ço¤unlu¤un görüflü anlam›na gelir.
c. Kamuoyunun oluflumunda bütün siyasi güçler
eflit biçimde yer al›r.
d. Hükümetler de kamuoyunu biçimlendirmeye çal›fl›rlar.
e. Medya kamuoyu oluflturulmas›nda etkisizdir.
6. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal partilerin ifllevlerinden biri de¤ildir?
a. Siyasetçi yetifltirmek.
b. Farkl› ç›karlar› temsil etmek.
c. Kamusal meseleler hakk›nda görüfl bildirmek.
d. Üyelerinin siyasal sosyalleflmesine katk›da bulunmak.
e. Üyelerine maddi ç›karlar sa¤lamak.
7. Afla¤›daki önermelerden hangisi Weberyan devlet
yaklafl›m›n› ifade etmez?
a. Devlet bir organizasyonlar bütünüdür.
b. Devlet fliddet kullanma tekeline sahiptir.
c. Devlet, ülke s›n›rlar› içindeki en üstün iktidar olma iddias›ndad›r.
d. Devlet, meflruiyet meselesi ile ilgilenmez.
e. Devletin ortaya ç›k›fl› kapitalizmle yak›ndan ba¤lant›l›d›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum kurulufllar›n›n
özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Gönüllülük esas›na dayanmas›.
b. Devletten ba¤›ms›z olmas›.
c. Kamusal meselelere ilgi duymas›.
d. Siyasi iktidar› etkilemeye çal›flmas›.
e. Siyasi iktidara gelmeyi hedeflemesi.
9. Medya ve kamuoyu hakk›nda afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
a. Medya kamuoyunu oluflturan tek unsurdur.
b. Medyan›n tek amac› para kazanmakt›r.
c. Kamuoyu, ço¤unlu¤un kanaatleri anlam›na
gelmez.
d. Medya toplumsal/siyasal gerçe¤i bir ayna gibi
yans›t›r.
e. Hükümetler kamuoyu oluflturmaya çal›flmazlar.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa’da modern devletin
ortaya ç›k›fl›nda etkili olan faktörlerden biri de¤ildir?
a. Ateflli silahlar›n keflfi.
b. Co¤rafi keflifler.
c. Siyasi birimler aras›ndaki savafllar.
d. Tar›msal üretimde art›fllar.
e. H›ristiyanl›¤›n yay›lmas›.
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
105
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b
2. c
3. d
4. c
5. a
6. e
7. d
8. e
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasilerde Toplum ve
Siyaset: Bafll›ca Etkileflim Kanallar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram› ve Modern
Devletin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram› ve Modern
Devletin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokratik ve Otoriter Rejimlerde Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasilerde Toplum ve
Siyaset: Bafll›ca Etkileflim Kanallar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasilerde Toplum ve
Siyaset: Bafll›ca Etkileflim Kanallar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram› ve Modern
Devletin Do¤uflu” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasilerde Toplum ve
Siyaset: Bafll›ca Etkileflim Kanallar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasilerde Toplum ve
Siyaset: Bafll›ca Etkileflim Kanallar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram› ve Modern
Devletin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Küreselleflme mal, insan, sermaye ve fikirlerin dünya
üzerinde her zaman oldu¤undan çok daha h›zl› biçimde hareket etmeleri olgusunu ifade eder. Küreselleflme
ülkeler aras›ndaki iliflkileri ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar› art›r›r, ulusal s›n›rlar› bulan›k hâle getirir. Dünyan›n bir
bölgesinde olan bir olay di¤erini de yak›ndan etkiler
(Stiglitz, 2002: 9).
Siyasi fetih ve kâr amac›yla bat›l› devletlerin ve giriflimcilerin, dünyan›n Avrupa d›fl›nda kalan di¤er bölgelerine ulaflma çabalar› 17. yüzy›ldan itibaren h›z kazanm›flt›r. Bu anlamda küreselleflme yeni bir olgu de¤ildir.
Teknolojinin geliflimi küreselleflmenin h›z›n› etkileyen
esas dinamik hüviyetindedir. Hava ve deniz yoluyla
ulafl›m›n kolaylaflmas›, uzun menzilli silahlar›n keflfi,
iletiflimin kolaylaflmas› insan, mal, hizmet, bilgi ve paran›n dünya üzerinde hareket edebilmesini, yüzy›l önce hayal bile edilemeyecek ölçülerde h›zland›rm›flt›r.
Küreselleflme sermayenin de çok kolayl›kla ülkeler aras›nda hareket edebilmesi anlam›na gelir. Bu ise devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerinin düflmesine yol açm›fl dolay›s›yla da refah devleti uygulamalar›n›
sürdürmeyi zorlaflt›rm›flt›r. Di¤er bir deyiflle ulus-devletlerin kaynak da¤›tma yoluyla meflruiyet sa¤lama ifllevleri zorlaflm›flt›r. Ulus-devletlerin vatandafllar›n fikir dünyalar›n› biçimlendirme çabalar› da küreselleflme ile büyük yara alm›flt›r. ‹nternet ve uydu televizyonlar sayesinde, devletler, istemedikleri fikirleri ülke d›fl›nda tutma
konusunda, hiç olmad›klar› kadar güçsüz bir haldedirler. Tüm bu geliflmelerin ulus-devletleri zay›flatt›¤› bir
gerçek olsa da ulus-devletin bitti¤ini söylemek abart›l›d›r. Bir örgütlenme biçimi olarak ulus-devletlerin gerçekçi bir alternatifi bulunmamaktad›r. Kald› ki küreselleflme, ulus devletleri eflit olmayan biçimlerde etkilemektedir. Baz› ulus-devletler, küreselleflmeden olumlu
etkilenir ve güçlenirlerken di¤erleri zay›flamaktad›r. Bu
nedenle de genellemelerden kaç›nmak gerekir.
S›ra Sizde 2
Devrim herhangi bir toplumsal/siyasal düzenin fliddet
kullan›larak ortadan kald›r›lmas›n› ifade eder. Birçok araflt›rmac›ya göre, toplumsal/siyasal dönüflüme devrim diyebilmek için sadece, siyasi rejim ve kurumlar de¤il, sosyoekonomik yap› ve s›n›fsal iliflkilerde de köklü de¤ifliklikler olmal›d›r. Yine devrimlerde, belli bir kitle kat›l›m›n›n
varl›¤› da aran›r. Sadece siyasi iktidar› de¤ifltiren, sosyoekonomik yap›ya dokunmad›¤› gibi belli bir kitlesellik de
tafl›mayan hareketlere darbe, isyan ya da ayaklanma da
denilebilir. Di¤er taraftan, günlük kullan›mda herhangi
bir alanda köklü de¤iflimlere devrim denildi¤i de görülmektedir; internet devrimi ya da endüstri devrimi gibi.
S›ra Sizde 3
Vatandafll›k, kifli ile devlet aras›nda karfl›l›kl› hak ve yükümlülükleri ifade eden bir iliflkidir. Kifli, vatandafl› oldu¤u devlete vergi ödemek ve o devletin yasalar›na uymakla mükelleftir. Bunun karfl›l›¤›nda ise devlet hem o
kiflinin hayat, hürriyet ve mülkiyet haklar›n› koruyacak
hem de belli kamu hizmetlerini sa¤layacakt›r. Vatandafllar, ödedikleri vergilerin nas›l ve nerelere harcand›¤›n› da sorgulama hakk›na sahiptirler. Bu nedenle oy
hakk›na sahip olmak vatandafl olman›n temel kriterle-
106
Sosyoloji-I
rinden biridir. Özü itibar›yla vatandafll›k kavram›, kiflinin devlet taraf›ndan bir de¤er olarak tan›nmas› gerekti¤i fikri ile beraber ve devletin bireyler için var oldu¤u
düflüncesinin bir ürünüdür. Sosyalizmin çöküflünden
sonra vatandafl olman›n belli sosyal ve ekonomik haklara sahip olma anlam›na geldi¤i fikri de ifllenmifltir. Bu
kavramlaflt›rmada, klasik hak ve hürriyetler yan›nda paras›z e¤itim, paras›z sa¤l›k hizmeti, ifl güvencesi, iflsizlik
sigortas› gibi taleplerin de vatandafll›k kavram› içinde
düflünülebilece¤i ileri sürülür.
kontrol edilmesi zordur. Sosyal medyaya katk›da bulunmak s›radan insan için kolayd›r. Keza sosyal medyada haberler an›nda yay›labilirken, geleneksel medyada
bu belli bir zaman almaktad›r. Sosyal medyan›n bilgi
kirlili¤ine yol açt›¤›, sesi çok ç›kanlar›n di¤erlerini bast›rd›¤›, manipülasyonlara geleneksel medyadan daha
aç›k oldu¤u elefltirileri yap›lmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Alman siyaset bilimci Otto Kircheimer taraf›ndan ortaya
at›lm›fl bir kavramd›r. “Hepsini yakala” partileri belirli
bir toplumsal kesime hitap etmeyi ve k›smen net bir
ideolojiyi yaymaya çal›flan ve uzun dönemde iktidar olmay› amaçlayan partilerden farkl› olarak, çok daha belirsiz ve esnek bir ideolojiye sahip olup, tüm toplumsal
kesimlere hitap etmeyi amaçlayan partileri ifade etmek
için kullan›l›r.
Anderson, Benedict (1993) Hayali Cemaatler: Milliyetçili¤in Kökenleri ve Yay›lmas›, Çev. ‹skender
Savafl›r.
Berman, Sheri (1997) “Civil Society and the Collapse of
Weimar Republic,” World Politics, Vol. 49, No 3.
Dahl, Robert A. (1971) Polyarchy: Participation and
Opposition, New Haven: Yale University Press.
Dearing, John W ve Rogers, E. M. (1996) Agenda Setting, London: Sage.
Diamond Larry, (1994) “Rethinking Civil Society: Towards Democratic Consolidation” Journal of Democracy, Vol. 5, No. 3, s. 4-17.
Duverger, Maurice (1963) Political Parties: Their Organizations and Activity in the Modern State,
Çev, Barbara ve Robert North, New York: Wiley and
Sons.
Ertman, Thomas (2005) “State Formation and State Building in Europe,” The Handbook of Political Sociology, Der. Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press.
Granados, Fransisco, J. ve Knoke, David (2005) “Organized Interest Groups and Policy Networks” The
Handbook of Political Sociology, Der. Thomas
Janoski ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press.
Hague Rod, Martin Harrop ve Shaun Breslin (1992)
Comparative Government and Politics, 3. Bas›m, London: Macmillan.
Herman, Edward S. ve Chomsky, Noam (1998) Manufacturing Consent, New York: Panteon.
Hobsbawm, Eric ve Ranger, Terence (Der.) (1983) The
Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge
University Press.
Jessep, Bob (2001) “Developments in Marxist Theory,”
The Blackwell Companion to Political Sociology, Der. Kate Nash, Alan Scott, Oxford: Blackwell.
S›ra Sizde 5
Yeni sosyal hareketlerin siyasi parti ya da bask› gruplar›n›n hiyerarflik yap›s›ndan uzak, gönüllü kat›l›m› esas
alan ve genellikle hayat kalitesi ve yaflam tarz› ile ilgili
meseleleri öne ç›karan hareketler oldu¤unu biliyoruz.
1960’larda belirginleflen Yeni Sosyal Hareketler kimilerince endüstri sonras› toplumuna uygun düflen s›n›f mücadelesini öne ç›karan eski siyasetten farkl› olan yeni
siyasetin öncüleri olarak alk›flland›lar. Ancak bu iyimserlik uzun sürmedi. Bu hareketler ya klasik bask› grubuna dönüfltüler ya da sessizce yok oldular. 2000’li y›llardan itibaren sosyal medyan›n geliflimi Yeni Sosyal
Hareketlere yeni bir ivme kazand›rm›fl gibi görünüyor.
Özellikle kapitalizm ve küreselleflme karfl›t› hareketler
sosyal medyan›n sa¤lad›¤› olanaklarla yeni bir hayatiyet
kazand›lar.
S›ra Sizde 6
Sosyal medya a¤ (web) temelli iletiflim teknolojilerinin
geliflimi sayesinde ortaya ç›kan yeni iletiflim kanallar›n›
ifade etmek için kullan›l›r. Sosyal medya denilince, internet forumlar›, kiflisel bloglar, twitter, facebook gibi
sosyal iliflki ve paylafl›m a¤lar› ile beraber, wikipedia
tarz› ortaklafla oluflturulan paylafl›m a¤lar› akla gelmektedir. Sosyal medya bireyler aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim ve diyalo¤a, geleneksel medyan›n hiç yapamad›¤›
kadar izin verir. Sosyal medya merkeziyetçilikten uzakt›r, yereldir, daha az hiyerarfliktir, tek bir merkezden
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
4. Ünite - Devlet, Toplum ve Siyaset
Katz Richard S. ve Meir, Peter (1995) “Changing Models
of Party Organization and Party Democracy: the
Emergence of Cartel Party,” Party Politics, Vol 1,
No 1, pp. 5-31.
Kircheimer, Otto (1966) “The Transformation of West
European Party Systems”, Political Partiees and
Political Development, Der. Joseph Lapalombara
Myron Weiner, Princeton: Princeton University
Press.
Lipset, Seymour Martin ve Rokkan, Stein (1967) “Cleavage structures, party systems and voter alignments”, Party Systems and Voter Alignments,
Der. Lipset, Seymour Martin ve Stein Rokkan, New
York: Free Press.
Michels, Roberto (1962) Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, New York: Collies.
Mouffe, Chantal (2005) “For an Agonistic public sphere,” Radical Democracy, Politics Between Abundance and Back, Der. Lars Tonder and Lassa Thomassen, Manchester: Manchester University Press.
Özk›r›ml›, Umut (2009) Milliyetçilik Kuramlar› -Elefltirel Bir Bak›fl, Ankara: Do¤u Bat›.
Poggi, Gianfranco (2009) Modern Devletin Geliflimi,
4. Bas›m, Çev, Binnaz Toprak ve fiule Kut, ‹stanbul:
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Przeworski, Adam (1999) “Minimalist Conception of
Democracy: A Defence,” Democracy’s Value, Der.
Ian Shapiro ve Casino Hacker Gordon, Cambridge:
Cambridge University Press.
Sartori, Giovanni (1969) “From Sociology of Politics to
Political Sociology”, Der. Seymour Martin Lipset,
Politics and Social Sicences, New York: Oxford
University Press.
Sartori, Giovanni (1976) Parties and Party Systems: A
Framework For Analysis, Cambridge: Cambridge
University Press.
Schmitter, C. Philippe ve Karl, Tery Lynn (1991) “What
Democracy is... and is not,” Journal of Democracy, Vol. 2, No.3.
Schwartz, Mildred A. ve Lawson, Kay (2005) “Political
Parties: Social Bases, Organization, and Environment”, The Handbook of Political Sociology, Der.
Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press.
Schudson Michael ve Waisbord, Silvio (2005) “Political
Sociology of News Media,” The Handbook of Political Sociology, Der. Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press.
107
Shively, W. Phillips (1999) Power and Choice - An Introduction to Political Science, 6. Bask›, New
York: McGraw-Hill, College.
Stiglitz, Joseph E. (2002) Globalization and Its Discontents, New York, London: Norton.
Tilly, Charles (1985) “War making and state making as
organized crime”, Der. Peter Evans, Theda Skocpol
ve Dietrich Rueschemeyer, Bringing the State
Back In, Cambridge: Cambridge University Press.
Vergin, N. (2003) Siyasetin Sosyolojisi -Kavramlar,
Tan›mlar Yaklafl›mlar, ‹stanbul: Ba¤lam.
Weber, Max (1947) The Theory of Social and Economic Organization, çevirenler, A.M Henderson ve
Talcott Parsons, New York, Oxford University Press
Weber, Max (1970) From Max Weber- Essays in Sociology, Der. H.H. Gerth ve C. Wright Mills, London: Routledge, Kegan Paul.
5
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Kültür kavram›n›, kültürün maddi ve manevi ögelerini tan›mlayabilecek,
Etnosantrizm, kültürel görecelik ve kültürel çeflitlilik kavramlar›n› aç›klayabilecek,
Alt kültür, karfl›t kültür, popüler kültür, yüksek kültür kavramlar›n› ay›rt edebilecek,
Kültüre iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› özetleyebilecek,
Din kurumuna dair farkl› kuramsal yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,
Din ve toplumsal de¤iflme aras›ndaki iliflkiyi kurabilecek,
Laiklik ve sekülerleflme kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
‘‹deoloji’ kavram›n› ve ideoloji ile kültür iliflkisini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Kültür
Etnosantrizm
Kültürel Görecelik
Kültürel Çeflitlilik
Alt Kültür
Karfl›t Kültür
Yüksek Kültür
•
•
•
•
•
•
Popüler Kültür
Kültürel De¤iflme
Din
Laiklik
Sekülerleflme
‹deoloji
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Kültür, Din ve
‹deoloji
• KÜLTÜR NED‹R?
• KÜLTÜRE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL
YAKLAfiIMLAR
• D‹N NED‹R?
• D‹N HAKKINDA KURAMSAL
YAKLAfiIMLAR
• D‹N VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME
• LA‹KL‹K VE SEKÜLERLEfiME
• ‹DEOLOJ‹ NED‹R?
Kültür, Din ve ‹deoloji
N
KÜLTÜR NED‹R?
A M A Ç
1
Kültür kavram›n›, kültürün maddi ve manevi ögelerini tan›mlayabilmek.
Kültür, dilimizde çok çeflitli anlamlara sahip sözcüklerden biridir. Türk Dil Kurumunun Güncel Türkçe Sözlü¤ü’nde kültürün ilk anlam› “tarihsel, toplumsal geliflme süreci içinde yarat›lan bütün maddi ve manevi de¤erler ile bunlar› yaratmada,
sonraki nesillere iletmede kullan›lan, insan›n do¤al ve toplumsal çevresine egemenli¤inin ölçüsünü gösteren araçlar›n bütünü, hars, ekin”dir. Kültürün ikinci tan›m›, “bir topluma veya halk toplulu¤una özgü düflünce ve sanat eserlerinin bütünü”dür. Kültürün “muhakeme, zevk ve elefltirme yeteneklerinin ö¤renim ve yaflant›lar yoluyla gelifltirilmifl olan biçimi” ve “bireyin kazand›¤› bilgi” anlamlar› da gündelik konuflma içinde kullan›lmaktad›r.
Sosyal bilimciler ‘kültür’ terimini kulland›klar› zaman gündelik konuflmalar›n
içerdi¤inden daha az k›s›tlay›c› bir kavramdan söz etmektedir (Marshall, 1999:
442). Gündelik konuflmada sanat, edebiyat, müzik, resim gibi ‘zihindeki yüce fleyler’e eflde¤er oldu¤u düflünülen kültür kavram›, sosyologlar taraf›ndan çok daha
genifl bir anlamda kullan›lmaktad›r (Giddens, 2000: 18). Sosyal bilimde kültür, insan toplumunda biyolojik olarak de¤il, toplumsal araçlarla aktar›l›p iletilen her fleyi anlat›r (Marshall, 1999: 442).
Sosyolojide en s›k kullan›lan kavramlar aras›nda bulunan kültür, bir toplumun
üyelerinin ya da toplumdaki gruplar›n yaflam biçimlerine göndermede bulunur
(Giddens, 2000: 18). Baz› hayvan davran›flç›lar› kimi primatlar›n kültürel yeteneklere sahip olduklar›n› iddia etseler de kültür, insan toplumunun sembolik ve ö¤renilmifl yönlerini anlatan genel bir terim olarak kabul edilir (Marshall, 1999: 442).
‹nsanlar›n giyinme ve yemek yeme âdetleri, evlilik gelenekleri, aile yaflamlar›, çal›flma kal›plar›, dinsel törenleri, bofl zaman etkinlikleri gibi alanlar› kapsar.
‘Kültür’ ve ‘toplum’ aras›nda çok yak›n ba¤lar bulunmaktad›r. Sosyolojik gerçek
aç›s›ndan bütün bireyler toplumsallaflma sürecinden geçmekte ve kültürü bu
yolla edinmektedir. Bireyler, çocukluktan itibaren toplumsal olarak kabul edilebilir davran›fl örüntülerine kendilerini uyarlamay› ve kabul edilmeyen örüntüleri tan›may› ö¤renir. Kifliler, toplumsal rolleri oynamak üzere yetifltirilir ve her zaman
toplumsal rollerin ortas›nda yer al›rlar (Fichter, 2006: 120).
Toplumsallaflma, kiflilerin
toplumun norm ve
de¤erlerini içsellefltirerek ve
toplumsal rolleri yerine
getirmeyi ö¤renerek, toplum
üyeleri hâline gelmeyi
ö¤renme sürecidir.
110
Sosyoloji-I
Toplumsallaflma bir yandan bireylere kimlik kazand›r›rken bir yandan da toplumun kültürünü kuflaktan kufla¤a aktar›r. Toplumsallaflma, insan olma sürecidir.
Toplumsallaflan birey, toplumun bir üyesi hâline gelir ve di¤er bireylerle benzer
davran›fllar› gösterir (Bozkurt, 2011: 111-112).
Kültür, insan yap›s›d›r ve insan›n yapt›¤› her fley kültürün bir parças›d›r. ‹nsan›n içinde yaflad›¤› toplumun hem yarat›c›s› hem yarat›lan› oldu¤u do¤rudur. Ancak çözümleme yapmak amac›yla kültürü toplumdan ayr› olarak incelememiz gerekir (Fichter, 2006: 120-121).
En genifl anlamda kültürün, tüm kiflilerin sahip oldu¤u yetenek ve al›flkanl›klar› kapsad›¤›n› söyleyebiliriz. Kültürün en küçük ve indirgenemez temel oluflturucusu, yürürlükteki toplumsal davran›fl örüntüsüdür. Bu örüntüler içlerinde çeflitli
toplumsal rol ve etkileflim biçimlerini, insan iliflkilerini veya toplumsal süreçleri bar›nd›r›rlar. Bunlar her toplumda vard›r. Temel veya yard›mc› olarak kurumlar›n
oluflturucular›d›r. Buna göre, kültürün en genifl parças› kurum ise en küçük parças› da davran›fl örüntüsüdür (Fichter, 2006: 123).
Kültür, toplumda yaflayan insanlar›n bütün ö¤rendikleri ve paylaflt›klar›n› kapsayan bir kavramd›r. Davran›fl bilimlerinin inceledi¤i hemen her fleyin kültür taraf›ndan biçimlendirildi¤i söylenebilir (Özkalp, 1998: 95). Kültür insanlar aras› etkileflim sonucu do¤up geliflen bir toplumsal üründür. Kültür, ö¤renilen davran›fllardan oluflmaktad›r. Do¤ufltan edinilmez, biyolojik kal›t›mla kuflaktan kufla¤a geçmez. Topluma kat›lan yeni üyeler onu ö¤renerek gelifltirir.
Kültür içine do¤ar›z, kültür taraf›ndan flekillendiriliriz. Kültür hem ö¤renilir hem
de ö¤retilir. Toplumsallaflma süreci bireyin kültürü eski kuflaklardan ve kendi kufla¤›ndan kazanmas›n› ve toplumun kültürüne özümsenmesini içermektedir. Kültür,
kurumsallaflm›fl davran›fl tarzlar›n›n tamam› olarak sürekli ve dayan›kl›d›r. Her toplumdaki kurumsallaflm›fl davran›fl örüntülerinin toplam› kültürel mirast›r. Bir kültürün yok olmas› demek o kültürden gelen ve onu kullanan tüm insanlar›n yok olmas› veya di¤er bir baflat kültürün içinde erimesi demektir. Her kültür sadece insanlar
aras›nda ve insanlar arac›l›¤›yla var olur. Ancak her bir bireyden önce var olduklar› ve sonra var olacaklar› için kültür, örüntü ve kurumlar kiflilerden ba¤›ms›zd›r
(Fichter, 2006: 123-124).
‹nsanlar ayn› anda hem kültürün yarat›c›s›d›r hem de kültürlerinin yarat›s›d›rlar. Kifliler zaman zaman toplumdan uzaklaflabilseler de kültürden uzaklaflamaz
Halk›n büyük ço¤unlu¤unun toplumsal davran›fllar› üzerinde en güçlü etki kültürdür. Kiflinin her fleyden tümüyle uzaklaflmaya çal›flt›¤› yal›t›m (izolasyon) s›ras›nda
bile kifli, sahip oldu¤u davran›fl örüntülerine göre düflünür ve hareket eder. Kültür,
kiflinin toplumsal kiflili¤ini oluflturmufl, kabul etti¤i ve reddetti¤i de¤erleri ve oynad›¤› toplumsal rolleri belirlemifltir (Fichter, 2006: 124).
Kültür ve uygarl›k kavramlar› aras›ndaki iliflkiye bakacak olursak ‹ngiliz ve
Frans›z gelene¤inde kültürün ‘uygarl›k’ kavram›n› da içerecek biçimde kullan›ld›¤›n› görüyoruz (Bozkurt, 2011: 91):
Buna karfl›l›k Alman romantik gelene¤i içinde kültür ve uygarl›k kavramlar› birbirinden ayr›lm›flt›r. Onlara göre uygarl›k, daha çok kentli kitle toplumunun yaratt›¤› bireysel kültürü tehdit eden maddi geliflme sürecidir. Buna karfl›l›k kültür, insanlar›n üstün
meziyetlerini, sanatsal ve bireysel baflar›lar›n› ifade eder. Geçmiflte bizde de Ziya Gökalp
Alman gelene¤ine benzer biçimde, kültür ve uygarl›k aras›nda ayr›m yapm›flt›r. Gökalp,
Bat›’n›n uygarl›¤›n›n (yani bilim ve teknolojinin) al›nmas›n›; fakat kültürünün (yani
din, dil, ahlak, örf ve âdet vb.) reddedilmesini savunmufltur. Ancak günümüz sosyoloji
literatüründe kültür, a¤›rl›kl› olarak uygarl›¤› da kapsayacak flekilde kullan›lmaktad›r.
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
111
Kültürün Maddi ve Manevi Ögeleri
Kültürün maddi ögeleri toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder (Özkalp, 1998: 98). ‹mal edilen nesneler de maddi kültürün parças›d›r. An›tlar, binalar, tüketim mallar› maddi kültüre örnek olarak gösterilebilir.
Neden maddi kültür ögelerini inceleme gere¤ini duyuyoruz?
1. Maddi kültür ögeleri insan davran›fl›n›n anlaml› simgeleridir. Kültür, toplumda kullan›lan ve de¤er verilen nesne çeflitlerinden hareketle yorumlanabilir.
2. Maddi kültür ürünleri pek çok ifllevin tafl›nmas›na hizmet ederler. Bu nedenle onlar› kültür tafl›tlar› olarak adland›rmak yanl›fl olmayacakt›r.
3. Maddi kültür ögeleri insanlar›n davran›fl örüntülerini gerçeklefltirirken kulland›klar› araçlard›r.
4. Bunlar, maddi kültür ürünlerini toplumsal gereksinimleri karfl›lamak amac›yla keflfeden ve yayg›nlaflt›ran kiflilerin ürünleridir.
Maddi kültür nesnelerini yapma ve hayata geçirmede kullan›lan teknoloji de
kültürün önemli bir parças›n› oluflturur. Bir toplumdan di¤erine büyük çeflitlenmeler gösteren nesneler, onlar› yapan ve kullanan kifliler hakk›nda da bize pek çok
fley söylerler. Bu nesneler, yaflama örüntülerini büyük ölçüde etkiler. Tarih öncesi
kültürlerin incelenmesi s›ras›nda da varl›klar› saptanan bu nesneler kültürün yeniden kurulabildi¤inin kan›t›d›r (Fichter, 2006: 121).
Kültürün manevi ögeleri ise toplumun yaflam›n› düzenleyen de¤er, inanç,
sembol, dil ve normlardan meydana gelmektedir. Ayr›ca yasa, gelenek, görenek ve
ahlak kurallar› da bunlara dahil edilebilir.
Kültürün maddi ve manevi ögeleri birbiriyle uyum içinde bulunurlar. Örne¤in
karasabana dayal› bir tar›m kesiminde çekirdek ailenin de¤il de genifl ailenin yayg›n oldu¤u görülür. Toplumsal dayan›flma, hükûmet kurumlar›na de¤il, akrabal›k,
komfluluk, toprak sahibi-ortakç› aras›ndaki iliflkilere dayal›d›r.
De¤erler, neyin iyi, kötü, güzel, çirkin, kabul edilebilir, kabul edilemez, etik ve
etik olmad›¤› hakk›nda ölçütler ortaya koyar.
‹nançlar; dine, bilime, sa¤duyuya veya bunlar›n birleflimine dayanabilir: “Bütün kültürlerde, sahip olunan inançlar›n bir k›sm› ‘Sigara kanser riskini art›r›r’ iddias›nda oldu¤u gibi ispatlanabilir nedenlere dayan›r; bir k›sm› da ‘Di¤er gezegenlerde baflka canl›lar var’ görüflünde oldu¤u gibi makul temelden yoksundur” (Gelles ve Levine’den aktaran Bozkurt, 2011: 97).
Her kültür, bayrak, marka, amblem gibi çok say›da sembol üretmektedir. Semboller kültürel kodlar›n iflaretleri olarak ifllev görürler (Bozkurt, 2011: 98).
Bizler ayn› fleylere farkl› sembolik anlamlar yükleriz. Örne¤in, bizim için köpek, bir
dost ya da bekçi olarak görülürken, Çin’in kuzey bölgelerinden gelen birisi için, akflam yeme¤i olarak görülebilir. Yine kültürel semboller zaman içinde de¤iflmektedirler. Yüzy›l öncesinde blucin, ucuz ve iflçilerin giydi¤i bir k›yafet olmas›na karfl›l›k,
günümüzde özellikle belli markalar› varl›kl› gençlerin giydi¤i bir “statü sembolü”ne
dönüflmüfltür. Ayr›ca günümüzde blucini birçok insan rahat oldu¤u için tercih etmektedir (Macionis ve Plummer’dan aktaran Bozkurt, 2011: 99).
‹nsanl›¤›n kültürel miras›n›n temel ay›rt edici özelli¤i olan dil, insanlar›n iletiflim
için kulland›klar› anlamlara sahip semboller sistemidir. Dili kullanma biçimimiz
kültürü etkiler ve ayn› zamanda da kültürden etkilenir. Dil, kültürü bir kuflaktan
di¤erine aktaran temel bir kültürel yeniden üretim yoludur. Ayr›ca, bir dile ait söz-
Kültürün manevi ögeleri
aras›nda yer alan de¤erler,
amaçlar› ve davran›fllar›
belirlemede bize neyin
do¤ru, neyin yanl›fl oldu¤unu
söyleyen standartlard›r.
‹nançlar gerçekli¤in do¤as›
hakk›nda ileri sürülen
iddialar, baflka bir deyiflle
dünya hakk›nda paylafl›lan
fikirlerdir.
Sembol, belli bir durum ya
da olay› anlamland›rmaya
yarar.
112
Norm veya toplumsal norm
kültürel aç›dan arzu edilir ve
uygun olarak de¤erlendirilen
davran›fllara dair ortak bir
davran›fl beklentisidir.
Sosyoloji-I
cüklerin ve deyimlerin baflka dillerde tam karfl›l›¤›n›n olmamas›, insanlar›n dünyay› sahip olduklar› dillerin kültürel merce¤inden alg›lad›klar›na iflarettir (Bozkurt,
2011: 100-101).
Her kültürde bulunan ve toplumsal düzeni sa¤layan, bireylere yol gösteren,
do¤ru ve yanl›fl›, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallara ve standartlara norm
ad› verilir. Norm, yapt›r›m› olan kurallar sistemidir. Her toplumda bireylerin gündelik tutum ve davran›fllar›n› belirleyen çeflitli normlar bulunmaktad›r (Özkalp,
1998: 99).
De¤erler, davran›fllara yol gösteren genel ilkelerdir. Normlar ise belli bir durumda insanlar›n nas›l davranmalar› gerekti¤i konusundaki beklentilerdir. Örne¤in, yurtseverlik bir de¤er iken bayra¤a sayg› duymak bir normdur (Bozkurt,
2011: 101).
Norma uygun bir davran›fl ödüllendirilirken uygun olmayan davran›fl cezaland›r›l›r. H›rs›zl›k yapan bir kiflinin ceza hukukuna göre cezaland›r›lmas› resmî bir
yapt›r›m iken ayn› kiflinin toplum taraf›ndan d›fllanmas›, o bireye ifl verilmemesi
resmi olmayan bir yapt›r›md›r. Normlar bireylerin toplumsallaflma süreci içinde ö¤renilir ve al›flkanl›k hâlini al›r. Birey ço¤unlukla bir norma uydu¤unun fark›na bile varmaz, otomatik olarak onu uygular (Özkalp, 1998: 100).
Normlar yoluyla toplumun denetimi bir ölçüde mümkün olmaktad›r. Cezaland›rma yoluyla baz› davran›fllar›n belli ölçülerde ortadan kald›r›lmas›, ödüllendirme
ile de baz› davran›fllar›n pekifltirilmesi ve tekrarlanma olas›l›¤›n›n artt›r›lmas› söz
konusudur. Davran›fl örüntüleri, kiflilerin beklenen davran›fllar›n›n modelini ve flemas›n› oluflturmalar› anlam›nda normatiftir.
De¤erler, hangi toplumsal davran›fl›n iyi, do¤ru ve arzulanan oldu¤unu belirten,
paylafl›lan ölçüt veya fikirlerdir. Norm ve de¤er aras›ndaki en temel farkl›l›k de¤erlerin soyut ve genel kavramlardan meydana gelmesi, normlar›n ise belirgin ve yol gösterici olufllar›d›r. Bir toplumun de¤erleri, normlar› etkilemesi aç›s›ndan büyük önem
tafl›r. Örne¤in, e¤itime de¤er veren bir toplumun, e¤itimi yayg›nlaflt›rmas›, e¤itimle
ilgili normlara a¤›rl›k vermesi beklenir. Yine e¤er bir toplum afl›r› nüfus art›fl›na de¤er veriyorsa, toplumsal normlar büyük ailenin ortaya ç›k›fl›n› destekler bir durum
al›r (Özkalp, 1998: 100).
Her toplumun kendine özgü de¤erleri olsa da de¤erler zamanla de¤iflebilir. Bu
da eski ve yeni kuflaklar aras›nda baz› de¤er çat›flmalar›na yol açabilir.
N
Etnosantrizm ve Kültürel Görecelik
AM AÇ
2
Etnosantrizm, kültürel görecelik ve kültürel çeflitlilik kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Her kültürün kendi davran›fl kal›plar›, farkl› kültürden gelen insanlara yabanc› hatta tuhaf görünebilir. Toplumsallaflma sürecinde ö¤rendi¤imiz de¤er, inanç ve toplumsal iliflkiler, kültürü oluflturmaktad›r. Kültür bize ne yap›p yapmayaca¤›m›zdan,
neyi yiyip kime sayg› gösterece¤imize kadar pek çok fley ö¤retir. Bunlar› öylesine
benimser ve içsellefltiririz ki bu ö¤rendiklerimizle çat›flan fleyleri kabullenmekte
zorlan›r›z (Özkalp, 1998: 96). Anthony Giddens’a göre:
113
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
Neredeyse her bildik etkinlik, bir grup insan›n bütün bir yaflam biçiminin parças› diye görülmek yerine ba¤lam d›fl›nda betimlendi¤inde tuhaf görünecektir. Bat›l›lar›n
temizlik ayinleri kendilerini güzellefltirmek için ön difllerini k›ran kimi Pasifik gruplar›n›n ya da çekiciliklerini art›rmak için dudaklar›n›n içerisine, onlar›n öne ç›kmas›n› sa¤layan daireler yerlefltiren kimi Güney Amerika kabile gruplar›n›n geleneklerinden ne daha çok, ne de daha az tuhaft›r (Giddens, 2000: 24).
Bu tip pratikler ve inançlar, parçalar› olduklar› bütün bir kültürden kopar›l›p
soyutlanarak anlafl›lamaz. Sosyolojinin temel bir varsay›m›na göre, bir kültür kendi anlamlar› ve ‘de¤erler’ine göre incelenmelidir (Giddens, 2000: 24).
‘Kültür taassubu’ olarak da bilinen etnosantrizm, kiflinin di¤er kültürleri, kendi kültürünü temel alarak ve kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesidir. Oysa insan kültürleri, yüksek de¤iflkenlik gösterdi¤inden bir kültürden gelen birinin baflka bir kültürün düflünce ya da davran›fllar›na yak›nl›k duymakta zorlanmas› ola¤and›r. Her insan belirli bir kültürün içine do¤ar. Baflkalar›n›n kültürünü tan›mayan bir birey, kendi norm ve de¤erlerini üstün görebilir. Kendi ahlak anlay›fl›n›n,
evlilik biçiminin, giyim kuflam›n›n, güzellik anlay›fl›n›n di¤er kültürlere göre daha
do¤ru ve iyi oldu¤una inanabilir (Özkalp, 1998: 105).
Geleneksel olarak baz› Yahudiler, dünyay› ‘seçilmifl ›rk’ ve ‘ötekiler’ olarak ay›rmaktad›r. Yunanlar içinde Yunan olmayanlara ‘barbar’ diyenler vard›r. Türkiye’de
de Müslüman olmayan yabanc›lar› ‘gâvur’ diye adland›ran veya Araplar› ‘temizlikten yoksun’ olarak gören kifliler vard›r. Bu bak›fl aç›lar›, etnosantrizme örnektir
(Bozkurt, 2011: 104).
Bizim kültürümüzde kedi ve solucan eti yemek vahflet ve i¤rençlik olarak kabul edilirken baflka bir toplumda süt içmek ve dana eti yemek ayn› flekilde görüS‹ZDE dana eti
lür. Kendi kültürümüzün de¤erlerini referans alarak baflka birSIRA
toplumun
yememesini ak›ls›zl›k olarak nitelendirmemiz etnosantrik bak›fla örnektir. Etnosantrik bak›fl karfl›l›kl› anlay›fl ve hoflgörüyü yok saymaktad›r (Bozkurt, 2011: 105).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kendi kültürünün en do¤ru ve üstün niteliklere sahip oldu¤unu düflünerek di¤er
kültürlere ön yarg›yla yaklaflan bir bireyin, di¤er kültürden bir bireyle iletiflim kurS O R U
mas› mümkün de¤ildir.
Etnosantrizm belirli bir grup içindeki bireylerin birbirine olan ba¤l›l›¤›n›
de
D ‹ K K Agüçlendirse
T
ço¤u zaman farkl› gruplardan kiflilere karfl› ayr›mc›l›¤›, küçümsemeyi ve d›fllamay› beraberinde getirmektedir.
SIRA S‹ZDE
Etnosantrizm; baflka
kültürleri, kiflinin kendi
kültürünün de¤erleriyle
k›yaslayarak yarg›lamas›
anlam›na gelmektedir.
N N
Kültürel görecelik veya kültürel rölativizm, bir kültürü yine o kültürün kendi
yap›s› içinde, de¤er yarg›lar›n› kullanmadan tan›maya ve anlamaya
denir. Her bir
AMAÇLARIMIZ
de¤er ve norm, var oldu¤u kültür için anlaml›d›r. Örne¤in, Eskimolar›n yafll›lar› ölmek üzere b›rakmalar›, o kültürün kendi standartlar›na ve baz› maddi temellere
K ‹ T A k›tl›¤a
P
göre aç›klanabilir. Yiyecek stoklar› tükenmek üzere olan toplumun,
dayanamayacak olan yafll›lardansa daha kuvvetli olanlar›n hayatta kalmas› için gerçeklefltirdi¤i bu davran›fl, grup ba¤l›l›¤› ve bilinci dâhilinde de¤erlendirilir (Özkalp,
1998: 106).
TELEV‹ZYON
Kültürel görecelik veya rölativizm baflkalar›n›n kültürlerini de¤er yarg›lar›m›z›
kullanmadan anlamay› ve farkl› kültürlere sayg› duymay› vurgular. Ancak insan
haklar›na ayk›r› baz› uygulamalar›n kültürel oldu¤unu öne sürmek kültürler ötesi
‹NTERNET
ve tüm insanl›k için geçerli olan evrensel de¤erleri yads›mak anlam›na gelebilir.
Örne¤in, Afrika’n›n baz› bölgelerinde k›z çocuklar›n›n sünnet edilmesi, kültürel
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
114
Sosyoloji-I
zenginlik olarak de¤il, kad›n›n insan haklar›na ayk›r› bir uygulama olarak de¤erlendirilmelidir. Kültürel görecelik ancak ortak evrensel insani de¤erler üzerinde
çeflitlenebilir.
Kültürel Çeflitlilik
Çeflitlilik, insan kültürüne damgas›n› vuran bir niteliktir. Kabul edilebilir davran›fl
biçimleri ve kal›plar› kültürden kültüre de¤iflmektedir. Kültür, bir toplumdan di¤erine büyük çeflitlenmeler gösterir. Kültürler, bir zaman diliminden di¤erine ve daha az derecede de içsel olarak bir kurumdan di¤erine çeflitlilik gösterir.
Bat› toplumlar›ndaki insanlar›n ‘ola¤an’ ve ‘normal’ gördükleri ve ‘evrensel de¤er’ olarak kabul ettikleri kimi al›flkanl›klar, âdetler ve gelenekler, baflka kültürlerde kabul edilemez olarak de¤erlendirilebilir. Buna, yemek kültüründen bir örnek
verecek olursak Bat› toplumlar›nda istiridye makbul bir yiyecek iken dünyan›n kimi bölgelerinde yayg›n olarak tüketilen kedi ya da köpek yemek kabul edilemez
bir olgudur. Benzer biçimde Müslümanlar ve Yahudiler domuz yemezken Hindular s›¤›r eti tüketmez.
Bat› toplumlar›ndaki bireyler için öpüflme, cinsel davran›fl›n do¤al bir parças›yken bu pratik baflka birçok kültürde bilinmemekte veya ‘i¤renç’ olarak nitelendirilmektedir (Giddens, 2000: 23). Rusya’da veya Türkiye’de erkekler birbirlerini
öpebilirken Amerika Birleflik Devletleri’nde böyle bir fley yap›lmaz.
Kültürel çevrenin kifli üzerindeki etkisi, kiflinin konuk veya göçmen olarak
farkl› bir kültüre girmesi ile kendini aç›k bir biçimde gösterir. Farkl› bir kültürün
anlafl›lmas›nda dil oldukça etkilidir. Ancak kiflilerin yaln›zca dilleri de¤il, fleyleri
yapma ve düflünme tarzlar›, iliflkilerin toplumsal de¤er ve biçimleri kültürden kültüre farkl›l›k gösterir. Bu nedenle yeni bir kültüre giren kifli bu tarzlar›, biçimleri ve
de¤erlendirmeleri anlamada ve kabul etmede birtak›m güçlükler yaflayabilir (Fichter, 2006: 124).
Tüm bu davran›fl örüntülerinin toplam› kültür olarak tan›mlanabilir. Günlük hayattaki davran›fllar›n farkl› farkl› biçimleri, toplumlar› birbirinden ay›ran genifl kültürel farkl›l›klar›n yönleri olarak belirir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
Bütün kültürlerde
ortaklaflan özellikler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
N
Alt Kültür, Karfl›t Kültür, Popüler Kültür, Yüksek Kültür
AM AÇ
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Alt kültür, karfl›t kültür, popüler kültür, yüksek kültür kavramlar›n›S ay›rt
O R U edebilmek.
“Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan ancak bunun d›fl›nda kendini di¤er
D‹KKAT
gruplardan ay›ran de¤er, norm ve yaflam biçimi olan gruplar” (Özkalp, 1998: 104)
alt kültüre sahiptir. Pek çok ülkede gençler ve etnik gruplar alt kültürler olufltururSIRA S‹ZDE
lar. Alt kültür,
temel kültür içinde çeflitlemelere iflaret eder ve o da t›pk› temel
kültür gibi aile, e¤itim, ekonomi, siyaset, din ve bofl zaman de¤erlendirme temel
kurumlar›n› içerir (Fichter, 2006: 125).
AMAÇLARIMIZ
‘Avc› ve toplay›c›’ toplumlar gibi küçük toplumlar, kültürel bak›mdan tek biçimli olma e¤ilimindeyken sanayi toplumlar› kendi içlerinde çok say›da farkl› ‘alt
kültür’ içerecek
kültürel aç›dan çeflitlilik göstermektedir (Giddens, 2000:
K ‹ T biçimde
A P
23). Modern kentlerde ve özellikle metropollerde pek çok alt kültür toplulu¤u yan
yana yaflamaktad›r. Örne¤in Londra’da Bat› Hint Adalar›, Pakistan, Hindistan,
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
115
Bangladefl, ‹talya, Yunanistan ve Çin’den gelenler bir arada yaflarken ayn› zamanda kendi yaflam alanlar›na ve yaflam biçimlerine sahiptirler.
Alt kültür üyelerinin di¤er alt kültür üyelerine karfl›, kendi kültürünü üstün görme biçiminde ortaya ç›kan etnosantrik tutumlar› olabilir. Alt kültürler aras›ndaki
farkl›l›klar artt›kça bu gruplar aras›ndaki toplumsal çat›flmalar›n artmas› beklenir
(Özkalp, 1998: 104).
Alt kültür içinde de¤erlendirilebilecek karfl›t kültür ise de¤er, norm ve yaflam
biçimleri aç›s›ndan içinde yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren
kültürdür (Özkalp, 1998: 104). Bu gruplar, toplumdaki ço¤unlu¤un sahip olmaktan gurur duydu¤u normlar›, de¤erleri, davran›fl kal›plar›n› reddederek bunlara
karfl›t tutum ve davran›fllar gelifltirirler. Karfl›t kültür özellikle gençler aras›nda yayg›nd›r. 1960’lar›n Hippi kültürü, karfl›t kültüre bir örnek olarak verilebilir. Egemen
ve yayg›n olan baz› kültürel de¤er ve normlara karfl› ç›kan Hippiler, hümanizm,
bar›fl, aflk ve romantizm gibi de¤erlere önem verdiler. Ürettikleri sloganlar, giysileri ve yaflam biçimleri ile toplumda yayg›n olarak benimsenen tutum ve davran›fllara uymad›lar.
Yüksek kültür, toplum içinde görece az say›da kiflinin sahip oldu¤u, yaflam biçimi, zevkler ve al›flkanl›klar olarak tan›mlanabilir. Üst s›n›flar›n baz› kesimlerinin
yaflam biçimleri, örne¤in klasik müzik, resim ve heykel gibi sanatlara düflkün olmalar›, yüksek kültürün temel de¤erleri olarak kabul edilir (Özkalp, 1998: 103).
‘Elit kültür’ ve ‘seçkin kültür’, yüksek kültür için kullan›lan di¤er kavramlardand›r.
‘Kitle kültürü’, ‘halk kültürü’ gibi kavramlar ise baz› kaynaklarda popüler kültür ile
ayn› anlamda kullan›l›rken baz› kaynaklarda ona karfl›t anlamlarda kullan›lm›flt›r.
Daha genifl kitlelerin benimsedi¤i yaflam biçimleri, zevkler ve de¤erler, popüler
kültür veya yayg›n kültür olarak adland›r›l›r. Televizyonda dizi seyretmek, maça
gitmek gibi etkinlikler popüler kültüre örnek olarak verilebilir (Özkalp, 1998: 103).
Ancak her iki kültür içinde de yer alan ve iki kültürün de yaflam biçimi ve zevklerini paylaflan toplumsal gruplar vard›r (Özkalp, 1998: 104). Popüler kültür üzerine yap›lan çal›flmalar da ‘yüksek’ ve ‘popüler’ kültür aras›ndaki ayr›m›n kesinli¤ini sorgulayarak ‘seçkin’ ve ‘halk’ kavramlar›n›n sabit kategoriler olmay›p tarihsel
olarak de¤iflebilir nitelikte olmalar›n› vurgulam›flt›r.
“Popüler kültür yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür sporu, müzi¤i, hobilerimizi, televizyonu, sinemay›, kitaplar›, dergileri kapsar. Çünkü günlük yaflant›m›z›
anlamland›ran gerçekte bu sayd›klar›m›zd›r” (Özkalp, 1998: 106). Her toplumun
popüler kültürü kendine özgüdür. Örne¤in, Japon kültüründe Manga denilen komik el kitapç›klar› popüler kültürün önemli bir parças›d›r. Türkiye’de televizyon
dizilerinin son y›llarda popüler kültür içinde oldukça önemli bir yere sahip oldu¤u ve komflu ülkelerde de ilgiyle takip edildi¤i bilinmektedir. SIRA S‹ZDE
Egemen kültür kal›b›ndan
toplumsal kategoriler
temelinde farkl›laflan yaflam
tarz› olarak
tan›mlanabilecek alt kültür,
yafl, meslek, cinsiyet, e¤itim
ve cinsel yönelimleri temel
alabilir.
Popüler kültür, kitlesel tüketimin bir arac›d›r. Popüler kültür yolu ile geçmifli yeniden
yorumluyor, flimdiki zaman› de¤erlendiriyor ve gelecek hakk›nda spekülasyon yap›yoD Ü fi Ü N E L ‹ M
ruz. ‹flte 1950’lerde yap›lm›fl II. Dünya Savafl›’na iliflkin bir film bizi o y›llar›n zor günlerine ve savafl›n ac›mas›zl›¤›na götürebilmektedir. Böylece geçmifli zaman›m›zla karS O R U
fl›laflt›r›p çeflitli dersler alabiliyoruz. (Özkalp, 1998: 107)
Popüler kültür hakk›nda daha kapsaml› bilgi için John Storey’nin Popüler
Çal›flD ‹ K K A Kültür
T
malar›: Kuramlar ve Metodlar (2000, Çeviren K. Karaflahin, ‹stanbul: Babil Yay›nlar›)
adl› kitab›na bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
116
Sosyoloji-I
Kültürel De¤iflme
Kültürü oluflturan davran›fl örüntüleri belli bir düzenlili¤e sahip olsa da ayn› zamanda ifllevsel ve dinamiktir. Dolay›s›yla toplam kültür hem içsel ögeleriyle iliflkisinde hem de di¤er kültürlerle karfl›laflt›r›lmas›nda her zaman hareket hâlindedir.
Hiçbir kültür, de¤iflim sürecinin d›fl›nda de¤ildir.
Kültür de¤iflmesini aç›klamada kullan›lan kültür yay›lmas› kavram›, davran›fl
örüntülerinin bir kültürden di¤erine iletilmesi olarak tan›mlanabilir (Fichter, 2006:
128). Bu örüntülerden bir bölümü kabul edilirken bir bölümü reddedilir. Kültür
yay›lmas›, farkl› toplumlar aras›nda iletiflim ve temas ile mümkündür. Kültür de¤iflmesi günümüzde kitle iletiflim araçlar› ve ‹nternet yoluyla h›zl› ve etkili biçimde
gerçekleflmektedir.
Büyük ölçekli kültürel de¤iflmenin üç temel kayna¤› vard›r (Gelles ve Levine’den aktaran Bozkurt, 2011: 107):
1. Do¤al çevrede yaflanan de¤ifliklik: ‹klim de¤ifliklikleri, baz› do¤al kaynaklarda yaflanan k›tl›k, nüfustaki ani art›fl veya düflüfl gibi etkenler insanlar› de¤iflime uyum sa¤lamaya zorlar.
2. Kültürel temas: De¤erleri, normlar› ve teknolojileri farkl› gruplar›n birbiriyle
temas› kültürel de¤iflmeye yol açabilir. Kültürel temas, dostça, düflmanca,
gönüllü, gönülsüz, çok tarafl› (ticaret, ö¤renci de¤iflimi gibi) veya tek tarafl›
(istila gibi) olabilir.
3. Keflif ve icatlar: Mevcut bir alandaki bilginin ortaya ç›kar›lmas› keflif, mevcut
bilginin yeniden biçimlendirilmesi veya baz› yeni materyaller yarat›lmas› ise
icat olarak tan›mlan›r. Bir bölgede petrol bulunmas› keflif iken buhar makinas›, uçak veya resimde yeni bir stil yaratmak icat olarak görülebilir. Bunlar›n her biri, bir grubun yaflam tarz› üzerinde büyük dönüflümlerin k›v›lc›mlar› olabilir.
Kültürel de¤iflme, maddi ve manevi ögeler aras›nda efl zamanl› olarak gerçekleflmez. Ev, araba, tüketim mallar› ve teknoloji gibi imal edilen nesneleri içeren
maddi kültür ile inanç ve de¤erler gibi maddi olmayan kültür aras›nda bir mesafe
ortaya ç›kabilir. Maddi kültür unsurlar›, manevi unsurlara göre daha h›zl› geliflir
(Bozkurt, 2011: 108).
N
KÜLTÜRE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
AM AÇ
4
Kültüre iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› özetleyebilmek,
Kültüre yönelik geleneksel kuramsal yaklafl›mlara bakt›¤›m›zda, kültürün daha çok
toplumsal süreci veya oluflumu meydana getirmede bir de¤iflken olarak ele al›nd›¤›n› görüyoruz. Literatürde ‘kültürel sosyoloji’ olarak adland›r›lan ikinci bir yaklafl›m ise kültürün toplumsal olarak önemli sonuçlar› flekillendiren ba¤›ms›z bir de¤iflken oldu¤unu öne sürer. Ancak kavram karmaflas›na yol açmamak amac›yla her
iki yaklafl›m›n da ‘kültürel sosyoloji’ olarak de¤erlendirilmesi uygun olacakt›r (Griswold, 2005: 254).
Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda sosyoloji, kimi zaman yap› olarak adland›rd›¤› toplum ile kültür aras›na net bir çizgi çekmifltir (Griswold, 2005: 255): “Kültüre dair
daha eski kuramlar, kültür ile yap›y› birbirinden ay›rm›flt›r. Bu bak›fl aç›s›na göre
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
toplum, ekonomik iliflkiler veya insan zihninin yap›s› gibi altta yatan bir gerçekli¤i ifade ediyordu kültür.”
Bu ünitenin ‘din’ ile ilgili bölümünde ayr›nt›l› olarak görece¤imiz gibi, Emile
Durkheim, Tanr› olarak adland›r›lan büyük gücün d›flsal bir varl›k de¤il toplumun
kendisi oldu¤unu öne sürmüfltür. Karl Marx ise kültürel üstyap›n›n ekonomik temel taraf›ndan belirlendi¤ini iddia etmifltir. Böylece kültür, egemen kapitalist s›n›f›n ç›karlar›n› yans›tan ve görüfllerini yeniden üreten bir niteli¤e sahiptir. Kültür,
yeniden üretim ve iktidar aras›ndaki iliflkileri aç›klayan bu yaklafl›m, daha sonra
Frankfurt Okulu kuramc›lar› taraf›ndan elefltirilerek gelifltirilmifltir.
Max Weber ve Talcott Parsons, kültürün nereden geldi¤inden çok k›lavuzluk
etme kapasitesine önem vererek de¤erler ve yaflam biçimi olarak kültür üzerinde
durmufllard›r. Georg Simmel ise modernleflmenin trajedisini kültürün k›lavuzluk
etme yetisinin azalmas›na ba¤lam›flt›r (Griswold, 2005: 255). Griswold’un aktard›¤› gibi, bu kuramc›lar›n hepsi ‘kültür’ ile yans›t›lan, k›lavuzluk edilen veya karart›lan aras›nda bir fark oldu¤unu varsaym›flt›r. Böylece 1970’lere kadar kültür daha
çok, Lévi-Strauss, Turner ve Geertz gibi antropologlar›n çal›flma alan›na girmifltir.
Kültür ve yap›n›n ayr› alanlar oldu¤una dair yaklafl›m yirminci yüzy›l›n sonlar›nda
geçerli¤ini büyük ölçüde yitirmifltir.
Frankfurt Okulu ya da elefltirel kuram düflünürleri aras›nda konumuz aç›s›ndan dikkati çekenler aras›nda Max Horkheimer, Teodor W. Adorno, Herbert
Marcuse, Walter Benjamin say›labilir. Adorno ve Marcuse, felsefe ve sosyolojinin yan› s›ra müzik, edebiyat, estetik gibi alanlardaki önemli çal›flmalar›yla da
bilinirler. Walter Benjamin ise estetik ve edebiyat elefltirisi alan›ndaki katk›lar›yla tan›nmaktad›r.
Adorno’ya göre, kültürü kendi ölçütleriyle de¤erlendirmek, tarihin kültür üzerinde b›rakt›¤› yara izlerini görmemek ve kültürün ezenler ve ezilenler aras›ndaki
iliflkiye dayand›¤›n› fark etmemek anlam›na gelmektedir (Koçak’tan aktaran Dellalo¤lu, 1995: 27). Frankfurt Okulu kuramc›lar›, hiçbir fleyin toplumun egemen ideolojisine karfl›t yanlar tafl›madan onun taraf›ndan biçimlendirilmifl olacak flekilde,
ideolojik olmad›¤›n› kabul ederler (Dellalo¤lu, 1995: 85):
Ancak kültürel alan›n bu özerkli¤i, onun toplumsal bütünden tamamen ba¤›ms›z
bir alan olarak tan›mlanmas›na neden olmamal›d›r. Kültür, hiçbir zaman kendisiyle aç›klanamaz. Frankfurt Okulu düflünürleri, kültür ürünlerini, ne s›n›f ç›karlar›n›n basit bir yans›mas›, ne de bütünden tamamen ba¤›ms›z bir alan›n ürünleri olmad›¤› konusunda hemfikirdiler.
Popüler kültürle ilgili çal›flmalar yapan Adorno ve Horkheimer ‘kültür endüstrisi’ kavram›n› ilk olarak 1947’de Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i adl› yap›tta kullan›rlar.
Kavram, ‘yüksek’ ve ‘düflük’ sanat›n, her ikisinin de zarar›na olacak biçimde birleflmesine dikkat çekerek popüler kültürün olumsuzluklar›n› vurgular. Bu kavram ayn› zamanda belli bir ça¤› da imlemektedir.
Adorno’nun kültür endüstrisinin en çok elefltirdi¤i özelli¤i aldat›c› olan yan›d›r. Bu
elefltirinin temelinde Marx’›n meta fetiflizmi analizi yatar. Adorno’ya göre, kültür endüstrisinin ürettikleri metalaflan sanat eserleri de¤il, daha bafl›nda pazar için üretilmifl metalard›r (Dellalo¤lu, 1995: 87).
117
118
Sosyoloji-I
Bourdieu’nün ‘kültürel
sermaye’ kavram›, maddi
olmayan, e¤itim yoluyla
edinilen toplumsal
k›ymetlere göndermede
bulunur. Bir kiflinin kültürel
sermayesini oluflturan bilgi,
görgü, yetenek, e¤itim ve
genel donan›m›, ona
toplumda daha yüksek bir
statü sa¤layabilir.
Dolay›s›yla kültürel sermaye,
s›n›f atlama araçlar›ndan
biri olabilir.
Frankfurt Okulu ‘kültür’ kavram›na her zaman özel bir önem vermifltir. Ço¤u
Yahudi olan bu kuramc›lar, II. Dünya Savafl› sonras›nda faflizm çözümlemeleri çerçevesinde ideoloji ve kültür alan›nda yo¤unlaflm›fllard›r. Almanya’daki Nazizim ile
ABD’deki modern kapitalizm aras›nda, rejimin kendini sürdürmesinde ideoloji ve
kültürün kullan›m› aras›ndaki benzerlikler Adorno’nun dikkatini çekmifltir (Dellalo¤lu, 1995: 88).
Kültür üzerine yapt›¤› çal›flmalarla tan›nan baflka bir önemli kuramc› Pierre Bourdieu’dür. Bourdieu’nün ‘habitus’ kavram›, yenilikler, adaptasyonlar ve zevkler
gibi pratiklerin ayn› ‘habitus’u paylaflan kifliler taraf›ndan paylafl›ld›¤›n› ve bu kiflilerin tipik olarak ayn› toplumsal s›n›fa ait olduklar›n› imler. ‘Habitus’, kültürel sermaye kavram›n› anlamada da önem arz eder; bireyin ‘habitus’u onun kültürel sermayesi hakk›nda fikir verecektir. Yine Bourdieu’nün kavramsallaflt›rd›¤› ‘kültürel
sermaye’, bir kiflinin toplumsal arka plan›n› ve bir çal›flan, arkadafl veya efl olarak
beklentilerini göstermektedir (Griswold, 2005: 256).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
William Ogburn’ün
‘kültürel gecikme’ kavram›n› araflt›r›n›z ve bu kavram› gündelik yaSIRA S‹ZDE
flamdan örneklerle aç›klamaya çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹N NED‹R?
Gordon Marshall’›n Sosyoloji Sözlü¤ü’nde tan›mland›¤›na göre din, kutsal fikrine
dayal› olan ve
toplumsal-dinsel bir topluluk içinde birlefltiren inançlar,
S O inananlar›
R U
semboller ve pratikler kümesidir. Kutsal, dind›fl›yla tam bir karfl›tl›k içinde oland›r.
Sosyologlar; dini, bir Tanr› veya Tanr›lara inançla de¤il, kutsal olana gönderme yaD‹KKAT
parak tan›mlam›fllard›r. Bu tip bir tan›m, birbirinden farkl› dinler göz önüne al›nd›¤›nda toplumsal karfl›laflt›rma yapma olana¤› sunmaktad›r (Marshall, 1999: 156).
S‹ZDE
Her ne SIRA
kadar
farkl› biçimlerde olsa da din, bilinen bütün toplumlarda vard›r.
Arkeolojik kal›nt›lar yoluyla varl›klar›n›n bilebildi¤imiz ilk toplumlar, dinsel simge
ve törenlerle ilgili oldu¤u aç›k bir flekilde görülen izler b›rakm›fllard›r (Giddens,
AMAÇLARIMIZ
2000: 462).
N N
Bilinen bütün toplumlar flu veya bu biçimde bir dine sahip olmufllard›r. Bu olgu sosK ilgisini
‹ T A Pçekmifltir. ‹nsanlar ça¤lar boyu aç›klayamad›klar›, aciz kald›klayologlar›n
r› konular› belirli kal›plar ve inançlar›n etkisiyle aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Örne¤in, niçin yafl›yorum? Ne zaman ölece¤im? Ölümden sonra bir yaflam var m›d›r? Bu
T E L E Vinsanlar›n
‹ZYON
gibi sorular
kafalar›n› as›rlar boyu meflgul etmifl ve bu sorulara ancak
din ve inançlar yoluyla cevap aram›flt›r (Özkalp, 1998: 223).
Toplum bilimcilerin amac›, toplumun bir parças› olan dinin ve dinî inançlar›n
‹NTERNET
toplumsal anlam›n›,
de¤erini, önemini ve sonuçlar›n› araflt›rmakt›r.
Din, tarih boyunca insan deneyiminin merkezinde yer alm›fl, yaflad›¤›m›z çevreyi alg›lama biçimini ve bu çevreye verdi¤imiz tepkiyi etkilemifltir (Giddens, 2000:
462). Ayr›ca din, eski ça¤lardan bu yana fliddetli toplumsal mücadelelerin ve çat›flmalar›n merkezinde yer alm›flt›r.
Dinsel inançlar ve örgütlerindeki çeflitlili¤in geniflli¤inden ötürü, bilim insanlar› dinin genel kabul görmüfl bir tan›m›n› yapmakta güçlük çekmektedir. Ancak her
dinin kutsal sayd›¤› olay, faaliyet ve varl›klar mevcuttur (Giddens, 2000: 463; Özkalp, 1998: 223).
Anthony Giddens, dini tan›mlamak için dinin ne olmad›¤›n› ortaya koyman›n
ifllevsel olaca¤›n› düflünmektedir. Buna göre, ilk olarak din tek tanr›c›l›k (tek
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
119
Tanr›’ya inan›fl) ile özdefllefltirilmemelidir. Dinlerin pek ço¤unda birçok Tanr›
varken baz› dinlerde ise hiç Tanr› yoktur. ‹kinci olarak din, inananlar›n davran›fllar›n› denetleyen ahlaki buyruklarla özdefllefltirilmemelidir. Örne¤in Eski Yunan’da Tanr›lar, insanlar›n bu dünyada nas›l davrand›klar› ve ne yapt›¤›yla hiç ilgilenmiyorlard›. Üçüncü olarak din, zorunlu olarak dünyan›n bugünkü hâline
nas›l geldi¤ini aç›klamak durumunda de¤ildir. Hristiyanl›ktaki Adem ile Havva
söyleni gibi, birçok dinde insan›n kökenine iliflkin söylenler vard›r. Ancak baz›
dinlerde de söylenlere yer yoktur. Dördüncü olarak, din do¤aüstü ile özdefllefltirilemez. Baflka bir deyiflle, din ‘duyular dünyas›n›n ötesinde’ olan bir dünyaya
inan›fl ile özdefllefltirilemez. Örne¤in, Konfüçyüs’ün getirdi¤i din, yeryüzündeki
do¤al uyumu kabul eder ancak onun ‘ard›nda yatan hakikatleri bulma ile ilgilenmez (Giddens, 2000: 464).
Bütün dinlerdeki ortak özellikler ise flöyle s›ralanabilir: Din bir dizi simge
içerir. Bu simgeler ayin veya törenlerle iliflkilidir. Söz konusu, Tanr›lara yer olmayan bir dinsel inan›fl olsa da korku ve hayranl›k uyand›ran bir varl›k ya da
nesne mutlaka vard›r. Baz› dinlerde insanlar kiflisellefltirilmifl Tanr›lar yerine ‘ilahi bir güce’ inan›r ve sayg› gösterirler, baz›lar›nda ise Tanr› olmad›klar› hâlde
büyük bir sayg›yla ululanm›fl figürler vard›r. Buda ve Konfüçyüs bunlara örnek
olarak gösterilebilir (Giddens, 2000: 464). Jonathan Turner’a göre, dinlerdeki ortak özellikler, kutsal ve do¤aüstü, inanç ve de¤erler ile mezhep, ekol ve ayinlerdir (Özkalp, 1998: 224).
D‹N
SAYI
YÜZDEL‹K ORAN
Hristiyanlar
Roman Katolikler
Protestanlar
Ortodokslar
Anglikanlar
Di¤er Hristiyanlar
1,869,282,470
1,042,501,000
382,374,000
173,560,000
75,847,000
195,000,470
33.5
18.7
6.9
3.1
1.4
3.5
Müslümanlar
1,014,372,000
18.2
Dini olmayanlar
912,874,000
16.4
Hindular
751,360,000
13.5
Budistler
334,002,000
6.0
Ateistler
242,852,000
4.3
Çin’deki yerel dinler
140,956,000
2.5
Yeni dinler
123,765,000
2.2
Tribal dinler
99,736,000
1.8
Sihler
19,853,000
0.4
Yahudiler
18,153,000
0.3
Di¤er
49,280,000
1.0
Tablo 5.1
Dünyadaki Dinsel
Topluluklar, 1993.
Kaynak: Statistical
Abstract of the
United States, 1994
(Giddens, 2000:
469).
120
Sosyoloji-I
N
D‹N HAKKINDA KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
AM AÇ
5
Din kurumuna dair farkl› kuramsal yaklafl›mlar› aç›klayabilmek.
‹fllevselci Bak›fl Aç›s›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹fllevselci bak›fl aç›s› dinî, toplumun gereksinimleri aç›s›ndan inceler. ‹fllevselciler,
dinin, toplumun hangi gereksinimlerini karfl›lad›¤› ile ilgilenirler. Bu bak›fl aç›s›na
göre, toplumun belli derecelerde toplumsal dayan›flma, de¤er uzlaflmas›na ve parçalar› aras›nda uyum ve bütünlü¤e ihtiyac› vard›r. Dinin ifllevi, bu ihtiyaçlar› karfl›lamas›nda, örne¤in toplumsal dayan›flmaya katk›lar›nda somutlafl›r (Haralambos
ve Holborn, 1995: 446).
Dilimize Dini Hayat›n ‹lkel Biçimleri (1912) olarak çevrilen kitab›nda Emile
Durkheim, dinî inanc›n do¤rulu¤unu veya yanl›fll›¤›n› tart›flmay› reddederek “Yanl›fl din yoktur. Hepsi kendi tarzlar›nda do¤rudur, farkl› yollarla olsa da hepsi insan
varl›¤›n›n verili koflullar›na yan›tt›r” demektedir (Turner, 2005: 286). Durkheim’a
göre sosyolojinin ifli, dinî düflünce ve pratiklerin ba¤l› oldu¤u temel biçimlerin
SIRA S‹ZDEbulmakt›r.
mevcut nedenlerini
Durkheim’a göre din, içinde yaflad›¤›m›z dünyada, varl›klar› ‘kutsal’ (sacred) ve
‘kutsal d›fl›’ (profane) olmak üzere ikiye ay›r›r. ‘Kutsal’ inananlar›n sayg› ve korku
D Ü fi Ü N E L ‹ M
duydu¤u toplumsal yaflam›n ola¤anüstü yönlerini ifade etmektedir. Cami, kilise ve
sinagog kutsal yerlerdir. ‘Kutsal d›fl›’ ise yaflam›n s›radan, gündelik, kutsal olandan
S Ogereken
R U
ayr› tutulmas›
yönleridir (Bozkurt, 2011: 241).
Durkheim, ‘kutsal’
D ‹ K K A ve
T ‘kutsal olmayan’ fleyler aras›ndaki ayr›m› ortaya koyan ilk sosyologdur ve Durkheim’a göre din, bu ayr›m üzerine infla edilmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
Pitirim Sorokin’e dayanarak Durkheim’›n din kuram›n›n özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz (Bozkurt, 2011: 247):
a. Dinin
kayna¤› toplumun kendisidir.
AMAÇLARIMIZ
b. Din anlay›fllar› toplumun karakteristiklerinin sembolleridir.
c. Kutsal yahut Tanr›, kiflilik kazanm›fl toplumdan baflka bir fley de¤ildir.
K ‹temel
T A P ifllevlerinden biri, toplumsal dayan›flmay› koruyup güçlend. Dinin
dirmektir.
e. Geçici ve mahalli krizlere ra¤men, toplumsal dayan›flma var oldu¤u sürece
dinTde
E L Evar
V ‹ Z Yolacakt›r.
ON
f. Dinin somut flekilleri de¤iflir ancak onun özü ebedidir.
Toplumu bir arada tutan fleylerden en önemlisinin din olgusu oldu¤unu öne
süren Durkheim’a göre din, kutsal varl›kla ilgili her türlü ibadet ve inançlardan
‹NTERNET
meydana gelen toplu bir sistemdir (Özkalp, 1998: 224).
Bütün dinler kutsal olan› temsil eden dinî sembollere sahiptir. Bunlar; kutsal
sözcükler, resimler, yemekler, adaklar ve yerler biçimlerini alabilir. Ço¤u dinin yarad›l›fl, evren ve gelecekte olacaklar hakk›nda aç›klamalar› vard›r. Dinlerin büyük
bir bölümünün, ölüm karfl›s›nda korku duyan insana ‘ruhun yeniden bedenleflmesi’ veya ‘ölümden sonra dirilifl’ biçiminde sundu¤u çözümler mevcuttur. Dinlerin
belirli gelenekleri, efsaneleri, azizleri, ilahileri, ibadetleri ve ritüelleri vard›r (Bozkurt, 2011: 241-242). Kutsal fleylerden sadece Tanr›lar veya ruhlar anlafl›lmamal›d›r; bir kaya, bir a¤aç, bir p›nar, bir çak›l tafl›, bir tahta parças›, bir ev, bir sözcük
veya herhangi bir fley kutsal olabilir (Haralambos ve Holborn, 1995: 447).
121
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
Avustralya’n›n yerli toplumlar›ndaki totemcili¤i inceleyen Durkheim’a göre totemcilik dinin ilk veya en yal›n biçimidir. Totem, bir grubun kendisine belli bir simgesel önem atfetti¤i bir hayvan veya bitkidir. Kutsal bir nesne olan toteme duyulan sayg› çeflitli ritüellerle ifade edilir. Durkheim’a göre toteme duyulan büyük sayg› temel toplumsal de¤erlere duyulan sayg›dan kaynaklanmaktad›r. Buna göre dinde tap›n›lan nesne, gerçekte toplumun kendisidir (Giddens, 2000: 471).
‹nsanl›¤›n ilk dinlerinden totemcilik ve animizm (ruha tapma) hakk›nda
bilgi toplay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Ard›ndan bu ünitenin sonundaki ikinci okuma parças›n› edindi¤iniz bilgiler do¤rultusunda okuyunuz.
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Durkheim, ortak bilinci oluflturan ortak de¤erler ve inançlar olmadan toplumun da var olmayaca¤›na inan›yordu (Haralambos ve Holborn,S 1995:
O R U 447).
Durkheim’a göre tören ve ayin, grup üyelerini birbirine ba¤lamada çok önemli bir ifllev görür. Bunun içindir ki bunlar sadece tap›nma s›ras›nda de¤il; do¤um,
D‹KKAT
evlenme ve ölüm gibi belli bafll› toplumsal geçifllerin yafland›¤› dönüm noktalar›nda da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Do¤um, evlenme ve ölüm, hemen her toplumda çeS‹ZDE törenlerin,
flitli tören ve ayinlerle karfl›lanan olaylard›r. Durkheim toplucaSIRA
yap›lan
insanlar›n kendilerini önemli de¤iflmelere uymak zorunda hissettikleri zamanlarda
grup dayan›flmas›n› yeniden sa¤lad›¤› sonucuna ulafl›r (Giddens, 2000: 471).
AMAÇLARIMIZ
N N
Durkheim’a göre, dinin toplumda dört temel görevi vard›r. Birincisi, din insan›n belirli kurallara uyarak iç disiplinini sa¤lamas›na yard›mc› olur. ‹kincisi, din, bireyler
K ‹ T A P
aras›nda dayan›flma sa¤lar. Üçüncü olarak din, geleneklerin devaml›l›¤›n›
sa¤lamada rol oynar. Son olarak dinî ayinlerin insanlara huzur ve güven vererek onlar› mutlu k›ld›¤›, kayg›lardan uzaklaflt›rd›¤› savunulmaktad›r (Özkalp, 1998: 230-231).
TELEV‹ZYON
Sonuç olarak Durkheim’a göre din, insanlar›n içinde yaflad›klar› toplumla ba¤lar›n› güçlendirmektedir.
Durkheim gibi küçük topluluklar› inceleyen Bronislaw Malinowski de dinin,
‹NTERNET
toplumun istikrar›n› tehdit eden duygusal aç›dan stresli durumlarla
bafla ç›kmada
toplumsal dayan›flmay› güçlendirici ifllevi üzerinde durmufltur (Haralambos ve
Holborn, 1995: 448).
‹fllevselci bak›fl aç›s›n›n önemli kuramc›lar›ndan Parsons’a göre, dinî inançlar,
kültür sisteminin bir parças› olarak hayata anlam katmakta ve insan›n kendisine ve
dünyaya iliflkin sorular›n› yan›tlamaktad›r. Parsons’a göre dinin en temel ifllevi, ne
kadar anlams›z veya çeliflkili görünürse görünsün, bütün deneyimleri anlaml› k›lmakt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 449).
‹fllevselci bak›fl aç›s›, dinin yaln›zca topluma olan olumlu katk›lar›n› vurgulam›fl
olmas› nedeniyle elefltirilmifltir. Uyum, bütünleflme ve dayan›flma gibi kavramlarla
gere¤inden fazla ilgilenmesi nedeniyle dinin pek çok durumda bölücü ve y›k›c› bir
güç olabildi¤ini görmezden gelmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 450).
Marksist Bak›fl Aç›s›
Üretim araçlar› ortaklafla sahiplenildi¤i için sömürü, yabanc›laflma ve toplumsal s›n›flar›n ortadan kalkt›¤› Karl Marx’›n ideal toplumunda, kifliler kendi kaderlerini tayin etmekte ve kamu yarar›na çal›flmaktad›rlar. Dini üreten toplumsal koflullar ortadan kalkt›¤› için komünist ütopyada din de ortadan kalkacakt›r (Haralambos ve
Holborn, 1995: 450).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
122
Sosyoloji-I
Marx’a göre, din, sömürü ve bask›n›n yol açt›¤› ac›lar› yumuflatan bir yan›lsamad›r: “Din, bask›lanm›fl varl›¤›n iç çekiflidir, kalpsiz bir dünyan›n duygusu ve ruhsuz koflullar›n ruhudur. ‹nsanlar›n afyonudur”. Bu anlamda din, bask›dan kaynakl› ac›y› dindirmeye yarayan afyon gibidir (Haralambos ve Holborn, 1995: 450). Pek
çok dinî hareketin bask›lanm›fl s›n›flarda do¤mas›, onlar›n toplumsal koflullar›n›n
yeni dinlerin geliflmesi için en verimli alan› oluflturmas›yla aç›klanabilir. Marksist
bak›fl aç›s›na göre din, bask›n›n ac›s›n› afla¤›daki yollarla hafifletebilir:
a. Ölümden sonra sonsuz mutluluk içinde yaflanacak bir cennet vaat eder.
Böylece yeryüzündeki hayat› katlan›l›r k›lar.
b. Baz› dinlere göre, fakirli¤in yoksunluklar›na onur ve alçakgönüllülükle dayananlar, erdemleri için ödüllendirilecektir. Ac› çekenlere ödül vaat ederek
fakirli¤i biraz daha katlan›labilir k›lan din, ölümden sonraki hayatta adaletsizli¤in telafisi sözünü vermektedir.
c. Baz› dinler, yeryüzündeki sorunlar› çözmek için do¤aüstü bir müdahale
umudunu bar›nd›r›rlar. Gelece¤in beklenmesi, bugünü daha kabul edilebilir k›lar.
d. Din ço¤u zaman toplumsal düzeni ve bir kiflinin düzen içindeki konumunu
meflrulaflt›r›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 450-451).
Marksist bak›fl aç›s›na göre, din sadece bask›n›n etkilerinin h›z›n› kesmekle kalmaz, ayr›ca kendisi de bu bask›n›n bir arac›d›r. Din, mevcut sömürü sistemini sürdüren ve s›n›f iliflkilerini pekifltiren bir toplumsal kontrol mekanizmas› olarak rol
oynar. Böylelikle din, yanl›fl bilinç oluflturulmas›na neden olarak tabi s›n›flar›n gerçek durumlar›n› ve ç›karlar›n› görmelerini engeller. Yönetici s›n›flar›n dinî inançlar› benimsemeleri ise toplumsal konumlar›n› kendileri ve ötekiler nezdinde meflru
k›lmak istemeleri ile iliflkilidir. Din, yönetici s›n›f taraf›ndan ço¤u zaman ç›kar sa¤lamak için desteklenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 451).
Bryan S. Turner ve egemen ideoloji tezinin savunucular›na göre, yönetici s›n›f,
konumlar›n› sürdürmek için ikna ve ç›plak ekonomik gücü kullanmaktad›r. Dolay›s›yla kapitalist toplumlarda yanl›fl bilincin üretilmesinde dinin oynad›¤› rolün
Marx’›n inand›¤› kadar güçlü olmad›¤› öne sürülmüfltür (Haralambos ve Holborn,
1995: 454).
Fenomenolojik Bak›fl Aç›s›
Dine fenomenolojik aç›dan bakan Peter Berger ve Thomas Luckmann, dinin, toplumun üyelerinin yaflad›klar› dünyay› öznel olarak yorumlamas› ve anlamland›rmas› ile üretildi¤ini öne sürerler. Berger ve Luckmann’a göre din, yaflad›¤›m›z fiziksel ve toplumsal dünyay› kategorilendirmede ve ona anlam atfetmede kulland›¤›m›z en önemli araçlardan biridir. Bu anlamda din sosyolojisi, bilgi sosyolojisinin
bir parças›d›r. Berger’in sözleriyle “din, bütün bir evreni insan aç›s›ndan önemli
olarak tasarlama üzerine cesur bir kalk›flmad›r” ve “din, deneysel toplumlar›n istikrars›z gerçekli¤ini nihai gerçekli¤e ba¤lad›¤› için böyle etkili biçimde meflrulaflt›r›r.” Baflka bir deyiflle gözlem ve deneyim yoluyla ö¤renilen bilginin desteklenmesi ve ‘gerçek k›l›nmas›’ söz konusudur (Haralambos ve Holborn, 1995: 456).
Haralambos ve Holborn’a göre din, inananlar› taraf›ndan sorgulanamaz nihai
yan›tlar vermektedir. Bir örnek verecek olursak güneflin her sabah do¤uyor olmas› baz› toplumlarda güneflin do¤aüstü güçler taraf›ndan kontrol edildi¤i fikriyle teyit edilir ve aç›klan›r.
Sonuç olarak Berger ve Luckmann’a göre din, anlam evrenlerinin meflrulaflt›r›lmas› için büyük olas›l›kla en etkili mekanizmad›r. Öteki meflrulaflt›rma kaynakla-
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
r›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda yaln›zca dinin, anlam› nihai gerçeklik ile iliflkilendirdi¤i
görülür (Haralambos ve Holborn, 1995: 457).
Berger ve Luckmann’a yöneltilen iki temel elefltiri vard›r. Bunlardan ilki, ifllevselciler gibi onlar›n da dinin sadece birlefltirici boyutu üzerinde durarak onun bölünmelere ve çat›flmalara yol açan boyutunu görmezden gelmeleridir. ‹kincisi ise
dini inançlar›n yayg›nl›¤› görüflüne dayanarak toplumlarda dine kay›ts›z pek çok
bireyin de var oldu¤unu yads›malar›d›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 457).
Mircea Eliade’ye göre ise din, kendinden baflka bir fleye indirgenemez. Durkheim’›n kutsal ve kutsal olmayan ayr›m›n› izleyen Eliade, Yunanca kutsal olan›n
ayd›nlat›lmas› anlam›na gelen ‘hierofani’ kavram›n› ortaya atm›flt›r. Buna göre, evren, inanan›n zihninde kutsall›k derecesine göre s›ralanarak anlaml› k›l›nmaktad›r
(Eliade, 1991).
Toplumsal Psikolojik Bak›fl Aç›s›
Sosyolojinin önemli kuramc›lar›ndan Max Weber, din ile ekonomik hayat aras›ndaki iliflkiyi araflt›rm›flt›r. Weber, dünya dinleri olarak kabul etti¤i Konfüçyenizm,
Hinduizm, Budizm, Hristiyanl›k ve ‹slam’› karfl›laflt›rmal› olarak incelemifltir.
Weber’in din üzerine yazd›klar›, Durkheim’dan farkl› olarak din ve toplumsal
de¤iflme aras›ndaki iliflki üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Dinin ilham verdi¤i hareketlerin önemli toplumsal dönüflümlere yol açabilece¤ini öngörmesi nedeniyle Weber,
Marx’›n din konusundaki görüfllerinden de ayr›lmaktad›r (Giddens, 2000: 472).
Weber’in dünya dinleri üzerine yapt›¤› çal›flma, Protestanl›¤›n toplumsal ve ekonomik yaflam› nas›l yönlendirdi¤ini göstermeye çal›flm›flt›r. Hinduizm ise Weber’in
deyifliyle bir ‘öteki dünya’ dinidir. Bu dinin kutsal de¤erleri maddi dünyay› denetim
alt›na alma yerine ruhsal varoluflun evrenine girmeyi önemser. Konfüçyanizm de
bu dünyaya etkin bir biçimde egemen olmak yerine onunla uyum içinde yaflamay›
ön plana ç›karan bir dindir. Bu bask›n de¤erler Weber’e göre, toplumlar›n ekonomik geliflimi üzerinde etkilidir (Giddens, 2000: 473). Giddens’a (2000: 483) göre, ‹slam da Hristiyanl›k gibi etkin olmay› teflvik eden bir dindir. Turner’a göre Weber,
‹slam’›n bir savaflç›lar dini olarak ‘kapitalizmin ruhu’ ile uyuflmayan bir ahlak üretti¤ini göstermeye çal›flarak yan›lg›ya düflmüfltür. Ancak Weber’in ‹slam ile ilgili çal›flmalar›n› tamamlayamadan öldü¤ü unutulmamal›d›r (Bozkurt, 2011: 250).
Max Weber’in din ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiye dair görüfllerini flöyle özetlemek mümkündür (Bozkurt, 2011: 250-252):
a. Kapitalizm sadece yüzeysel bir de¤iflme de¤ildir. Kapitalizm para ve çal›flma
konusunda düflünme biçiminin de¤iflmesidir. ‹nsanlar geleneksel olarak yaln›zca temel gereksinimlerini karfl›lamak için çal›flm›fllard›r. Protestan etik bu
anlay›fltan radikal bir kopufla iflaret eder. Kâr etmek amac›yla yat›r›m yapan
insanlar, tüketime de¤il yeniden yat›r›ma yönlendirilmifltir. Para ve çal›flmaya dair bu yeni yaklafl›m› Weber, kapitalizmin ruhu olarak aç›klar.
b. Weber’e göre, kapitalizmin benzer özelliklere sahip Hindistan veya Çin’de
de¤il de Avrupa’da ortaya ç›kmas›n›n nedeni din ile aç›klanabilir. Çin ve
Hindistan’daki dinler ile Katolik mezhebi tasarrufu ve yat›r›m› de¤il, hayata
geleneksel yaklafl›m› teflvik etmektedir.
c. Protestanl›kta, özellikle Kalvinizm’de önceden kimin cennete kimin cehenneme gidece¤i Tanr› taraf›ndan belirlenmifl olmas›na karfl›n insanlar, bu bilgiye sahip de¤ildir. Tanr›’n›n seçtikleri aras›na girdiklerini kan›tlamak için
insanlar, cennet için seçilmifl insanlar gibi yaflamay› ve s›k› çal›flmay› yükümlülük ve kurtuluflun göstergesi sayarlar.
123
124
Sosyoloji-I
d. Bu anlay›fl Kalvinistlerin ahlakl› yaflamalar›, s›k› çal›flmalar›, zaman› israf etmemeleri, tutumlu olmalar› konusunda teflvik edici olmufltur. Aylakl›k, gereksiz harcamalar olumsuz görülmüfltür. Weber bu anlay›fla Protestan etik
ad›n› vermifltir.
e. S›k› çal›flma ve sadece temel gereksinimler için para harcama, para biriktirmeye yol açar. Harcanmayan birikim yat›r›ma yönlendirilir ve üretimin art›fl› sa¤lan›r.
f. Katoliklikten Protestanl›¤a (özellikle Kalvinizm’e) do¤ru bir dinî de¤iflim,
düflünce ve davran›fllarda son derece köklü de¤iflmelere (Protestan etik) yol
açmaktad›r. Bu durum kapitalizmin ruhunun geliflimi ile sonuçlanm›flt›r. Kapitalizm, Avrupa’da do¤mufltur çünkü Kalvinist teoloji, tutumluluk, s›k› çal›flma, yat›r›m gibi kültürel özellikleri yüceltmektedir.
Din sosyolojisi içinde birbirine karfl›t iki gelenek, Durkheimc› ve Weberci gelenekler olarak görülebilir: “Durkheim genel olarak dinin toplumsal ifllevlerine e¤ilirken, Max Weber öncelikle ‘teodise’ problemine (ölüm, çile ve fler gibi temel ahlaki problemlerle ilgili aç›klamalara) ve kurtulufl dürtüsünün karfl›laflt›rmal› incelenmesine kafa yormufltur” (Marshall, 1999: 157).
N
D‹N VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME
AM AÇ
6
Din ve toplumsal de¤iflme aras›ndaki iliflkiyi kurabilmek.
Din ve toplumsal de¤iflme aras›nda çok çeflitli iliflkiler kurulabilir. Din, toplumsal
de¤iflmeyi engelleyen bir faktör olabilece¤i gibi onun gerçekleflmesine katk›da da
bulunabilir. Üçüncü bir olas›l›k da dinin kendisinin toplumdaki de¤ifliklere etkisinin olmad›¤› fakat ikisi aras›nda nedenselli¤e dayal› bir iliflki oldu¤u düflüncesidir.
Bu bak›fl aç›s›na göre toplumdaki genel toplumsal de¤iflme dinde de¤iflime yol açmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 457).
Haralambos ve Holborn’a göre ifllevselciler ve Marksistlerin dinin toplumda de¤ifliklere yol açma olas›l›¤› üzerinde pek durmad›klar› söylenebilir. Dinin muhafazakâr bir güç olarak rol oynad›¤› ve esas olarak toplumdaki de¤iflimlerin dini biçimlendirdi¤ini öne sürerler.
Son y›llarda dünyan›n de¤iflik bölgelerinde köktendinci görüfllerin yükseliflinden söz edilmektedir. Köktendincili¤in afla¤›daki maddeler ile tan›mlanabilece¤i
söylenebilir (Haralambos ve Holborn, 1995: 458) :
a. Bir grup insan inand›klar› nihai otoriteye (ço¤unlukla bir Tanr›’ya) yönelik
bir meydan okuma/baflkald›r› alg›larlar.
b. Bu kifliler bu meydan okuma/baflkald›r›n›n hofl görülemeyece¤ine karar
verirler.
c. Bu inançlar›n› meydan okunan/baflkald›r›lan otorite aç›s›ndan da teyit ederler.
d. Mevcut inançlara meydan okuyanlara karfl› ç›karlar ve davalar›n› sürdürmek
için genellikle siyasi araçlardan yararlan›rlar.
Buna göre köktendincilik, gerçekleflmifl de¤iflimlere ve onlar› destekleyenlere
karfl› geleneksel ahlaki ve dinî de¤erlerde ›srar etmek anlam›na gelmektedir. Köktendinciler baflar›l› olduklar› takdirde geleneksel de¤erleri savunmufl olurlar ve
gerçekleflmifl yenilikleri tersine çevirerek toplumu da de¤ifltirirler. Köktendincili¤in
toplumsal de¤iflime neden oldu¤u en çarp›c› örneklerden biri 1979’da ‹ran’da yaflanm›flt›r. 1979’dan önce son flah›n döneminde ‹ran toplumu belli bir de¤iflim sü-
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
recine girmiflti. Bu sürecin önemli boyutlar›ndan biri de kad›nlara yönelik geleneksel ‹slami yaklafl›mdaki liberalleflme idi. K›smen ‹slami köktendincilikten esinlenmifl ‹ran Devrimi ise bu de¤iflimleri tersine çevirmifltir (Haralambos ve Holborn,
1995: 458).
Haralambos ve Holborn’a göre, köktendincilik eski dinî uygulamalar› ve kutsal
metinlerin kat› yorumlar›n› sadece din için de¤il, siyaset için de temel alm›flt›r. Siyasi eylemleri için kutsal otoriteye talip olan gruplar flimdi iktidar sahibi olup siyaseti ve politikalar› etki alt›na almaya çal›flmaktad›rlar.
Pek çok sosyologa göre toplumdaki de¤iflimler dinde de¤iflime neden olur.
Bunlardan Talcott Parsons, toplum de¤ifltikçe dinin baz› ifllevlerini kaybedece¤ini
varsaym›flt›r. Marx ise toplumun altyap›s›ndaki de¤iflimin dinin de içinde bulundu¤u üstyap› kurumlar›nda de¤iflime yol açaca¤›na inanm›flt›r. Bryan Turner, feodalizmden kapitalizme geçiflle birlikte dinin nesilden nesile mülk aktar›m›n› kolaylaflt›rma konusundaki ifllevini yitirmesini vurgular. Berger ve Luckmann toplumun ve
onun ‘makul yap›s›’n›n tahribat›n›n toplumla özdeflleflmifl olan dinin yok olufluna
neden oldu¤unu savunur. Sekülerleflme kuramc›lar›na göre ise sanayileflmenin getirdi¤i köklü de¤iflimler giderek dinin toplumdaki önemini azaltm›flt›r (Haralambos
ve Holborn, 1995: 458-459).
Baz› sosyologlara göre ise din toplumsal de¤iflime neden olabilir. Marksist kuramc›lardan Engels, Marx’›n tersine, baz› durumlarda dinin, de¤iflim için bir güç
olabilece¤ini öne sürmüfltü. Bask›yla mücadele etmek için dine dönen gruplar›n
öteki dünyada de¤il, yeryüzünde de¤iflimi gerçeklefltirmek üzere siyasi harekete
kat›labilece¤i düflüncesi, daha sonra yeni Marksistler taraf›ndan da kabul edilip gelifltirilmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 463).
Marx’›n, dinin her zaman ekonomik etkenlerle belirlenece¤i görüflünü reddeden Max Weber de baz› koflullarda dinî inançlar›n ekonomik davran›fl üzerinde
önemli etkisi olabilece¤ini savunur. Din, kiflilerin dünya görüflünün önemli bir parças›d›r ve baz› yer ve zamanlarda dinî anlamlar ve amaçlar hareketleri yönetebilir.
Dinî inançlar ekonomik edimleri yönlendirebilir. Örne¤in çilekefl bir Protestan’›n
servete yönelik tutumu dikkate de¤erdir. Weber’e göre bu tutum, kapitalizmin karakteristi¤idir. Çünkü kapitalizmin özü “kâr› ve sonsuza kadar yenilenen kâr› izlemektir” (Haralambos ve Holborn, 1995: 459-461). Weber’in belirtti¤i gibi bu kapitalizm ruhu yaln›zca para kazanma yolu de¤il, eti¤i, sorumluluklar› ve yükümlülükleri olan bir yaflam yoludur. Weber servetin yarat›lmas›na verilen önem ile harcanmas›na getirilen k›s›tlamalar›n, birikimi ve yat›r›m› teflvik etti¤ini vurgulam›flt›r.
Çilekefl Protestan’›n yaflam biçimi sermayenin birikimine, yat›r›ma ve yeniden yat›r›ma yol açmaktad›r. Bu yaflam biçimi, kapitalist toplumu yaratmaya do¤ru geniflleyen erken ekonomik faaliyetleri üretmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 461).
Max Weber’in bu kuram› tarihçiler ve sosyologlar taraf›ndan enine boyuna tart›fl›lm›fl olsa da geçerli olup olmad›¤› konusunda bir uzlaflmaya var›lamam›flt›r. Ancak, dinî fikirlerin ekonomik de¤iflime neden olabilece¤ine dair kuramsal noktay›
Weber’in baflar›yla vurgulam›fl oldu¤u söylenmelidir (Haralambos ve Holborn,
1995: 462).
Bryan Turner’a göre, günümüz sosyolojisinde din ba¤lam›nda tart›fl›lan sorunlar›n bafll›calar›, küreselleflmede dinin yeri, modernleflme ile Yahudi, Hristiyan, ‹slam köktendincili¤inin aras›ndaki gerilim ve yabanc›laflm›fl gençli¤in düfl k›r›kl›¤›
ile öfkesine yönelik ideolojik bir mecra sa¤lamada dinin rolü gibi konulard›r. Günümüz din sosyolojisinde köktendincili¤in araflt›r›lmas› önde gelen konular aras›ndad›r (Turner, 2005: 295-296).
125
126
Sosyoloji-I
N
LA‹KL‹K VE SEKÜLERLEfiME
AM AÇ
7
Laiklik ve sekülerleflme kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Dilimize Frans›zcadan geçen ‘laik” sözcü¤ü eski kullan›m›nda rahipler s›n›f›na üye
olmayan anlam›na geliyordu. Zamanla devlet ve din aras›ndaki iliflkileri anlatmak
için kullan›lmaya baflland› (Özkalp, 1998: 233).
Laiklik, Türk Devrimi’nin temel ilkelerindendir. Laiklik felsefi, politik ve hukuki aç›lardan farkl› biçimlerde tan›mlanabilirse de ülkemizde bir anayasa ilkesi ve
hukuk terimi olarak afla¤›daki temel unsurlar› bar›nd›rmaktad›r (Özkalp, 1998:
233-234):
a. Laik devlette kifliler din, vicdan, inanç hürriyetine sahiptir. Kiflilerin bu hürriyetlerini sa¤layan ve koruyan laik devlettir. Devlet, kiflilerin dinî inanç ve
kanaat hürriyetine kar›flamaz. ‹nanç insan›n iç âlemindedir. Anayasada da
belirtilmifl oldu¤u gibi laik devlette “kimse ibadete, dinî ayin ve törenlere
kat›lmaya, dini inanç ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz. Kimse dini
inanç ve kanaatlerinden dolay› k›nanamaz.”
b. Laik devlette, devletin politik yap›s› ile toplumun yaflay›fl›n› düzenleyen kanun ve kurallar, dinî ilkeler taraf›ndan de¤il, ak›l, mant›k, gereksinim ve yaflam›n gerçeklerine göre belirlenir. Laiklik, din ve devlet ifllerinin birbirinden
ayr›lmas›, dinin devlet idaresine kar›flt›r›lmamas› anlam›na gelir. Anayasaya
göre, politik ç›kar, kiflisel ç›kar veya nüfuz sa¤lama amac›yla din istismar›,
laiklik ilkesine ayk›r›d›r.
c. Laik devlette, e¤itim kurumlar› ve e¤itimin içeri¤i din kurallar›na göre düzenlenemez. Din e¤itim ve ö¤renimi kiflilerin kendi iste¤ine, küçüklerin de
kanuni temsilcilerinin isteklerine ba¤l›d›r.
Sekülerleflme kavram› ise Weber’den itibaren farkl› kuramc›lar taraf›ndan sosyoloji literatüründe pek çok farkl› anlama gelecek biçimde kullan›lm›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 496). Sosyoloji Sözlü¤ü’nde tan›mland›¤› hâliyle sekülerleflme, özellikle modern sanayi toplumlar›nda dinsel inançlar›n, pratiklerin ve kurumlar›n toplumsal önemlerini yitirdikleri bir süreç olarak de¤erlendirilebilir. Dindeki
gerileme, dinsel törenlere kat›lanlara, Ortodoks inanca ba¤l›l›k, ödenek, üyelik ve
sayg› çerçevesindeki örgütlü din deste¤ine ve bayramlar gibi dinî etkinliklerin toplumsal yaflamdaki önemlerine bak›larak hesaplan›r. Bu ölçütlerden hareketle, modern toplumlar›n yirminci yüzy›lda bir sekülerleflme sürecinden geçti¤i iddia edilmifltir (Marshall, 1999: 645-646).
On dokuzuncu yüzy›l›n ekonomik sanayileflme kuramlar›, sekülerleflmenin ilk
kuramlar›n›n da oluflturulmas›na yol açt›. Buna göre, endüstriyel kapitalizmin büyümesiyle birlikte k›rsal toplumdan kentsel topluma veya cemaatten (Gemeinschaft) cemiyete (Gesellschaft) geçifl, kilisenin toplum üzerindeki otoritesinin toplumsal ve ahlaki temellerini sarsacakt› (Turner, 2005: 285).
Baz› sosyologlara göre modern toplumlarda, kentleflme, kültürel ço¤ulculuk ve
dünyan›n bilimsel yollarla anlafl›lmas›n›n yay›lmas› gibi olgular sonucunda büyük
bir sekülerleflme, baflka bir deyiflle, dinsel gerileme süreci yaflanm›flt›r. Ancak, dinin temelinden sars›lm›fl olmas›ndan çok sadece dönüflmüfl oldu¤unu ileri süren
sosyologlar, bu teze karfl› ç›km›fllard›r (Marshall, 1999: 157).
Max Weber’e göre sekülerleflme, modern toplumda rasyonelleflmeye do¤ru giden süreçtir. Ça¤dafl sosyologlardan Bryan Wilson ise sekülerleflmeyi “dinî düflün-
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
ce, pratik ve kurumlar›n toplumsal önemini yitirdi¤i süreç” olarak tan›ml›yor (Haralambos ve Holborn, 1995: 479).
Sekülerleflme kuram›n›n destekleyicileri genellikle sanayileflme öncesi toplumlar›n oldukça dindar oldu¤unu varsaymaktad›r. Bu görüfle karfl› ç›kan Mary Douglas, sanayileflmemifl küçük ölçekli dindar toplum ile modern seküler toplum karfl›tl›¤›n›n do¤rulanmad›¤›na dikkat çeker (Haralambos ve Holborn, 1995: 494):
Seküler ve dindar karfl›tl›¤›n›n modern ve geleneksel veya ilkel karfl›tl›¤›yla hiçbir ilgisi yoktur... Do¤rusu, kabile toplumlar›n›n sahas›nda flüphecilik, materyalizm ve
ruhsal coflkunluk gibi her türlü çeflitlilik bulunmaktad›r.
Sekülerleflmenin evrensel ve hatta kaç›n›lmaz bir süreç oldu¤unu savunan
Bryon Wilson’a göre, sekülerleflme insan toplumunda gerçekleflen uzun vadeli bir
süreçtir. Ancak, sekülerleflmenin kendini gösterdi¤i güncel örüntüler kültürel ve
tarihsel olarak her bir ba¤lama göre de¤iflecektir. Dünyan›n farkl› bölgelerinde dinin toplumdaki de¤iflimlerin do¤as›na ve derecesine etkisi o denli farkl›l›k göstermektedir ki sekülerleflmeyi tek bir süreç olarak de¤erlendirmek bizi yanl›fl yönlendirir (Haralambos ve Holborn, 1995: 494).
Ço¤unlu¤u Protestan olan toplumlardan Amerika Birleflik Devletleri’nde yetiflkinlerin %40’› her pazar kiliseye gitmekte iken bu oran ‹ngiltere’de %10, ‹sveç’te
%5 civar›ndad›r. ABD’de kilise ve devlet aras›nda resmî bir ba¤ yoktur. Ayr›ca kiliseye gitme oran› yüksek olsa da din, toplumun iflleyiflinde hayati bir öneme sahip de¤ildir (Haralambos ve Holborn, 1995: 495).
Nüfusun ço¤unlu¤unun Katolik oldu¤u Fransa, ‹spanya, ‹talya ve Portekiz gibi
ülkelerde kilisenin toplumdaki rolü önemlidir. Kilise, e¤itime iliflkin ve evlilik, boflanma, do¤um kontrolü ve kürtajla ilgili hükûmet politikalar›n› etkileme gücüne
sahiptir. Kiliseye gitme oranlar›n›n da yüksek oldu¤u bu ülkelere bak›ld›¤›nda Katolik toplumlar›n Protestan toplumlara göre daha az seküler oldu¤u görülmektedir.
Ancak bu toplumlarda derin toplumsal bölünmeler oldu¤u da gözden kaç›r›lmamal›d›r. Fransa ve ‹talya’da komünist partilerin a¤›rl›¤›n›n hissedilmesinin yan› s›ra
tarihte ‹spanya ‹ç Savafl› ve Paris’teki 1968 ö¤renci Protestolar›n›n yaflanm›fl olmas› Katoliklere karfl› ço¤unlukla alt s›n›flardan gelen ateist bir gelene¤in göstergesidir. Hollanda, Almanya ve ‹sviçre gibi Protestan ve Katolik nüfuslar›n›n birbirine
yak›n oldu¤u toplumlarda kiliseye gitmek, bir alt kültür göstergesi olarak önemli
oldu¤u için kiliseye gitme oranlar› yüksektir (Haralambos ve Holborn, 1995: 495).
Ço¤unlu¤u Müslüman olan toplumlardan Tunus ve M›s›r’da, ‹slami inançlar›n
siyasi kararlar üzerinde büyük bir etkisi olmamas› anlam›nda devletin seküler oldu¤u söylenebilir. ‹ran’da 1979’da politik gücü ele geçiren dinî liderler ülkenin gidifl yönünü tersine çevirmifllerdir. Sudan gibi dindar olanlar ile seküler olanlar aras›nda süregelen bir çat›flman›n oldu¤u toplumlarda hem dinî ço¤ulcu¤un ve hoflgörünün taraftarlar› hem de ‹slami devletin kurulmas›n› isteyenler vard›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 496).
Türkiye’de de dine bak›flta iki temel tutumdan söz edilebilir. Bu tutumlar›n ilkine sahip kifliler dini ‘gericilik’in kayna¤› olarak görmektedir. Di¤er tutuma sahip
kiflilere göre ise din, toplumun ahlaki de¤erlerinin temellendi¤i hayati bir yap›d›r
(Haralambos ve Holborn, 1995: 496). Dinî ço¤ulculu¤a sahip olmayan Türkiye’de
din, siyasi önemini korumaktad›r. Dolay›s›yla ‹slam’a yönelik iki farkl› tutum, siyasi kararlar›n al›nma sürecinde de çeflitli çat›flmalara neden olmaktad›r.
127
128
Sosyoloji-I
Toplumsal yaflam üzerinde dinin denetiminin kald›r›lmas›n› ifade eden sekülerleflme iki düzeyde gerçekleflmektedir. Birincisi, dinî kurulufllar›n ve örgütlü cemaatlerin toplum üzerindeki etkisini yitirmesidir. ‹kincisi ise bireysel düzeyde gerçekleflmektedir ve dinin bireyin kararlar› üzerinde etkisini kaybetmesiyle kendini gösterir. Gerçekli¤in dinî yorumunun yerini bilimsel yorum almaya bafllam›flt›r. (Gelles ve Levine’den aktaran Bozkurt, 2011: 254)
Steve Bruce’a göre “modern Bat› dünyas› dindar bir yer de¤ildir”. Kiliseye gitme oran›n›n düflüklü¤ü, kiliselerdeki sekülerleflme, dinin politik önemindeki düflüfl ile dini ço¤ulculuk, dinin toplum aç›s›ndan büyük önemi olmayan bir zevk ve
bofl zaman u¤rafl› oldu¤unu kan›tlamaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 496).
Dünyan›n di¤er bölgelerinde ise dinin önemini yitirmemesi büyük ölçüde onun
‘kültürel savunma’n›n bir biçimi olmas›ndan kaynaklan›r. Etnik ve ulusal gruplar
kendi kimliklerini d›fl tehditlerden koruma amac›yla dini kullan›rlar. Örne¤in, Kuzey ‹rlandal›lar için Protestan olmak, ‹rlanda’n›n Katolik ço¤unlu¤una karfl› kimliklerine sahip ç›kmak anlam›na gelir. Komünist rejimle yönetilen Polonya’da ise Katolik Kilisesi, Sovyet egemenli¤ine karfl› ulusal direniflin odak noktas› olmufltur
(Haralambos ve Holborn, 1995: 496).
Haralambos ve Holborn’a göre din, toplumsal de¤iflimle bafla ç›kman›n ve kültürel geçifl ile mücadele etmenin bir yolu olarak da kullan›labilir. Örne¤in, ‹ngiltere’de yaflayan Asyal› göçmenlerin yaflam›nda din önemini korumaktad›r. Asyal›
göçmenler ve onlar›n çocuklar› için din, yeni dahil olduklar› toplumda yads›nan
gururlar›n›n beyan›d›r.
Sosyoloji literatüründe farkl› anlamlara gelecek biçimde kullan›lm›fl olan sekülerleflme kavram›na aç›kl›k getirmek isteyen Glock ve Stark, dindarl›¤›n befl temel
boyutunu afla¤›daki gibi belirlemifllerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 497):
a. ‹nanç boyutu: ‹nsanlar›n dinî inançlara sahip olma derecesi
b. Dini pratik: ‹nsanlar›n tap›nma ve adanma edimlerine dahil olma derecesi
c. Deneyim boyutu: ‹nsanlar›n do¤aüstü ile iletiflim ve etkileflimi hissetme ve
deneyimleme derecesi
d. Bilgi boyutu: Kiflilerin dinleri hakk›nda sahip olduklar› bilgi düzeyi
e. Sonuç boyutu: Yukar›daki boyutlar›n kiflilerin gündelik hayatlar›n› etkileme
derecesi
Glock ve Stark ancak farkl› araflt›rmac›lar›n ayn› din kavramsallaflt›rmas›n› kulland›klar› takdirde sonuçlar›n geçerlili¤inin karfl›laflt›rmal› olarak incelenebilece¤ini belirtirler. Ulusal, yöresel, etnik ve toplumsal s›n›f farkl›l›klar›n›n dindeki rolünün ise farkl› ülkeler ve toplumsal gruplar ile iliflkisinin kurularak derinlemesine
araflt›r›lmas› gereklidir (Haralambos ve Holborn, 1995: 497).
N
‹DEOLOJ‹ NED‹R?
AM AÇ
8
‘‹deoloji’ kavram›n› ve ideoloji ile kültür iliflkisini özetleyebilmek.
Marshall’›n Sosyoloji Sözlü¤ü’nde de belirtilmifl oldu¤u gibi, ideoloji kavram›n›n oldukça uzun, karmafl›k ve zengin bir tarihi vard›r. Sosyolojik bir kavram olarak ise
ideoloji Karl Marx’›n çal›flmalar› ile gündeme gelmifltir (Marshall, 1999: 320).
Marx’›n 1844 y›l›na kadar uzanan erken dönem yaz›lar›nda ideoloji, terim olarak geçmese de kavram›n maddi ögeleri, Hegelci devlet anlay›fl›n›n elefltirisinde
129
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
Marx’›n din ve fleylerin gerçek niteliklerini gizleyen ‘tersyüz etmeler’ tan›mlamas›nda mevcuttur (Bottomore, 2005: 292).
Marx’tan yola ç›k›ld›¤›nda ideoloji kavram›na iliflkin iki temel sava ulafl›l›r. Bunlardan ilki, fikirler alan›n›n ekonomi alan›ndan ayr›lamayaca¤› ve ekonomi alan›
taraf›ndan belirlendi¤i varsay›m›d›r. Di¤eri ise baz› egemen fikirleri ideolojik k›lan
fleyin, bu fikirlerin fleyleri egemen s›n›f›n yarar›na olarak gizledikleri görüflüdür
(Marshall, 1999: 320):
‹deoloji kavram›, Marx’›n ölümünden k›sa bir süre sonra yeni anlamlar kazanmaya
bafllad›. Bafllang›çta elefltirel ça¤r›fl›m›n› mutlaka yitirmesi gerekmedi ama kavram›n bu boyutuna ikincil bir yer verme e¤ilimi bafl gösterdi. Bu yeni anlamlar bafll›ca iki görünüme büründü: Toplumsal bilinç biçimlerinin bütünü anlam›nda bir
ideoloji anlay›fl› -ki ‘ideolojik üstyap›’ kavram›yla ifade edilir olmufltur- ve bir s›n›f›n
ç›karlar›yla ba¤lant›l› politik görüfller anlam›nda bir ideoloji anlay›fl› (Bottomore,
2005: 294)
Weber ve Marx’tan etkilenen Georg Lukács yanl›fl bilinç kuram›n› gelifltirirken
Durkheim ve yap›salc› gelenekten yararlanan Louis Althusser ‘hayali iliflki’ olarak
bir ideolojik iliflki anlay›fl› ortaya atm›flt›r (Marshall, 1999: 321). Althusser ideolojiyi toplumsal düzen içindeki belli gruplar›n ç›karlar›ndan ba¤›ms›z “amorf bir ortak
bilinç” olarak görür: “Bu anlamda ideoloji, hakim de¤er ve inançlar› hesaba katan
bir toplumsal ak›flt›r. Bu de¤er ve inançlar, yeri geldi¤inde belli bir s›n›f›n egemenli¤ine de¤il topluma meflruiyet kazand›r›r” (Smith’den aktaran Çelik, 1999: 114).
‹deolojinin ‘yanl›fl bilinçlilik’ biçimi oldu¤unu reddeden Althusser’e göre ideSIRA S‹ZDE
olojiyi “çarp›tan bir mercek” olarak görmekten vazgeçmek gerekir (Çelik, 1999:
106):
Yanl›fl bilinç, gerçekli¤in iflçi
s›n›f› taraf›ndan kendi
ç›karlar›na göre de¤il,
egemen s›n›f›n ç›karlar›na
göre kavranmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bunun yerine vurgulanmas› gereken, ideolojinin “gerçekli¤in kurucu bir ögesi” oldu¤u düflüncesidir. Althusser, ideolojinin verili toplumsal pratiklere özgü, belli bir
S O R U
toplumsal gerçeklik olarak anlafl›lmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r.
S O R U
Althusser, insan›n toplumsal eylemde bulunabilmek için dünyan›n ve Dkendisinin
dünya ile
‹KKAT
iliflkisinin temsillerine gereksinim duyan ‘ideolojik bir hayvan’ oldu¤unu öne sürer.
‹deoloji ve Kültür
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
‹deolojik devlet ayg›t›, Louis Althusser’in gelifltirdi¤i bir kavramd›r. Biçimsel olarak
devletin d›fl›nda duran ancak düzeni korumak ve kapitalist üretim
iliflkilerini yeniAMAÇLARIMIZ
den üretmek üzere fiilen devletin de¤erlerini tafl›maya hizmet eden e¤im, kilise, aile, medya, sendikalar ve hukuk gibi kurumlar devletin ideolojik ayg›tlar›d›r.
K ‹ T kilisenin
A P
Modern kapitalist toplumlarda bafll›ca ideolojik devlet ayg›t›,
yerini
alan e¤itim kurumudur. Toplumsal ‘r›za’n›n veya ‘onay’›n sa¤lanmas›nda etkisi büyük olan, silahl› kuvvetlerden ve polisten oluflan ‘bask›c› devlet ayg›t›’ de¤il, ideolojik ayg›tt›r (Marshall, 1999: 321).
TELEV‹ZYON
Popüler kültür ve ideoloji iliflkisi üzerine neler söyleyebilirsiniz? SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Antonio Gramsci’nin hegemonya kavram› da ideolojiye dair çal›flmalar içinde
D Ü fi Ü N E L ‹ M
temel kavramlardan biridir. Yönetici s›n›f›n ç›karlar›n›n ideal biçimde,
evrensel ç›karlar olarak temsil edilmesini anlat›r. Gramsci hegemonyay› üstyap›n›n ‘özel’, baflka bir deyiflle devlete ait olmayan düzeylerinin rolü içine yerlefltirir.
S O R UGramsci top-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
130
Sosyoloji-I
lumsal hegemonyay›, kapitalist toplumlarda toplumsal düzeni koruman›n yolu olarak zora baflvurmaktan ay›r›r: hegemonya, ‘r›za’n›n üretilmesi demektir (Marshall,
1999: 299-300).
1970’lerden itibaren Antonio Gramsci’nin ‘hegemonya’ kavram› çerçevesinde
genifl tart›flmalar yank› buldu. ‘Hegemonya’, kaba kuvvete dayal› gücü de¤il, ‘r›za’ya ya da ‘onay’a dayal› gücü imlemektedir. Bu çerçevede hegemonya kavram›,
dinamik bir alan olarak çeflitli taktikleri içinde bar›nd›ran çat›flma ve uzlaflma pratiklerinin tümü olarak ‘itaat kültürü’, ‘r›za’ (onay) ile ‘gönüllülük’ gibi kavramlarla
iliflkilendirilir. Dinamizm, de¤iflkenlik, çat›flma ve mücadele, hegemonya kavram›na içkindir.
Burjuva s›n›f› hegemonyas›n›n bafll›ca arac› sivil toplumdur (Marshall, 1999:
299). Gramsci’ye göre hegemonya “e¤itim, kilise, politik partiler, sendikalar vb.
gibi r›zan›n kayna¤›n› oluflturan ‘özel kurumlar’a özerklik alan› tan›yan, dayan›kl› ve ba¤›ms›z bir sivil toplum”a dayanmaktad›r. Gramsci’nin ‘kültürel hegemonya’ kavram› ile bak›ld›¤›nda kültürel alan önemli bir mücadele sahas› olarak görülmektedir.
Gramsci’ye göre; ideoloji, kültür ile birlikte, ekonomik sistemden ba¤›ms›zd›r.
Gramsci, ideolojiyi “sanat, hukuk, ekonomik etkinlik, bireysel ve kolektif hayat›n
bütün belirimlerinde üstü örtük olarak bulunan bir dünya görüflü” olarak tan›ml›yor (Bottomore, 2005: 295):
[‹]deoloji bir düflünce sisteminden daha fazla bir fleydir; somut tutumlar esinlendirme ve eylem için yönelimler sa¤lama kapasitesiyle de ilgilidir. Bundan ötürü bir s›n›f
öteki s›n›f üzerindeki hegemonyas›n› ideoloji içinde ve ideoloji yoluyla icra edebilir,
SIRA S‹ZDE
yani genifl kitlelerin ba¤l›l›¤›n› ve r›zas›n› güvence alt›na alabilir.
SIRA S‹ZDE
Gramsci düflünsel bütünlü¤ü k›stas olarak alan ideolojiyi felsefe, din, sa¤duyu
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ve folklor düzeyleri olarak ay›r›r (Bottomore, 2005: 295). Gramsci’nin tart›flt›¤› çeflitli kavramlar ve fikirlerden yararlanan kuramc›lar Marksist gelenek ile söylem çöS O R U
zümlemesi alanlar›n›
birlefltirmeye çal›flm›fllard›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Genel anlamda ideoloji
“toplumsal iktidar iliflkileri
AMAÇLARIMIZ
sayesinde oluflan ve kendisi
de iktidar iliflkilerinin
oluflum dolay›m› olan
toplumsal düflünce ve
K ‹ T A (Üflür,
P 1997:8)
anlamlar”
olarak tan›mlanabilir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Gramsci’nin ‘hegemonya’
kavram›n›n yan› s›ra entelektüeller, e¤itim, siyasal partiler, faD‹KKAT
flizm gibi konulara dair görüflleri için Hapishane Defterleri 1929-1935 adl› çal›flmas›na
bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Dilbilime ait kavramlar ile söylem çözümlemesinin çeflitli kavramlar›n›n ideoloji kuram› çerçevesinde
AMAÇLARIMIZ ele al›nmas› elefltirel söylem çözümlemesi alan›n›n geliflmesine yol açm›flt›r.
‹deoloji kavram› üzerindeki çal›flmalar›n genel olarak makro toplumsal düzeyK ‹ T A P
deki çözümlemelerden
mikro düzeyde gündelik dilin ideolojik boyutlar›n› incelemeye do¤ru evrildi¤i söylenebilir (Üflür, 1997: 9).
Marksist ideoloji çözümlemesiyle söylem çözümlemesi nas›l ba¤daflabilir?
Gramsci’den
T E L Eitibaren
V ‹ Z Y O N çeflitli kuramc›lar bu sorun üzerinde çal›flm›fllard›r. Bu kuramc›lardan Michel Pecheux, tahakküm ile ideoloji aras›ndaki iliflkinin söylem çözümleme yöntemleriyle ortaya serilebilece¤ine dikkat çeker. Bireylerin toplumsal
edimleri ile dilsel anlamland›rma pratiklerini bir ve ayn› toplumsall›k ba¤lam›nda
‹NTERNET
ele al›r (Üflür, 1997: 103). Örne¤in bir metinde hangi sözcü¤ün ne s›kl›kta geçti¤i,
neden o sözcü¤ün tercih edildi¤i, hangi varsay›mlar›n ‘do¤al’, ‘s›radan’, ‘sorgulanamaz’ kabul edildi¤i gibi bilgiler, o metni anlamland›rmada özellikle önemlidir.
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
Egemen ideoloji kuram›, Michel Foucault’nun ‘söylem çözümlemesi’ ile Marksist gelene¤in ‘ideoloji’ kavramlar›n› birlefltiren bir aç›ya sahiptir. Söylem ile ideoloji aras›ndaki iliflkiye yo¤unlaflan kuram, “tahakküm ve boyun e¤me yaratan toplumsall›¤›n söylem içinde nas›l üretildi¤i, konumland›¤› ya da söylem taraf›ndan
nas›l tafl›nd›¤›” üzerinde durur. Buna göre, ideoloji, söylemin yaratt›¤› bir etkidir.
Söylem bir ak›fl ve süreç iken ideoloji onun bir etkisi olarak ortaya ç›kar (Üflür,
1997: 109).
Egemen ideoloji kuram›ndan yola ç›kan Van Dijk, söylem içinde temsil edilen
konumlar ile söyleme eflitsiz kat›l›m ve söylem içindeki edilgen konumlar gibi konular üzerinde durmufltur. Dil ile yarat›lan iktidar iliflkileri içersinde sözcük seçimi,
cümlenin kuruluflu, retorik biçimlerinin seçimi yer al›r. Dilbilgisine dikkat çekerek
biz-onlar ayr›m›n›n yap›labilmesine ve ba¤lam›n denetlenmesine dikkat çeker. Ayr›ca çeflitli d›fllama stratejileri ile kad›nlar›n, az›nl›klar›n, yoksullar›n söz içinde nas›l marjinal k›l›nd›¤›na dikkat çeker (Üflür, 1997: 118-119).
Bu tart›flmalardan da anlafl›labilece¤i gibi, ideoloji ve kültür iliflkisi, sosyal bilimler, kültür çal›flmalar›, medya çal›flmalar› ve dilbilim gibi çok çeflitli alanlarda
kuramsal tart›flmalar›n ortak zemini konumundad›r.
131
132
Sosyoloji-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Kültür kavram›n›, kültürün maddi ve manevi
ögelerini tan›mlayabilmek.
Kültür kavram›, sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Gündelik konuflmada sanat, edebiyat, müzik, resim gibi yüksek de¤erler ile bir
tutulan kültür kavram› sosyologlar taraf›ndan çok
daha genifl bir anlamda kullan›l›r.
‹nsanlar toplumsallaflma yoluyla kültürün özelliklerini ö¤renir. Toplumsallaflma yaflam boyunca sürer. Yaflam›n her ayr› aflamas›nda, gerçeklefltirilecek geçifller ya da üstesinden gelinecek
bunal›mlar vard›r. Bu, kiflisel varoluflun sonu olan
ölümle yüzleflmeyi de içerir (Giddens, 2000: 44).
Toplumsallaflma bir yandan bireylere kimlik kazand›r›r, bir yandan da kültürü kuflaktan kufla¤a
aktar›r.
Kültürün maddi ögeleri toplumun ya da grubun
herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini
ifade eder (Özkalp, 1998: 98). ‹mal edilen nesneler de maddi kültürün parças›d›r. An›tlar, binalar,
tüketim mallar› maddi kültüre örnek olarak gösterilebilir. Kültürün manevi ögeleri ise toplumun
yaflam›n› düzenleyen de¤er, inanç, sembol, dil
ve normlardan meydana gelmektedir. Ayr›ca yasa, gelenek, görenek ve ahlak kurallar› da bunlara dâhil edilebilir.
Her kültürde bulunan ve toplumsal düzeni sa¤layan, bireylere yol gösteren, do¤ru ve yanl›fl›,
olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallara ve standartlara norm ad› verilir. Bireylerin toplumsallaflma süreci içinde ö¤renilen normlar, al›flkanl›k
hâline gelir.
Halk›n büyük ço¤unlu¤unun toplumsal davran›fllar› üzerinde en güçlü etki kültürdür. Kültür,
kiflinin toplumsal kiflili¤ini oluflturmufl, kabul etti¤i ve reddetti¤i de¤erleri ve oynad›¤› toplumsal
rolleri belirlemifltir (Fichter, 2006: 124).
Etnosantrizm, kültürel görecelik ve kültürel çeflitlilik kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Sosyolojinin temel bir varsay›m›na göre, her kültür kendi anlam ve de¤erlerine göre incelenmelidir. ‘Kültür taassubu’ olarak da adland›r›lan etnosantrizm ise kiflinin baflka kültürleri, kendi kültürünün de¤erleriyle k›yaslayarak yarg›lamas› de-
mektir. Bizim kültürümüzde kedi ve solucan eti
yemek vahflet ve i¤rençlik olarak kabul edilirken
baflka bir toplumda süt içmek ve dana eti yemek
ayn› biçimde görülebilir. Baflka kültürlere önyarg›yla yaklaflan bireyin bu kültürden kiflilerle iletiflim kurmas› beklenemez. Kültürel görecelik ise
baflkalar›n›n kültürlerini kendi de¤er yarg›lar›m›z› kullanmadan anlamaya çal›flmay› ve farkl› kültürlere sayg› duymay› vurgular. Kültürel görecelik kavram›n›n ortak evrensel de¤erler üzerinden
temellendi¤i dikkate al›nmal›d›r.
Kültürel çeflitlilik, insan kültürüne damgas›n› vuran bir niteliktir. Kabul edilebilir davran›fl biçimleri ve kal›plar› kültürden kültüre de¤iflmektedir.
Kültür bir toplumdan di¤erine büyük çeflitlenmeler gösterir. Kültürlerin bir zaman diliminden
di¤erine ve daha az derecede de içsel olarak bir
kurumdan di¤erine çeflitlilik gösterdi¤i de ak›lda
tutulmal›d›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Alt kültür, karfl›t kültür, popüler kültür, yüksek
kültür kavramlar›n› ay›rt edebilmek.
Alt kültür, temel kültür içinde çeflitlemelere iflaret
eder ve o da t›pk› temel kültür gibi aile, e¤itim,
ekonomi, siyaset, din ve bofl zaman de¤erlendirme temel kurumlar›n› içerir. Alt kültür içinde de¤erlendirilebilecek karfl›t kültür ise de¤er, norm
ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içinde yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren kültürdür. Her ne kadar popüler kültür ile yüksek
kültürü birbirinden kal›n çizgilerle ay›rmak olas›
de¤ilse de görece genifl kitlelerin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevk ve de¤erler popüler kültür, az
say›da kiflinin sahip oldu¤u zevk ve de¤erler ise
yüksek kültür olarak tan›mlanabilir. Ancak, her
iki kültürün de yaflam biçimi ve zevklerini paylaflan toplumsal gruplar›n a¤›rl›kl› varl›¤› dikkate
al›nmal›d›r. Ayr›ca ‘seçkin’ ve ‘halk’ kavramlar›n›n sabit kategoriler olmad›¤› not düflülmelidir.
Kültüre iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› özetleyebilmek,
Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda kültüre dair oluflturulan kuramlar genel olarak kültür ve yap›y› birbirinden ayr› görme e¤ilimindedir. Durkheim,
Tanr› olarak adland›r›lan büyük gücün d›flsal bir
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
varl›k de¤il toplumun kendisi oldu¤unu öne sürerken Marx kültürel üstyap›n›n ekonomik temel
taraf›ndan belirlendi¤ini iddia etmifltir.
Weber ve Parsons, kültürün nereden geldi¤inden çok k›lavuzluk etme kapasitesine önem vererek de¤erler ve yaflam biçimi olarak kültür üzerinde durmufllard›r. Simmel ise modernleflmenin
trajedisini kültürün k›lavuzluk etme yetisinin
azalmas›na ba¤lam›flt›r (Griswold, 2005: 255).
Marx’›n kültür üzerine düflüncelerini elefltirerek
gelifltiren Frankfurt Okulu ayd›nlar›ndan Adorno
ve Horkheimer’›n ‘kültür endüstrisi’ kavram›, kültür endüstrisi ça¤›nda üretilen sanat eserlerinin
metalaflmad›¤›n›, bu ürünlerin en bafl›ndan pazar
için üretilmifl metalar olduklar›n› vurgular.
Kültür alan›ndaki kuramsal çal›flmalara katk›da
bulunan düflünürlerden biri de Bourdieu’dür. Bourdieu’nün ‘kültürel sermaye’ kavram›, maddi olmayan, e¤itim yoluyla edinilen toplumsal k›ymetlere göndermede bulunur. Bir kiflinin kültürel sermayesini oluflturan bilgi, görgü, yetenek,
e¤itim ve genel donan›m›, ona toplumda daha
yüksek bir statü sa¤layabilir. Dolay›s›yla kültürel
sermaye, s›n›f atlama araçlar›ndan biri olabilir.
N
A M A Ç
5
Din kurumuna dair farkl› kuramsal yaklafl›mlar› aç›klayabilmek.
Sosyologlar; dini, bir Tanr› veya Tanr›lara inançla de¤il, kutsal olana at›fta bulunarak tan›mlam›fllard›r. Bu kapsay›c› tan›mlama, birbirinden
farkl› dinlere karfl›laflt›rmal› olarak bakmay› sa¤lamaktad›r. Her ne kadar farkl› biçimlerde olsa
da bilinen bütün toplumlarda din vard›r.
Bütün dinlerdeki ortak özellikler ise flöyle s›ralanabilir: Din bir dizi simge içerir. Bu simgeler ayin
veya törenlerle iliflkilidir. Söz konusu olan, Tanr›lara yer vermeyen bir dinsel inan›fl olsa da korku ve hayranl›k uyand›ran bir varl›k ya da nesne
mutlaka vard›r. Baz› dinlerde insanlar kiflisellefltirilmifl Tanr›lar yerine ‘ilahi bir güce’ inan›r ve
sayg› gösterirler, baz›lar›nda ise Tanr› olmad›klar› hâlde büyük bir sayg›yla ululanm›fl figürler vard›r. Buda ve Konfüçyüs bunlara örnek olarak
gösterilebilir (Giddens, 2000: 464).
Durkheim’a göre din, içinde yaflad›¤›m›z dünyadaki varl›klar› ‘kutsal’ (sacred) ve ‘kutsal d›fl›’
(profane) olmak üzere ikiye ay›r›r. Durkheim’a
göre, dinin toplumda dört temel görevi vard›r.
Birincisi, din insan›n belirli kurallara uyarak iç
133
disiplinini sa¤lamas›na yard›mc› olur. ‹kincisi,
din, bireyler aras›nda dayan›flma sa¤lar. Üçüncü
olarak din, geleneklerin devaml›l›¤›n› sa¤lamada
rol oynar. Son olarak dinî ayinlerin insanlara huzur ve güven vererek onlar› mutlu k›ld›¤›, kayg›lardan uzaklaflt›rd›¤› savunulmaktad›r (Özkalp,
1998: 230-231). Sonuç olarak Durkheim’a göre
din, insanlar›n içinde yaflad›klar› toplumla ba¤lar›n› güçlendirmektedir.
‹fllevselci bak›fl aç›s›n›n önemli kuramc›lar›ndan
Parsons’a göre, dinî inançlar, kültür sisteminin
bir parças› olarak hayata anlam katmakta ve insan›n kendisine ve dünyaya iliflkin sorular›n› yan›tlamaktad›r. ‹fllevselci bak›fl aç›s› dinin yaln›zca
topluma olan olumlu katk›lar›n› vurgulam›fl olmas› nedeniyle elefltirilmifltir.
Marksist bak›fl aç›s›na göre, din sadece bask›n›n
etkilerinin h›z›n› kesmekle kalmaz, ayr›ca kendisi
de bu bask›n›n bir arac›d›r. Din, mevcut sömürü
sistemini sürdüren ve s›n›f iliflkilerini pekifltiren
bir toplumsal kontrol mekanizmas› olarak rol oynar. Böylelikle din, yanl›fl bilinç oluflturulmas›na
neden olarak tabi s›n›flar›n gerçek durumlar›n› ve
ç›karlar›n› görmelerini engeller. Yönetici s›n›flar›n
dinî inançlar› benimsemeleri ise toplumsal konumlar›n› kendilerine ve ötekilere meflru k›lmak
istemeleri ile iliflkilidir. Din, yönetici s›n›f taraf›ndan ço¤u zaman ç›kar sa¤lamak için desteklenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 451).
Dine fenomenolojik aç›dan bakan Peter Berger
ve Thomas Luckmann, dinin toplumun üyelerinin yaflad›klar› dünyay› öznel olarak yorumlamas› ve anlamland›rmas› ile üretildi¤ini öne sürer.
Din, inananlar› taraf›ndan sorgulanamaz nihai
yan›tlar vermektedir. Bir örnek verecek olursak
güneflin her sabah do¤uyor olmas› baz› toplumlarda güneflin do¤aüstü güçler taraf›ndan kontrol
edildi¤i fikriyle teyit edilir ve aç›klan›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 456-457).
Din ile ekonomik hayat aras›ndaki iliflki üzerine
çal›flan Weber, dünya dinleri olarak kabul etti¤i
Konfüçyenizm, Hinduizm, Budizm, Hristiyanl›k
ve ‹slam’› karfl›laflt›rmal› olarak incelemifltir. Weber’in din üzerine yazd›klar›, din ve toplumsal
de¤iflme aras›ndaki iliflki üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Weber’in dünya dinleri üzerine yapt›¤› çal›flma, Protestanl›¤›n, özellikle de Kalvinizm’in
toplumsal ve ekonomik yaflam› nas›l yönlendirdi¤ini göstermeye çal›flm›flt›r.
134
N
A M A Ç
6
N
A M A Ç
7
‘
Sosyoloji-I
Din ve toplumsal de¤iflme aras›ndaki iliflkiyi kurabilmek.
Din ve toplumsal de¤iflme aras›nda çok çeflitli
iliflkiler kurulabilir. Pek çok sosyolo¤a göre toplumdaki de¤iflimler dinde de¤iflime neden olur.
Bunlardan Talcott Parsons, toplum de¤ifltikçe dinin baz› ifllevlerini kaybedece¤ini varsaym›flt›r.
Marx ise toplumun altyap›s›ndaki de¤iflimin dinin de içinde bulundu¤u üstyap› kurumlar›nda
de¤iflime yol açaca¤›na inanm›flt›r. Sekülerleflme
kuramc›lar›na göre sanayileflmenin getirdi¤i köklü de¤iflimler giderek dinin toplumdaki önemini
azaltm›flt›r.
Baz› sosyologlara göre ise din toplumsal de¤iflime neden olabilir. Marksist kuramc›lardan Engels, Marx’›n tersine, baz› durumlarda dinin de¤iflim için bir güç olabilece¤ini öne sürmüfltü.
Bask›yla mücadele etmek için dine dönen gruplar›n öteki dünyada de¤il, yeryüzünde de¤iflimi
gerçeklefltirmek üzere siyasi harekete kat›labilece¤i düflüncesi, daha sonra yeni Marksistler taraf›ndan da kabul edilip gelifltirilmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 463). Weber de baz› koflullarda dinî inançlar›n ekonomik davran›fl üzerinde önemli etkisi olabilece¤ini savunur. Din î
inançlar ekonomik edimleri yönlendirebilir. Örne¤in çilekefl bir Protestan’›n servete yönelik tutumu kapitalizmin karakteristi¤idir.
Laiklik ve sekülerleflme kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Türk Devrimi’nin temel ilkelerinden olan laiklik,
felsefi, politik ve hukuki aç›lardan farkl› biçimlerde tan›mlanabilirse de ülkemizde bir anayasa
ilkesi ve hukuk terimi olarak kullan›lmaktad›r.
Sosyoloji literatüründe sekülerleflme kavram› Weber’den itibaren farkl› kuramc›lar taraf›ndan pek
çok farkl› anlama gelecek biçimde kullan›lm›flt›r.
Sekülerleflme, özellikle modern sanayi toplumlar›nda dinsel inançlar›n, pratiklerin ve kurumlar›n
toplumsal önemlerini yitirdikleri bir süreç olarak
de¤erlendirilebilir. Bu kavrama aç›kl›k getirmek
isteyen Glock ve Stark, dindarl›¤›n befl temel boyutunu inanç, dinî pratik, deneyim, bilgi ve gündelik hayat› etkileyen sonuç boyutu olarak kavramsallaflt›rm›fllard›r.
N
A M A Ç
8
‹deoloji kavram›n› ve ideoloji ile kültür iliflkisini
özetleyebilmek.
Marx’tan yola ç›k›ld›¤›nda ideoloji kavram›na iliflkin iki temel sava ulafl›l›r. Bunlardan ilki, fikirler
alan›n›n ekonomi alan›ndan ayr›lamayaca¤› ve
ekonomi alan› taraf›ndan belirlendi¤i varsay›m›d›r. Di¤eri ise baz› egemen fikirleri ideolojik k›lan fleyin, bu fikirlerin fleyleri egemen s›n›f›n yarar›na olarak gizledikleri görüflüdür (Marshall,
1999: 320). Yanl›fl bilinç, gerçekli¤in iflçi s›n›f› taraf›ndan kendi ç›karlar›na göre de¤il, egemen s›n›f›n ç›karlar›na göre kavranmas›d›r. ‹deolojinin
‘yanl›fl bilinçlilik’ biçimi oldu¤unu reddeden Althusser’e göre ideoloji ‘çarp›tan bir mercek’ de¤il,
‘gerçekli¤in kurucu bir ögesi’dir.
Gramsci’nin ‘kültürel hegemonya’ kavram› ile
bak›ld›¤›nda kültürel alan önemli bir mücadele
sahas› olarak görülmektedir. Gramsci’ye göre,
ideoloji, kültür ile birlikte, ekonomik sistemden
ba¤›ms›zd›r. Gramsci, ideolojiyi “sanat, hukuk,
ekonomik etkinlik, bireysel ve kolektif hayat›n
bütün belirimlerinde üstü örtük olarak bulunan
bir dünya görüflü” olarak tan›mlar (Bottomore,
2005: 295).
‹deoloji kavram› üzerindeki çal›flmalar›n genel
olarak makro toplumsal düzeydeki çözümlemelerden mikro düzeyde gündelik dilin ideolojik
boyutlar›n› incelemeye do¤ru evrildi¤i söylenebilir (Üflür, 1997: 9). Sosyal bilimlerde kullan›lan
söylem çözümlemesi de dil ile yarat›lan iktidar
iliflkileri içerisinde sözcük seçimi, cümlenin kuruluflu, hangi sözcü¤ün ne s›kl›kta geçti¤i, hangi
varsay›mlar›n ‘do¤al’ ve ‘sorgulanamaz’ kabul
edildi¤i gibi bilgilere dayanarak metni ideolojik
aç›dan çözümlemeyi amaçlar.
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
135
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi, kültürün özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. ‹nsanlar aras› etkileflim sonucu do¤up geliflen
toplumsal bir üründür.
b. ‹nsan yap›s›d›r ve insan›n yapt›¤› her fley kültürün bir parças›d›r.
c. Do¤ufltan edinilir; kuflaktan kufla¤a biyolojik kal›t›mla aktar›l›r.
d. En genifl parças› kurum ise en küçük parças›
davran›fl örüntüsüdür.
e. Manevi ögelerin yan› s›ra maddi ögelere de
sahiptir.
2. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün manevi ögelerinden biri de¤ildir?
a. Gelenekler
b. An›tlar
c. Semboller
d. ‹nançlar
e. De¤erler
3. Bir toplumdaki ço¤unlu¤un sahip olmaktan gurur
duydu¤u normlar›, de¤erleri ve davran›fl kal›plar›n› reddederek bunlara karfl›t tutum ve davran›fllar gelifltiren
gruplar›n kültürüne ne ad verilir?
a. Egemen kültür
b. Popüler kültür
c. Alt kültür
d. Yüksek kültür
e. Karfl›t kültür
4. Afla¤›dakilerden hangisi kültürel de¤iflmenin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. ‹klim de¤ifliklikleri, nüfusta ani art›fl veya düflüflle belirlenen do¤al çevrede yaflanan de¤ifliklikler, kültürel de¤iflmenin kaynaklar›ndand›r.
b. De¤iflim sürecinin d›fl›nda kalabilen bir kültür
yoktur.
c. Günümüzde kitle iletiflim araçlar› ve internet yoluyla h›zl› ve etkili biçimde gerçekleflmektedir.
d. Kültürün maddi ve manevi ögeleri efl zamanl›
olarak de¤iflir.
e. Keflif ve icatlar, kültürel de¤iflmenin kaynaklar›
aras›nda yer al›r.
5. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Pierre Bourdieu taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r?
a. Kültürel gecikme
b. Kültürel sermaye
c. Kültürel hegemonya
d. Kültürel de¤iflme
e. Kültürel çeflitlilik
6. Afla¤›dakilerden hangisi Emile Durkheim’›n din kuram›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Dinin kayna¤› toplumun kendisidir.
b. Kutsal, yahut Tanr›, kiflilik kazanm›fl toplumdan
baflka bir fley de¤ildir.
c. Dinin temel ifllevlerinden biri, toplumsal dayan›flmay› koruyup güçlendirmektir.
d. Din, sömürü ve bask›n›n neden oldu¤u ac›lar›
yumuflatan bir yan›lsamad›r.
e. Dinin somut flekilleri de¤iflir, ancak onun özü
ebedidir.
7. ‘Kutsal’ ve ‘kutsal olmayan fleyler’ aras›ndaki ayr›m›
vurgulayan ve dinin bu ayr›m üzerinden temellendi¤ini
öne süren sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Auguste Comte
b. Karl Marx
c. Peter Berger
d. Max Weber
e. Emile Durkheim
8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Max Weber’in din kuram›nda yer almaktad›r?
a. Din, gözlem ve deneyim yoluyla ö¤renilen bilgiyi destekleyerek onu “gerçek k›lmaktad›r”.
b. Dini inançlar, kültür sisteminin bir parças› olarak hayata anlam katmakta ve insan›n kendisine
ve dünyaya iliflkin sorular›n› yan›tlamaktad›r.
c. Din sadece bask›n›n etkilerinin h›z›n› kesmekle kalmaz, ayr›ca kendisi de bu bask›n›n bir
arac›d›r.
d. Kapitalizmin Avrupa’da do¤ma nedeni, Protestanl›k’›n (özellikle Kalvinizm’in) tutumluluk,
s›k› çal›flma, yat›r›m gibi kültürel özellikleri yüceltmesidir.
e. Pek çok dini hareketin bask›lanm›fl s›n›flarda
do¤mas›, onlar›n toplumsal koflullar›n›n yeni
dinlerin geliflmesi için en verimli alan› oluflturmas›yla aç›klanabilir.
136
Sosyoloji-I
Okuma Parças› 1
9. ‹nsan, toplumsal eylemde bulunabilmek için dünyan›n ve kendisinin dünya ile iliflkisinin temsillerine gereksinim duyan ‘ideolojik bir hayvan’d›r, görüflü hangi
düflünüre aittir?
a. Louis Althusser
b. Karl Marx
c. Antonio Gramsci
d. Max Weber
e. Talcott Parsons
10. Biçimsel olarak devletin d›fl›nda duran ancak düzeni korumak ve kapitalist üretim iliflkilerini yeniden
üretmek üzere fiilen devletin de¤erlerini tafl›maya hizmet eden e¤im, kilise, aile, medya, sendikalar ve hukuk gibi kurumlara verilen isim ve bu kavram› ortaya
atan kuramc› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak
verilmifltir?
a. Hegemonya/Antonio Gramsci
b. Totem/Antonio Gramsci
c. Devletin ideolojik ayg›tlar›/Louis Althusser
d. Yanl›fl bilinç/Karl Marx
e. R›za (onay)/Louis Althusser
Unutulmaya Yüz Tutmufl Dillerin Yard›m›na ‹nternet Yetifliyor
National Geographic Enduring Voices projesi, dünya
üzerinde kaybolmaya yüz tutmufl dilleri internet üzerinden yaymay› ve yaflatmay› amaçl›yor.
Kültürel de¤iflim, yönetim bask›s›, internetin yayg›nlaflmas› ve daha birçok nedenle yaklafl›k olarak her on
dört günde bir, 1 dilin dünya üzerinden silindi¤ini biliyor muydunuz? ‹fl bu h›zla giderse, önümüzdeki 100 y›l
içinde dünya üzerinde var oldu¤u düflünülen 7 bin civar›ndaki dilden yaklafl›k yar›s›n› konuflan kimse kalmayaca¤› için o dillerin kaybolaca¤› öngörülüyor. Üzerinde yaflayan insanlar›n neredeyse yüzde 80’inin var
olan dillerin sadece yüzde 1’ini konufltu¤u bir dünyada,
beklenen bir sonuç.
Bununla birlikte küçük topluluklar taraf›ndan konuflularak yaflat›lmaya çal›fl›lan bu kaybolmaya yüz tutmufl
dilleri korumak için çal›flanlar da var. Örne¤in National
Geographic, Tehlike Alt›ndaki Diller için Yaflayan Diller Enstitüsü’nü ve baflka baz› kurumlar› da arkas›na
alarak “Enduring Voices” adl› bir projenin sonuçlar›n›
paylaflmaya bafllad›. Bu proje, dünya üzerindeki, yok
olmaya yüz tutmufl dillerin yer ald›¤› 15 bölgeyi tan›mlayarak oralardaki dilleri kay›t alt›na almay› amaçl›yor.
Yap›lan aç›klamaya göre böyle bir çal›flma, çal›flma kapsam›ndaki ço¤u dil için ilk kez yap›l›yor. Baz› dilleri konuflan kifli say›s›n›n da 600’e kadar düfltü¤ü söyleniyor.
Proje kapsam›nda koruma alt›na al›nan bir dilin kulland›¤› kelimeler ve kelimelerin o dili konuflan kifliler taraf›ndan kaydedilmifl okunufllar›, internet üzerinden eriflilebilen seli sözlükler arac›l›¤›yla paylafl›l›yor. fiimdilik
proje kapsam›nda Tuvan, Matukar Panau, Siletz, Chamacoco, Ho, Remo, Kelt, Sora ve Muniche dillerine ait
olmak üzere 9 sözlü¤e eriflmek mümkün. Sözlüklerde
toplam 32 binin üzerinde kelime ve 24 binin üzerinde
telaffuz kayd› var.
Konuya dair bas›n aç›klamas›n› bit.ly/ngenduringvoices adresinde bulabilirsiniz. Sözlüklere ulaflmak
için talkingdictionary.swarthmore.edu adresini
kullanabilirsiniz.
Kaynak: Daflk›ran, Levent (2012) Bilim ve Teknik,
Ayl›k Popüler Bilim Dergisi, Mart, Y›l 45, Say› 532,
s.14.
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
137
Okuma Parças› 2
On yafl›ndayken, topra¤a ve ›rmaklara, yukar›daki gökyüzüne ve etraf›mdaki hayvanlara bakt›¤›mda, onlar›n
bir büyük güç taraf›ndan yarat›lm›fl oldu¤unu fark etmem çok zor olmad›. Bu gücü anlamaya o kadar hevesliydim ki, a¤açlara ve çal›lara sordum. Çiçekler sanki beni izliyor gibiydi ve ben de onlara “Sizi kim yaratt›?” diye sormak istiyordum. Yosun tutmufl tafllara bakt›m; baz›lar› insana benziyordu, ama bana cevap veremediler. Sonra, bir rüya gördüm. Rüyamda, bu küçük
yuvarlak tafllardan biri bana göründü ve bana her fleyin
yarat›c›s›n›n Wakan tanka oldu¤unu, ona sayg› göstermek için onun do¤adaki eserlerine sayg› göstermek gerekti¤ini anlatt›. Tafl, Wakan tanka’y› aramamla, do¤aüstü bir yard›ma de¤er oldu¤umu gösterdi¤imi söyledi
bana. E¤er hasta bir insan› tedavi ediyorsam, onun yard›m›n› isteyebilece¤imi, do¤an›n tüm güçlerinin tedavide bana yard›m edece¤ini söyledi.
Baz› tafllar›n topra¤a gömülü de¤il de, tek bafl›na duran
yüksek kayalar›n üzerinde olmalar›n›n bir anlam› vard›r. Bunlar, güneflle ay gibi yuvarlakt›r ve biz biliriz ki,
yuvarlak olan her fleyin birbiriyle ba¤lant›s› vard›r. Do¤as› benzer olan her fley, birbiri gibi gözükmeye bafllar.
Bu tafllar da, çok uzun bir zamand›r orada, günefle bakarak duruyor. Çak›l tafllar› ve di¤er tafllar›n ço¤u, bir
›rma¤›n ak›nt›s›yla flekillenir ama bu tafllar sudan uzakta bulunur ve yaln›zca güneflle rüzgâr›n etkisine maruz
kal›r. Toprak, bu tip tafllar›n binlercesini yüzeyinin alt›nda sakl› tutar. Gökgürültüsü kuflunun, bu tafllarla ilgisi oldu¤u söylenir; ne zaman bir insan ya da bir hayvan cezaland›r›lacak olsa, gökgürültüsü kuflu o insan›
çarpar ve e¤er flimfle¤in gidiflini takip etmek mümkün
olsa, orada bu tafllardan biri topra¤›n içinde gömülmüfl
bulunur. Baz›lar› bu tafllar›n flimflekle birlikte düfltü¤üne inan›r, ama ben onlar›n yerde oldu¤una ve y›ld›r›mla birlikte daha afla¤› gittiklerine inan›yorum. Ben bütün yaflam›m boyunca kutsal tafllara sad›k kald›m. Onlar›n isteklerine göre yaflad›m ve onlar da ne zaman bir
sorunum olsa bana yard›m etti. Bu kutsal tafllarla u¤raflabilmek için kendimi mümkün oldu¤u kadar yetifltirmeye çal›flt›m, ama biliyorum ki Wakan tanka’yla konuflmaya lay›k de¤ilim. Ben isteklerimi tafllara iletiyorum, onlar da benim arac›lar›m.
Tatanka-ohitika (Cesur Bufalo)
Yukar›daki metin, bir Sioux K›z›lderilisi olan Tatankaohitika veya Cesur Bufalo’nun 1911’de 73 yafl›ndayken,
kutsal tafl› gördü¤ü düflünü anlatt›¤› konuflmas›d›r. Sioux’lar aras›nda büyük tafllar›n dini bir de¤eri vard›. Ta-
tanka-ohitika, Wakan-tanka’dan yani Sioux dilinde her
fleyin kayna¤› olan üstün varl›k için kullan›lan terimden
söz ediyor. Wakan ‘gizemli’, tanka ‘büyük’ anlam›na
gelir. Frances Densmore’a göre bu terimin Sioux’lar›n
kafas›ndaki tam karfl›l›¤›n› bulmak Hristiyanlar›n kafas›ndaki Tanr› kelimesinin tam karfl›l›¤›n› bulmak kadar
zordur (McLuhan, 2001: 26-27).
Kaynak: McLuhan, T. C. (2001) Yeryüzüne Dokun.
Çev. E. Soydam. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. b
3. e
4. d
5. b
6. d
7. e
8. d
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültüre ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Hakk›nda Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Hakk›nda Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Hakk›nda Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹deoloji Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹deoloji Nedir?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
138
Sosyoloji-I
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Kültürlerin hepsinde ortaklaflan ögeler ‘kültürel evrenseller’ olarak adland›r›labilir. Kültürlerin hemen tümünde ensest ve yamyaml›k yasakt›r. Bütün kültürler, nitelikleri de¤iflkenlik gösterse de aile, din, ekonomi, mülkiyet, siyaset kurumlar›na sahiptir. Genel kategorilerin
içerisinde de¤iflik toplumlar aras›nda de¤er ve davran›fl
biçimleri bak›m›ndan pek çok farkl›l›k vard›r. Kültürlerde ortaklaflan ögeler, de¤erler, inançlar, semboller, dil
ve normlard›r.
S›ra Sizde 2
Ogburn’ün daha genifl içerikli teknolojik evrimcilik kuram›n›n bir parças› olarak gelifltirdi¤i kültürel gecikme
kuram›, bir toplumun teknik geliflmesi ile ahlaki ve hukuksal kurumlar› aras›ndaki uçurumu aç›klamak için
kullan›lmaktad›r. Toplumsal de¤iflim süreci içinde, toplumlardaki baz› çat›flma ve problemler, ahlaki ve hukuksal kurumlar›n geliflme düzeyinin teknik geliflme
düzeyinin gerisinde kalmas› ile aç›klanabilir. Maddi kültür ögelerinin manevi kültür ögelerine göre daha h›zl›
geliflmesi nedeniyle bu ikisi aras›nda ortaya ç›kan uyumsuzluk çeflitli çat›flmalara yol açabilir. Örne¤in, ‹nternet
kullan›m›n›n yayg›nlaflma h›z›yla hukuk kurumunun
geliflim h›z› aras›ndaki uyumsuzluk, sanal ortamda ne
tür edimlerin suç olarak tan›mlanaca¤›n›n belirsiz kalmas›yla sonuçlanabilir. Buna benzer biçimde, genetik
alan›ndaki geliflmeler ile aile kurumu aras›ndaki de¤iflimin ayn› h›zda ve yönde gerçekleflmemesi de çeflitli çat›flmalara yol açabilir.
S›ra Sizde 3
Totemcilik, kabile toplumlar›nda görülür. Bu toplumlarda nesneler ve canl›lar›n ruhlar› ve do¤aüstü güçleri
oldu¤una inan›l›r. Bir totem, belirli bir toplum veya kiflinin temsiline yarar ve toplumun tüm üyelerinin ondan geldi¤ine inan›l›r. Günümüzde belirli tak›mlar›n
veya gruplar›n kendilerine baz› hayvanlar› veya nesneleri sembol olarak seçmesi benzer bir ifllev görmektedir. Totemi öldürmek, yemek ve ona dokunmak yasak
veya ‘tabu’dur. Durkheim totemcili¤i dinsel yaflam›n ilk
biçimlerinden saym›fl ve klan ibadetlerini yans›tt›¤›n›
düflünmüfltür (Bozkurt, 2011: 243). Animizm veya ruha
tapma dininin mensuplar› do¤adaki tüm varl›klar›n ruhu ve bilinci oldu¤una inan›rlar. Hayvanlar, bitkiler,
da¤lar ve tafllar›n ruhu vard›r. Bu ruhlar insanlara Tanr› ve Tanr›çalardan daha yak›nd›r. Animizmde insan do-
¤an›n efendisi de¤il, onun bir parças›d›r. Baz› bilim insanlar›na göre ruha tapma, rüyalardan do¤mufl olmal›d›r. Bu görüfle göre animizm bütün dinlerin temelidir
(Bozkurt, 2011: 242).
S›ra Sizde 4
Popüler kültür, endüstrileflme ve kentleflmenin bir ürünü olarak do¤mufltur. Kültür ve popüler kültür, kapitalist piyasa ekonomisi ba¤lam›nda anlamland›r›labilir.
‹deoloji ba¤lam›nda popüler kültüre bak›ld›¤›nda birbirinden farkl› yaklafl›mlar dikkati çeker. Popüler kültürü
‘kitle kültürü’ olarak tan›mlayan bak›fl aç›s›na göre popüler kültür, ticari kültürle özdefltir; kitle tüketimi için
kitle üretimidir. Bu bak›fl aç›s› tüketim kavram›n› otomatik ve edilgen biçimde tan›mlad›¤› için elefltirilmektedir. Popüler kültürü ‘halk kültürü’ olarak tan›mlamak
ise modern kapitalizm içinde sembolik bir protestonun
kayna¤› olarak yorumlanarak emekçi s›n›f kültürü ile
özdefllefltirilmifltir. Adorno ve Horkheimer ‘kültür endüstrisi’ kavram› ile popüler kültürün olumsuzluklar›n›
vurgular. Popüler kültürün egemen ideoloji kal›plar›n›
yeniden üretti¤i elefltirisi, Türkiye’de de bafl› çeken elefltirilerdendir. Popüler kültürü Gramsci’nin ‘hegemonya’
kavram›ndan yola ç›karak tan›mlayan di¤er bir bak›fl
aç›s› da onu mücadele, al›flverifl ve iliflkisellik içeren devingen (dinamik) bir alan olarak görür. Ayr›ca popüler
kültürün bireyleri politik olarak infla etmesi üzerinde
durur. Baz› feminist kuramc›lar ise popüler kültürün
de¤ersizlefltirilmesine karfl› ç›karak popüler kültürün
egemen ideolojiyi yaln›zca yeniden üretmedi¤ine, ayn›
zamanda onu dönüfltürdü¤üne de dikkat çeker.
5. Ünite - Kültür, Din ve ‹deoloji
139
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Althusser, L. (2002) ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar›. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Bottomore, T. (2005) Marksist Düflünce Sözlü¤ü. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Bozkurt, V. (2011) De¤iflen Dünyada Sosyoloji. Bursa: Ekin Bas›m Yay›n Da¤›t›m.
Çelik, N. B. (1999) “‹deoloji Kuramlar›nda Özne: Althusser ve Gramsci” Kültür ve ‹letiflim. 1999, 2/2
Yaz. s. 101-128.
Dellalo¤lu, B. F. (1995). Frankfurt Okulu’nda Sanat
ve Toplum. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k.
Eagleton, T. (1996) ‹deoloji. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Eliade, M. (1991) Kutsal ve Dind›fl›. Çev. M. A. K›l›çbay. Ankara: Gece Yay›nlar›.
Fichter, J. H. (2006) Sosyoloji Nedir? Çev. N. Çelebi,
Ankara: An› Yay›nc›l›k.
Giddens, A. (2005) Sosyoloji, Elefltirel Bir Girifl. Çev.
Ü.Y. Battal, Ankara: Phoenix Yay›nevi.
Giddens, A. (2000) Sosyoloji, (Yay. Haz.) H. Özel ve
C. Güzel, Ankara: Ayraç Yay›nevi.
Griswold, W. (2005) “The Sociology of Culture” The
Sage Handbook of Sociology. Eds. C. Calhoun, C.
Rojek and B. Turner. London: Sage Publications Ltd.
s.254-266.
Haralambos, M. ve Holborn M. (1995) Sociology:
Themes and Perspectives. London: Harper
Collins.
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O. Ak›nhay
ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
McLuhan, T. C. (2001) Yeryüzüne Dokun. Çev. E. Soydam. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Özkalp, E. (1998) Sosyolojiye Girifl. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Storey, J. (2003). Cultural Studies and The Study of
Popular Cultures: Theories and Methods.
Georgia: University of Georgia Press.
Storey, J. (2000) Popüler Kültür Çal›flmalar›: Kuramlar ve Metodlar. Çev. K. Karaflahin. ‹stanbul: Babil Yay›nlar›.
Turner, B. (2005) “The Sociology of Religion” The Sage
Handbook of Sociology. Eds. C. Calhoun, C. Rojek
and B. Turner. London: Sage Publications Ltd. s.284301.
Üflür, S.S. (1997) ‹deolojinin Serüveni Yanl›fl Bilinç
ve Hegemonyadan Söyleme. Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Van Dijk, T. A. (1994) “Söylemin Yap›lar›, ‹ktidar›n Yap›lar›”. Medya, ‹ktidar, ‹deoloji. Çev. Der. M. Küçük. Ankara: Ark Yay›nlar›.
6
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Klasik aile sosyolojisi gelene¤ini aç›klayabilecek,
Aileye yönelik elefltirel kuramlar› özetleyebilecek,
Aile-içi fliddeti ve çeflitlerini tan›mlayabilecek,
E¤itimin toplumsal eflitsizliklerle iliflkisini aç›klayabilecek,
E¤itime iliflkin yaklafl›mlar› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Klasik Aile Sosyolojisi
Marxist Kuram
Feminist Kuram
Aile ‹deolojisi
Aile-içi fiiddet
•
•
•
•
•
E¤itim
E¤itim ve Eflitsizlikler
‹fllevselci Bak›fl Aç›s›
Çat›flmac› Bak›fl Aç›s›
Etkileflimci Bak›fl Aç›s›
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Aile, E¤itim ve
Toplum
• G‹R‹fi
• KLAS‹K A‹LE SOSYOLOJ‹S‹
• A‹LEYE YÖNEL‹K ELEfiT‹REL
KURAMLAR
• A‹LE ‹DEOLOJ‹S‹
• A‹LE-‹Ç‹ fi‹DDET
• E⁄‹T‹M NED‹R?
• E⁄‹T‹M VE Efi‹TS‹ZL‹KLER
• E⁄‹T‹ME ‹L‹fiK‹N SOSYOLOJ‹K
KURAMLAR
• SONUÇ
Aile, E¤itim ve Toplum
G‹R‹fi
Aile bir kurum olarak, toplumsal örgütlenmenin temel birimidir. Bireylerin yaflad›klar› toplumun kültürünü ö¤renme ve içsellefltirmesi olarak tan›mlanan toplumsallaflma sürecinde aile, önemli bir rol oynamaktad›r. Sosyolojide bir çal›flma alan›
olarak aile sosyolojisi, di¤er sosyoloji alanlar›na göre daha yeni say›lmaktad›r. Bu
ünitenin ilk bölümünü oluflturan aile konusunda öncelikle ifllevselci bak›fl aç›s›na
dayanan klasik aile sosyolojisi gelene¤i ve aileye yönelik elefltirel kuramlar olarak
Marxist ve feminist kuram ele al›nmaktad›r. Daha sonra aile ideolojisi ve aile-içi
fliddet kavramlar› aç›klanarak bu konuda yap›lan araflt›rmalardan baz› örnekler sunulmaktad›r.
Bireyin toplumsallaflma sürecinde aile gibi önemli bir yer tutan e¤itim konusu,
ünitenin bir sonraki bölümünü oluflturmaktad›r. Genel anlamda e¤itim, bireylerin
kendi kapasitelerini gelifltirmelerini sa¤layan bir f›rsat olarak tan›mlanmaktad›r.
Günümüzde e¤itim, birçok aç›dan eflitli¤i sa¤laman›n bir yolu olarak görülmektedir. Ünitenin ilgili bölümünde, e¤itimin gerçekten eflitli¤i sa¤layan bir unsur olup
olmad›¤› ve toplumlarla e¤itim sisteminde görülen cinsiyet, etnik grup ve s›n›fsal
eflitsizlikler tart›fl›lmaktad›r. Ayn› zamanda toplumsal eflitsizliklerin e¤itim sistemlerine yans›mas›n› sa¤layan bir di¤er unsur olarak zekâ düzeyi ve zekâ ölçüm testlerine de yer verilmektedir. Ünitede son olarak ifllevselci, çat›flmac› ve etkileflimci
bak›fl aç›lar›n›n e¤itime iliflkin yaklafl›mlar› de¤erlendirmektedir.
N
KLAS‹K A‹LE SOSYOLOJ‹S‹
A M A Ç
1
Klasik aile sosyolojisi gelene¤ini aç›klayabilmek.
Formal bir akademik çal›flma konusu olarak aile, sosyolojinin di¤er dallar›na göre
yeni bir alan olarak görülmektedir. Klasik aile sosyolojisi olarak adland›r›lan sosyoloji gelene¤i, öncelikle Avrupa’da geliflmifl, daha sonra II. Dünya Savafl› sonras›
Amerika’da da kabul gören bir yaklafl›m haline gelmifltir ‹fllevselci bak›fl aç›s› temelinde geliflen klasik aile sosyolojisi, 1960’l› y›llar›n ikinci yar›s›na kadar çal›flmalar›n› üç temel ilgi alan› üzerinde odaklanarak yürütmüfltür (Ecevit, 1991). Bunlardan
biri ailenin evrenselli¤i, di¤eri ailenin ifllevselli¤i ve rolleri, sonuncusu ise aile ve
sanayileflme aras›ndaki iliflkidir. 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren modern Bat›l›
142
Sosyoloji-I
ailenin yap›s› ve iflleyifli, sosyal bilimciler taraf›ndan sorgulanmaya bafllanm›fl ve
klasik aile sosyolojisi gelene¤i elefltirilmifltir.
Ailenin Evrenselli¤i
En küçük birim olan çekirdek
aile, anne, baba ve
çocuklardan oluflmaktad›r.
Çekirdek ailenin akraba,
evlilik ve evlat edinme ile
büyümesini genifl aile olarak
tan›mlamaktad›r.
Klasik aile sosyolojisinde,
ortak yaflayan anne-baba ve
çocuklardan oluflan çekirdek
ailedir ve bu ailenin üyeleri
aras›nda toplumsal ve
duygusal karfl›l›kl›
ba¤›ml›l›k ve ba¤l›l›k iliflkisi
vard›r.
Antropolog George Peter Murdock, 1949 y›l›nda yay›nlad›¤› “Toplumsal Yap›” adl› çal›flmas›nda, çeflitli toplumlarda aile kurumunu incelemifltir. Avc› ve toplay›c›
toplumlardan endüstriyel toplumlara kadar genifl bir ölçekte 250 toplumdan örneklerle çal›flm›flt›r. Murdock bu çal›flman›n sonucunda, her toplumda aile kurumunun görüldü¤ünü ve bu nedenle ailenin evrensel oldu¤unu belirtmifltir.
Murdock aileyi, cinsel iliflkinin toplumsal olarak onay gördü¤ü, yetiflkin bir erkek ve bir kad›ndan oluflan, bir veya daha fazla çocu¤un bulundu¤u bir birim olarak tan›mlamaktad›r. Murdock’un tan›m›na göre toplumsal bir grup olarak aile, ortak yerleflim, ekonomik iflbirli¤i (iflbölümü) ve yeniden üretim özelliklerini tafl›maktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 317). Aile ayn› zamanda toplumsal sistemi oluflturan di¤er kurumlarla da ifllevsel bir iliflkiye sahiptir. Murdock ailenin, e¤itim, sa¤l›k, ekonomi gibi di¤er kurumlarla olan iliflkisinde uyum ve bütünleflme
üzerinde durmufltur.
Murdock’un çal›flmas›na dayal› olarak geliflen çekirdek ailenin evrenselli¤i çok
uzun süre sorgulanmam›flt›r. 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren, ailenin evrensel
olup olmad›¤› ve toplumlar aras› nas›l farkl›laflt›¤› yönünde çal›flmalar yap›lm›flt›r.
Bu çal›flmalardan biri Amerika’n›n Bat› Hint adalar›nda ve Güney Amerika’da
bulunan Guyana’daki siyah aileleri içermektedir. Buradaki ailelerde bir kad›n,
onun çocuklar› ve bazen de kad›n›n annesinin bulundu¤u görülmüfltür. Dolay›s›yla Murdock’un tan›mlad›¤›n›n aksine bu ailelerde yetiflkin bir erkek bulunmamaktad›r. Bu aile biçimi, daha çok düflük gelirli siyahlar›n oluflturdu¤u topluluklarda
görülmektedir. Ailenin geçimini ekonomik olarak sa¤layamayan erke¤in aileyi terk
etti¤i durumlarda bu ailelerin yoksulluk koflullar›na uyum sa¤lamak için örgütlendi¤i görülmektedir. 1985 y›l›nda siyah ailelerin %51’inin anne ve çocuklardan olufltu¤u belirtilmifltir. Bu aile tipinin siyah aileler aras›nda oldukça yayg›n olmas›, bunun sadece yoksulluk nedeniyle de¤il ayn› zamanda bir kültür olarak da kabul
edildi¤ini göstermektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 319).
Bu durum, klasik aile sosyolojisinde Murdock’un tan›mlar›na dayanan ailenin
evrensel olmad›¤›n› göstermektedir. Bu aile biçimi Murdock’un tan›mlad›¤› evrensel aile biçimine uymamaktad›r. Bu nedenle aile yeniden tan›mlanmal› ve en küçük aile birimi olarak anne ve çocuk kabul edilmelidir.
Ailenin ‹fllevselli¤i
‹fllevselci bak›fl aç›s›, toplumun varl›¤›n›n korumas› ve süreklili¤inin sa¤lanmas›
için karfl›lanmas› gereken temel ihtiyaçlar›n›n bulundu¤unu ileri sürmektedir. Aile
bu ifllevlerin yerine getirilmesini sa¤layan en önemli kurumlardan biridir.
Murdock, ailenin ifllevlerini yeni nesillerin üretilmesi, ekonomik iflbirli¤i (iflbölümü) ve e¤itim ifllevler olarak tan›mlamaktad›r. ‹fllevselci yaklafl›m›n önemli temsilcilerinden Parsons ise modern Amerikan toplumu ailelerini inceledi¤i çal›flmas›nda ailenin iki ana ve indirgenemez ifllevi oldu¤unu belirtmifl ve bu ifllevlerin bütün toplumdaki aileler için geçerli oldu¤unu ileri sürmüfltür (Haralambos ve Holborn, 1995: 322). Ailenin bu ifllevleri flunlard›r:
1. Çocuklar›n birincil toplumsallaflmas›: Ailenin bu ifllevi iki temel süreçle gerçekleflmektedir. Bunlardan birincisi toplumun kültürünün içsellefltirilmesi, di¤eri
ise kiflili¤in yap›lanmas›d›r. Parsons’a göre, çocuklar›n birincil toplumsallaflmas›n›n
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
sa¤lanmas› için karfl›l›kl› destek, s›cakl›k ve güvenin sa¤land›¤› bir ortam gerekmektedir ve aileden baflka böyle bir ortam› sa¤layabilecek bir kurum yoktur.
2. Yetiflkin kifliliklerin istikrar›n›n sa¤lanmas›: Evlilik iliflkisi ve ailede çiftlerin
birbirlerine sa¤lad›klar› duygusal destek ve güven, gündelik hayat›n yaratt›¤› bask› ve gerilimi dengelemektedir. Böylece ailede yetiflkinlerin kifliliklerinin istikrar›n›n sa¤lanmas› gerçekleflmektedir. Bu ifllev, özellikle endüstriyel Bat› toplumlar›nda akrabal›k iliflkileri zay›flam›fl aileler için önemli olmaktad›r.
Parsons’›n tan›mlad›¤› ailenin iki ana ve indirgenemez iflleve sahip oldu¤u görüflü baz› aç›lardan elefltirilmektedir. Öncelikle Parsons’›n çal›flmas›, Amerikan orta s›n›f ailesini temsil etmektedir ve genel bir aile yap›s›n› göstermemektedir. Tan›mlanan ailede idealize edilmifl çocuk ve yetiflkinlerden bahsedilmekte ve s›n›f
farkl›l›¤›, dinî ve etnik farkl›l›klar göz ard› edilmektedir. Parsons çal›flmas›nda ailenin olumlu ifllevlerine de¤inmifl, olumsuz ifllevlerinden bahsetmemifltir. Aile hayat›n›n üretece¤i olas› psikolojik problemleri ve kad›n›n ailedeki s›n›rland›r›lm›fl rolünü göz ard› etmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 323). Parsons’›n aile tan›m›nda kad›n ve erkek rollerinin ayr› fakat eflit oldu¤u görüntüsü yarat›lm›flt›r. Parsons,
kad›n ve erkek rollerini tan›mlarken, aralar›ndaki çat›flmay› göz ard› etmektedir.
Bu anlamda ailenin, toplum ve bireyleri için ifllevsel oldu¤u yaklafl›m› elefltirilmektedir. Bu yaklafl›m, özellikle Bat› endüstriyel toplum ailelerine yöneltilmifltir. Baz›
kuramc›lara göre aile, toplum ve bireyleri için ifllevsiz olabilmektedir.
Antropolog Edmund Leach, endüstrileflmifl Bat› toplumuna yönelik gelifltirilen
yal›t›lm›fl çekirdek aile tipinin, toplum ve bireyleri için “bütün hoflnutsuzluklar›n
kayna¤›” oldu¤unu belirtmektedir. Leach, endüstrileflmemifl küçük ölçekli toplumlar üzerinde araflt›rma yapm›flt›r. Bu toplumlarda ailelerin daha genifl akrabal›k biriminin bir parças› olarak olufltu¤unu belirtmifltir. Akrabalar bireylere pratik ve psikolojik destek sa¤lamaktad›rlar. Buna karfl›n, modern endüstriyel toplumlarda ise
çekirdek aile büyük ölçüde daha genifl akrabal›k iliflkilerinden yal›t›lm›flt›r. Bunun
sonucunda psikolojik deste¤i alamayan bireyler, kar› koca ve çocuk aras›nda afl›r›
ilgi ve sevgi ba¤› oluflmaktad›r. Yal›t›lm›fl olan aile içine kapanmakta ve bu nedenle aile üyeleri birbirlerinden çok fley talep eder hale gelmektedir (Haralambos ve
Holborn, 1995: 324-325).
Leach, bu durumun ayn› zamanda bask› ve gerginli¤e yol açt›¤›n› belirtmektedir: “Kendi yaln›zl›klar›nda kar›-koca kavga etmekte, çocuklar isyan etmektedir.”
Sorunlar sadece aileyle s›n›rl› kalmayarak aile içinde üretilen gerilim ve düflmanl›k
toplumda da ifadesini bulmaktad›r. Ailenin bu ‘özel’ kabul edilen konumu, d›fl
dünyaya karfl› flüphe ve korkuya yol açmaktad›r. Bunun sonucunda aile üyeleri
kendileri gibi olanlar ve olmayanlar aras›nda bir engel oluflturmalar›yla aile yaflam›n›n s›k› ba¤lar›, bo¤ucu ve s›n›rlay›c› hâle gelmektedir. (Haralambos ve Holborn, 1995: 325). Böylece mahremiyet, korku ve fliddetin kayna¤› olmaktad›r.
143
Parsons’a göre aile, iki ana
ve indirgenemez iflleve
sahiptir. Bunlardan biri,
çocuklar›n birincil
toplumsallaflmas›, di¤eri ise
yetiflkinlerin kifliliklerinin
istikrar›n sa¤lanmas›d›r.
Aile ve Sanayileflme ‹liflkisi
Parsons’a göre, yal›t›lm›fl çekirdek aile, modern sanayi toplumunun tipik aile biçimidir. Bu aile biçimi yap›sal olarak yal›t›lm›flt›r çünkü art›k genifl akrabal›k iliflkilerinin bir parças› de¤ildir. Bununla birlikte, akrabalarla iliflki içindedirler fakat bu
iliflki zorunlu de¤il, iste¤e ba¤l› olarak geliflmektedir.
Parsons, yal›t›lm›fl çekirdek ailenin ortaya ç›k›fl›n›, toplumsal evrim süreciyle
aç›klamaktad›r. Toplumsal evrim sürecinde, sanayileflme ile birlikte, toplumlarda
yap›sal bir farkl›laflma ve baz› konularda uzmanlaflma geliflmeye bafllam›flt›r. Uzmanlaflma ve teknolojinin geliflimi sonucunda oluflan yeni örgütlenmeler, ailenin
Parsons modern sanayi
toplumunun tipik aile
biçiminin, yal›t›lm›fl çekirdek
aile oldu¤unu ileri
sürmektedir.
144
Sosyoloji-I
baz› ifllevlerini yerine getirebilir hale gelmifltir. Okul, hastane, güvenlik güçleri, çocuk bak›m evleri, haz›r giyim, haz›r yemek gibi yeni hizmetler ailenin ifllevlerini
devralm›fl, böylece ailenin sorumluluklar› azalm›flt›r. Parsons’a göre bu anlamda aile, ekonomik üretim birimi olmaktan ç›km›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995:
336).
Young ve Willmontt, Parsons’›n aile ve sanayileflme iliflkisine yönelik yaklafl›m›n› elefltiren sosyal bilimcilerdendir. Young ve Wilmott’a göre, genifl aileden çekirdek aile yap›s›na dönüflüm, dört aflamal› bir süreç sonras›nda gerçekleflmifltir.
Bu dört aflamay› flu flekilde aç›klamaktad›rlar:
1. Sanayi öncesi aflamada a¤›rl›kl› olarak tar›msal üretim yapan toplumlarda aile bir üretim birimidir ve aile üyeleri birlikte çal›flmaktad›r.
2. Sanayi Devrimi’yle bafllayan ve 20. yüzy›la kadar süren ikinci aflamada sanayileflmeyle birlikte mallar›n üretiminin fabrikalara aktar›lmas› ile ekonomik
kurumlar ailen ayr›lm›fl, aile üretim birimi olmaktan ç›km›fl ve iflçi ailesi niteli¤i kazanm›flt›r. Bu dönemde yoksullu¤un ortaya ç›kard›¤› sorunlarla bafl
edebilmek için aileler akrabal›k iliflkilerini sürdürmektedirler.
3. 20. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ailelerin akrabal›k iliflkileri zay›flamaya, efller aras›ndaki ba¤lar ise güçlenmeye bafllam›flt›r. ‹stihdam imkânlar›nda ve
ücretlerdeki art›fllar, ailelerin yaflam düzeylerinin yükselmesi, kad›nlar›n iflgücü piyasas›na kat›lmas›, aileleri akrabalara olan ihtiyaçlar›n›n azalmas›na
yol açm›flt›r. Aile ve çal›flma yaflam›nda, kad›n ifli ve erkek ifli ayr›m› görülmektedir.
4. Bu aflamada, gelecekte yayg›n olarak görülecek aile tipine yer verilmifltir.
Bu aile tipinde kad›nlar daha çok annelik ve ev kad›nl›¤› rol ve sorumluluklar›yla ev merkezli bir konumda tan›mlan›rken erkekler ifl merkezli olarak
tan›mlanan konumlar›n› sürdürmektedirler. (Ecevit, 1991: 8-9).
Young ve Wilmott’un yaklafl›m›na yönelik elefltirilerden biri, sanayileflme sürecinde her toplumun belirtildi¤i gibi hem dört aflamadan hem de ayn› flekilde geçmelerinin mümkün olamayaca¤›n› belirtmektedir.
N
A‹LEYE YÖNEL‹K ELEfiT‹REL KURAMLAR
AM AÇ
2
Aileye yönelik elefltirel kuramlar› özetleyebilmek.
Marxist Kuram
F. Engels’in 1884 y›l›nda yay›mlanan “Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” adl› kitab›, Marxist bak›fl aç›s› ile aile üzerine yap›lm›fl en erken çal›flma olarak
kabul edilmektedir. Bu çal›flmas›nda Engels, ailenin kökeni ve zaman içindeki evrimini araflt›rm›flt›r. Engels, tek eflli çekirdek ailenin, özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflti¤ini ileri sürmektedir. Tek eflli çekirdek aile, özellikle üretim
araçlar›n›n özel mülkiyeti ve devletin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflmifltir. Devlet
özel mülkiyetin korunmas› için yasalar› kurumsallaflt›rm›fl ve tek eflli evlilik kurallar›n› yürürlü¤e koymufltur. Bu evlilik biçimi ve aile, erkeklerin sahip oldu¤u özel
mülkiyetin, varislerine miras yoluyla geçmesi ve bu mirasç›lar›n meflruiyetinin kesinli¤inin sa¤lanmas› için gelifltirilmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 327).
Eli Zaretsky, ailedeki son dönem geliflmeleri Marxist bak›fl aç›s›yla çözümlemifltir. Zaretsky’e göre, modern kapitalist toplumlarda aile, ekonomiden ayr› olan özel
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
145
bir yaflam yan›lsamas› yaratmaktad›r. 18. yüzy›l öncesinde aile, toplumda üretimin
temel birimi olarak yer almaktad›r. Örne¤in erken dönem kapitalist tekstil endüstrisinde giyim üretimi, evde yer almaktad›r ve bu üretim süreci bütün aile üyelerini içermektedir. Endüstrileflme sürecinde fabrika üretiminin geliflimiyle ifl ve aile
yaflam› birbirinden ayr›lm›flt›r. Bu ba¤lamda aile, üretimin yap›lmad›¤› varsay›lan
özel yaflamla özdefllefltirilmifltir. Oysaki aile, kapitalist ekonomiye en önemli deste¤i oluflturmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 328). Zaretsky, kapitalist sistemin ev kad›nlar›n›n ev içi eme¤ine dayand›¤›n› belirtmektedir.
Feminist Kuram
Son y›llarda feminist kuram, toplumun anlafl›lmas› ve aç›klanmas› için ailenin çal›fl›lmas›nda di¤er yaklafl›mlardan daha etkili olmufltur. Di¤er yaklafl›mlardan farkl›
olarak feminist kuram, aile yaflam›n›n kad›n üzerindeki olumsuz etkilerini de¤erlendirmifltir. Aile çal›flmalar›nda ev iflleri, aile içi fliddet gibi konular› sosyolojinin gündemine getirmifllerdir. Ailede erkek egemenli¤ini, üstünlü¤ünü ve aile hayat›n›n
eflitlikçi oldu¤u görüflünü sorgulam›fllard›r. Ailede kad›n›n ev içi eme¤inin topluma
ekonomik katk›s›n› gündeme getirmifllerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 329).
Feminist kuram, ailenin güç iliflkileri içeren bir kurum olarak görülmesini sa¤layarak sosyolojiye katk›da bulunmufltur. Aile yaflam›n›n iflbirli¤i, ortak ç›karlar,
sevgiye dayal› imaj›n› sorgulam›fllard›r. Aile üyeleri aras›ndaki iliflkiler, cinsiyete
dayal› iflbölümü eflitsizlikleri üzerine kurulan kad›n ve erke¤in rol ve sorumluluklar› arac›l›¤›yla belirlenmektedir. Bu anlamda öngörülen erkek egemen/ ataerkil aile biçiminde, erke¤in aile reisili¤i ve otoritesi, aile ücretine dayal› kad›n›n ba¤›ml›l›¤› ve aile içi fliddet, aile ideolojisi taraf›ndan meflrulaflt›r›lmakta ve ayn› zamanda
aile içi güç iliflkilerinin temelini oluflturmaktad›r.
Feminist kuram, ailenin güç
iliflkileri içeren bir kurum
olarak görülmesini sa¤lam›fl
ve aile yaflam›n›n kad›n
üzerindeki olumsuz etkilerini
de¤erlendirmifltir.
A‹LE ‹DEOLOJ‹S‹
‹deal aile olarak tan›mlanan aile, cinsiyete dayal› iflbölümü temelinde belirlenen
kad›n ve erkek rollerini içermektedir. Kad›n ev merkezli, “anne” ve “efl” rolleriyle
ev iflleri ve çocuk bak›m›ndan sorumlu ev kad›n› olarak tan›mlanmaktad›r. Erkek
ise ev d›fl›nda ücretli çal›flmas›yla evi geçindiren ve aile reisi konumunda kabul
edilmektedir. Buna ba¤l› olarak aile içinde k›z ve erkek çocuklar›na karfl› cinsiyete dayal› farkl› tutum ve davran›fllar gösterilmektedir. Böylece ataerkil toplumsallaflma sürecinde ö¤renilen cinsiyet rol ve davran›fllar›, çocuklar›n yetiflkin olduklar›nda da sürdürmesi beklenmektedir.
Bu anlamda aile, var olan belli bir biçimdeki cinsiyet rollerinin ve iliflkilerinin
sonucu ortaya ç›kan toplumsal cinsiyete dayal› eflitsizliklerin yeniden üretildi¤i ve
gelifltirildi¤i alan›n maddi çerçevesini oluflturmaktad›r (Dedeo¤lu, 2000: 141).
Aile ideolojisi, “tek ve bir örnek bir aile” modeli ve aile yaflam› sunmakta, bu
modele uymayan aileler d›fllanmakta ve böylece aile ideolojisi devlet ve din gibi
di¤er kurumlar›n deste¤i ile bireyler üzerindeki toplumsal kontrolü sa¤lamaktad›r
(Ecevit, 1991: 10).
“Aile içinde var olan cinsiyete dayal› iflbölümü ve bireylerin hiyerarflik konumlar› nedeniyle ailenin devaml›l›¤›n› sa¤lamaya iliflkin üretim, yeniden-üretim
gibi faaliyetler” ve var olan kaynaklar, gelirler ve mülkiyet, aile bireyleri aras›nda eflitsiz olarak da¤›lmaktad›r (Dedeo¤lu, 2000: 141). Bu ba¤lamda aile ideolojisi, aile içi güç iliflkilerini belirleyen unsurlara temel oluflturmaktad›r. Aile ideolojisi, cinsiyete dayal› iflbölümü eflitsizli¤i temelinde bir taraftan erke¤in evin
Toplumsal cinsiyet, kad›n ve
erkek aras›ndaki biyolojik
farkl›l›klar temelinde
kültürel ve toplumsal olarak
infla edilen kad›nl›k ve
erkeklik durumunu ifade
etmektedir.
146
Sosyoloji-I
geçindiricisi konumu ile aile reisli¤ini ve otoritesini di¤er taraftan ise kad›n›n ev
içi konumuna ba¤l› “ev kad›n›” olmas›n› meflrulaflt›rmaktad›r.
N
A‹LE-‹Ç‹ fi‹DDET
AM AÇ
3
Aile içi fliddet, ayn› çat›
alt›nda yaflayan aile
bireylerinden birine karfl›
di¤erinin fliddet uygulamas›
olarak tan›mlanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
1
Aile-içi fliddeti ve çeflitlerini tan›mlayabilmek.
Aile içi fliddet, aile üyeleri aras›nda var olan güç iliflkilerinin önemli bir göstergesidir. Ecevit’e göre, kad›n ve aile üzerine yap›lan araflt›rmalar, farkl› bak›fl aç›lar› gelifltirerek aile içi iliflkilerin, her zaman dengeli ve destekleyici iliflkiler olmad›¤›n›
göstermifl ve kontrol, çat›flma, fliddet ve eflitsizlik kavramlar›n›n da aileyi tan›mlamada belirleyici oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r: “Aile, kaynaklar›n adil paylafl›lmad›¤›, güç dengesinin kad›n aleyhine bozuldu¤u, kocalar›n, kar›lar› üzerinde otorite
kulland›¤› ve kontrol sa¤lad›¤› bir kurum da olabilmektedir” (Ecevit, 1991: 17).
Aile içi fliddet, “ayn› çat› alt›nda yaflayan aile bireylerinden birinin, di¤er aile bireyine karfl›, tehdit, afla¤›lama, sözlü ya da fiziksel sald›r› yoluyla aile bireyinin fiziksel, cinsel ve psikolojik bütünlü¤üne zarar verebilecek her türlü davran›fl›na”
denmektedir ve bu tan›ma göre “kanunda bahsedilen aile kavram›, ayn› çat› alt›nda oturmak kayd› ile efller (kar›-koca), çocuklar, kay›nvalide, kay›npeder, görümce, gelin, elti, amca, day›, hala, teyze, eniflte vs.’yi” kapsamaktad›r (Ekflio¤lu, 2002).
Ekflio¤lu (2002), aile içinde uygulanan fliddet çeflitlerini flu flekilde tan›mlamaktad›r:
Fiziksel fliddet: Tokat atmak, dövmek, vurmak, itmek, ›s›rmak, kemiklerini k›rmak, saç çekmek, tekmelemek, b›çak çekmek, yaralamak, özel eflyalara zarar vermek, ev/ifl eflyalar›na zarar vermek ve benzeri.
Sözel fliddet: Afla¤›lay›c› sözler söylemek, zaaflar› ile alay etmek, afl›r› genellemeler yapmak, suçlamak, küfür etmek, küçük düflürmek, hakaret etmek, yüksek
sesle ba¤›rmak, efli (kad›n›) çeliflki içinde b›rakmak, eflin (kad›n›n) öz güvenini yitirmesini sa¤lamak.
Ekonomik fliddet: Evin masraflar›n› karfl›lamamak; aile bireylerine gerekli olan
harçl›¤› vermemek; eflin (özellikle) kad›n›n çal›flmas›na izin vermemek; çal›flan
eflin (kad›n›n) elinden paras›n› almak; paran›n ve mal/mülkün kontrolünü elinde
bulundurmak; paran›n nereye harcand›¤›n› kontrol etmek ve benzeri.
Cinsel fliddet: Eflin (özellikle kad›n›n) istemedi¤i cinsel iliflkiye zorlamak; tecavüz etmek; eflin kabul edemeyece¤i flekilde, cinsel içerikli imalar yapmak; çimdiklemek ve benzeri.
Psikolojik fliddet: Efl ile (kad›nla) do¤rudan iletiflimi reddetmek, surat asmak;
eflin (kad›n›n) görüfl ve düflüncelerini aç›klamas›n› engellemek; zaaflar› ile alay etmek; duygusal sömürü yapmak; eflin (kad›n›n) kendisine olan güvenini, sayg›s›n›
yitirmesini sa¤lamak; eflin (kad›n›n) hareket özgürlü¤ünü k›s›tlamak; ailesiyle veya arkadafllar› ile görüflmesine izin vermemek ve benzeri.
Sosyal fliddet: Efli (kad›n›) baflkalar› önünde sürekli küçük düflürmek, zaaflar› ile
alay etmek, eflin (kad›n›n) davran›fllar›n› kontrol etmek; baflkalar›n›n önünde devaml› elefltirmek; evden ç›kmas›na izin vermemek; sosyal iliflkilerini k›s›tlayarak
yaln›z/desteksiz b›rakmak; afl›r› kontrol etmek; kat› kurallar ve s›n›rlar koyarak
bask› kurmak ve benzeri.
Surat asmak,SIRA
alayS‹ZDE
etmek gibi davran›fllar neden psikolojik fliddet olarak tan›mlanmaktad›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
D Ü fi Ü N E L ‹ M akademik
Günümüzde önemli bir çal›flma alan› olan aile içi fliddet konusunda,
çal›flmalar›n yan› s›ra, kad›n kurulufllar› baz› devlet kurumlar› ve sivil toplum örgütleri taraf›ndan uluslararas› ve ulusal seminerler, toplant›lar, Sanlaflmalar,
yay›nO R U
SIRA S‹ZDE
lar, haberler, protestolar, kampanyalar ve benzeri faaliyetler yap›lmaktad›r.
Aile-içi
fliddet konusunda yap›lan çal›flmalar “fliddeti, fiziksel gücü çok olanla, zay›f olan
D‹KKAT
aras›ndaki iliflkiyi temel alarak aç›klayan biyolojik deterministD Üyaklafl›mlara
karfl›
fi Ü N E L ‹ M
ç›km›fl; fliddetin toplumsal yap›lanmas› ve ideolojik meflrulaflt›r›lmas› boyutlar›n›
S‹ZDE kad›nlar›n
vurgulam›flt›r” ve “bu sorunun kiflisel, özel ve gizli bir sorun SIRA
olmay›p,
S O R U
ortak ve çok yayg›n bir sorunu oldu¤unu göstermifltir” (Ecevit, 1991: 18).
AMAÇLARIMIZ
N N
Aile içi fliddet konusuyla ilgili olarak Ayflegül Alt›nay ve Yeflim Arat’›n
Kad›na
D “Türkiye’de
‹ K KS‹ZDE
AT
SIRA
Yönelik fiiddet” (2008, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul) adl› kitab›nda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
Uluslararas› Af Örgütü (2004) “Türkiye, Aile içi fiiddete Karfl› Mücadelede Kad›nlar” bafll›kl› raporunda Türkiye’deki kad›nlar›n en az üçteAMAÇLARIMIZ
biri ile yar›s› kadar›T E SL EOV R‹ Z UY O N
n›n, aile içi fiziksel fliddete maruz kald›¤›n›; dövüldü¤ünü; tecavüze u¤rad›¤›n›, öldürüldü¤ünü ya da intihara zorland›¤›n› belirtmektedir.
K D‹ ‹TK KA A PT
‹ N T E R NUluslararas›
ET
“Türkiye, Aile içi fiiddete Karfl› Mücadelede Kad›nlar” (2004) raporuna,
Af
SIRA
S‹ZDE
Örgütü’nün http://www.amnesty.org.tr sitesinden ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
N N
Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü’nün (KSGM) (2008) Kad›na YöAMAÇLARIMIZ
nelik Aile-içi fiiddet Araflt›rmas›, Türkiye’de 10 kad›ndan 4’ü efli ya da birlikte yaflad›¤› kifliden fiziksel ve cinsel fliddet gördü¤ünü göstermektedir. Araflt›rman›n so‹NTERNET
nuçlar›na göre, efli ya da birlikte oldu¤u kifli(ler) taraf›ndan fliddet yaflayan her 4
K ‹ T A P
kad›ndan birinin yaraland›¤› ve her 10 kad›ndan birinin gebeli¤i sürecinde daya¤a
maruz kald›¤› belirtilmektedir. Efli ya da birlikte oldu¤u kifli(ler) taraf›ndan fiziksel
veya cinsel fliddete u¤ram›fl kad›nlar›n, fliddete u¤ramam›fl kad›nlardan üç kat daTELEV‹ZYON
ha fazla oranda intihar› düflündü¤ü ve dört kat daha fazla oranda intihara teflebbüs
etti¤i ortaya ç›km›flt›r.
“Kad›na Yönelik fiiddet Araflt›rmas›”na (2008) Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü
Müdür‹ N T E R N EGenel
T
lü¤ü’nün http://www.ksgm.gov.tr sitesinden ulaflabilirsiniz.
Ecevit (1991: 18), aile içi fliddet üzerine yap›lm›fl çal›flmalar›n birleflti¤i ortak görüflleri flu flekilde s›ralamaktad›r:
1. Aile içi fliddetin nedeni bireysel de¤il, toplumsald›r; fliddet ailenin yap›s› ve
ifllevlerinden, ayn› zamanda bu aileyi içinde bar›nd›ran toplumun yap›s›ndan kaynaklan›r (Nichols, 1986: 191 aktaran Ecevit, 1991: 18).
2. Özel alanda ortaya ç›kan fliddet, erkek egemenli¤inin meflrulaflt›r›lmas›ndan, erke¤in daha de¤erli görülmesinden ve kamusal alandaki ataerkil siyasi ve ekonomik kurumlar›n egemenli¤inden ba¤›ms›z düflünülemez.
3. fiiddete maruz kalan veya kalabileceklerini düflünen kad›nlar, toplumsal
kontrole daha çok boyun e¤mekle kalmaz, kendi üzerlerindeki kontrolü
kendileri art›r›rlar.
4. Erkeklerce kad›nlara uygulanan fliddet, ancak kad›nlar›n kendilerinin ekonomik ve siyasal gücü oldu¤unda ve kamusal alanda durumlar›n› düzeltme
araçlar›na sahip olduklar›nda azalacak veya sona erecektir.
SIRA S‹ZDE
147
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K KS‹ZDE
AT
SIRA
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
D Ü fi Ü N E L ‹ M
AMAÇLARIMIZ
T E SL EOV R‹ Z UY O N
K D‹ ‹ KT KAA TP
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
148
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyoloji-I
Aile içi fliddet çal›flmalar›n›n bir bölümünü de anne ve babalar› taraf›ndan fliddet gören çocuklar hakk›nda yap›lan çal›flmalar oluflturmaktad›r. Çocuklara yönelik fliddet eylemlerinin, aileler taraf›ndan gizlenmesi nedeniyle bu konuda çal›flanlar›n bilgiye ulaflmalar› zorlaflmaktad›r. Çocu¤a uygulanan fliddet, aile içinde veya
ayn› çat› alt›nda
yaflayan anne-baba ya da di¤er aile bireyleri taraf›ndan ihmal, daSIRA S‹ZDE
yak, duygusal ve cinsel istismar, ensest, reddetme, afla¤›lama, yaln›z b›rakma gibi
farkl› flekillerde görülmektedir. Çocu¤a yönelik fliddet, sadece evde veya aile içinD Ü fi Ü N E L ‹ M
de de¤il, okullarda ve e¤itim ortamlar›nda, çocu¤un bak›m›ndan ve gözetiminden
sorumlu kurumlarda, toplulukta ve sokaklarda ve çal›flma ortamlar›nda da gerçekleflmektedir.S O R U
‹ K Kdakikada
AT
Dünyada her Dbir
yaklafl›k 500 çocu¤un tacize ya da cinsel fliddete u¤rad›¤›, yaklafl›k 500-600 çocu¤un aile içi fliddete tan›k oldu¤u, her bir saatte 230 çocu¤un yaralanarak hastanelik
SIRAoldu¤u
S‹ZDE ve yaklafl›k alt› çocu¤un öldürüldü¤ü belirtilmektedir (B‹A, 2008).
N N
Aile içi fliddet, kamuoyunda yayg›n bir flekilde tart›fl›lmakta ve aile dan›flma
AMAÇLARIMIZ
merkezleri ve kad›n s›¤›naklar› bu konuya çözümler üreten en önemli kurumlar
aras›nda yer almaktad›r. “Ailede kad›n-erkek ve çocuklar aras›ndaki hiyerarflik iliflkiler ve güç,
K otorite
‹ T A P ve kontrol yap›lar› de¤iflmeye u¤ramad›kça aile içi fliddetin devam› kaç›n›lmaz görülmektedir.” (Ecevit, 1991: 19)
E⁄‹T‹M
T E LNED‹R?
EV‹ZYON
Günümüzde formal e¤itim ad›n› verdi¤imiz ve e¤itim kurumlar›nda gerçeklefltirilen e¤itimin tarihçesi sanayileflme dönemine uzanmaktad›r. Sanayileflme öncesi
toplumlarda,
ö¤retmenler taraf›ndan verilen e¤itim, üst s›n›flar›n ço‹ N T Eprofesyonel
RNET
cuklar› ve din adam› yetifltiren kurumlar için bir ayr›cal›k olarak kutsal metinlerin
okunmas› ve yorumlanmas›yla s›n›rl›yd›. Büyük ço¤unluk için e¤itim aile içinde
yafll›lardan ö¤renilen çal›flma becerileri ve toplumsal al›flkanl›klard›. Okuryazar say›s›n›n bu kadar düflük olmas›n›n ana nedenlerinden biri, okur-yazarl›¤›n büyük
ço¤unlu¤un gündelik yaflamlar› için gerekli olmamas›yd›. Di¤er bir nedeni ise metinlerin elle kopya edilmesinin oldukça zahmetli ve pahal› bir ifl olmas›yd›. Matbaan›n icad›yla birlikte metinler daha kolay eriflilebilir hâle gelmifltir. Di¤er taraftan sanayileflmeyle birlikte kay›tlar, raporlar, düzenli olarak verilerin artan biçimde toplanmas› ve yaz›ya dökülmesi temel düzeyde okur-yazarl›¤› ekonomik yaflam›n ve
toplumsal yaflam›n önemli bir parças› haline getirmifltir. Çocuklar›n e¤itim için ayr›lm›fl özel binalarda topluca e¤itim görmelerini anlatan ça¤dafl e¤itim tarz› ortaya
ç›km›flt›r. Sanayileflmeyle birlikte kente göçün artmas›, özel amaçlara göre okullarda verilen e¤itim gereksinimini art›rm›flt›r. Çünkü insanlar art›k çok farkl› ifllerde
çal›flmakta ve ifl becerileri aile içinde aktar›lamamaktayd›. Günümüzde ise insanlar
yaln›zca bilgi ve beceri de¤il, ayn› zamanda tarih, co¤rafya, matematik, edebiyat
gibi soyut konularda ve yeni teknik geliflmelerin bilgilerini de içeren bir e¤itimle
donanm›fl olarak toplumsal ve ekonomik yaflama kat›lmak durumundad›r (Giddens, 2000: 427-428).
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
E⁄‹T‹M VE Efi‹TS‹ZL‹KLER
N
A M A Ç
4
E¤itimin toplumsal eflitsizliklerle iliflkisini aç›klayabilmek.
E¤itim almadan var olabilmenin imkâns›z hâle geldi¤i günümüz toplumlar›nda e¤itimde yaflanan eflitsizlikler, toplumdaki di¤er eflitsizliklerle birlikte görülmektedir.
Cinsiyet, etnik grup ve s›n›f eflitsizlikleri gibi toplumsal eflitsizlikler, e¤itim sisteminde gözlenmektedir. Ailede bafllayan çocu¤un cinsiyetine göre kad›n ve erkek
rollerini ö¤renmeye yönelik olarak ald›klar› e¤itim, okulda da gizli bir biçimde devam etmektedir. Müfredat ve oyunlara kat›l›m cinsiyet ayr›m› gözetmiyor görünse
de ö¤retmenlerin beklentileri ve okul ritüelleri toplumsal cinsiyet eflitsizli¤ini destekleyen gizli bir müfredat›n varl›¤›na iflaret etmektedir. Örne¤in, k›zlar›n etek ve
elbise giymesi, onlar›n rahat hareket etmeyi ve koflmay› gerektiren oyunlara kat›lmas›n› engellemekte ve yavafllatmaktad›r. Öykü ve metinlerdeki toplumsal cinsiyet
görüntüleri, k›zlar› edilgen ve ba¤›ml›, erkekleri etken ve ba¤›ms›z olarak anlatmaktad›r. K›zlar için kitaplarda serüvenler ço¤unlukla ev içinde ya da okulda geçen entrikalar içerirken, erkekler uzak diyarlarda macera arayan güçlü ve ba¤›ms›z kahramanlar olarak betimlenmektedir. Orta e¤itimde k›zlar da erkekler kadar
baflar›l›yken, liseye geçiflte erkeklerin say›s› daha fazla olmakta, k›zlar ise okulu b›rakmaktad›r. Günümüzde bu e¤ilim de¤iflme göstermekle birlikte, toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri yüksek e¤itimde de gizli biçimde devam etmektedir. Örne¤in, kad›nlardan kad›n iflleri say›lan hemflirelik, ebelik, ö¤retmenlik gibi meslekleri seçmeleri ve bu alanda e¤itim görmeleri beklenirken, erkekler daha çok fen ve matematik alanlar›nda meslekler seçmeleri beklenmektedir (Giddens, 2000: 438-439).
Ayr›ca tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de kad›n akademisyenlerin say›s› erkeklerden fazla olmakla birlikte ders yükü erkeklerden daha fazlad›r ve kad›nlar
genellikle alt düzey yönetici olarak kal›rken, erkekler daha çok üst düzey yönetimlerde yer almaktad›r.
Beyaz, orta-s›n›f, erkek üstünlü¤ünün e¤itimde devam etti¤i bir baflka alan az›nl›k gruplar›n›n e¤itim kurumlar›ndaki baflar› düzeyleridir. Az›nl›k gruplar› ve renkli
›rktan olanlarla iflçi s›n›f› kökenlilerin zorunlu e¤itim sürecinde baflar› oranlar› di¤erlerine göre daha düflüktür. Etnik farkl›l›klar›n ve s›n›f farkl›l›klar›n›n e¤itimdeki eflitsizli¤e yans›mas›yla ilgili daha genifl bilgi devam eden bölümlerde verilecektir.
Toplumsal eflitsizliklerin e¤itimde de devam›n› sa¤layan bir baflka etken de zekâ düzeyidir. Zekân›n ne oldu¤u oldukça tart›flmal› olmakla birlikte, zekây› testlerle ölçülen ve kal›t›msal oldu¤u varsay›lan ‘fley’ olarak de¤erlendirme e¤ilimi yayg›nd›r. Zekân›n kiflinin yaln›zca e¤itimdeki baflar›s›n› de¤il, seçti¤i meslekteki baflar›s›n› da etkileyece¤i varsay›lmaktad›r. Zekâ testleri ço¤unlukla kavramsal ve hesaplama kaynakl› sorulard›r. Oysaki kavramsal sorular kültürel kodlar› da içermektedir. Bat› toplumunun kültürel kodlar›, az›nl›k gruplar›na anlam ifade etmeyebilir.
Örne¤in pipo içen ve sallanan sandalyesinde oturan bir büyükbaba figürü 3. dünya ülkesinde yaflayan bir çocu¤un büyükbaba kavram›ndan farkl› olaca¤› için çocu¤un soruyu ya da durumu farkl› alg›lamas› ve beklenen cevab› vermemesi onun
kal›t›msal zekâs›n›n düflük oldu¤u anlam›na gelmemektedir. Ayr›ca, geldi¤i az›nl›k
grubunda yar›flmac›l›k yerine dayan›flmay› ö¤renen bir çocu¤un okulda neden di¤er arkadafllar›yla yar›flmas› gerekti¤ini anlamas› da sorun yaratabilir. Günümüzde
testlerle ölçülebilen zekân›n yan› s›ra duygusal zekâ olarak adland›r›lan ve insanlar›n duygular›n› nas›l kulland›klar›na, kendilerini denetleme güçlerine gönderme
149
150
Sosyoloji-I
yapan bir zekâ türünden de bahsedilmektedir. Çocuklar›n baflar› düzeylerinde testle ölçülebilen zekân›n yan› s›ra entelektüel kapasitesini kullanmas›na da imkân
sa¤layan duygusal zekân›n büyük önemi bulunmaktad›r. Zekâ düzeyleri yüksek
olmakla birlikte insanlar özel yaflamlar›nda son derece baflar›s›z olabilirler. Duygusal zekâ ise büyük ölçüde ö¤renilen zekâd›r (Gidden, 2000: 453).
N
E⁄‹T‹ME ‹L‹fiK‹N SOSYOLOJ‹K KURAMLAR
AM AÇ
5
E¤itime iliflkin yaklafl›mlar› özetleyebilmek.
Sanayileflmenin bafllang›c›ndan günümüze kadar olan süre içinde formal e¤itimin
toplum içindeki rolü ve di¤er kurumlarla olan iliflkisi, farkl› sosyolojik kuramlar
aç›s›ndan farkl› biçimde de¤erlendirilmifltir. Bu bölümde ifllevselci, çat›flmac›,
Marksist, etkileflimci bak›fl aç›lar› taraf›ndan formal e¤itimin toplum içinde üstlendi¤i rol ve di¤er kurumlarla olan iliflkisi incelenecektir.
‹fllevselci Bak›fl Aç›s›
Gerekli benzerlikler,
sanayileflmifl toplumlar›n
süreklili¤ini sa¤lamak
amac›yla toplumsal norm ve
de¤erlerin paylafl›lmas›yla
benzerliklerin oluflmas›d›r.
‹fllevselci bak›fl aç›s›, e¤itimi iki temel aç›dan de¤erlendirmektedir. Bunlardan ilki,
e¤itimin toplumun bütünü için ifllevini incelemek, di¤eri ise e¤itimin toplumdaki
di¤er kurumlarla olan ifllevsel iliflkisini anlamakt›r (Haralambos ve Holborne, 1995:
726-729). ‹fllevselci bak›fl aç›s›, di¤er kurumlara oldu¤u gibi e¤itime de toplum bütününe olan olumlu katk›s› aç›s›ndan yaklaflmaktad›r. Bu bak›fl aç›s›n›n en önemli
temsilcileri Emile Durkheim, Talcott Parsons, K. Davis ve W. E. Moore’dur.
Durkheim, e¤itimin üç temel ifllevi yerine getirdi¤ini belirtmektedir:
1. Toplumun bir bütün olarak devam› ve iflbirli¤i için ‘gerekli benzerlikler’i
üretmek;
2. Aile üyesi ve akran gruplar› d›fl›nda kalan toplumun di¤er üyeleri ile bir arada yaflamak için gerekli olan toplumsal kurallara uymay› ö¤retmek;
3. Sanayileflmifl toplumlar›n ihtiyac› olan karmafl›k ve uzmanlaflm›fl ifl bölümüne uygun bilgi ve becerileri kazanm›fl bireyler üretmek.
Durkheim’a göre sanayileflmifl toplumlar›n bir bütün olarak devam› için üyeleri aras›nda ‘gerekli benzerlik’ler olmal›d›r. Bu sayede toplumda iflbirli¤i ve toplumsal dayan›flma sa¤lanmaktad›r. Gerekli benzerlikler toplumsal norm ve de¤erler
vas›tas›yla yarat›lmaktad›r. Ailede verilmeye bafllanan norm ve de¤erler, e¤itimle
pekifltirilmektedir. Toplumsal yaflama kat›l›m, bir topluma ait olma duygusu ve bir
toplumsal birimin bireyden daha önemli oldu¤u duygusu bu sayede kazan›lmaktad›r. Tarih, e¤itimi bireyi topluma ba¤layan, aidiyet duygusunu gelifltiren en
önemli vas›tad›r.
Di¤er taraftan ö¤renciler okulda aile üyesi ve yak›n arkadafllar› d›fl›nda yabanc›larla belirli toplumsal kurallar çerçevesinde bir arada yaflamay› ö¤renmektedirler.
Bu aç›dan okul, toplumun küçük ölçekte bir modelidir. Kurallar› ihlâl edenler, neden cezaland›r›ld›klar›, toplulu¤a nas›l bir zarar verdikleri anlat›larak cezaland›r›lmal›d›r. Böylece ö¤renciler toplulu¤un ç›karlar›na zarar veren davran›fllar›n yanl›fl
oldu¤unu ö¤renirler ve öz-disiplin gelifltirirler. Sosyal bilimler, özellikle sosyoloji,
toplumun ak›lc› temeller üzerine nas›l örgütlendi¤ini ö¤rencilerin anlamas›na yard›m etmesi aç›s›ndan önemlidir.
Ayr›ca ö¤renciler okulda gelecekteki mesleklerinde gerekli olacak bilgi ve becerileri de edinmektedirler. Sanayileflmifl toplumlar, karmafl›klaflm›fl ve uzmanlafl-
151
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
maya yönelik ifl bölümü nedeniyle meslekler için gerekli olan bilgi ve becerilerin
aileden ya da usta-ç›rak iliflkisiyle iflteki ustadan de¤il, bu konuda uzmanlaflm›fl ö¤retmenler taraf›ndan verilmesini gerekli k›lmaktad›r.
Durkheim’in e¤itim anlay›fl› üç temel noktada elefltirilmektedir:
1. Ça¤dafl okul, bireysel geliflim sa¤layan toplumsal gruba karfl› ödev ve sorumluluklar›n ö¤renildi¤i bir yer olmaktan çok uzakt›r.
2. ‹flçi s›n›f› kökenli ö¤renciler üzerinde okula ve topluma ba¤l›l›k yaratmaktan çok uzakt›r. Yar›flmac› s›navlarda baflar›l› olmayan ö¤rencilerin isyan etme ve okula aidiyet duygus› gelifltirmeme e¤ilimindedir.
3. Toplumda farkl› kültür ve de¤erlerin varl›¤› dikkate al›nd›¤›nda, okulda aktar›lan de¤erler toplumun bütününün de¤il, yönetici s›n›f›n de¤erleridir.
T. Parsons, 1950’lerde ileri kapitalist toplumlarda formal e¤itimin ifllevini incelemifltir. Ailedeki birincil toplumsallaflmadan sonra okul, çocu¤u toplumdaki yetiflkin rollerine haz›rlamak aç›s›ndan toplumsallaflma arac›s› olarak ailenin yerini almaktad›r. Parsons’a göre formal e¤itimin üç temel ifllevi vard›r:
1. Çocu¤u aile içindeki durumundan farkl› olarak evrensel de¤erlere ve standartlara göre de¤erlendirilmeye al›flt›r›r;
2. Toplumun etkin biçimde iflleyebilmesi için gerekli ortak de¤erler üzerinde
fikir birli¤i gelifltirmesini sa¤lar;
3. Toplumda gelecekteki rolleri için seçmeye tabi tutar.
Çocu¤un ailedeki statüsü do¤umla gelmektedir. Ebeveynler çocuklar›n› toplumun di¤er üyelerine uygulanan evrensel de¤erlere göre yarg›lamazlar. Çocuk
okulda di¤er ö¤rencilerle birlikte okul kurallar›na uymakta ve s›navlar çerçevesinde ‘baflar›ya dayal›’ statü elde etmektedir. Okul kurallar›na uyma ve s›navlarda baflar› ›rk, cinsiyet, s›n›f ve ailenin geçmifli dikkate al›nmadan tüm ö¤rencilere uygulanmaktad›r. Bu aç›dan okul, çocu¤u do¤umla elde etti¤i statüden, herkese uygulanan ölçütlere göre kendi çabas› ile elde etti¤i statüye haz›rlamaktad›r. Modern
toplumlar büyük ölçüde bireyin kendi çabas› ile elde etti¤i ‘baflar›ya dayal›’ statüye ba¤l› oldu¤undan, okul çocu¤u yetiflkin rollerine haz›rlamaktad›r.
Parsons, Amerikan toplumunda iki temel de¤er oldu¤unu söyler. Bunlardan birincisi baflar› de¤eri, ikincisi ise eflit f›rsat de¤eridir. Okulda çocu¤un statüsü kendi çabas›na dayal› akademik baflar›s›na göre de¤erlendirilerek ödüllendirildi¤inden
baflar› de¤eri gerçeklefltirilmektedir. Tüm ö¤rencilerin ayn› s›n›fta, ayn› s›nav› alarak yar›flmalar› ise eflit f›rsat de¤erini gerçeklefltirir. S›navda hem baflar›l› hem de
baflar›s›z olanlar, sistemi adil olarak tan›mlamaktad›r çünkü statü, herkese ayn›
flans›n tan›nd›¤› bir ortamda elde edilmektedir.
Okul ayn› zamanda bireylerin toplumdaki gelecek rolleri için bir seçim yeridir.
Ö¤rencileri test ederek, de¤erlendirerek, yetenek ve becerilerine en uygun ifllere
haz›rlamaktad›r. Bu nedenle okul toplumdaki temel rol yerlefltirme mekanizmas›d›r.
Parsons da Durkheim gibi okulda aktar›ld›¤› söylenen de¤erlerin, toplumun tamam› taraf›ndan paylafl›lan de¤erler olmad›¤› noktas›nda elefltirilmektedir. Ayr›ca liyakate dayal›, di¤er bir deyiflle baflar›ya dayal› okul iflleyifli de sorunlu bir konudur.
Parsons’a göre e¤itimin aç›k ve gizli ifllevleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Davis ve Moore, e¤itim sistemini do¤rudan toplumsal tabakalaflmaya ba¤laD Ü fi Ü N E L ‹ M
maktad›r. Toplumda ifllevsel olarak en önemli konumlar en fazla ödül sa¤layan konumlard›r. E¤itim sistemi, en yeteneklilerin bu konumlar› doldurmas›n› sa¤lar. DiO R U
¤er bir deyiflle, e¤itim sistemi bireyleri kapasitelerine göre farkl›Sstatülerde
konum-
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
152
Illich ‘okulsuzlaflt›r›lm›fl
toplum’ çal›flmas›yla okulda
verilen e¤itimin birey
aç›s›ndan olumsuz yönlerini
incelemekte ve okulda
verilen e¤itimin nas›l olmas›
gerekti¤i konusu üzerinde
durmaktad›r.
Sosyoloji-I
land›rmak için arac› olmaktad›r. En yeteneklilerin ve en fazla niteliklere sahip
olanlar›n toplumdaki en önemli mesleklere girmesini sa¤lar.
Davis ve Moore’un yaklafl›m› üç temel noktada elefltirilmektedir:
1. Okuldaki baflar›yla mesleki baflar› her zaman birlikte var olmaz. Özellikle
gelir söz konusu oldu¤unda okuldaki baflar›n›n gelirle çok zay›f bir ba¤lant›s› vard›r.
2. E¤itim sisteminin ö¤rencileri yeteneklerine göre s›n›fland›rmas› da sorunlu bir
konudur. Özellikle zekân›n e¤itim üzerinde çok az bir etkisi bulunmaktad›r.
3. Toplumsal tabakalaflma iddia edildi¤inin aksine ö¤rencileri yeteneklerine
göre s›n›fland›rmay› engeller.
E¤itim kurumunun toplumun bütünü aç›s›ndan yarar›n› tart›flan ifllevselci yaklafl›m içinde yer almamakla birlikte, e¤itimin birey aç›s›ndan yarar›n› de¤erlendiren iki önemli çal›flmadan da söz etmek gerekir (Haralambos ve Holborne, 1995:
730-732). Örne¤in J. Dewey, e¤itimin insan olma potansiyelini tümüyle gerçeklefltirdi¤ini iddia etmektedir. Okullaflma fiziksel, duygusal ve manevi yetenekleri gelifltirmektedir. ‹leri ö¤retme yöntemleri çok önemlidir. ‹nsanlar deneyerek ö¤renmelidir ancak kazan›lan bilgi yeterli de¤ildir. ‹nsanlar karfl›laflacaklar› sorunlar› çözebilmek için gerekli yetenekleri, tutumlar› ve al›flkanl›klar› da kazanmal› ve elefltirel bak›fl aç›s› gelifltirebilmelidir. Bu tür bir e¤itim demokratik toplum için de
önemlidir. Çünkü insanlar bu e¤itim sayesinde özgür ve elefltirel düflünceye önem
verecek ve buna göre oy kullanacakt›r. E¤itim sistemi, esneklik ve tolerans› da art›rmal› ve iflbirli¤inde bireyler aras› eflitli¤i sa¤layabilmelidir.
Di¤er önemli çal›flma I. Illich’in “Okulsuzlaflt›r›lm›fl Toplum” çal›flmas›d›r. Okulda verilen e¤itimin birey aç›s›ndan olumsuz yönlerini inceleyen ve okulda verilen
e¤itimin nas›l olmas› gerekti¤i konusunda yap›lan bu çal›flmaya göre;
1. Okulda ö¤rencilerin ö¤renecekleri konular ve nas›l ö¤renmeleri gerekti¤i
konusunda çok az kontrolleri bulunmaktad›r. Konular, ö¤retmenler taraf›ndan yaln›zca anlat›l›r. Ö¤rencilerin baflar›l› olmalar› ve kurallara uymalar›
beklenir. Oysaki gerçek ö¤renme do¤rudand›r ve bireyin ö¤renme sürecine
özgürce kat›lmas›yla gerçekleflir. Bu nedenle ço¤u konuda ö¤renmek için
ö¤retmene ihtiyaç yoktur.
2. Okulda kurallara uymay› ve kendilerine verileni ö¤renmeyi kabul etmelerinin nedeni e¤itimin emek pazar›nda getirece¤ine inan›lan ödüldür. Bu kurallara uyanlar e¤itim sisteminin daha üst seviyeleri için seçilirler. Böylece
okullar, oyunun daha önceki aflamalar›nda düzeni sürdürmek ad›na kendilerini ispat edenleri seçerler. Böylece kurallara uyma ve itaat kendi ödülünü
getirir.
3. Okula gitmeyle ö¤rencilerin belirli ifller için bir dizi beceri ve yetenek kazand›¤› varsay›m› do¤ru de¤ildir. Ö¤renci okula ö¤retmeyle ö¤renmeyi, not
almayla e¤itimi ve diplomayla yar›flmay› kar›flt›rmak için gider.
Illich, bu sorunlara ‘okulsuzlaflt›r›lm›fl toplum’la radikal bir çözüm önermektedir. Bu çözümde okul yerine iki alternatif önerilir: 1. Beceri de¤iflimiyle ö¤retmenler günlük yaflamdaki becerilerini di¤erlerine aktar›r. Beceriler en iyi sistematik
olarak anlat›m›n yer ald›¤› uygulamalarla ö¤renilebilir. 2. Ö¤renme a¤› vas›tas›yla
ayn› ilgiyi paylaflan kiflilerin seçilen ve kendilerinin tan›mlad›¤› bir sorun etraf›nda
bir araya gelmesiyle yarat›c› ve keflfe dayal› bir ö¤renme gelifltirilmesidir. Illich’in
ikinci çözüm yolu olarak önerdi¤i ö¤renme a¤›, günümüzde internet üzerinden çeflitli konular etraf›ndan oluflturulan gruplar vas›tas›yla hayata geçirilmifltir.
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
153
Çat›flmac› Bak›fl Aç›s›
Çat›flmac› bak›fl aç›s›, e¤itim sisteminin toplumun bütünü için ifllevsel oldu¤u düflüncesinin aksine, e¤itimin ça¤dafl toplumlarda baz› insanlara di¤erlerinden daha
fazla yarar sa¤lad›¤›n› tart›flmaktad›r. Bu yaklafl›ma göre, e¤itimin iyilefltirilmesi ancak toplumda yap›lacak daha büyük çapl› de¤iflikliklerle mümkün olabilecektir.
Samuel Bowles ve Herbet Gintis, kapitalist toplumlarda e¤itimin temel rolünün
iflgücünün yeniden üretilmesi oldu¤unu tart›flmaktad›r. ‹flyerindeki kiflisel etkileflimi yöneten toplumsal iliflkilerle e¤itim sistemindeki toplumsal iliflkiler aras›nda
‘yak›n benzerlik’ bulunmaktad›r. Söz konusu benzerlik, e¤itim sisteminin nas›l iflledi¤ini anlamam›za yard›m eder. E¤itim, iflgücünü kontrol eden üretim araçlar› sahiplerinin ihtiyaçlar›n› göre ifllemektedir (Haralambos ve Holborne, 1995: 735740).
Kapitalist sistemde ifl, hem sömürüye aç›k hem de yabanc›laflt›r›c›d›r. Kapitalizmin ihtiyac› olan çok çal›flan, itaatkâr, yüksek motivasyona sahip ancak yönetici
otoritesine karfl› gelemeyecek kadar bölünmüfl ve farkl›laflm›fl emek gücü e¤itim
sistemindeki ‘gizli müfredat’ vas›tas›yla sa¤lanmaktad›r. Gizli müfredat›n gücü
derslerin içeri¤i ya da s›navlarda de¤ildir. Ö¤renci okula devam etme deneyimiyle
çok çal›flmay›, itaatkâr olmay› ve yüksek motivasyonu ö¤renmektedir. Amerikan
e¤itim sisteminden yola ç›karak Bowles ve Gintis gizli müfredat›n gelecekteki iflgücünü flekillendirme yollar›n› flu flekilde aç›klamaktad›r:
1. ‹taatkâr, elefltirmeyen ve pasif iflgücünün yarat›lmas›nda notland›rma sisteminin büyük önemi vard›r. Yarat›c›, sald›rgan ve ba¤›ms›z olan ö¤renciler
daha düflük not al›rken, ba¤›ml›, sakin ve öne ç›kmayan ö¤renciler yüksek
not almaktad›r. Böylece e¤itim sistemi hayal gücü olmayan, kolayl›kla yönetilebilen, sorgulamayan iflgücü yetifltirmektedir.
2. Gizli müfredat, iflyerindeki hiyerarflik yap›n›n kabulünü kolaylaflt›r›r. Okulda hiyerarflinin otorite ve kontrol ilkeleri ö¤retmenlerin emir vermesi, ö¤rencilerin itaat etmesi, ö¤rencilerin çal›flacaklar› konular ve nas›l ö¤renecekleri ile ilgili olarak çok az kontrol sahibi olmalar› ö¤rencileri iflyeri iliflkilerine haz›rlamaktad›r. ‹flyerinde de sorun ç›karmayan, otoriteye ve yöneticilere boyun e¤en iflçiler haline gelmektedir.
3. Okul ö¤rencileri, iflyeri de iflçileri d›fl ödüllerle motive eder. Hem okulda
hem de iflyerinde çal›flmaktan elde edilen tatmin çok düflük düzeyde oldu¤undan okuldaki d›fl ödül daha iyi ücretli ifllerde istihdam edilebilecek niteliklere sahip olmak, iflyerindeki ödül ise ücret art›fl›d›r.
4. Ö¤renciler okulda gün boyu aralar›nda çok az ba¤lant› olan matematik, tarih, yabanc› dil, fen bilimleri dersleri aras›nda gidip gelirler. Bu parçal›l›k iflyerinde üretimdeki parçal›l›kla benzerlik gösterir. ‹flyerinde de üretim sürecinde farkl› ifller, farkl› mekânlarda uzmanlaflm›fl kifliler taraf›ndan yap›l›r.
Bölünmüfl iflgücü ayn› zamanda kontrol edilmesi ve yönlendirilmesi en kolay olan iflgücüdür.
Bunlara ek olarak kapitalizm, e¤itim sisteminden iki yönlü yarar sa¤lamaktad›r.
Bu yönlerden birincisinde iflverenler, iflsizlik nedeniyle oluflan beceri sahibi emek
rezervuar›n› kullanarak iflçileri, iflten ç›karma ve baflkas›n› ifle alma tehdidi ile düflük ücretle çal›flmaya zorlamaktad›r. Di¤er taraftan ço¤u iflte zihinsel beceri alt düzeyde oldu¤u ve iflin büyük k›sm› iflte ö¤renildi¤i için e¤itim iflgücünü afl›r› e¤itme
e¤ilimindedir. ‹kinci olarak f›rsat eflitli¤i bir yan›lg›d›r. E¤itim herkese aç›k ve ücretsiz oldu¤u halde, baz›lar› di¤erlerinden daha fazla flansa sahiptir. Zenginlerin ve
Gizli müfredat, ders içerikleri
ve s›navlar d›fl›nda kalan,
okulda uygulanan ritüel ve
kurallarla kapitalist
ideolojinin ihtiyac› olan
iflgücü biçiminin
yarat›lmas›d›r.
154
Sosyoloji-I
güçlülerin çocuklar› yetenekleri ne olursa olsun yüksek statülü ve yüksek maafll›
iflleri daha çok elde etmek e¤ilimindedir. Baflar›ya dayal› de¤erlendirme miti nedeniyle baflar›s›z olanlar, sistemi de¤il kendilerini suçlamaktad›r.
Bowles ve Gintis’e göre zekâ, e¤itime devam etme ve mesleki ödül aras›ndaki
iliflkide sorunludur. Zekâ seviyesinin e¤itime devam etme süresini belirledi¤i düflüncesine karfl› ç›kmaktad›rlar. Ayn› zekâ seviyesine sahip insanlar›n e¤itime devam etme sürelerinde farkl›l›k oluflabilmektedir. Bunun nedeni, e¤itime devam etme süresi ile ailenin arka plan› aras›ndaki do¤rudan iliflkidir. Genel olarak daha üst
s›n›ftan olan insanlar, daha uzun süre e¤itim kurumlar›nda kalabilmekte ve niteliklerini daha artt›rabilmektedir.
Di¤er taraftan daha yüksek niteliklere sahip olanlar›n daha yüksek zekâ seviyesine sahip olmalar›n›n nedeni olarak daha uzun süre e¤itim kurumlar›nda kald›klar› için zekâlar›n›n da geliflti¤i belirtilmektedir. Di¤er bir deyiflle zekâ e¤itime
devam etme süresinin bir nedeni de¤il, e¤itim kurumlar›nda geçirilen sürenin sonucudur.
Bowles ve Gintis, zekâ düzeyi ile mesleki ödül aras›nda do¤rudan kurulan iliflkiyi de reddetmektedirler. Onlara göre mesleki ödülle kiflinin aile arka plan› aras›nda bir iliflki vard›r. Çünkü ayn› zekâ seviyesine sahip insanlar aras›nda mesleki
gelir aç›s›ndan önemli farklar oluflabilmektedir.
Ayr›ca e¤itimle elde edilen niteliklerle mesleki ödül aras›nda da do¤rudan bir
iliflki bulunmamaktad›r. Her zaman iyi e¤itimli kifliler yüksek ücretli ifllerde çal›flmaz. Bu tür ifllere giriflte kiflinin ait oldu¤u s›n›f, ›rk› ve cinsiyeti önem kazanmaktad›r. ‹fl piyasas›nda e¤itimle elde edilen nitelikler, cinsiyet ayr›m› do¤rultusunda
beyaz kad›nlar için de¤il beyaz erkekler için, ›rk ayr›m›nda siyah erkekler için de¤il, beyaz erkekler için, s›n›f baz›nda iflçi s›n›f› için de¤il, orta s›n›f için de¤er kazanmaktad›r. E¤itimle elde edilen niteliklerle mesleki ödül aras›nda kurulan iliflkinin nedeni iyi e¤itimli, orta s›n›f, beyaz erkeklerin di¤er toplumsal gruplardan daha fazla say›da yüksek ücretli ifllerde çal›flmalar›d›r. Özetle, zekâ seviyesinin e¤itimi sürdürme süresi ya da mesleki ödül üzerinde çok az bir etkisi vard›r. E¤itimle
elde edilen nitelikler de gelecekteki gelir düzeyi üzerinde çok zay›f bir etki yapmaktad›r. E¤itim, öncelikli olmay› ya da yoksullu¤u kiflisel baflar›s›zl›kla mazur
göstererek eflitsizli¤i yeniden üretmektedir.
Bowles ve Gintis e¤itimle ekonomik geliflme aras›nda kurduklar› iliflki, okulun
kiflili¤i flekillendirmedeki etkisi ve formal e¤itim müfredat›n›n kapitalizm için ideal
iflçi üretme rolü aç›s›ndan elefltirilmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
S‹ZDE bak›fl aç›lar›n›n e¤itime iliflkin yaklafl›mlar›n› karfl›laflt›r›n›z.
‹fllevselci veSIRA
çat›flmac›
Marksist Bak›fl Aç›s›
D Ü fi Ü N E L ‹ M
E¤itimi, Marksist çerçeveden de¤erlendiren Henry Giroux’ya göre, iflçi s›n›f›ndan
olan ö¤renciler kendi e¤itimlerini flekillendirmede aktif bir rol al›rlar. Kendilerine
O R Ukabul etmezler ve tüm davran›fllar› da kapitalizm taraf›ndan beö¤retilen herS fleyi
lirlenmez. Okullaflmaya tepki olarak kendi kültürlerini olufltururlar ve bu tepki ço¤unlukla okula
fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.
D ‹ K Kdirenmek
AT
Okullar ayn› zamanda kültürleraras› ideolojik mücadele alanlar›d›r. Farkl› s›n›flardan, etnik ve dinî gruplardan olanlar okullaflmay› ve e¤itimin içeri¤ini etkilemeSIRA S‹ZDE
ye çal›flmaktad›rlar. Böylece e¤itimin do¤as› yaln›zca kapitalizm taraf›ndan de¤il,
gruplar aras›nda süregelen mücadeleden de etkilenmektedir. E¤itim sisteminin alt
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
yap›dan göreceli otonomisi bulunmaktad›r. Di¤er bir deyiflle tamamen kapitalizmin ihtiyaçlar›na hizmet etmemekle birlikte, kapitalizmin temel ç›karlar›na karfl› da
olamaz.
Paul Willis, neo-Marksist bak›fl aç›s›ndan e¤itim sistemini incelemektedir. E¤itim sistemi içindeki çat›flmalar› kabul etmekle birlikte, ekonomiyle e¤itim sistemi
aras›ndaki do¤rudan iliflkiyi reddeder. E¤itim sistemi, iflgücünü haz›rlamaktad›r ancak bu haz›rlaman›n e¤itimin baflar›l› bir toplumsallaflma arac›s› oldu¤u söylenemez. Gerçekte, e¤itim ile ö¤renciler üzerinde öngörülemeyen sonuçlar› oluflabilir
ve bu sonuçlar tamamen kapitalizmin ç›kar›na olmayabilir.
Willis’in 1970’lerde küçük bir sanayi kasabas›nda yaflayan 12 iflçi s›n›f› kökenli
ö¤renciyle yapt›¤› araflt›rmaya göre, okul karfl›t› kültür gelifltirdiklerini gözlemifltir.
Bu ö¤renciler kendilerini hem ö¤retmenlerden hem de di¤er uyum sa¤layan ö¤rencilerden üstün görmektedir. E¤itimle verilen niteliklere sahip olma gibi bir e¤ilimleri yoktur. Mümkün oldu¤u kadar derslerden ve okuldan uzak kalmaya çal›flmakta ve okula devam kaç›n›lmaz oldu¤unda mümkün oldu¤u kadar az çal›flmaktad›rlar. Harcad›klar› zaman üzerindeki kontrollerini sa¤layabilmek için okuldan
mümkün oldu¤u kadar uzak durmakta, hem sembolik hem de fiziksel olarak kendilerine alan açmaya çal›flmaktad›rlar. Bu ö¤renciler için okul s›k›c› bir yerdir. D›flar›da yetiflkin erkek dünyas› onlara daha fazla heyecan verir. Kendilerini yetiflkin
dünyas›yla özdefllefltirebilmek için sigara ve alkol tüketirler, okul üniformas› giymezler. Tuttuklar› günlüklerde dahi okul gitmek geçirdikleri günü anlat›rken bir
dipnot olarak yer al›r. Gece d›flar› ç›kmak onlar için çok önemlidir. Ço¤u yar›m zamanl› bir iflte çal›flmaktad›r. Bu ifllerde çal›flmak onlar için para kazanmaktan çok,
yetiflkin erkek dünyas›n›n içinde yer alma duygusu verir. Güçlü bir cinsiyetçilik ve
›rkç›l›k e¤ilimi gösterirler. Onlar için kad›ns› de¤erleri küçümser ve az›nl›k gruplar›n› afla¤› gruptan sayarlar. ‹lk tam zamanl› ifllerini bulmak için çok heveslidirler.
Onlar için erkeklerin yapt›¤› kol eme¤ine dayal› her ifl uygundur. Bu aç›dan lastik
de¤ifltirme, tu¤la örme ya da fabrikada çal›flma fark etmez. Bu tip ifller ‘kalem ittiriciler’ olarak adland›rd›klar› büro ifllerine göre ‘gerçek’ ifllerdir. Kol eme¤ini daima zihin eme¤ine üstün tutarlar. Okulda çok çal›flmak için harcanan zaman›n onlarca bir de¤eri yoktur. Ba¤›ms›zl›klar›ndan ve özgürlüklerinden fedakârl›k ederek
harcayacaklar› ve ceplerine daha az para girecek olan bir y›l›n daha onlar›n gözünde liyakat olarak bir de¤eri bulunmamaktad›r. (Haralambos ve Holborn, 1995:740).
E¤itim sistemi bu ö¤rencilerin kifliliklerini yönlendirmede ve ideal iflçiler yetifltirmekte baflar›s›z kal›yor görünmektedir. Bu ö¤renciler otoriteyi tamamen reddetmezler ama uslu ve itaatkâr da de¤ildirler. Ö¤renciler e¤itimle elde edilecek kiflisel baflar›ya, çok çal›flmaya ve bunun getirece¤i ödüllerin de¤erine inanmazlar. Bu
ö¤renciler yapacaklar› ifllere çok iyi haz›rlan›rlar. Bu haz›rl›k tam da okulun reddi
ile gelen erkeklere uygun beceri gerektirmeyen ya da yar›-beceri gerektiren kol
eme¤ine dayal› ifller içindir.
Atölye kültürüyle okul karfl›t› kültür aras›nda benzerlikler bulunmaktad›r. Her
ikisi de ›rkç› ve cinsiyetçidir. Otoriteye sayg› duymaz ve kol gücüne dayal› ifle de¤er verir. Hem atölye kültürü hem de okul karfl›t› kültür monotonluk ve bask› ile
mücadele eder. Otoriteye meydan okuma hiçbir zaman çok ileri gitmez. Her ikisinin de istedikleri biraz özgürlüktür. Atölye kültürünü benimseyenler fabrikada belli bir miktar ifl yapmak zorunda olduklar›n›, aksi takdirde iflten kovulma durumuyla karfl›laflt›klar›n›, okul karfl›t› kültürü benimseyenler ise e¤er isterse devletin kendilerinin okula dönmeye zorlayaca¤›n› bilir.
155
156
Sosyoloji-I
Willis’e göre e¤itim, yanl›fl s›n›f bilinci üreten toplumsallaflman›n baflar›l› bir
arac›s› de¤ildir. E¤itim, kapitalizmin istedi¤i türde ifl gücünü üretir ancak bu do¤rudan ya da bu amaca yönelik olarak gerçekleflmez. Çünkü okul karfl›t› kültürü benimseyen ö¤renciler nas›l davranacaklar› konusunda ikna edilmezler ya da kol gücüne dayal› ifllerde çal›flmaya zorlanmazlar. Bu ö¤renciler aktif olarak kendi alt
kültürlerini yarat›rlar ve gönüllü olarak bu tip ifllere yönelirler. Bu davran›fllar› ve
e¤ilimleri atölye kültürüne ba¤l› babalar›ndan, a¤abeylerinden ve yerel topluluktan ö¤renirler. Kendilerini yetiflkin erkek dünyas›yla iliflkilendirerek kendi tarzlar›nda okula tepki gösterirler çünkü okulda verilenlerin gelecekteki meslekleri ile
hiçbir ilgisi yoktur.
Okul karfl›t› kültür kapitalizme ne tümüyle yararl›d›r ne de tümüyle zarar verir.
Onlara göre kapitalist toplum liyakate dayanmaz. Büyük ölçüde yukar› do¤ru toplumsal hareketlilik yaflayabilmelerinin olas›l›k d›fl› oldu¤unu bilirler. Kendi yaflamlar›n› iyilefltirmek için kiflisel baflar› peflinde koflma stratejisinin s›n›rl›l›klar›n› anlarlar.
Çevrelerinde mevcut ifller ço¤unlukla çok az beceri gerektiren ifllerdir. Okulda
ise bu beceriler ö¤retilmez. Okulda harcanan uzun saatler karfl›l›¤›nda elde edilecek bir büro ifli ve az bir ücret art›fl› için çaba sarf etmenin bir anlam› olmayacakt›r. Kol gücüne dayal› eme¤in gücünü ve kendileri için refah getirece¤ine inan›rlar. Di¤er taraftan ‘kalem iticileri’ne duyduklar› antipati kendi s›n›rl› yaflam deneyimlerinden kaynaklan›r. Kapitalizmin kendilerini nas›l sömürdü¤üne dair bütün
olarak bir anlay›fllar› yoktur. Di¤er taraftan cinsiyetçi ve ›rkç› tutumlar› iflçi s›n›f›
aras›ndaki bölünmeyi art›rd›¤›ndan daha kolay kontrol edilebilir durumda olduklar›n›n fark›nda de¤ildirler. (Haralambos ve Holborn, 1995: 741-744)
Etkileflimci Bak›fl Aç›s›
Etkileflimci yaklafl›m di¤er yaklafl›mlar gibi insan davran›fllar›n›n bireyin kontrolü
d›fl›ndaki güçler taraf›ndan yönlendirildi¤ini ve belirlendi¤ini kabul etmezler (Haralambos ve Holborn, 1995: 761-763). ‹nsan davran›fllar›n› aç›klayabilmek için insanlar›n öznel durumlar›n›n ve d›fl uyar›c›lara yükledikleri anlamlar›n dikkate
al›nmas› gerekti¤ini savunurlar. Bu bak›fl aç›s›ndan e¤itim inceleyebilmek için baz› kavramlara odaklanmak gerekmektedir. Söz konusu kavramlardan ilki benlik
kavram›d›r.
Benlik kavram› di¤er kiflilerle etkileflim sonucu üretilir. Bir ö¤rencinin benlik
kavram› di¤er ö¤rencilerle ve ö¤retmenleriyle olan etkileflimiyle flekillenir. Örne¤in, sesinin güzel oldu¤una inanan ö¤renciler, çevresindekiler uzaklaflsa da kendilerini, bulduklar› her f›rsatta flark› söylemek zorunda hissedeceklerdir. Akademik
yeterlilik söz konusu oldu¤unda da ayn› durum geçerli olacakt›r.
Etkileflimcilerin kulland›¤› ikinci önemli kavram toplumsal rollerdir. Okulda
ö¤rencilerin ve ö¤retmenlerin toplumsal rolleri aç›k ve net olmakla birlikte, etkileflimcilere göre bu roller sabit ve de¤iflmez de¤ildir. Ö¤retmenler ideal bir ö¤retmenin ya da ö¤renci rolünün nas›l olmas› gerekti¤i konusunda fikir ayr›l›¤› yaflayabilirler. Benzer durum ö¤renciler için de geçerlidir. Onlar da ideal ö¤retmen ve ö¤renci rolünün nas›l olmas› gerekti¤i konusunda anlaflmazl›¤a düflebilirler. Daha da
önemlisi ö¤retmenlerinin kafas›ndaki ideal ö¤renci modeline göre yaflamay› imkâns›z bulabilirler. Bu durumda ö¤renciler, ö¤rencilik rolünün yeniden düzenlendi¤i alt kültürler oluflturabilirler. Ö¤retmenler taraf›ndan cezaland›r›lan davran›fllar
arkadafllar› taraf›ndan ödüllendirilebilir.
Etkileflimciler taraf›ndan kullan›lan di¤er bir kavram tiplefltirmedir. Ö¤retmenlerin ö¤rencilerinin davran›fllar›n› anlamak için kulland›klar› bir yoldur. Hargreaves,
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
Hester ve Mellor’un çal›flmas›nda ö¤retmenlerin okulun ilk y›l›nda ö¤rencilerini tan›mak için gelifltirdikleri tiplefltirme stratejisini incelemifltir. Tiplefltirmenin 3 aflamas› bulunmaktad›r. Birinci aflamada ö¤retmenler ö¤rencilerini tan›yabilmek için çeflitli ölçütler kullan›rlar. Bu ölçütler 1. Ö¤rencilerin görünüflleri, 2. Disipline ne derece uyduklar›, 3. Çal›flma hevesi ve yetene¤i, 4. Hofllan›labilir olup olmamalar›, 5. Di¤er çocuklarla olan iliflkileri, 6. Kiflilikleri, 7. Sapk›n davran›fllarda bulunup bulunmad›klar›. Spekülasyon aflamas› denilen bu aflamada ö¤retmenler her ö¤rencinin
nas›l biri oldu¤una dair söz konusu ölçütlere göre hipotezler olufltururlar.
‹kinci aflama her ö¤renci için oluflturulan hipotezlerin s›nanmas›d›r. Ö¤rencilerin davran›fllar› söz konusu hipotezleri do¤rulamak ya da çürütmek için kullan›l›r.
Her iki durumda da ö¤retmenler daha güvenli biçimde yarg›da bulunmaya bafllar.
Son aflama dura¤anl›k aflamas›d›r. Ö¤retmen art›k ö¤rencisini tan›d›¤›n› düflünür.
Ö¤rencinin davran›fllar› art›k ö¤retmeni flafl›rtmaz. Her ö¤rencinin davran›fl› yerlefltirildi¤i tip aç›s›ndan de¤erlendirilir. Sapk›n olarak tiplefltirilen baz› ö¤rencilerin art›k davran›fllar›n›n olumlu bir aç›dan de¤erlendirilmesi imkâns›zlafl›r.
Tiplefltirmenin toplumsal s›n›fla yak›n iliflkisi bulunmaktad›r. Örne¤in R.C.Rist
anaokulunda yapt›¤› araflt›rmada ö¤retmenlerin ö¤rencileri s›n›ftaki kabiliyetlerine
göre de¤il, kendi orta-s›n›f standartlar›na göre de¤erlendirdiklerini bulmufltur. Howard Becker ise ö¤retmenlerin ideal ö¤renci tipini kendi ideal ifl, iliflki ve görünüm
anlay›fl›na göre belirlediklerini ve bu durumda iflçi s›n›f›ndan olmayan ö¤rencilerin ideal ö¤renci tipine daha yak›n olarak de¤erlendirildiklerini, iflçi s›n›f›ndan olan
ö¤rencilerin davran›fllar›n›n ise ilgi ve motivasyon yoksunu, k›s›tlanamayan ve
kontrol etmesi güç olarak tiplefltirdiklerini belirtmektedir. Ö¤retmenlerin baz› ö¤rencileri bu flekilde de¤erlendirmeleri kendileri için bu ö¤rencilerle kurulan iliflkide sorun yaratmaktad›r.
Tiplefltirmenin ö¤rencinin geliflimi üzerinde de olumsuz etkisi bulunmaktad›r.
V. Cicourel ve J. I. Kituse, ö¤rencilerin yüksek e¤itime haz›rl›k amac›yla oluflturulan derslere kimlerin devam edece¤ine karar veren dan›flmanlar›n tiplefltirme nedeniyle baz› ö¤rencilerin akademik geliflimleri üzerinde de olumsuz etkisi oldu¤unu göstermifltir. Dan›flmanlar haz›rl›k derslerine seçimde ö¤rencilerin notlar›n› ve
zekâ testlerini kulland›klar›n› söylemekle birlikte Cicourel ve Kituse yap›lan ölçmelerle ö¤rencilerin s›n›fland›r›lmas› aras›nda derin bir uçurum bulundu¤unu söylemektedir. Örne¤in ayn› notlara sahip olan ö¤rencilerden orta ve üst s›n›ftan gelen ö¤rencilerin alt s›n›fa göre daha fazla ‘do¤al üniversite’ e¤ilimi oldu¤unu söyleyerek onlar› üst seviye haz›rl›k kurslar›na almaktad›r. Dan›flmanlar›n ö¤rencileri
s›n›fland›r›rken etkili olan faktörler ö¤rencinin görünüflü, davran›fllar›, ailesinin durumu, ciddiyeti ve karakteridir. Bu özellikler ö¤rencilerin yaln›zca notlar› üzerinde
etkili olmakla kalmamakta, ayn› zamanda e¤itim kariyerleri üzerinde de etki yaratmaktad›r. Bu nedenle e¤itimde eflit yetene¤e eflit f›rsat ideali kullan›lmamaktad›r.
Dan›flmanlar›n ‘ba¤lant› sorunlar›’ olarak adland›rd›klar› noktada ö¤rencilerin saç
stilleri, giyimleri, konuflma tarzlar› ve yürüyüflleri etkili olmaktad›r. Ba¤lant› sorunlar› do¤rudan ait olunan toplumsal s›n›fla iliflkili olup, ba¤lant› kurman›n sorun
olarak nitelendirildi¤i ö¤renciler genellikle alt s›n›ftan olan ö¤rencilerdir.
Ö¤retmenleri ö¤rencilerle olan iliflkisinde tiplefltirmenin yan› s›ra ‘kendini do¤rulayan kehanet’ ve etiketleme de etkili olmaktad›r (Haralambos ve Holboren,
1995: 763-764). Kendini do¤rulayan kehanet, ö¤retmenlerin ö¤rencilerin davran›fllar›na göre zeki ya da aptal olarak kehanette bulunmalar› ya da tahminde bulunmalar›ndan sonra, ö¤rencilerin benlik kavramlaflt›rmas›n›n söz konusu tahmin
do¤rultusunda flekillenmesiyle davran›fllar›n›n ö¤retmenlerin beklentileri do¤rultu-
157
Tiplefltirme, ö¤retmenlerin
ö¤rencilerinin davran›fllar›n›
anlamak için kulland›klar›
bir yöntem olarak
tan›mlanmaktad›r.
158
Sosyoloji-I
sunda geliflmesidir. Di¤er bir deyiflle beklentinin karfl› tarafa yans›t›lmas› ve karfl›
taraf›n bu beklentiyi kendisiyle özdefllefltirerek davran›fllar›n› söz konusu beklentiyi do¤ru k›lacak flekilde hareket etmesidir. Di¤er taraftan etiketleme de kendini
do¤rulayan kehanetle yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Etiketleme ö¤retmenlerin birey olarak ö¤rencilere verdi¤i tepkiyi, dolay›s›yla ö¤rencinin e¤itim kariyerini etkilemektedir. Ancak bu durum tüm ö¤rencilerin kendilerine yap›flt›r›lan etiket do¤rultusunda yaflayacaklar› anlam›na gelmez.
SONUÇ
Aile, e¤itim ve toplum iliflkisini, toplumsal, politik, ekonomik ve kültürel yönleriyle ele alan çal›flmalar bu konuda farkl› bak›fl aç›lar› sunmaktad›r. Temel olarak
ifllevselci, Marxist, feminist ve etkileflimci yaklafl›mlar›n bak›fl aç›lar›ndan her iki
kurumun toplum ya da bireyle olan iliflkisi ele al›nm›flt›r. Bak›fl aç›lar›na göre, aile ve e¤itim kurumunun toplumun bütünlü¤ü bak›m›ndan olumlu ifllevleri, var
olan toplumsal eflitsizlikleri yeniden üretmesi ve bireyin benlik oluflumundaki etkisi tart›fl›lm›flt›r.
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
Özet
N
A M A Ç
1
Klasik aile sosyolojisi gelene¤ini aç›klayabilmek.
1960’l› y›llar›n ikinci yar›s›na kadar yayg›n olarak
kabul gören klasik aile sosyolojisi gelene¤i, çal›flmalar›n› ailenin evrenselli¤i, ailenin ifllevselli¤i
ve ailenin sanayileflme iliflkisi olmak üzere üç temel alanda yürütmüfltür. Murdock 250 toplum
üzerinde yapt›¤› çal›flmalar› sonucunda ailenin
her toplumda görüldü¤ünü ve bu nedenle evrensel oldu¤unu ileri sürmüfltür. Murdock aileyi,
cinsel iliflkinin toplumsal olarak onay gördü¤ü,
yetiflkin bir erkek ve bir kad›ndan oluflan, bir veya daha fazla çocu¤un bulundu¤u çekirdek aile
olarak tan›mlam›fl ve ailenin özelliklerinin ortak
yerleflim, ekonomik iflbirli¤i (iflbölümü) ve yeniden üretim oldu¤unu belirtmifltir. Ayr›ca ailenin
ifllevlerini, yeni nesillerin üretilmesi, ekonomik
iflbirli¤i (iflbölümü) ve e¤itim ifllevi olarak s›ralam›flt›r. Parsons ise modern Amerikan toplumu ailelerini inceledi¤i çal›flmas›nda ailenin iki ana ve
indirgenemez ifllevi oldu¤unu belirtmifl ve bu ifllevlerin bütün toplumdaki aileler için geçerli oldu¤unu ileri sürmüfltür. Ailenin bu ifllevleri, çocuklar›n birincil toplumsallaflmas› ve yetiflkin kifliliklerin istikrar›n›n sa¤lanmas›d›r. Parsons’a göre, yal›t›lm›fl çekirdek aile, modern sanayi toplumunun tipik aile biçimidir. Art›k genifl akrabal›k
iliflkilerinin bir parças› olmayan bu yal›t›lm›fl aile
biçiminde akrabalarla iliflkiler zorunlu de¤il, iste¤e ba¤l› olarak sürmektedir. Yal›t›lm›fl çekirdek
aile, toplumsal evrim sürecinde ortaya ç›km›flt›r.
Bu süreçte, sanayileflme ile birlikte toplumlarda
yap›sal bir farkl›laflma görülmüfl, uzmanlaflma ve
teknolojinin geliflimi sonucunda oluflan yeni örgütlenmeler, ailenin baz› ifllevlerini yerine getirebilir hale gelmifltir. Okul, hastane, güvenlik güçleri, çocuk bak›m evleri, haz›r giyim, haz›r yemek gibi yeni oluflumlar ailenin ifllevlerini devralm›fl, böylece ailenin sorumluluklar› azalm›flt›r.
Parsons’a göre bu anlamda aile, ekonomik üretim birimi olmaktan ç›km›flt›r.
N
A M A Ç
2
159
Aileye yönelik elefltirel kuramlar› özetleyebilmek.
F. Engels’in 1884 y›l›nda yay›nlanan “Ailenin, Özel
Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” adl› çal›flmas›nda, ailenin kökeni ve zaman içindeki evrimini
araflt›rm›fl ve tek eflli çekirdek ailenin, özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflti¤ini ileri sürmüfltür. Tek eflli çekirdek aile, özellikle üretim
araçlar›n›n özel mülkiyeti ve devletin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflmifl ve devlet, özel mülkiyetin korunmas› için yasalar›n kurumsallaflt›r›lmas›nda tek eflli evlilik kurallar›n› yürürlü¤e koymufltur. Bu evlilik biçimi ve aile, erkeklerin sahip
oldu¤u özel mülkiyetin aktar›lmas› sürecinde, mirasç›lar›n meflruiyetinin kesinli¤inin sa¤lanmas›
için gelifltirilmifltir. E. Zaretsky, ailedeki geliflmeleri Marxist bak›fl aç›s›yla çözümlemifltir. Zaretsky’e göre, modern kapitalist toplumlarda aile,
ekonomiden ayr› olan özel bir yaflam yan›lsamas› yaratmaktad›r. 18. yüzy›l öncesinde aile, toplumda üretimin temel birimi olarak yer al›rken
endüstrileflme sürecinde fabrika üretiminin geliflimiyle ifl ve aile yaflam› birbirinden ayr›lm›flt›r. Bu
anlamda aile, üretimin yap›lmad›¤› varsay›lan özel
yaflamla özdefllefltirilmifltir. Hâlbuki Zaretsky’e göre aile, kapitalist ekonomiye en önemli deste¤i
oluflturmakta ve kapitalist sistem, ev kad›nlar›n›n
ev içi eme¤ine dayanmaktad›r. Aileye yönelik
elefltirel bir bak›fl aç›s› gelifltiren en önemli ve etkili kuramlardan biri de feminist kuramd›r. Feminist kuram, aile yaflam›n›n kad›n üzerindeki olumsuz etkilerini de¤erlendirmifl ve aile çal›flmalar›nda ev iflleri, aile içi fliddet gibi konular› sosyolojinin gündemine getirmifltir. Feministler, ailede erkek egemenli¤ini, üstünlü¤ünü ve aile yaflam›n›n
eflitlikçi oldu¤u görüflünü sorgulayarak ailede kad›n›n ev içi eme¤inin topluma ekonomik katk›s›n› gündeme getirmifllerdir. Ailenin güç iliflkileri
içeren bir kurum oldu¤unu göstermifl ve aile yaflam›n›n iflbirli¤i, ortak ç›karlar, sevgiye dayal›
imaj›n› sorgulam›fllard›r. Cinsiyete dayal› iflbölümü eflitsizlikleri üzerine kurulan erkek egemen/
ataerkil aile biçiminde, erke¤in aile reisili¤i ve
otoritesi, aile ücretine dayal› kad›n›n ba¤›ml›l›¤›
ve aile içi fliddet, aile ideolojisi taraf›ndan meflrulaflt›r›lmakta ve ayn› zamanda aile içi güç iliflkilerinin temelini oluflturmaktad›r.
160
N
A M A Ç
3
Sosyoloji-I
Aile-içi fliddeti ve çeflitlerini tan›mlayabilmek.
Aile içi fliddet, “ayn› çat› alt›nda yaflayan aile bireylerinden birinin, di¤er aile bireyine karfl›, tehdit, afla¤›lama, sözlü ya da fiziksel sald›r› yoluyla
aile bireyinin fiziksel, cinsel ve psikolojik bütünlü¤üne zarar verebilecek her türlü davran›fl” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu tan›ma göre “kanunda
bahsedilen aile kavram›, ayn› çat› alt›nda oturmak kayd› ile efller (kar›-koca), çocuklar, kay›nvalide, kay›npeder, görümce, gelin, elti, amca,
day›, hala, teyze, eniflte vs.’yi” kapsamaktad›r
(Ekflio¤lu, 2002). Aile içinde uygulanan fliddetin
çeflitleri flu flekilde ifade edilmektedir. Fiziksel
fliddet; tokat atmak, dövmek, vurmak, itmek, özel
eflyalara, ev/ifl eflyalar›na zarar vermek ve benzeri davran›fllar› içermektedir. Sözel fliddet; afla¤›lay›c› sözler söylemek, zaaflar› ile alay etmek, küçük düflürmek, hakaret etmek, yüksek sesle ba¤›rmak, efli (kad›n›) çeliflki içinde b›rakmak, eflin
(kad›n›n) öz güvenini yitirmesini sa¤lamak ve
benzerleri olarak tan›mlanmaktad›r. Ekonomik
fliddet ise evin masraflar›n› karfl›lamamak, aile
bireylerine gerekli olan harçl›¤› vermemek, eflin
(özellikle) kad›n›n çal›flmas›na izin vermemek,
çal›flan eflin (kad›n›n) elinden paras›n› almak, paran›n ve mal/mülkün kontrolünü elinde bulundurmak ve benzeri davran›fllar olarak yer almaktad›r. Ayr›ca cinsel fliddet; eflin (özellikle kad›n›n) istemedi¤i cinsel iliflkiye zorlamak, tecavüz
etmek, eflin kabul edemeyece¤i flekilde, cinsel
içerikli imalar yapmak ve benzerlerini kapsamaktad›r. Psikolojik fliddet; eflin (kad›n›n) görüfl ve
düflüncelerini aç›klamas›n› engellemek, zaaflar›
ile alay etmek, duygusal sömürü yapmak, eflin
(kad›n›n) kendisine olan güvenini, sayg›s›n› yitirmesini sa¤lamak, eflin (kad›n›n) hareket özgürlü¤ünü k›s›tlamak, ailesiyle veya arkadafllar› ile görüflmesine izin vermemek ve benzeri davran›fllar› içermektedir. Sosyal fliddet ise efli (kad›n›) baflkalar› önünde sürekli küçük düflürmek, zaaflar›
ile alay etmek, eflin (kad›n›n) davran›fllar›n› kontrol etmek, baflkalar›n›n önünde devaml› elefltirmek, evden ç›kmas›na izin vermemek; sosyal iliflkilerini k›s›tlayarak yaln›z/desteksiz b›rakmak,
afl›r› kontrol etmek, kat› kurallar ve s›n›rlar koyarak bask› kurmak ve benzerleri olarak tan›mlanmaktad›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
E¤itimin toplumsal eflitsizliklerle iliflkisini aç›klayabilmek.
E¤itim sisteminde yaflanan eflitsizlikler, cinsiyet,
etnik grup ve s›n›f eflitsizlikleri gibi toplumdaki
di¤er eflitsizliklerle birlikte görülmektedir. Ailede
bafllayan kad›n ve erkek cinsiyet rollerinin ö¤renilmesi, okulda al›nan e¤itimle devam etmektedir. Okulda ö¤retmenlerin beklentileri ve okul ritüelleri, toplumsal cinsiyet eflitsizli¤ini destekleyen gizli bir müfredat›n bulundu¤unu göstermektedir. Öykü ve metinlerdeki toplumsal cinsiyet
görüntüleri, k›zlar› edilgen ve ba¤›ml›, erkekleri
etken ve ba¤›ms›z olarak anlatmaktad›r. Orta e¤itimde k›zlar da erkekler kadar baflar›l›yken, liseye geçiflte erkeklerin say›s› daha fazla olmakta,
k›zlar ise okulu b›rakmaktad›r. Toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri yüksek e¤itimde ve çal›flma yaflam›nda meslek seçiminde gizli biçimde sürmektedir: Kad›nlar›n hemflirelik, ö¤retmenlik gibi
meslekleri, erkeklerin ise daha çok fen ve matematik alanlar›nda meslekler seçmeleri gibi. Ayr›ca, az›nl›k gruplar› ve renkli ›rktan olanlarla, iflçi
s›n›f› kökenlilerin zorunlu e¤itim sürecinde baflar› oranlar› di¤erlerine göre daha düflüktür. Toplumsal eflitsizliklerin e¤itimde de devam›n› sa¤layan bir baflka etken de zekâ düzeyidir. Zekâ testleri ço¤unlukla kavramsal ve hesaplama kaynakl› sorulardan oluflmaktad›r. Oysaki kavramsal sorular kültürel kodlar› da içermektedir. Bat› toplumunun kültürel kodlar›, az›nl›k gruplar›na anlam
ifade etmeyebilmektedir. Çocuklar›n baflar› düzeylerinde testle ölçülebilen zekân›n yan› s›ra
duygusal zekâ, entelektüel kapasitesini kullanmas›na da imkân sa¤lamaktad›r. Zekâ düzeyleri
yüksek olmakla birlikte insanlar, özel yaflamlar›nda son derece baflar›s›z olabilirler. Duygusal
zekâ ise büyük ölçüde ö¤renilen zekâd›r.
E¤itime iliflkin yaklafl›mlar› özetleyebilmek.
‹fllevselci yaklafl›m, e¤itim kurumunun toplumun
bütünü için olumlu katk›s›n› incelemektedir.
Durkheim, e¤itimin toplumu bir arada tutacak
‘gerekli benzerlikler’in yarat›lmas›ndaki rolü üzerinde durmaktad›r. Parsons, 1950’lerde geliflmifl
kapitalist toplumlarda formal e¤itimin ifllevini incelemifl ve okulun ailedeki birincil toplumsallaflmadan sonra çocuklar› toplumdaki yetiflkin rollerine haz›rlamak aç›s›ndan önemli bir iflleve sa-
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
hip oldu¤unu belirtmifltir. E¤itim sistemini do¤rudan toplumsal tabakalaflmayla iliflkili olarak
aç›klamaya çal›flan Davis ve Moore ise e¤itim sisteminin, bireyleri kapasitelerine göre farkl› statülerde konumland›rman›n bir arac› oldu¤unu ileri
sürmüfltür. Dewey ve Illich, e¤itim kurumunun
toplumun bütünü aç›s›ndan yarar›n› tart›flan ifllevselci yaklafl›m içinde yer almamas›na ra¤men
e¤itimin birey aç›s›ndan yarar›n› de¤erlendiren
çal›flmalar yapm›fllard›r. Dewey, fiziksel, duygusal ve manevi yetenekleri gelifltiren e¤itim sürecinde insanlar›n karfl›laflacaklar› sorunlar› çözebilmek için gerekli yetenekleri, tutumlar› ve al›flkanl›klar› kazanmas› ve elefltirel bak›fl aç›s› gelifltirebilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Illich ‘okulsuzlaflt›r›lm›fl toplum’ yaklafl›m›yla, okulda verilen e¤itimin birey aç›s›ndan olumsuz yönlerini
incelemifl ve okulda verilen e¤itimin nas›l olmas› gerekti¤i konusunda çal›flm›flt›r. Çat›flmac› bak›fl aç›s›, e¤itimin ça¤dafl toplumlarda baz› insanlara di¤erlerinden daha fazla yarar sa¤lad›¤›n›
tart›flmaktad›r. Samuel Bowles ve Herbet Gintis,
kapitalist toplumlarda e¤itimin temel rolünün iflgücünün yeniden üretilmesi oldu¤unu ve kapitalist sistemin ihtiyaç duydu¤u emek gücünü e¤itim sistemindeki ‘gizli müfredat’ arac›l›¤›yla sa¤lad›¤›n› ileri sürmüfllerdir. E¤itimi Marxist bak›fl
aç›s›yla ele alan Henry Giroux, iflçi s›n›f›ndan
olan ö¤rencilerin kendi e¤itimlerini flekillendirmede aktif bir rol ald›klar›n› ve okullaflmaya tepki olarak kendi kültürlerini oluflturduklar›n› ifade
etmifltir. Paul Willis ise e¤itim sistemini neoMarksist bak›fl aç›s›ndan incelemifltir. E¤itim sisteminin, iflgücünü haz›rlad›¤›n› ancak bu süreç
içerisinde baflar›l› bir toplumsallaflma arac›s› olmad›¤›n› belirterek gerçekte, e¤itimin ö¤renciler
üzerinde öngörülemeyen sonuçlar›n›n oluflabildi¤ini ve bu sonuçlar tamamen kapitalizmin ç›karlar› do¤rultusunda olmayabilece¤ini belirtmifltir. Etkileflimci yaklafl›m insan davran›fllar›n› aç›klayabilmek için insanlar›n öznel durumlar›n›n ve
d›fl uyar›c›lara yükledikleri anlamlar›n dikkate
al›nmas› gerekti¤ini savunmaktad›r. Bu bak›fl aç›s›ndan e¤itimi benlik, toplumsal roller, tiplefltirme ve etiketleme kavramlar›n› kullanarak incelemifltir.
161
162
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi Parsons’a göre ailenin ifllevlerinden biridir?
a. Yetiflkinlerin para kazanmas›.
b. Çocuklar›n birincil toplumsallaflmas›.
c. Yetiflkinlerin bir iflte çal›flmas›.
d. Çocuklar›n oyun arkadafl› edinmesi.
e. Çocuklar›n evde ders çal›flmas›.
2. “Efli (kad›n›) baflkalar› önünde sürekli küçük düflürmek”, aile içinde uygulanan fliddet çeflitlerinden
hangisidir?
a. Ekonomik fliddet
b. Sözel fliddet
c. Fiziksel fliddet
d. Cinsel fliddet
e. Sosyal fliddet
3. Ö¤retmenlerin ö¤rencilerin davran›fllar› konusunda
tahminde bulunmalar› ve ö¤rencilerin benlik kavramlaflt›rmas›yla ö¤retmenlerin tahminlerin do¤rulayacak
flekilde davranmalar›n› anlatan terim afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Kendini do¤rulayan kehanet
b. Kültür çat›flmas›
c. Benlik kavramlaflt›rmas›
d. Gizli müfredat
e. Paylafl›lan de¤erler
4. Anne, baba ve çocuklardan oluflan aile yap›s› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. K›rsal aile
b. Genifl aile
c. Çekirdek aile
d. Kentli aile
e. Göçmen aile
5. ‘Kalem ittiriciler’, afla¤›daki gruplardan hangisini tan›mlar?
a. Kol gücüyle çal›flanlar›
b. Zihin eme¤i kullananlar›
c. Okul-karfl›t› kültürü benimseyen ö¤rencileri
d. Atölye kültürünü benimseyenleri
e. ‹flçi s›n›f› kökenli ö¤renciler
6. Genifl aileden çekirdek aile yap›s›na dönüflümün,
dört aflamal› bir süreç sonras›nda gerçekleflti¤ini ileri
süren kuramc›lar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bowles ve Gintis
b. Murdock ve Parsons
c. Leach ve Zaretsky
d. Davis ve Moore
e. Young ve Wilmott
7. Çat›flmac› yaklafl›ma göre kapitalist toplumlarda e¤itimin temel rolü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Toplumda paylafl›lan de¤erleri aktarmak
b. Ba¤›ms›z kiflilik gelifltirmek
c. ‹flgücünü yeniden üretmek
d. Demokrasiye hizmet etmek
e. Toplumsal dayan›flmay› art›rmak
8. ‘Ö¤renme A¤›’ oluflturma düflüncesi afla¤›daki sosyal bilimcilerden hangisine aittir?
a. Durkheim
b. Parsons
c. Illich
d. Bowles ve Gintis
e. Dewey
9. “Eflin (özellikle) kad›n›n çal›flmas›na izin vermemek”,
aile içinde uygulanan fliddet çeflitlerinden hangisidir?
a. Cinsel fliddet
b. Sosyal fliddet
c. Fiziksel fliddet
d. Ekonomik fliddet
e. Sözel fliddet
10. E¤itim sistemini do¤rudan toplumsal tabakalaflma
ile ba¤lant›land›ran sosyal bilimciler afla¤›dakilerden
hangileridir?
a. Davis ve Moore
b. Bowles ve Gintis
c. Parsons ve Durkheim
d. Illich ve Dewey
e. Davis ve Bowles
6. Ünite - Aile, E¤itim ve Toplum
163
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b
2. e
3. a
4. c
5. b
6. e
7. c
8. c
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Aile Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile-içi fiiddet” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etkileflimci Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Aile Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flmac› Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Aile Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flmac› Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile-içi fiiddet” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Surat asmak ve alay etmek gibi davran›fllar, aile üyeleri
aras›nda, özellikle kar›-koca aras›nda kurulmas› gereken
iletiflimin engellenerek bireyleri cezaland›rma amac› tafl›d›¤› için psikolojik fliddet olarak kabul edilmektedir.
S›ra Sizde 2
‹fllevselci bak›fl aç›s›n›n en önemli temsilcilerinden olan
Parsons’a göre e¤itimin bilgi aktar›m›, beceri kazand›rma, statü kazand›rma, kültürün aktar›lmas›, sorgulama,
yarat›c›l›k ve yeniliklere aç›k olma gibi aç›k ifllevleri bulunmaktad›r. Bunun yan› s›ra e¤itim gizli ifllevlere de
sahiptir. E¤itimin, gençlerin emek piyasas›na kat›l›m›n›
geciktirmesi gizli ifllevlere örnek verilebilir.
S›ra Sizde 3
‹fllevselci bak›fl aç›s›na göre okul, toplumu bütünlefltiren kültürel norm ve de¤erler ö¤retirken çat›flmac› bak›fl aç›s›, okulda ö¤renilen toplumun bu de¤erlerin ve
normlar›n, egemen s›n›f›n toplumdaki konumunu meflrulaflt›rd›¤›n› ileri sürmektedir. ‹fllevselci yaklafl›m aç›s›,
okullar›n, ekonominin gereksinim duydu¤u vas›fl› iflgücünü haz›rlad›¤›n› belirtmektedir. Çat›flmac› kuram ise
okullar›, egemen s›n›flar›n ç›karlar› do¤rultusunda iflgü-
cünü uysallaflt›ran bir araç olarak görmektedir. E¤itim
sisteminin, bireysel yetenekleri, s›k› çal›flmay›, sabr›
esas alan, herkese eflit baflar› flans› veren adil bir sistem
olarak tan›mlayan ifllevselci bak›fl aç›s›n›n aksine e¤itim
sistemi çat›flmac› bak›fl aç›s› taraf›ndan üst s›n›flara hizmet eden, adalet ve eflitlikten uzak bir sistem olarak tan›mlanmaktad›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Barrett, Michele (1980). Women’s Oppression Today.
London: Verso.
Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü (2008)
“Kad›na
Yönelik
fiiddet
Araflt›rmas›”
http://www.ksgm.gov.tr
B‹A Haber Merkezi (2008) “Prof. Dr. Öktem: Çocu¤a
Yönelik fiiddet Önlenebilir ve Ortadan Kald›r›labilir”, Ankara: B‹A Haber Merkezi, 4 Nisan 2008.
http://bianet.org/bianet/cocuk/106126-prof-dr-oktem-cocuga-yonelik-siddet-onlenebilir-ve-ortadankaldirilabilir
Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner,
D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji,
Yay›na Haz›rlayan B. Özçelik, Çeviri Editörü, K. ‹nal,
Ankara: Siyasal Yay›nevi.
Dedeo¤lu, Saniye (2000) “Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Aç›s›ndan Türkiye’de Aile ve Kad›n Eme¤i, Toplum
ve Bilim, Güz Say› 86, Ankara: Birikim Yay›nc›l›k s.
139-170.
Duben, Alan (2002). Kent, Aile, Tarih. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ecevit, Y›ld›z (2011). “Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine
Bafllang›ç”, Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi
Yay›nlar›, s.2-30.
Ecevit, Y›ld›z (1991). “Aile, Kad›n ve Devlet ‹liflkilerinin
De¤erlendirilmesinde Klasik ve Yeni Yaklafl›mlar”,
De¤iflen Dünyada Birey-Aile-Toplum Seminerleri, ‹stanbul Üniversitesi, Kad›n Sorunlar› Araflt›rma ve Uygulama Merkezi, ‹stanbul.
Ekflio¤lu, Seyhan (2002). Türk Medeni Kanunu - Ailede Yeni Düzen. ‹stanbul: Kad›n Adaylar› Destekleme ve E¤itme Derne¤i (KA.DER).
Giddens, Anthony (1998) Sosyoloji, Elefltirel Bir Girifl, Çev. M. R. Esengün ve ‹. Ö¤retir, ‹stanbul: Birey
Yay›nc›l›k.
164
Sosyoloji-I
Giddens, Anthony (2000) Sosyoloji, Yay›na Haz›rlayanlar H. Özel ve C. Güzel, Ankara: Ayraç Yay›nevi.
Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins.
Nichols, William C. (1986). “Understanding Family Violence: An Orientation for Family Therapists”, Contemporary Family Therapy, Vol. 8, No. 3, pp.
188-207.
Savran, Gülnur (1985) Feminizmler, Yap›t, Say› 9, fiubat/ Mart, s.5-25.
Timur, Serim (1972). Türkiye’de Aile Yap›s›. Ankara:
Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›.
Türkiye ‹statistik Kurumu (2006). Aile Yap›s› Araflt›rmas›. Ankara.
Uluslararas› Af Örgütü (2004). Türkiye, Aile içi fiiddete Karfl› Mücadelede Kad›nlar Raporu
http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files/turkiye_aile_ici_siddete_karsi_mucadelede_kadinlar.pdf
7
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Suça yönelik biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,
Merton’un yap›sal gerilim kuram›n› de¤erlendirebilecek,
Etiketleme kuram›n›n temel özelliklerini özetleyebilecek,
Sosyal kontrol kuram›n›n temel savlar›n› de¤erlendirebilecek,
Yeni Sol Gerçekçilik ve Sa¤ Gerçekçilik kuramlar›n› karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Suç
Sapk›n Davran›fl
Biyolojik Yaklafl›m
Psikolojik Yaklafl›m
Sosyolojik Yaklafl›m
Yap›sal Bask›/Gerilim Kuram›
•
•
•
•
•
Altkültür Yaklafl›m›
Etiketleme Kuram›
Marxist Suç Kuram›
Yeni Sol Gerçekçilik
Sa¤ Gerçekçilik
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Suç ve Toplum
• G‹R‹fi
• SUÇ SOSYOLOJ‹S‹N‹N TEMEL
KAVRAMLARI
• SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA
YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR
• SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA
‹L‹fiK‹N KURAMLAR
• SONUÇ
Suç ve Toplum
G‹R‹fi
Suç ile sapk›n davran›fl›n tüm biçimlerinin genetik olarak belirlendi¤ini gösteren
yaklafl›mlar biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlard›r. Sosyologlar ise uyum ve sapk›nl›¤›n farkl› toplumsal ba¤lamlarda, farkl› biçimlerde tan›mland›¤›n› ileri sürmektedir. Toplumdaki ekonomik ve güç eflitsizlikleri, farkl› birey gruplar›na hangi f›rsatlar›n aç›k oldu¤u ve hangi etkinliklerin suç olarak görülece¤i üzerinde güçlü bir etki göstermektedir. Suç eylemleri, t›pk› yasaya sayg›l› olanlar gibi ö¤renilmifl niteliktedir ve genel olarak yasalarla ayn› gereksinim ve de¤erlere yöneltilirler. Kuflkusuz suça ve sapk›n davran›fllar›n aç›klanmas›na iliflkin oldukça fazla say›da ve çeflitte psikolojik, biyolojik ve sosyolojik yaklafl›m ortaya at›lm›flt›r. Ancak burada biz
belli bafll› ve önemli buldu¤umuz temel yaklafl›mlar› analiz edece¤iz.
SUÇ SOSYOLOJ‹S‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI
Sapk›n Davran›fl
Sapk›n davran›fl nedir ve hangi davran›fllar› sapk›n olarak nitelendirebiliriz. Sapk›n
davran›fl›n ne oldu¤unu az çok hepimiz biliriz, daha do¤rusu bildi¤imizi san›r›z.
Temel olarak ço¤unlu¤un çizdi¤i s›n›rlar›n d›fl›nda kalan her davran›fl, sapk›n olarak de¤erlendirilir. Ama gerçekten sapk›n davran›fl, tan›mlanmas› kolay olan bir
kavram de¤ildir. Sosyolojinin bize ö¤retti¤i ilk ders, görünenin arkas›ndaki gerçekleri sorgulamakt›r. Dolay›s›yla sapk›n davran›fl da onu, kimin nas›l tan›mlad›¤›na
ba¤l› olarak de¤iflebilece¤i için kolayca tarif edebilece¤imiz bir davran›fl de¤ildir.
Ancak yine de Suç Sosyolojisi literatüründe, sapk›n davran›fl, yayg›n olarak
benimsenen normlar› çi¤neyen eylemleri anlatmak için kullan›lmaktad›r. Yani sapma; “toplumsal kurallar›n ihlal edilmesidir. Bir baflka tan›ma göre ise toplumsal
sapma, ço¤unlu¤un kararlar›n› etkileyen toplumsal kurallara uyumsuzlu¤u ifade
eder” (Bozkurt, 2006: 173). Gerçekte, sapk›n diye tan›mlanan davran›fl, dönemden
döneme ve yerden yere de¤ifliklik gösterir; Örne¤in bir kültürde “ola¤an” karfl›lanan bir davran›fl, baflka bir kültürde “sapk›n” davran›fl olarak de¤erlendirilebilir.
Örne¤in, eflcinsellik, bir toplumda “sapma” olarak de¤erlendirilirken bir baflka toplumda “normal” olarak de¤erlendirilebilir. Yine bir toplumda gençler aras›nda flört
“normal” olarak de¤erlendirilebilirken baflka bir toplumda “sapk›n” olarak de¤erlendirilebilir. Günümüzde yaflanan küresel kültürel dönüflümler, sapk›nl›k konusundaki ölçülerimizi de k›smen de¤ifltirmektedir. ‹nternet kullan›m›n›n ve sosyal
Sapk›n davran›fl, bir
topluluk veya toplumda,
önemli say›da insan
taraf›ndan kabul edilen
belirli kurallar kümesine
uyum göstermeme olarak
tan›mlanabilir.
168
Sosyoloji-I
paylafl›m a¤lar›n›n ‹nternet üzerinden kullan›m›yla birlikte, insanlar farkl›l›klar› tan›maya ve farkl›l›klara karfl› umursamazl›k ve hoflgörü gelifltirebilmektedir.
Ancak burada belirtmek gerekir ki sapk›nl›k kavram› yaln›zca bir yasay› çi¤neyen davran›fl› anlatan suç kavram›ndan daha kapsaml› ve genifl bir kavramd›r.
Sapk›n davran›fl› inceleyen sosyologlar neden kimi davran›fllar›n yayg›n olarak
sapk›n diye görüldü¤ünü ve bu sapk›nl›k kavray›fllar›n›n toplum içindeki insanlara farkl› farkl› uyguland›¤›n› anlamaya çal›fl›rlar. Bu yüzden sapk›nl›¤›n incelenmesi, dikkatimizi hem toplumsal iktidara hem de toplumsal s›n›f›n etkilerine -zengin
ve yoksul aras›ndaki eflitsizliklere- çekmektedir. Hiçbir toplum kurallara uyanlar ve
uymayanlar olarak ikiye bölünemez (Giddens, 2000: 183). Ço¤umuz kimi durumlarda genel kabul gören davran›fl kurallar›n› çi¤neriz. Örne¤in etrafta kimse yokken iflyerinde k⤛t veya kalem gibi ufak tefek fleyleri kendi kullan›m›m›z için çalabiliriz.
Daha da önemlisi, toplumsal kurallar ve normlara uyum ya da sapk›nl›k göstermeye bafllad›¤›m›zda, kafam›zda hep, kimin kurallar› sorusu bulunur. Dolay›s›yla
toplumsal kurallar söz konusu oldu¤unda bu kurallar› kimin koydu¤u meselesi de
gündeme gelmektedir.
Son olarak toplumsal sapma, olumlu ve olumsuz olarak gerçekleflebilir. Olumlu sapma, “ideal davran›fl örüntüleri yönünde bir sapmad›r.” Toplumun önderleri
say›labilecek baz› erdemli insanlar, d›fllanmak ve bedel ödemek pahas›na, toplumda egemen olan normlara ters düflmektedir (Bozkurt, 2006: 175). Örne¤in, Amerika’da 1950’li y›llarda hakim olan siyah-beyaz ›rk ayr›m›na karfl› geldi¤i için binlerce insan›n d›fllanmas›, hapishanelere at›lmas› veya bedel ödemek zorunda kalmas›, olumlu toplumsal sapma olarak de¤erlendirilebilir. Ya da kad›nlar›n afla¤› görüldü¤ü bir toplumda, kad›n haklar›n› savundu¤u için idam edilen bir kifli, olumlu
bir toplumsal sapma örne¤idir. Di¤er yandan olumsuz sapma ise “toplumda
onaylanmayan, afla¤› ve yetersiz davran›fl örüntüleri yönündeki sapmad›r” (Bozkurt, 2006: 176). Bu durumda kifliler, var olan mevcut toplumsal de¤erleri ve standartlar› bilerek veya bilmeyerek ihlal etmektedirler. Bu durumda normal davran›fl
biçimlerinden sapan davran›fllar gösteren suçlular›n ve fiziki veya psikolojik yetersizleri ve sorunlar› olan insanlar›n davran›fllar›, olumsuz sapmaya örnektir.
Suç
Sosyolojik bak›fl aç›s›na
göre, suç, bir toplumda
toplumsal normlar› ihlal
eden ço¤unlukçu de¤erlere
ayk›r› biçimde tezahür eden
ve yasal olarak yapt›r›m›
olan davran›fl biçimidir.
Resmi olarak ceza yasalar›nda yer alan ve toplumsal normlar taraf›ndan tan›mlanan özel sapma davran›fl› suç olarak aç›klanmaktad›r (Gartner, 1998: 411). Baflka
bir deyiflle suç, genel olarak bir sapma davran›fl› olmakla birlikte, yaz›l› hukuk taraf›ndan da yasaklanm›fl ve karfl›l›¤›nda yapt›r›m öngörülen eylemlerdir. Buna göre hukuki manada suç, kanun koyucu taraf›ndan cezaland›r›lmas› öngörülen fillerdir. Günümüz toplumlar›nda yasalar, hükümetler taraf›ndan vatandafllar›n izlemek
zorunda oldu¤u ilkeler olarak tan›mlanan biçimsel kurallard›r. Bu kurallara uyum
göstermeyen insanlara karfl› yapt›r›m kullanma hakk› yasalarla belirlenmifltir. Yasalar›n oldu¤u yerde suç da vard›r. Suç, en basit biçimde yasalara karfl› gelen veya
yasay› çi¤neyen davran›fl biçimi olarak tan›mlanabilir. “Bir bak›ma hukuki aç›dan
suç, yasa taraf›ndan yap›lmas› yasaklanan ve yap›lmas› halinde eylemcinin ceza ile
karfl›laflaca¤› her türlü eylemdir. Buna göre hukuki anlamda suç, kanun koyucu taraf›ndan cezaland›r›lmas› öngörülen fiillerdir” (Dönmezer, 1994: 57). Siyasi bak›fl
aç›s›na göre suç, güçlü gruplar taraf›ndan yasalara konulan ve yasad›fl› olarak etiketlendirilerek cezaland›r›lmas› öngörülen bir ölçüttür. Psikolojik bak›fl aç›s›na göre, suç bir davran›fl problemi olarak topluma kötü uyumun bir sonucudur. Bu, in-
7. Ünite - Suç ve Toplum
san ruhunun derinliklerinden gelen ve d›fl dünyada somutlaflan bir istemdir (Erem,
1997:6). Sosyolojik aç›dan suç ise toplumsal düzenin korunmas› amac›yla bask›lanmas› gereken antisosyal davran›fl biçimleridir. Buna göre suç, bir toplumda toplumsal normlar› ihlal eden ço¤unlukçu de¤erlere ayk›r› biçimde tezahür eden davran›fl biçimidir (‹çli, 2007a: 23).
SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR
N
Biyolojik ve Psikolojik Yaklafl›mlar
A M A Ç
1
Suça yönelik biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar› aç›klayabilmek.
Suçu ve sapk›n davran›fl› aç›klamaya çal›flan ilk çal›flmalar büyük ölçüde biyolojik
kuramlar›n etkisindedir. Buna göre suç, organizma flartlar›n›n bir ürünüdür. Bu
yaklafl›m›n iddias›na göre, nas›l ki baz› hayvanlar vahfli, y›rt›c›, baz› bitkiler parazit
olarak do¤muflsa, baz› insanlar da suçlu olarak do¤arlar. ‹talyan kriminolog ve
doktor Cesare Lombroso’ya göre “do¤ufltan suçlu” ad› verilen bu suçlular, bedenlerinde bulunan do¤al olmayan, stigmat ve anomalilerle di¤er insanlardan ayr›lmaktad›r. ‹ddiaya göre bu anormallikler, onlar› iradeleri d›fl›nda suç ifllemeye yöneltmektedir (Dönmezer, 1994: 85). Lombroso, 1870’lerde pozitivizm ve Darwinizmin evrimci anlay›fl›ndan da etkilenerek suçlu tiplerinin belirli anatomik özelliklerle belirlenebilece¤ini savunuyordu. Lombroso, toplumsal ö¤renmenin suç davran›fl›n›n ortaya ç›k›fl›n› etkileyebilece¤ini kabul ediyordu ancak ço¤u suçlunun biyolojik bak›mdan kusurlu ya da bozuk oldu¤unu düflünüyordu (Giddens, 2000: 185,
Haralambos ve Holborn, 1995: 387).
Biyolojik kal›t›m›n suç e¤ilimleri üzerindeki etkisini ortaya koymaya çal›flan di¤er bir gözde yöntem ise bireyin soya¤ac›n›n ç›kar›lmas›d›r. Ancak bu yöntemle
kal›t›m›n etkisi hakk›nda hiçbir bilgi vermemektedir çünkü bu yöntemle kal›t›mla
gelen ve çevreden gelen etkileri birbirinden ay›rt etmek imkâns›zd›r. Biyolojik kuram, suç iflleme potansiyeli aç›s›ndan üç ana tip insan ayr›m› yapm›fl ve bunlardan
birisinin do¤rudan suç iflleme potansiyeli oldu¤unu iddia etmifltir. “Lombroso, kafatas› ve aln›n biçimi, çene büyüklü¤ü ve kol uzunlu¤u gibi suçlular›n görünüflleri ve fiziksel özellikler üzerinde durmufltur. Buna göre, kasl› etken tip daha ince
yap›l›lara göre suça çok daha e¤ilimlidir. Kasl› etken tip, bu kurama göre, daha ince yap›l›lara ya da daha kanl› canl› olanlara k›yasla suça daha çok e¤ilim göstermektedir” (Giddens, 2005: 205).
Lombroso, stigmat ad›n› verdi¤i suçlu insan tipinin özelliklerini flöyle tarif etmektedir:
“Vahflilerde ve renkli ›rklardaki özellikler, suçlularda da bulunmaktad›r. Örne¤in
saçlarda azalma, kuvvet ve kilo kayb›, kafatas› hacminin küçüklü¤ü, bas›k ve dar
al›n, kafatas› kemiklerinin kal›nl›¤›, çene ve elmac›k kemiklerinin ola¤anüstü geliflmifl olmas›, derinin renginin koyulu¤u, çok ve k›v›rc›k saç, büyük ve yelken kulaklar,
iki cinste birbirine benzeme, yani kad›nlarda erkekleflme, erkekler de kad›nlaflma,
genetik faaliyetlerde azalma, daha az ac› duyma, manevi aç›dan duygusuzluk, piflmanl›k duygusunun olmamas›, kendini çok be¤enme, cesaret gerektiren yerlerde cüretkarl›k ve bunu izleyen korkak davran›fllar, bat›l inançlara sahip olma, kendine
özgü ahlak anlay›fl›” (Sokullu-Ak›nc›, 1999: aktaran, Bozkurt, 2006: 178).
169
170
Sosyoloji-I
Benzer bir flekilde, Sheldon ve Glueck, fiziksel yap› ve suç eylemleri aras›nda
neden sonuç iliflkileri oldu¤unu iddia etmektedirler. Bu iddiaya göre, t›knaz ve yuvarlak yap›ya sahip kifliler daha etkin, sald›rgan ve sonuç olarak suça meyilli kiflilerdir. Bir baflka suç bilimcisi Henry E. Kelly ise vücuttaki kimyasal dengesizliklerin, kandaki fleker oran›n›n yüksekli¤inin ve vitamin eksikliklerinin suçun ortaya
ç›kmas›n› sa¤layabilece¤ini öne sürmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388).
Kretschmer ve Sheldon ise beden tipleri ile insanlar›n mizaçlar› aras›nda yak›n
iliflki kurmufllard›r. Alman Psikatrist Ernst Kretschmer (1888-1964) suçla ilgili olarak üç tip fiziksel yap› s›n›flam›flt›r (Bal, 2007: 185-186):
1. Astenik Tip; ‹nce gösteriflsiz, dar omuzlu.
2. Atletik Tip; Orta boylu, güçlü adaleli, iri kemikli.
3. Piknik Tip; Orta boylu, yuvarlak hatl›, kal›n boyunlu ve genifl yüzlü.
Kretschmer, atletik tiplerin cebir ve fliddet suçlar›na; astenik tiplerin ufak h›rs›zl›k ve hilekârl›klara; pikniklerin ise genel olarak hileli suçlara e¤ilimli olduklar›n›
belirtmifltir. (Dönmezer, 1994: 94).
Vücut tipi ile ilgili kuramlar›n as›l geliflimi William Sheldon (1898-1977) ile olmufltur. Sheldon, suç ve vücut yap›s› ile ilgili s›n›flamay› ektomorfik, mezomorfik
ve endomorfik olarak üç flekilde belirlemifltir:
Ektomorfik tipler; ince vücutlu, içe dönük, kronik yorgunluk, uykusuzluk, e¤lence ve
kalabal›ktan kaç›nma davran›fllar› gösterirler. Endomorfik tipler; fliflman vücutlu,
genel bir rahatl›k, lüksten hofllanma ve d›fla dönük bir mizaca sahiptir. Mezomorfik
tipler ise; iskelet ve kas sistemi geliflmifl, genifl omuzlu, aktif, dinamik, iddiac›, fiziksel
olarak güçlü, sald›rgan ve atletik yap›l› kiflilerdir. Mezomorfik olanlar di¤er insan
tiplerine göre yasal olmayan davran›fllara ve sapk›nl›klara daha e¤ilimlidirler (‹çli,
1994: 55).
Biyolojik aç›klamalar beden
tipiyle suç aras›nda iliflki
kurmaktad›r. Ancak, fiziksel
görünümle suç aras›nda
kurulmaya çal›flan bu iliflki,
bize kal›t›m›n etkisi
konusunda yeterince fikir
veremez. Kiflili¤in herhangi
bir özelli¤inin kal›tsal olarak
edinildi¤ine yönelik elimizde
bir veri yoktur.
Sonuç olarak, Sheldon’a göre insan davran›fl›, beden yap›s› ile iliflkilidir; ölçümlerin özenli bir flekilde yap›lmas› ve yorumlanmas› hâlinde gelecekteki suçlulu¤a
dair tahminlerde bulunmak mümkündür (Dönmezer, 1994: 92-93).
Aç›kças›, suçun kal›t›mla iliflkisini kurmaya çal›flan biyoloji temelli yaklafl›mlar,
bilimsel aç›dan do¤rulu¤u ispatlanamam›fl tezler ortaya atm›flt›r. Beden tipi ile suç
aras›nda genel bir iliflki olsayd› bile, kal›t›m›n etkisi konusunda hiçbir fley söylenemezdi. Kasl› tipteki insanlar, suç etkinliklerine do¤ru itilebilirler çünkü bu etkinlikler, atletik yap›n›n fiziksel olarak sergilenmesi için f›rsatlar yarat›r. Dahas›, bu alanda, yukar›da isimleri verilen kuramc›lar›n bütün çal›flmalar› ço¤u zaman ›slahhanelerdeki ve hapishanelerdeki suçlularla s›n›rl› kalm›flt›r (Giddens, 2005). Sonuç olarak, kiflili¤in herhangi bir özelli¤inin kal›t›msal olarak edinildi¤ini ve bunun da suça yöneltti¤ini gösteren aç›k seçik bir kan›t yoktur. Dolay›s›yla, Dönmezer’in (1994:
96) de ifade etti¤i gibi, “fiziki beden yap›s› ne suçun vazgeçilmez bir etmeni ne de
sebebidir. Bugün art›k sadece sosyal bilimciler de¤il, genetik bilimciler bile çevre
ve toplumsal koflullar›n davran›fl üzerindeki etkilerinin önemini vurgulamaktad›r”.
Ayr›ca belirtmek gerekir ki biyolojik yaklafl›m, suçun önlenmesi, tedbir al›nmas› ve
çözümünde; suçlular›n tedavisinde ve iyilefltirilmesinde pek de yararl› olmayan
aç›klama ve görüfllere dayanmaktad›r.
Psikolojik yaklafl›mlar, bireyi suça iten nedenlerin sapma ve anormalliklerin, bedenle veya fizyolojiyle de¤il, zihin ve kiflilikle ilgisi oldu¤u görüflünü savunmaktad›r:
Hans Eysenck, bireyi suça iten ya da toplumsallaflmada sorunlar yaratan ola¤and›fl› zihinsel durumlar›n kal›t›mla geçti¤ini söyleyerek psikolojik aç›klamalar›nda da-
7. Ünite - Suç ve Toplum
171
ha çok kiflilik yap›lar› üzerinde durmaktad›r. Psikolojik kuramlardan baz›lar›, suçlular›n özelliklerini; aptall›k ve ahlaki düflkünlük, hastal›k, duygusal olarak sorunlu
olmak ve psikopat gibi kiflilik özellikleriyle aç›klamaktad›r (Giddens, 2005: 206).
Her durumda suç ifllemeye e¤ilimli olan bireylerin, yani sapk›nlar›n, di¤er normal insanlardan farkl› oldu¤u ve kiflilik yap›lar› aç›s›ndan ay›rt edilebilece¤i vurgulanmaktad›r.
Psikologlar, suçu ve sapk›n davran›fllar› incelerken genelde baz› temel sorulara
cevap ararlar: Suça e¤ilimli kiflilik yap›lar› var m›d›r? Sald›rgan ve fliddete yönelik
davran›fllar›n arkas›nda hangi faktörler bulunmaktad›r? Erken çocukluk döneminde yaflanan deneyimler, bireylerin ileriki hayat›ndaki suç ve sapk›n davran›fllar›nda etkili midir? Suçlu kiflilik diye bir fley var m›d›r? Bütün psikologlar suçun nedenleri konusunda ayn› fikirde de¤illerdir ve bu sorulara farkl› cevaplar vermektedir:
Suç ve anti-sosyal davran›fl› psikoanalitik yaklafl›m› kullanarak aç›klamaya çal›flan
baz› psikologlar; erken çocukluk deneyimlerinin bireyde yaratt›¤› etkiler üzerine
odaklan›rken, davran›flç› yaklafl›m› savunan psikologlar ise sosyal ö¤renme ve davran›fl›n etiketlenmesinin, suçlulukta önemli rol oynad›¤›n› savunurlar. Psikobiyologlar ise biyolojik süreçler ile insan›n kiflili¤i aras›ndaki ba¤lant›yla ilgilidirler (‹çli,
1994: 48).
Örne¤in, “Eysenck insanlar›n sahip olduklar› kal›tsal kiflilik özelliklerinin sapmaya ve suça yöneltti¤ini öne sürmesine ra¤men, Bowlby insanlar› suça iten kiflilik yap›lar›n›n kal›tsal de¤il, çocukluklar›n›n ilk döneminde yaflad›klar› sosyalleflme süreçlerinde flekillendi¤ini savunmaktad›r. Bu aç›dan, çocuklu¤unun erken dönemlerinde, anne sevgisinin ve koruyuculu¤unun olmad›¤› bir sosyal ortamda yetiflen bireylerin ruhsal yönden sa¤l›kl› bir kiflilik gelifltiremedi¤i ve bu nedenle sapmaya ve suça daha e¤ilimli hâle gelebildi¤i ileri sürülmüfltür” (Haralambos ve Holborn, 1995: 388). Sonuç olarak suça yönelik psikolojik aç›klamalar›n ço¤unda, sapma ve suç e¤ilimlerinin ortaya ç›k›fl›; bireysel anormallik, patoloji, kiflilik bozuklu¤u veya kiflili¤in bir tür baflar›s›z toplumsallaflmas› yoluyla oldu¤u
Bu yaklafl›mlar içerisinde suçlulu¤un erken dönem çocuklukta yaflanan olumsuz deneyimlerle ilgili oldu¤unu öne süren Psikoanalitik yaklafl›m, üzerinde dikkatle durulmas› gereken özgün bir yaklafl›md›r. “Freud’un psikoanalitik kuram›yla
iliflkili olarak ortaya at›lan yaklafl›mlarda, baz› insanlar›n çocukluk ve geliflim dönemlerinde ortaya ç›kan etkileflim bozuklu¤u nedeniyle ahlaks›z ya da psikopat
kiflili¤e sahip oldu¤u ileri sürülmektedir. Çocu¤un annesi ve babas› ile olan olumsuz etkileflimi, yeterli ba¤lar›n kurulamay›fl› nedeniyle ahlaks›z veya suça e¤ilimli
olabilece¤i savunulmufltur” (Özkalp, 2011: 375). Suçlulu¤u aç›klamak için Freud’un kavramlar›n› kullanarak ona en yak›n çal›flmalar› yapan psikanalist August
Aichorn’dur:
Aichorn, birçok suçlu genci inceledikten sonra, toplumsal gerginli¤in zarar verici
boyutlarda da olsa yaflam boyunca tek bafl›na suçlulukla sonuçlanmad›¤›n›, ancak yatk›nl›¤›n psikolojik olarak çocuk ve gençleri anti-sosyal faaliyetlere haz›rlad›¤› sonucuna ulaflm›flt›r. Bu durumu Aichorn, gizli suçluluk (latent delinquency)
olarak adland›rmaktad›r. Gizli suçluluk, kiflilikleri an›nda tatmin isteyen, kiflisel
ihtiyaçlar›n› baflkalar›na ba¤l› olmaktan daha önemli sayan, yanl›fl veya do¤ru oldu¤unu, dikkate almadan içgüdüsel itilimlerini tatmin edenlerde saptanm›flt›r (‹çli, 1994: 50-51)
Psikolojik yaklafl›mlar,
suçlulu¤u belli kiflilik tipleri
ve yap›lar›yla
iliflkilendirmektedir. Baz›
psikologlar kiflilik yap›lar›n›n
do¤ufltan kal›tsal olarak
kazan›ld›¤›n› öne sürerken
di¤er baz› sosyologlar ise
bireyleri suça iten kiflilik
yap›lar›n›n çocukluk
döneminde yaflanan
sosyalleflme süreçlerinin
olumsuz etkileri üzerinde
durmaktad›r.
172
Sosyoloji-I
Psikolojik yaklafl›mlar tek
bafl›na suçu aç›klamada
baz› katk›lar sa¤lamas›na
ra¤men, suçlulu¤un
karmafl›k ve sosyal
koflullar›n› aç›klamada
yetersiz kalmaktad›r.
Psikanalistler, evrensel bir tan›m yapmalar›na karfl›l›k suç türlerini aç›klamakta
zorlanm›fllard›r. Psikanalistler, suçla ak›l hastal›klar› aras›nda do¤rudan iliflki kurarak; psikoz, nevroz, organik beyin hastal›¤›, sara, alkolizm ve uyuflturucu kullan›m›n›n suça etki eden faktörler oldu¤unu öne sürmüfllerdir (Yücel, 1973: 27).
Aç›kt›r ki, suçluluk hakk›ndaki biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar›n her ikisine
göre de suç ve sapk›nl›¤›n arkas›nda toplumdaki düzensizlikler veya yanl›fllar de¤il, bireylerdeki eksiklik veya yanl›fll›klardan kaynaklanmaktad›r. Baflka bir deyiflle; hasta olan toplum de¤il bizzat bireyin kendisi olmaktad›r. Örne¤in, psikolojik
yaklafl›mlar suça etki eden kiflili¤in d›fl›ndaki birçok yap›sal ve sosyal faktörleri göz
ard› etmektedir.
Son olarak biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar, suçun bireyin kontrolü d›fl›ndaki ya bedeninde ya da zihnindeki faktörler taraf›ndan olufltu¤unu savunmaktad›r.
“Bu yaklafl›mlara göre e¤er bilimsel kriminoloji suçun bu nedenlerini belirleyebilirlerse, bunun nedenleri ortadan kald›rabileceklerine inanmaktad›rlar. Bu yüzden,
biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar ço¤unlukla pozitivist bir anlay›flta olmakla suçlanmaktad›rlar” (Giddens, 2000: 186).
Sosyolojik Yaklafl›mlar
Sosyolojik suç kuramlar› daha çok toplumsal kurumlar›n ve yap›lar›n suç üzerindeki etkilerini ele almaktad›r. Genel anlamda suç, sosyolojik bak›fl aç›s›na göre
sosyal ortam›n bir ürünüdür, baflka bir deyiflle hasta olan toplumdur. 1836 y›l›nda
Quetelet, “toplum suçu haz›rlar, suçlu ise ancak bir araçt›r” diyerek asl›nda suçun
arkas›ndaki sosyolojik dinamiklerin daha önemli oldu¤unu vurgulam›flt›r (Demirbafl, 2002). Bu aç›klamalardan da anlafl›laca¤› üzere, suç sapk›n davran›fla iliflkin
aç›klamalar sosyolojik olmak zorundad›r çünkü suç, bir toplumsal yap› ve kurumlar içerisinde ortaya ç›kmaktad›r. Sosyolojik aç›klamalar, suç ve sapk›n davran›fllar›n›n de¤iflik toplumsal ba¤lamlarda ve koflullarda nas›l farkl› görünümler alabildi¤ini araflt›rmaktad›r. Örne¤in, yoksul bir ailenin çocu¤u hasta olan annesini yaflatmak için paras›zl›ktan dolay› ilaç çalmas› yönünde üzerinde bir bask› hissedebilir.
Bu durumda suçu ortaya ç›karan unsurun bireysel bir tercih de¤il, yoksulluk gibi
toplumsal bir sorundan kaynakland›¤› düflünülebilir.
Sosyolojik yaklafl›m, suçun ne tür bir toplumsal yap› içerisinde ortaya ç›kt›¤›n›
analiz etmektedir. “Toplumda, farkl› gruplar için söz konusu olan f›rsatlar› büyük
ölçüde etkileyen önemli servet ve güç eflitsizlikleri bulunmaktad›r. H›rs›zl›k ve soygun, flafl›rt›c› olmayan bir biçimde, esas olarak nüfusun daha yoksul kesimindeki
insanlar taraf›ndan gerçeklefltirilirken zimmete para geçirme ile vergi kaç›rma, tan›m gere¤i, büyük ölçüde varl›kl› konumlarda olan insanlarla s›n›rl›d›r” (Giddens,
2000: 187). Sonuç olarak sosyologlar, suç ve sapk›n davran›fl ile toplumsal ve kültürel yap›, ekonomik süreçler, toplumdaki güç ve iktidar iliflkileri vb. toplumsal süreçler aras›ndaki iliflkileri ele alarak suç ve sapma hakk›nda sistematik aç›klamalar
ortaya koymaktad›r.
SUÇ VE SAPKIN DAVRANIfiA ‹L‹fiK‹N KURAMLAR
‹fllevselci Kuramlar
‹fllevselci yaklafl›ma göre sapma ve suç, bireyden çok sosyal yap› ile ilgili bir durumdur ve her toplum suç üretmektedir. ‹fllevselci yaklafl›m, bu anlamda sadece
bireysel güdülerin de¤il toplumsal yap›n›n sapmay› nas›l üretti¤ine odaklanmaktad›r. Buna göre, toplumda ortaya ç›kan anomi veya sosyal koflullar, birey üzerinde
7. Ünite - Suç ve Toplum
bask› oluflturarak bireyi sapma davran›fl›na veya suça iter. ‹fllevselci kuram›n temsilcilerinden biri olarak say›lan Emile Durkheim’›n kriminolojiye en büyük katk›s›,
anomi kavram›n› ortaya atmas›d›r. Anomi, toplumda standartlar›n ve de¤erlerin
kaybolmas› sonucu toplumsal düzenin bozulmas›d›r. Buna göre, anominin varoldu¤u toplumlarda sosyal çözülme, sapma ve suçluluk oranlar› artma e¤ilimi gösterir. Anomi toplumun sosyal kontrol mekanizmas›n› zay›flat›r. E¤er bir toplum anomik hâle gelmiflse insanlar›n isteklerini kontrol alt›na alamaz ve insanlar hedeflerine suç iflleme yoluyla ulaflmaya çal›fl›rlar (Siegel, 1998: 175). ‹fllevselci yaklafl›ma
göre, toplumun geneli aç›s›ndan baflar› f›rsatlar›n›n yoklu¤u, suç davran›fl›na girenler ve girmeyenler aras›ndaki esas farkl›laflma yaratan etkendir.
Ancak, ifllevselci kuramc›lar sapk›n davran›fllar›, toplumsal yaflam›n›n iflleyiflinin normal bir parças› olarak görmekte ve bu tür davran›fllar›n toplumun düzen ve
uyumunun devam›n› sa¤lamak aç›s›ndan ifllevsel ve olumlu sonuçlar› oldu¤unu
düflünmektedirler. Buna göre, “sapk›n davran›fllar, toplumdaki normal ve istendik
davran›fllar›n s›n›rlar›n› çizmemizde ve belirlememizde bizlere yard›mc› olmaktad›r” (Özkalp, 2011). ‹fllevselci kuramc›lar belli düzeyde sapman›n olumlu ifllevleri
olaca¤›n› öne sürmüfllerdir. Örne¤in, k›rm›z› ›fl›kta geçen bir sürücüye verilen para cezas› veya uyuflturucu ticareti yapan birisine hapis cezas› verilmesi, toplumdaki normal davran›fl›n s›n›rlar›n› çizmekte k›lavuz olacakt›r.
Durkheim’a göre, suç normaldir çünkü suçtan yoksun bir toplumun var olmas› mümkün de¤ildir. Sapma ve suç konusunda normal d›fl› bir durum yoktur çünkü sapma her toplumda görülen ve toplumun do¤al bir parças› olarak görülmesi
gereken bir olgudur. Ayr›ca Durkheim’a göre, suç gerekli ve yararl›d›r. Ahlak›n ve
hukukun normal evrimi aç›s›ndan vazgeçilmez bir kofluldur (Durkheim, 1985). Yani, suç ya da toplumsal sapma, kültürel de¤erler ve normlar›n yerleflmesi aç›s›ndan
ifllevsel ve yararl›d›r. Suç olmaks›z›n normal ve adil davran›fl›n s›n›rlar›n› belirlemek olanaks›z olurdu. Bu anlamda, suç ve sapma davran›fllar›, ahlaki davran›fllar›n s›n›rlar›n› belirlemeye yard›mc› olmaktad›r. Bu noktada, sapma veya suç davran›fllar› ilk bak›flta toplumda bir sorun gibi alg›lansa da ifllevselci yaklafl›m aç›s›ndan toplumun normlar›n›n neler oldu¤unun belirgin hâle gelmesinde katk›s› büyüktür. “Cohen’e göre sapma ve suç davran›fllar›, hoflnutsuzlu¤un zarars›z bir d›flavurumunu sa¤layarak bir emniyet supab› ifllevi görebilir. Örne¤in, toplumda fuhufl
olgusu, ailenin kal›c›l›¤›n› sarsmadan, stres ve bask›n›n azalt›lmas› yoluyla ifllevsel
bir fayda sa¤layarak emniyet supab› olarak iflgörebilir. Ayr›ca, belirli sapma eylemleri, toplumun eksik ve yanl›fl iflleyen yönlerine iflaret eden bir uyar›c› ifllev de görebilir” (aktaran, Haralambos ve Holborn, 1995: 390).
Durkheim’a göre, sapk›nl›k toplum için gereklidir; sapk›nl›k iki önemli ifllevi
yerine getirir. ‹lk olarak sapk›nl›¤›n uyarlay›c› bir ifllevi vard›r. Sapk›nl›k, toplumda yeni düflünceler ve meydan okumalar yaratarak yenilikçi bir güç hâline gelir.
Bu bak›mdan suç, de¤ifliklik yarat›r ve toplumsal de¤iflmeyi teflvik eder. Bu anlamda suç ve sapk›n davran›fllar, toplumu yeni yollara ve aray›fllara itebilir (Giddens,
2005; 207). Suç, bir toplumun sa¤l›kl› oldu¤una iflarettir zira suçun varl›¤› sosyal
de¤iflme yolunun aç›k oldu¤unu, sosyal yap›n›n kat› olmad›¤›n› gösterir. Bir baflka
ifadeyle, suçun var olmamas› toplumda herkesin ayn› flekilde davranmas›, do¤ru
ve yanl›fl üzerinde ayn› fikirde olmas›, yarat›c›l›k ve ba¤›ms›z düflünceyi yok eder
(‹çli, 1994: 70). Kald› ki Durkheim hiçbir toplumun, o toplumu yöneten normlar ve
de¤erler hakk›nda tam bir uzlaflmaya varamayaca¤›n›n da fark›ndad›r.
‹kinci olarak sapk›nl›k, toplumdaki “iyi” ve “kötü” davran›fllar aras›ndaki s›n›rlar› korumaya yarar. Bir suç olay›, grup dayan›flmas›n› yükselten ve toplumsal
173
174
Sosyoloji-I
Durkheim’a göre suç olgusu
toplum için ifllevsel, sa¤l›kl›
ve yararl›d›r ve toplumsal
de¤iflim için flartt›r.
normlar› aç›kl›¤a kavuflturan bir iflleve sahip olabilir. Örne¤in, uyuflturucu sat›c›lar›yla veya çetelerle ilgili bir sorun yaflayan bir mahallede, insanlar herhangi bir
olay sonras›nda bir araya gelip bu bölgeden uyuflturucunun veya çeteleflmenin üstesinden gelebilmek için dayan›flma gösterebilirler (Giddens, 2005: 207). Bu anlamda suç, insanlar aras›nda toplumsal iflbirli¤ini teflvik eder ve kolektif dayan›flma
duygular›n› artt›rabilir. Sonuç olarak Durkheim’a göre suç, toplumda sosyal hastal›klara ve sapk›nl›klara dikkat çekerek toplumun yeniden düzenlenmesi için f›rsatlar sa¤lar. Örne¤in, bu anlamda suç oranlar›n›n yükselmesi, toplumsal de¤iflmenin
gereklili¤inin bir iflareti say›labilir.
N
Yap›sal Bask›/Gerilim Kuram›: Suçun Kayna¤› Olarak Anomi
AM AÇ
2
Merton suç problemini, t›pk›
Durkheim gibi, anomi ile
aç›klam›fl ve anomiyi
ba¤›ms›z de¤iflken olarak
kullanm›flt›r.
Durkheim’e göre anomi,
toplumda bir normsuzluk
durumunu ifade etmektedir.
Merton’a göre de anomi,
toplumsal düzende bir
ayr›flma ya da bozulmay›,
daha belirgin olarak
toplumun kültürü ile
toplumsal yap›n›n unsurlar›
aras›nda bir denge
eksikli¤ini içinde
bar›nd›rmaktad›r.
Merton’un yap›sal gerilim kuram›n› de¤erlendirebilmek.
Robert K. Merton (1910-2003) yap›sal gerilim yaklafl›m›n› ortaya koyarak ifllevselci
yaklafl›m› daha geliflkin bir hâle getirmifltir. Merton da t›pk› Durkheim gibi suçlulu¤un ola¤anl›¤›n› vurgulamaktad›r. Merton suç konusundaki kuram›n› gelifltirirken,
anomi kavram›na baflvurmufltur. Anomi kavram› ilk kez, sosyolojinin kurucular›ndan olan ve günümüz toplumlar›nda geleneksel norm ve ölçülerin, yerlerine yenileri konmadan afl›nd›¤›n› ileri süren Durkheim taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Anomi toplumsal yaflam›n belirli bir alan›ndaki davran›fllar› düzenleyen hiçbir ölçünün aç›k olmad›¤› durumlarda ortaya ç›kar. Bu durumlarda Durkheim’a göre, insanlar kendilerini, yollar›n› yitirmifl ve kayg›l› olarak duyumsarlar; dolay›s›yla anomi intihar e¤ilimleri üzerinde etkili olan toplumsal etkenlerden birisidir (Giddens, 2000: 187).
Merton anomi kavram›n›, kabul edilmifl normlar, toplumsal gerçeklikle çat›flt›¤›
durumda bireyin davran›fl› üzerindeki gerilime göndermede bulunacak biçimde
de¤ifltirmifltir. Merton’a göre anomi, kültürel norm ve amaçlar ile insanlar› bunlara uygun ve uyumlu davranmaya zorlayan toplumsal yap› aras›ndaki kopma halidir. O’na göre her kültür üyelerine hedefler sunar. Daha sonra bu hedeflere ulaflmak için meflru olarak kullanabilecekleri araçlar› belirleyen normlar söz konusudur. Ancak özellikle ekonomik kriz ve kargafla dönemlerinde toplumsal araçlar ya
da imkânlar kültürel hedefleri karfl›layamaz hâle gelir. Burada Merton toplumsal
eflitsizlikler ve toplumsal sapma aras›nda iliflki kurmaktad›r (Bozkurt, 2006: 182).
Merton’a göre, kendisinin de içinde yaflad›¤› Amerika gibi s›n›fl› modern toplumlarda benimsenen kültürel hedef ya da de¤er yukar›ya do¤ru ilerlemek ve
maddi baflar›y› vurgulamaktad›r. Genel olarak benimsenen bu de¤ere göre, baflar›ya ulaflmak için çok çal›flmak ve disiplinli olmak gereklili¤i varsay›l›r. Sanki yaflam›n hangi noktas›ndan bafllarsa bafllas›n disiplin ve çal›flma sayesinde herkesin ayn› baflar›ya ulaflabilece¤i düflünülür. Hâlbuki bu düflünce gerçekte do¤ru de¤ildir,
çünkü fakir insanlar›n ço¤u, geleneksel ilerleme f›rsatlar›n› ya sadece s›n›rl› düzeyde elde ederler ya da böyle f›rsatlar hiç ellerine geçmez (Giddens, 2000: 187). Buna ra¤men, baflar›l› olamayanlar›n ço¤unlu¤u kendilerini, maddi ilerleme sa¤lamakta yeteneksiz ve lanetlenmifl olarak düflünme e¤ilimine girerler. Bu durumda
ister yasal ister yasa d›fl› olsun her türden araçla ileri gitme yönünde üzerlerinde
büyük toplumsal bir bask› vard›r. Merton’a göre, sapk›nl›k/suç davran›fl› ekonomik
eflitsizliklerin bir yan ürünüdür.
7. Ünite - Suç ve Toplum
175
Merton’un yap›sal bask› kuram› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, birey kültürün ondan
istedi¤i hedefler (maddi olarak baflar› sa¤lamak) ile toplumsal yap›n›n izin verdikleri (f›rsatlara ulaflmadaki eflitsizlikler, yoksulluk, imkânlar›n s›n›rl›l›¤›) aras›nda
bütünleflme eksiklerinin olmas›, normlar›n bozulmas›na neden olur. ‹flte toplumsal
yap›lar›n bask›s›yla normlar›n bozulmas› ve anomi sonucunda da sapk›n davran›fllar ortaya ç›kmaktad›r.
Merton’a göre, s›n›fl› toplumlarda yukar›ya do¤ru ulaflma imkânlar› eflit bir flekilde da¤›t›lmam›flt›r. Alt s›n›f›n ancak çok az say›da üyesi oraya ulaflabilmektedir.
Amaçlar ve yollar aras›ndaki uyuflmazl›k gerilime yol açan hayal k›r›kl›¤›n›n oluflmas›na yard›m eder. Sonuç olarak bu bak›fl aç›s›na göre, sosyal yap› suç probleminin kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Toplumsal bask›/gerilim kuram›na göre, insanlar
yasalara uyarlar ancak büyük bask›lar ve çözemeyecekleri gerilimler alt›nda suça
yönelirler (‹çli, 1994: 73). Toplumda hakim olan de¤erlerin etkisiyle belirlenmifl
olan hedefler (örne¤in baflar› hedefi olarak maddi kazanç elde etmek) ve yollar
(f›rsat eflitsizli¤i, yoksulluk, imkâns›zl›klar) aras›ndaki uyuflmazl›klar insanlar› üzerinde bask› yarat›r ve onlar› suça iterler. Ancak flunu da belirtmek gerekir ki hedefler ve yollar aras›ndaki uyuflmazl›klar nedeniyle hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›fl ve baflar›s›z olmufl her birey suça yönelmez hatta bunlar›n ço¤u uyumludurlar.
Merton, toplumsal bak›mdan öne ç›kar›lan de¤erler ile bunlara eriflmek için
kullan›lacak araçlar›n s›n›rl› olmas› aras›ndaki gerilimlere gösterilen befl olas› tepkiyi belirlemektedir: Uyum gösterenler, baflar›ya ulafls›nlar, ulaflmas›nlar hem genel olarak benimsenmifl de¤erleri hem de bunlar› gerçeklefltirmek için kullan›lacak
geleneksel araçlar› kabul ederler. Nüfusun ço¤unlu¤u bu kategoriye girmektedir.
Yenilikçiler, toplum taraf›ndan onaylanan de¤erleri kabul etmekle birlikte, bunlar› izlemek için yasad›fl› ya da meflru olmayan araçlar› kullan›rlar. Yasad›fl› etkinlikler yoluyla servet edinen suçlular bu kategoriye bir örnektir. Törenciler, bu ölçülerin gerisindeki de¤erlere iliflkin bak›fllar›n› yitirdikleri hâlde, toplumsal olarak
kabul edilen ölçülere uyum gösterirler. Bu kurallar, görünürde daha genel bir hedef yokken s›rf bunlara uyulmufl olmak için zorlay›c› bir biçimde izlenir. Törenciler kendilerini, pek az ödül verse ve hiçbir kariyer olana¤› sa¤lamasa bile, s›k›c› ifllere adarlar. Geri çekilenler, rekabetçi bak›fl aç›s›n› tümden yitirmifllerdir; bu yüzden hem bask›n de¤erleri hem de bunlara eriflmek için kullan›lacak onaylanm›fl
araçlar› yads›rlar. Buna örnek olarak kendine yeten bir komünü verebiliriz. Son
olarak, baflkald›ranlar, hem var olan de¤erleri hem de araçlar› yads›rlar ancak
toplumsal sistemi yeniden kurmak ve bu de¤erlerle araçlar›n yerine yenilerini koymak da isterler. Köktenci politik gruplar bu kategoriye girer (Giddens, 2000: 188).
Merton’a göre problem, “farkl› sosyal yap›larda sapm›fl davran›fl frekans›n›n neden de¤iflti¤i ve farkl› sosyal yap›larda sapmalar›n nas›l de¤iflik flekillerde ortaya
ç›kt›¤›n› cevaplamakt›r. Merton’un tezi, sosyal yap›lar›n baz› bireyler üzerinde
uyum yerine uyumsuz davran›fla yol açan bask› uygulad›¤›d›r” (‹çli, 1994: 72). Yani, Merton’un temel sorunu, sapma düzeylerindeki de¤iflmeleri ve sapma biçimlerindeki çeflitlili¤i aç›klamakt›r.
‹fllevselci kuramlar›n temsilcileri olarak sayabilece¤imiz Durkheim ve Merton
suç ve sapk›nl›¤›, toplumdaki yap›sal gerilimler ile ahlaki bir düzenlemenin yoklu¤u taraf›ndan ortaya ç›kar›l›yor diye görürler. Durkheim, anomi terimini modern
toplumdaki geleneksel yaflam›n çözülmesinin yaratt›¤› kayg› duygusu ile uyumsuzlu¤a göndermede bulunmak için ortaya atm›flt›r. Robert Merton, suç kavram›n›
normlar›n toplumsal gerçeklikle çat›flt›¤› durumlarda bireyler taraf›ndan hissedilen
gerilimi içerecek biçimde geniflletmifltir (Giddens, 2005: 207).
Merton, toplumda mevcut
olan hedeflere ulaflmada
kullan›lacak olan imkânlar›n
ve yollar›n eflit
da¤›t›lmamas› nedeniyle
sosyal koflullar›n suçu
yaratt›¤›n› öne sürmektedir.
Merton’a göre sapma
patolojik kifliliklerin de¤il,
toplumun yap›s› ve
kültürünün sonucudur.
Toplum üyeleri farkl›
pozisyonlarda ve statülerde
yer ald›klar› için ortak
toplumsal de¤erleri
paylaflmalar› ayn› düzeyde
gerçekleflmez. Yani,
toplumun kültürel olarak
egemen de¤erleri ve
belirledi¤i hedeflere,
toplumun farkl›
kesimlerindeki (alt s›n›f)
insanlar eflit bir flekilde
ulaflamaz.
Merton sapk›nl›¤›, bireylerin
kendilerinin içinde
bulunduklar› durumlara
gösterdikleri do¤al bir tepki
olarak görüyordu. Merton’a
göre toplumsal bak›mdan
öne ç›kar›lan de¤erler ile
bunlara eriflmek için
kullan›lacak araçlar›n s›n›rl›
olmas› aras›ndaki
gerilimlere bireyler befl olas›
tepki vermektedirler.
176
Sosyoloji-I
Özetleyecek olursak “suç ve sapma davran›fl›na iliflkin olarak gelifltirdi¤i yap›sal gerilim yaklafl›m›nda Merton, Durkheim’›n ortaya koydu¤u anomi kavram›n›
gelifltirerek Durkheim’›n düzenleme eksikli¤i veya normsuzluk olarak tan›mlad›¤›
anomi kavram›n› kültürel amaçlar ile bunlara varman›n meflru yollar› aras›nda var
olan bir kopukluk olarak tan›mlam›flt›r. Merton gerilim kuram›n› gelifltirirken anomi kavram›n› bir de¤iflken olarak kullanm›flt›r” (Wallace ve Wolf, 2004: 66). Merton’un ortaya koydu¤u Anomi kuram› bireyin sapan davran›fl göstermesinin nedeniyle do¤rudan ilgili de¤ildir. Bunu aç›klamak yerine toplumda var olan suç oranlar›na dikkat çekmifl, meflru amaçlara ulaflmada kullan›lacak yollar›n eflit da¤›t›lmad›¤› düflüncesinden hareket ederek aç›klam›flt›r. Merton’a göre suç bireylerin de¤il
içinde bulunulan toplumsal koflullar›n ürünüdür (‹çli, 1994: 76).
Durkheim’›n ifllevselci yaklafl›m› ve Merton’un toplumsal bask›/gerilim yaklafl›m› do¤al olarak baz› elefltiriler alm›flt›r (Giddens, 2005: 209):
• Örne¤in, toplumdaki herkesin homojen oldu¤u varsay›larak herkesin benzer hedeflere sahip oldu¤u varsay›lmaktad›r ki yoksul insanlar›n, daha zengin insanlarla ayn› baflar›lar› hedefledikleri düflüncesine temkinli yaklafl›lmal›d›r. Çünkü bu insanlar›n ço¤unlu¤u hedeflerini içinde bulunduklar› duruma bakarak belirlemektedir.
• Yine de hedefler ve f›rsatlar aras›ndaki tutars›zl›¤›n sadece yoksul ve daha
az ayr›cal›kl› insanlarla s›n›rl› oldu¤unu varsaymak da yanl›flt›r. Örne¤in,
zimmete para geçirme, vergi kaç›rma ve sahtekârl›k suçlar›nda oldu¤u gibi
üst s›n›f insanlarda suç ifllemeye yönelik bask›lardan etkilenmektedir.
• Sapman›n her toplumda görülmesine vurgu yap›lmas›na ra¤men, toplumlar
aras›nda bulunan suç iflleme oranlar› konusundaki afl›r› farkl›l›klar üzerinde
durulmamaktad›r.
Altkültür Yaklafl›m›
1960’l› y›llar›n sonunda ABD’de Albert Cohen, Richard Cloward ve Lloyd Ohlin çal›flmalar›nda suçlu altkültürü üzerine çal›flmalar yapm›flt›r. Altkültür yaklafl›m›, genel olarak alt s›n›fta bulunan genç erkekler aras›nda suçlulu¤un özellikle de bulu¤
ça¤› çetelerine yönelik aç›klamalar getirebilmek amac›yla ortaya konan bir yaklafl›md›r (‹çli, 1994: 78). Albert Cohen, Merton gibi yap›sal kaynaklarda görülen gerginlik nedeniyle suç davran›fl›n›n olufltu¤unu vurgulam›fl ve alt s›n›flarda özellikle
ergen erkeklerin suç davran›fl›n› sergilemelerinde etkili oldu¤una dikkat çekmifltir.
Ancak Cohen, bireysel davran›fllardaki de¤iflimi veya niçin suçlu altkültürün belli
bir dönem içinde korundu¤unu aç›klamam›fl, bunun yerine altkültürlerin niçin var
oldu¤unu aç›klam›flt›r (Akers, 2000: 145). Cloward ve Ohlin, birçok alt s›n›f›n baflar›l› amaçlara ulaflmada alternatif yollar bulmakta zorlanabildiklerini ve suçlu altkültürlerin baflar›l› olmak için ilk olarak kanuna ayk›r›l›k sonra da fliddet gibi yasad›fl› yollar› ortaya koyduklar›n› belirtmifllerdir. Cloward ve Ohlin suçun bireysel bir
çaba olmad›¤›n›, fakat kolektif uyumun bir parças› oldu¤unu vurgulam›fllard›r
(Winfree ve Abadinsky, 2003: 167; aktaran, Burkay, 2008: 10).
Tan›m olarak altkültür, belirli bir grup içinde geleneksel hâle gelmifl de¤erler,
normlar ve davran›fl kal›plar›d›r. Bu gruplar hapishaneler ve ak›l hastaneleri gibi
kapal› kurumlar›n sakinleri, de¤iflik yafl gruplar›, mesleki ve etnik gruplar ve sosyal s›n›flar olmak üzere çok de¤iflik tiplerde oluflabilir. Altkültürler, birey ve gruplar›n dünyay› görme, alg›lama ve yorumlamada önemli referans kayna¤›d›r.
7. Ünite - Suç ve Toplum
Altkültür kuramlar›, toplumda belli gruplar›n veya altkültürlerin suçu onaylad›¤›n›
veya en az›ndan suça neden olan de¤erlere sahip olduklar›n› ileri sürer. Böylece bu
gruplarla etkileflime giren bireyler zamanla grubun sosyal de¤erlerine uyum gösterirler ve suçlu faaliyetler içinde yer al›rlar. Örne¤in, h›rs›zl›k yapan bir kifli grubun di¤er üyelerinden h›rs›zl›¤›n iyi, en az›ndan izin verilebilir bir davran›fl oldu¤unu ö¤renmifltir (‹çli vd., 2007b: 8).
Baflka bir altkültür kuramc›s› olan Miller, mevcut düzene karfl› ç›kan alt s›n›ftakilerin problemleri ve bir s›n›f›n temelinde baflar›y› s›n›rland›ran sosyal yap›s› ile
fliddeti meydana getiren de¤erleri aras›ndaki çat›flman›n suçlu altkültürünün geliflmesini sa¤layaca¤›n› öne sürmüfltür (K›zmaz, 2005: 158).
“Cohen, Uyumsuz Çocuklar (Deliquent Boys) adl› eserinde iflçi s›n›f›n›n alt tabakalar›ndan gelen, kendi konumlar›ndan rahats›z olan erkek çocuklar›n, genellikle çeteler gibi suç altkültürlerine kat›ld›klar›n› ileri sürmektedir. Bu altkültürler orta s›n›f de¤erlerini yads›rlar ve bunlar›n yerine suçluluk ve öteki türden uyumsuzluklar gibi karfl› ç›kmay› kutsayan normlar› geçirirler” (Giddens, 2005: 208). Altkültür yaklafl›m›, sapmay› bir sosyal grubun altkültürüyle iliflkili olarak aç›klamaktad›r.
Bu yaklafl›ma göre, baflka insanlarca sapma ya da suç say›lacak etkinlikleri özendirici normlar gelifltirmeleri söz konusudur (Haralambos ve Holborn, 1995: 392).
Toplumsal yap›daki hedeflerle f›rsatlar aras›ndaki uyumsuzlu¤a gösterilen tepkiler
ve sapmalar bireysel olmaktan çok ortaklafla bir tepki olarak geliflmektedir. “Altkültür kuramlar›n›n temel özelliklerinden biri, suç olgusunu grup ve çete ortamlar›nda geliflen veya ortaya ç›kan bir davran›fl tarz› olarak ele alm›fl olmalar›d›r. Bu
nedenle altkültür kuramlar› suçlulu¤un; gruplar, çeteler, akranlar ve onlar› çevreleyen yaflamlardan güçlü bir flekilde etkilendi¤ini varsaymaktad›r” (Shoemaker,
1990:114 aktaran K›zmaz, 2005).
Altkültür kuramc›lar› olan Richard A. Cloward ve Lloyd E. Ohlin suçlu gençlerin büyük bölümünün iflçi s›n›f›n›n afla¤› kesimlerinden geldi¤i konusunda Cohen’le ayn› düflüncededir. Ancak bu yazarlar en fazla “risk” alt›nda olan çocuklar›n, yine de orta s›n›f de¤erlerini içsellefltirmifl ve yetenekleri temelinde, bir orta s›n›f gelece¤i yönlendirilmifl olanlar oldu¤unu savunmaktad›r. Buna göre, orta s›n›f
çocuklar›, kendi hedeflerini gerçeklefltiremedikleri zaman, suça daha yatk›n hâle
gelmektedir (Giddens, 2005: 208-209).
Cohen’e göre suç, sosyal s›n›f farklar›ndan ve bunun sosyal statüye olan etkilerinden ortaya ç›km›flt›r. Alt s›n›ftaki gençlerin suçlu davran›fllar›, içinde bulunduklar› toplumun normlar› ve de¤erlerine yönelik bir çeflit protestodur (Kaner, 1992:
487). Cloward ve Ohlin, suça yönelen çeteler üzerine yapt›klar› incelemede bu tür
çetelerin, durumlar› kötü olan az›nl›k gruplar› gibi, baflar›ya eriflme flanslar›n›n düflük oldu¤u altkültür topluluklar›nda ortaya ç›kt›klar›n› öne sürmüfllerdir (Giddens,
2005: 209). Buna göre, toplumun geneli bak›m›ndan baflar› f›rsatlar›n›n yoklu¤u,
suça yönelen ile yönelmeyen insanlar aras›ndaki esas ay›r›c› etken olmaktad›r.
Bu yaklafl›m, suçlulu¤un bireylere has anlay›fl›ndan, toplumsal sistemlerden
kaynaklanan ve bu nedenle de toplumsal sistemler çerçevesinde aç›klanabilir olan
suçluluk kavram›na do¤ru önemli bir ad›m› ortaya ç›kart›yordu. Suçlu altkültürü kuramlar›, günlük suç ve suçluluk faktörlerinin bir flekilde biyolojik ve psikolojik yap›lar›nda anormal veya farkl› olan bireylerde yatt›¤› fikrini reddediyordu. Aksine
suçlular, motivasyonlar›, sahip olduklar› elveriflsiz toplumsal çevreleri ve deneyimleriyle flekillenmifl normal toplumsal aktörlerdi. Marwin E. Wolfgang ve Franco Ferracuti (1967), fliddet altkültürünün bir kuram›n› ortaya koymufllard›r; fliddet ö¤reni-
177
Altkültür kuramlar›n›n önde
gelen temsilcilerinden biri
olan Albert Cohen, suç altkültürünün, alt ve orta s›n›f
kültürü aras›ndaki bir
çat›flmadan kaynakland›¤›n›
belirtmektedir.
Alt s›n›f›n çocuklar›, bir
statü aray›fl› olarak orta
s›n›f çocuklar›n amaçlar›n›,
yaflam biçimlerini
gerçeklefltirmeye çal›fl›rlar.
Ancak yasal yollardan bunu
elde etme imkân›na sahip
olmad›klar›ndan; kendilerine
olan güvenlerini kaybederler
ve karfl›t bir tepki
gelifltirirler, bunun sonucu
olarak suçluluk altkültürü
ortaya ç›kar.
Cloward ve Ohlin, suçlu
çetelerinin t›pk› durumu
kötü olan az›nl›k gruplar›
gibi baflar›ya ulaflma
flanslar› düflük olan
altkültür topluluklar›nda
ortaya ç›kt›klar›n›
savunmaktad›r.
178
Sosyoloji-I
‹fllevselci kuram ve altkültür
kuramlar›n›n, orta s›n›f
de¤erlerinin tüm toplumun
bütününde benimsenmifl
oldu¤unu varsaymalar›
elefltirilebilir. Hedefler ve
f›rsatlar aras›ndaki
uyumsuzlu¤un yaln›zca alt
gruplarda geçerli oldu¤unu
varsaymak da hatal›d›r.
Örne¤in, beyaz yakal› suçlar,
suçlu altkültürü
yaklafl›m›yla aç›klanamaz.
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bir anlamda önceki
kuramlar; “birey niçin suç
ifllemektedir” sorusuna
S O R U sembolik
odaklan›rken,
etkileflimci yaklafl›m, “niçin
belirli davran›fllar sapma
olarak
D ‹ Ktan›mlanmaktad›r?”
KAT
sorusuna yan›t arama
çabas› içinde olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
lir ve bir altkültür içinde kuflaktan kufla¤a tafl›n›r. Bu davran›fl ve de¤er sistemi içinde insanlar, fliddeti seven yaflam tarz› ve zihniyetler gelifltirirler (Demirbafl, 2002).
Ancak önemle belirtmek gerekir ki birçok suçlu altkültür kuramc›s›, Durkheim’›n anomi kavram› üzerine yeniden çal›flan Merton’dan etkilenmifltir. Suçlu altkültür kuramc›lar› Merton’un fikirlerine dayanarak, suç ve suçlulu¤un toplumun
kültürel olarak öngörülmüfl amaçlar› ile f›rsat yap›lar› aras›ndaki dengesizli¤in bir
ürünü oldu¤unu savunmaktad›r.
Bu yaklafl›ma göre, suçlu altkültürleri, geleneksel de¤erleri reddederler:
Altkültürden gelen gençler orta s›n›fa mensup gençler gibi okul ve üniversite ortamlar› ölçüsünde baflar›l› olamayabilirlerdi fakat kurallar›n z›tt›na gitmede, okulda
sorunlar ç›karmada, kundaklamada, küçük h›rs›zl›klarda ve benzeri davran›fllarda üstündüler. Liberal kökenli suçlu altkültürü kuramlar›na göre, iflçi s›n›f›ndan genç erkelerin yaflad›¤› gerginlikleri do¤uran toplumsal yap›sal eksikliklerin k›smi toplumsal
onar›m› ile yok edilebilece¤i inanc›nda gibi görünüyorlard› (Bilton vd., 2008: 388).
Altkültür yaklafl›m›na yöneltilen elefltirilere bakacak olursak bu yaklafl›m ancak
s›n›rl› say›da suçlar› aç›klayabilmektedir. Sosyal bak›mdan dezavantajlar› olmayan
bireylerin niçin suç iflledi¤ini aç›klayamamaktad›r. Ayr›ca temel kavramlar iyi flekilde tan›mlanmam›fl olup kültür standartlar›n›n nas›l olufltu¤u, nesilden nesile nas›l
geçti¤i aç›klanamamaktad›r. Hatta baz› elefltirmenler, gruplar ve onlar›n de¤erleri
aras›nda temel baz› farkl›l›klar›n bulundu¤u inkâr etmektedirler. Altkültürlerin varl›¤›n› kabul edenler de bunlar›n zaman içinde önemli ölçüde de¤iflti¤ini söylemektedir (Sokullu-Ak›nc›, 2002).
‘Beyaz yakal›SIRA
suçlar’
olgusunu aç›klay›n›z.
S‹ZDE
Sembolik Etkileflimci Kuramlar
D Ü fi Ü N E L ‹ M kuramlar, sapma konusunda ifllevselcilerden tamamen farkl›
Sembolik etkileflimci
sorulara cevap aram›fllard›r: Neden baz› davran›fllar ya da gruplar sapk›n/suçlu
olarak tan›mlanmakta
ancak neden di¤er davran›fllar veya gruplar bu flekilde taS O R U
n›mlanmamaktad›r. Sembolik etkileflimcili¤in kurucusu Herbert Mead benli¤in; aile, okul vb. kurumlar içinde ö¤renilmifl roller içerisinde flekillendi¤ini savunmuflD‹KKAT
tur. Bu anlamda, sembolik etkileflimci yaklafl›mlar, sapma/suç olgusu ile onu öyle
tan›mlayanlar aras›ndaki etkileflim üzerine odaklanmaktad›r. Özellikle, davran›fllaSIRA
S‹ZDE
r›n illegal ve
legal
s›n›rlar›n› belirleyen kurallar› ve hukuk sistemini sorgulayan bu
anlay›fl, suç iflleyen birey üzerinde de¤il, kurallar› koyanlar ve sosyal etkileflim üzerinde odaklanmaktad›r.
N N
N
AMAÇLARIMIZ
Etiketleme Kuram›
K ‹ T A P
AM AÇ
3
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
Etiketleme kuram›n›n temel özelliklerini özetleyebilmek.
T E L E V ‹ Z Yve
O NEdwin Lemert etiketleme kuramc›lar›d›r. Sembolik etkileflim
Howard Becker
kuramc›lar› olan Herbert Mead ve Charles Cooley’den etkilenmifllerdir. Sembolik
etkileflimcilik; insan etkilefliminde simgelerin ve dilin rolü üzerinde vurgu yapan
kuramsal bir
yaklafl›md›r.
‹NTERNET
Bilton ve di¤erlerine (2008: 389) göre, etiketleme kuramc›lar›; geleneksel pozitivist suç yaklafl›m›n› elefltirmifller ve suçun nedenlerine iliflkin herhangi basit bir
araflt›rman›n meflrulu¤unu ve uygulamadaki faydalar›n› reddetmifllerdir. Bu kuram
179
7. Ünite - Suç ve Toplum
flu tür temel baz› sorulara cevap vermenin suç ve sapk›n davran›fl› çok daha aç›klay›c› olaca¤›n› öne sürmektedir: “‹nsanlar› suç ifllemeye zorlayan nedir? gibi güdüleyici sorulardan çok hangi veya kimin davran›fl› suç olarak tarif edilir ve etiketlenir ve neden? gibi tan›mlay›c› sorular sormay› tercih ettiler. Etiketleme nas›l gerçekleflmektedir? Baz› insanlar›n davran›fllar› nas›l resmen suç olarak tan›mlan›r hâle
gelmektedir?” (Bilton vd., 2008: 389).
Etiketleme kuram› suç sosyolojisine ciddi katk›lar getirmifltir; sapma ve suç davran›fllar›n›n tan›mlanmas›n›n basit bir süreç olmad›¤›n› göstererek sapman›n patolojik bireylerin anormal davran›fllar›yla iliflkili oldu¤u tezine meydan okumufltur.
Ayr›ca, sapma ve suç davran›fl›n› kimin tan›mlad›¤› konusunu gündeme getirerek
suçlu ve sapk›n eylemi yapan› etiketlenmesinin güç ve iktidar yap›s›yla da iliflkisini kurmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995).
Bireyleri “suçlular” olarak etiketlemek temelde seçici fakat evrensel olmayan
bir süreçtir. Hepimiz öyle ya da böyle suç iflleriz ama hepimiz yakalanmay›z. Dahas›, yakalananlar›n hepsi suçlu olarak etiketlenmezler davran›fllar› göz ard› edilebilir, affedilebilir veya polis taraf›ndan uyar›labilir (Bilton, vd, 2008: 389). Örne¤in,
baz› silahl› gruplar konumlar›na ve duruma göre kimin tan›mlad›¤›na ba¤l› olarak
kimi zaman direniflçi kimi zamanda terörist olarak görülebilir.
Dolay›s›yla, bu kurama göre, “suçlu ile suçlu olmayan aras›ndaki ayr›m, tesadüfi ve oldukça problemlidir ve bu nedenle bu ikisi aras›nda sihirli bir tak›m ay›rt
edici özelliklere dönük bir araflt›rma kaç›n›lmazd›r. Çünkü etiketleme kuram›, toplumsal sapmay›, insanlar›n ne yapt›klar› ile de¤il, di¤er insanlar›n onlar›n davran›fllar›na atfettikleri anlamlar ile aç›klama iddias›ndad›r” (Bozkurt, 2006: 185). Sapma,
kiflinin kat›ld›¤› davran›fl›n niteli¤i de¤il, kurallar›n baflkalar› taraf›ndan bu flekilde
uygulanmas›n›n bir sonucudur. Sapm›fl kifli etiketin baflar›l› bir flekilde uyguland›¤› kiflidir. Fakat bu, e¤er suçlu kavramlar› ya da etiketlemesi olmasayd› adam öldürme ve h›rs›zl›k olmayacakt› anlam›na gelmez. “Burada anlat›lmak istenen, suçlu davran›fl›n tabiat›n›n, da¤›l›m›n›n, sosyal anlam›n›n ve uygulanmas›n›n sosyal
tepki ve etkileflimin fleklinden etkilendi¤idir” (Shur, 1969 aktaran ‹çli, 2007a: 114).
SIRA S‹ZDE
Bilton ve di¤erlerine (2008: 389) göre, etiketler; suçlar› gerçeklefltirenlerle sürecin içinde yer alm›fl bir dizi di¤er insan-kurbanlar, tan›klar, polis memurlar›, toplumsal görevlerde bulunanlar, hâkimler ve yasa yap›c›lar-aras›ndakiD etkileflimden
ortaya
Ü fi Ü N E L ‹ M
ç›kar. Etiketleme kuramc›lar›, kanunlar›n hem yap›lanmas› hem de uygulanmas›ndaki gücün önemine vurgu yapt›klar› için suçu anlamak, sald›rganlar kadar polisi,
S O R U
mahkemeleri ve toplumsal denetimin di¤er kollar›n› da incelemeyi
kapsamaktad›r.
Etiketleme kuram› birisini sapk›n diye damgalaman›n onun sapk›n davran›fl›n›
güçlendiD‹KKAT
rece¤ini varsaymaktad›r çünkü hiçbir eylemin do¤as› gere¤i suç olmad›¤› varsay›m›ndan
yola ç›kmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Etiketleme kuram›n›n
yan›t›n› arad›¤› iki temel
soru vard›r: 1.Toplumsal
olarak sapma nas›l
oluflmaktad›r veya kurallar›
SIRA2. S‹ZDE
kim koymaktad›r?
Bireyin
etiketlenmesi, onun
davran›fllar› üzerinde nas›l
bir sonuca yol açmaktad›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
Polis ve mahkeme taraf›ndan yasalar›n uygulanmas›, belirli toplumsal gruplar›n yakalanmaya, kovuflturmaya ve cezaland›rmaya karfl› daha savunmas›z
olduklar› seçici
AMAÇLARIMIZ
bir süreçtir. Örne¤in Amerikan toplumundan söz edecek olursak bu gruplar, alt seviyedeki sosyal s›n›flardan, beyaz olmayan etnik özelliklere sahip olanlardan ve gençlerden daha güçsüz ve etiketlemeye direnmek için daha az toplumsal
sahip
K ‹ T Akayna¤a
P
gruplardan oluflma e¤ilimi gösterirler (Bilton, 2008: 290). Çeflitli araflt›rmalardan da biliyoruz ki Amerika’daki polis çevirmelerinde siyahlar beyazlardan daha fazla durdurulmakta ve sorgulanmaktad›r (Lawson ve Heaton, 1999: 176). Güçsüz
olan
T E L E V ‹ Zve
Y O yoksul
N
siyahlar›n Amerikan toplumunda daha fazla suçlu ve sapk›n olarak etiketlendi¤i ve bu
etiketlemelerin olumsuz sonuçlar› yüzünden ma¤dur olduklar› söylenebilir.
‹NTERNET
Etiketleme, yaftalama ya da
damgalama denilen süreç,
sosyal davran›fl veya bir
özelli¤in di¤erlerinin
gözünde bozulmufl bir kimlik
ve normal sosyal
etkileflimlerden d›fllamayla
sonuçlanan sosyal
hoflnutsuzluk konusu hâline
geldi¤i ve olumsuzland›¤›
süreçtir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
Etiketleme yaklafl›m›na göre,
sapk›nl›¤›n gerçek yap›s›n›
anlayabilmek için, kimi
insanlara neden “sapk›n”
yaftas› yap›flt›r›ld›¤›n›
anlamak ve aç›klamak
gerekir.
Etiketlemelerin büyük
bölümünü yasa ile düzen
güçlerini temsil eden ya da
baflkalar›n›n geleneksel
ahlak› üzerine tan›mlamalar
getirebilen iktidar ve güç
sahibi insanlar
gerçeklefltirmektedir.
Sapk›nl›k kategorilerini
tan›mlayan yaftalar böylece,
toplumdaki güç yap›s›n›
ortaya koymaktad›r.
Etiketleme kuramc›lar› kimi
davran›fl›n nas›l sapk›n diye
tan›mlan›r oldu¤u ve neden
baflkalar›n›n de¤il de belirli
gruplar›n sapk›n diye
etiketlendi¤iyle ilgilenirler.
Sosyoloji-I
Becker’a göre, sapk›n davran›fl, “insanlar›n böyle yaftaland›klar›” davran›flt›r.
Sapk›nl›k kategorilerini tan›mlayan etiketler, toplumdaki güç ve iktidar yap›lar›n›
göstermektedir. Sapk›nl›¤›n kendilerine dayan›larak tan›mland›¤› kurallar, varl›kl›lar taraf›ndan yoksullar erkekler taraf›ndan kad›nlar, yafll›lar taraf›ndan gençler, etnik ço¤unluklar taraf›ndan az›nl›klar için düzenlenmifltir. Sonuç olarak etiketleme
kuram›na göre, bir eylem baflkalar› onu sapma olarak alg›lay›p tan›mlad›¤›nda sapma/suça dönüflür (Giddens, 2005: 210). Baflka bir deyiflle, hangi davran›fl›n suç say›laca¤›; ço¤u zaman kurallar› kimin koydu¤unu ve davran›fl› kimin yapt›¤›na ba¤l› olarak de¤iflecektir. Etiketleme yaklafl›m›n›n öncülerinden olan Becker’e göre
suç olgusu, toplumda egemen s›n›f veya güçlü konumda olanlar›n ç›karc› öngörüleri çerçevesinde infla edilen bir tan›mlama biçimi ile ilintilidir. Bu yaklafl›m, suçun
bir davran›flsal özellik olmaktan çok, hukuksal bir tan›mlamayla alakal› bir olgu oldu¤unu göstermektedir. Yani Becker’e göre baz› sosyal gruplar, sapk›n olarak etiketlenmede kullan›labilecek baz› kurallar› koymakta ve bireylerin bu kurallara
olan uyum durumlar›na göre, onlar› sapk›n veya uyumlu bireyler biçiminde damgalamaktad›rlar (Vito ve Holmes, 1994: 189-192; K›zmaz, 2005: 168). Bu bak›fl aç›s›na göre, sapma/suç, olas› sapma ile sosyal kontrol aktörleri aras›ndaki etkileflimin bir ürünüdür (Haralambos ve Holborn, 1995: 405).
Buna göre, sapk›n etiketlemesi, davran›fl›n kendisiyle ilgili süreçler taraf›ndan
de¤il, kiflinin giyimi, konuflma biçimi ya da geldi¤i köken sapk›n etiketlemesinin
konup konmayaca¤›n› belirleyen etkenler olabilir (Giddens, 2005: 210). Ayr›ca, etiketleme sürecinin nas›l iflledi¤ini anlayabilmek için, suçu tan›mlayan yasal kurallar›n nas›l ç›kt›¤›na ve kural koyucular›n kimler oldu¤una bakmam›z gerekmektedir.
Etiketleme kuramc›lar› için yasalar, toplumda iktidar konumunda olanlar›n ç›karlar›n›, ideolojik kabullerini ve ahlaki kayg›lar›n› yans›tmaktad›r.
Etiketleme süreci maalesef masum bir etiketleme olarak kalmamaktad›r. Suçlu
ve sapk›n olarak etiketlenmek ço¤u durumda bireyin toplumdan d›fllanmas›na ve
hayat›n›n zorlaflmas›na yol açmaktad›r. Bireyi yaln›zlaflt›ran ve bunal›ma iten etiketlenme süreci, bireyin suç iflleme potansiyelini artt›rma ifllevi görecektir. Nitekim, Bilton ve di¤erlerine (2008: 390) göre;
Suçlu olarak etiketlenmek ve böyle davran›lmak bireylerin toplumsal kimliklerine ve
kendilerine dönük bak›fllar›na zarar verir, onlar› geleneksel toplumun d›fl›na iter,
normal hayat flartlar›n› ciddi biçimde k›s›tlar ve özsayg›lar›n› çökertir. Bu durumun
muhtemel sonuçlar›; kriminal faaliyetler ve altkültürlerle daha derinden ilgilenme ve
kullan›lan olumsuz etikete uygun hale gelmektir. Sonuç olarak, etiketleme, sapk›nl›klar›n fliddetlenmesi ve kendi kendisini gerçeklefltiren kehanetin oluflmas›na yol açar.
Bir insan suçlu olarak etiketlendikten sonra, suçlu olmasa bile kendisini suçlu
olarak görmeye bafllayacakt›r. Yani, bireyi suçlu olarak etiketleme belki de onu
suç ifllemeye e¤ilimli ve yatk›n hale getirmektedir. Bu durumla ilgili olarak Lemert,
birincil ve ikincil sapma ayr›m› yapmaktad›r. Lemert’e göre;
birincil sapma; bireyin normlar› ihlal ederek toplumda sapk›n olarak görüldü¤ü
ancak bireyin kendisi için sapk›n etiketini benimsemedi¤i durumu ifade etmektedir.
E¤er normlar› ihlal etti¤i için birey benlik alg›s›n› de¤ifltirmezse, gelecekte sapk›n olarak etiketlenmeyecektir. Ancak sapmada di¤erlerinin alg›s› önemlidir. ‹nsan sapk›n
etiketini benimsemesi, topluma uyum sa¤lamas›n› zorlaflt›racakt›r. Bunun sonucunda ortaya ç›kan duruma; yani bireyin kendisine yönelik etiketlemeyi kabullendi¤i ve
kendisini sapk›n olarak görmeye bafllad›¤› sürece Lemert ikincil sapma demektedir
(Bozkurt, 2006: 185).
7. Ünite - Suç ve Toplum
‹kincil sapma, sapk›nl›k etiketlemesini ve iddias›n› kiflinin içsellefltirmesi ve benimsemesidir. Buna göre etiketlenen birey, sapk›n altkültür gruplar›yla iletiflime girerek suçlu kültür etraf›nda yeniden sosyalleflmektedir. Lemert’e göre gerçek suçluluk, asl›nda bu yeni sosyalleflme biçimiyle ortaya ç›kmaktad›r (‹çli, 1994: 113).
Ayr›ca, bu yaklafl›ma göre cezaevleri, ›slah evleri ve ak›l hastaneleri, sapk›nl›¤› pekifltiren kurumlar olarak ifllev görmektedir.
Etiketleme kuram›n›n suçun ve sapk›n davran›fl›n önlenebilmesi için önerdi¤i
çözüm do¤al olarak öncelikle etiketleme sürecini ortadan kald›rmak veya etiketlemenin olas› etkilerini en az düzeye indirmek olacakt›r. Ancak suçu azaltman›n baflka bir yolu bu kurama göre, belli etiketlemeleri ve kabahatleri suç olmaktan ç›karmakt›r. Örne¤in, kimseye zarar vermeyen hafif uyuflturucular›n suçlulaflt›r›lmas› ve
etiketlenmesi karfl› tepki üretmektedir. Çünkü para cezalar›n› ödemek için baflka
suçlar ifllemeye ve daha fazla uyuflturucu almaya zorlanabilmektedir. Benzer flekilde, etiketlemenin etkilerini azaltmak için sürekli hapishane mahkumiyeti yerine,
zorunlu kamu hizmeti ve hafta sonu hapsi gibi alternatif cezalar verilmelidir (Bilton, vd, 2008: 391).
Etiketleme kuram› da t›pk› di¤er kuramlar gibi ciddi elefltiriler alm›flt›r. Öncelikle, etiketleme kuram› hiçbir davran›fl›n yap›s› gere¤i suç s›fat›n› tafl›mad›¤›n› ileri
sürmektedir. Bu iddiaya göre, suç ve sapk›nl›k ancak sosyal etkileflim sürecinde,
yasalar›n düzenlenmesi ve güçlülerin yasalar› belirlemesi ve polis, yarg›ç ve mahkemelerin bu yasalar› yorumlamas›yla ortaya ç›kmaktad›r. Ancak etiketleme kuram›n› elefltirenler, suçun sadece etiketlemeyle ortaya ç›kan bir fley olmad›¤›n›, cinayet, tecavüz ve soygun gibi davran›fllar›n hemen hemen bütün kültürlerde tutarl›
bir flekilde yasak ve suç kabul edildi¤ini ileri sürmektedir. Ama namus cinayetleri,
adam öldürme tecavüz vb. davran›fllar›n›n suç olarak tan›mlanmas›n›n durumdan
duruma ve kifliden kifliye göre de¤iflti¤ini düflünürsek bu elefltiri pek hakl› görünmemektedir. Örne¤in adam öldürme her zaman cinayet ve suç olarak görülmez;
savafl durumunda düflman›n öldürülmesi coflku ve sevinçle karfl›lan›r (Giddens,
2001: 189).
Baflka bir elefltiri, etiketleme kuram›n›n, sapk›n diye nitelenen edimlere yol
açan süreçleri yeterince analiz etmek yerine, etiketleme sürecini öne ç›kard›¤›n›
öne sürmektedir. Çünkü belli etkinlikleri sapk›n diye nitelemek bütünüyle keyfi
olmayabilir. Mesela yoksul çocuklar zengin çocuklardan daha çok suça e¤ilimlidir
bunun nedeni etiketlemeden daha çok geldi¤i köken olabilir. Etiketlemenin suçu
artt›rma etkisi de çok aç›k de¤ildir. Bu yaklafl›ma göre, sapk›nl›¤›n gerçek yap›s›n›
anlayabilmek için neden kimi insanlara “sapk›n” yaftas› yap›flt›r›ld›¤›n› ortaya ç›karmal›y›z (Giddens, 2001: 191; Giddens, 2005: 211). Ayr›ca, etiketleme kuram›
fazlas›yla determinist (belirlenimci) oldu¤u yönünde elefltirilebilir çünkü kuram insan›n mutlaka sapmaya ve suça ancak etiketleme süreci sonunda yönelece¤ini öngörmektedir. Oysa bireyler toplumun etiketlemesini umursamadan da sapma davran›fl› gelifltirebilirler; örne¤in siyasal inanc›n› gerçeklefltirmek amac›yla fliddet eylemlerine giriflen insanlar›n etiketlenmeyi umursamadan suça/sapmaya yönelebilece¤i aç›k görünmektedir. Bu kurama en çok yöneltilen elefltirilerden birisi de “kuram›n sapk›n eylemlerin kaynaklar›n› ihmal etmesi gelmektedir. Ayr›ca damgalama
kuram›n›n; daha çok homoseksüellik, uyuflturucu müptelal›¤›, alkolizm, ak›l hastal›¤› ve sokak çetelerinin üyesi olmak gibi s›n›rl› düzeydeki davran›fllar› tan›mlamak için gelifltirildi¤i belirtilmektedir. Bu durum da kuram›n, suç davran›fl›n›n
aç›klanmas›nda “iktidar” ve “yap›” sorunlar›n› görmezlikten geldi¤i gerekçesiyle
elefltirilmesine neden olmufltur” (K›zmaz, 2005: 169).
181
182
Sosyoloji-I
Çat›flma Kuramlar›
Çat›flma kuramlar›n›n temel motifi, sosyal ve ekonomik unsurlar›n ve gücün suça
etkilerini, kifli ve gruplar›n baflkalar›n›n davran›fllar›n› belirleme ve kontrol etme
yetene¤ini tan›mlamakt›r. Çat›flma yaklafl›mlar›na göre, suç kavram›n›n s›n›rlar› ve
içeri¤i, ekonomik ve siyasal aç›dan güçlüler taraf›ndan tan›mlanmaktad›r; bu anlamda yasalar görelidir ve do¤ru ile yanl›fl›n kesin bir standard› ile belirlenmemifllerdir (Siegel 1989: 223; ‹çli, 2007a: 120).
Marksist Suç Kuram›
Marksist ya da Çat›flma
kuram› diyebilece¤imiz
yaklafl›m›n temelinde
bireylerin etkin bir biçimde
kapitalizmin eflitsizliklerine
bir tepki olarak sapk›n veya
suç davran›fllar›na
yöneldikleri iddias›
bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1970’lerde Frank Pearce, William Chambliss ve Richard Quinney’in çal›flmalar› Marksist kriminolojinin temellerini atm›flt›r. Bu yaklafl›m suç ve kapitalizm aras›nda ba¤lant› oldu¤unu öne sürmektedir.
Kapitalist toplum sahip oldu¤u eflitsiz özellikleri ve yap›s› itibariyle suç üretmektedir. Çünkü bu sistemde, zenginli¤in biriktirilmesi ve bireysel yarar› her fleyin
üstünde görmektedir; bu anlamda toplumsal yarardan çok kiflisel h›rs ve kazanç
özendirilmektedir. Dolay›s›yla, kapitalizm içinde üretti¤i bireysellik, rekabet, bencillik ve egoizm ekonomik bencilli¤e yol açmakta ve bireylerdeki sapma ve suçun
kayna¤›n› oluflturmaktad›r. En önemlisi, kapitalist toplum belli s›n›flar çok az kayna¤a ulaflabildikleri için, yaflamlar›n› devam ettirtebilmek için suç ve sapma davran›fllar›na yönelebilmektedir.
Örne¤in, Walton ve Young, Yeni Kriminoloji adl› eserlerinde, bireylerin suç ve
sapk›n davran›fllara yönelmelerinin kapitalist düzende var olan eflitsizliklerin bir
sonucu oldu¤unu iddia etmektedirler (Giddens, 2005: 211). Marxist kriminolog
W.A. Bonger ise Suçluluk ve Ekonomik fiartlar (1916) isimli çal›flmas›nda kapsaml› bir suç kuram› oluflturmufltur. Bonger’e göre kapitalist ekonomik sistem bireyleri açgözlü ve bencil olmaya itmektedir. Suç alt s›n›flarda yo¤unlaflmaktad›r çünkü
adalet sistemi fakir olan bireyleri suçlu hâle getirirken zengin olan bireylerin kendi bencil isteklerine ulaflabilmeleri için yasal olanaklar› onlara sunmaktad›r. Bonger, sosyalist toplumlar›n suçu toplumun bütününe yayd›¤› zenginlikle ortadan
kald›rabilece¤ini ileri sürmektedir (Vold vd., 2002: 253; Burkay, 2008: 13)
Marxist kriminolog W.A. Bonger, Suçluluk ve Ekonomik fiartlar (1916) isimli çal›flmas›nda kapsaml› bir suç kuram› oluflturmufltur. Bonger’e göre kapitalist ekonomik sistem bireyleri açgözlü ve bencil olmaya itmektedir. Suç alt s›n›flarda yo¤unlaflmaktad›r çünkü adalet sistemi fakir olan bireyleri suçlu hale getirirken zengin
olan bireylerin kendi bencil isteklerine ulaflabilmeleri için yasal olanaklar› onlara
sunmaktad›r. Bonger, sosyalist toplumlar›n suçu toplumun bütününe yayd›¤› zenginlikle ortadan kald›rabilece¤ini ileri sürmektedir (Vold vd., 2002: 253; Burkay,
2008: 13).
Marksist kriminiloglara göre, üretim araçlar›na sahip olan ve ekonomik gücü
SIRA S‹ZDEegemen s›n›f, siyasal ve hukuksal gücü de kontrol etmekteelinde bulunduran
dir. Egemen s›n›f›n arac› olarak devlet, yasalar› egemen s›n›f›n ç›karlar›n› korumak, gücü sürdürmek ve yönetilen iflçi s›n›f›n› kontrol etmek için kullanmaktaD Ü fi Ü N E L ‹ M
d›r. Böylece, yasalar ço¤u zaman toplumda uzlaflmayla ortaya ç›kan de¤erlerin
bir yans›mas› de¤il, egemen s›n›f›n ideolojisinin bir yans›mas› olmaktad›r (Bilton
S O R U
vd., 2008: 393).
Marksist kriminolojinin
en özgün yan›, suç ve sapma çözümlemelerinde iktidar, güç iliflD‹KKAT
kilerine ve sosyo-ekonomik yap›daki eflitsizliklere vurgu yapmas›ndad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
7. Ünite - Suç ve Toplum
183
“Marksist kriminologlara göre, yasalar, temel olarak kapitalist mülkiyeti korurlar. Yasalar orant›s›z biçimde doland›r›c›l›k, iflyeri suçu, vergi kaç›rma, çokuluslu
flirketlerin yaratt›¤› endüstriyel kirlilikten ziyade, dükkân h›rs›zl›¤›, soygun, oto h›rs›zl›¤› vb suçlara yöneltilir.” Ancak organize ve idari suçlar›n (s›n›rl› bir biçimde)
kovuflturulmas› hukukun tarafs›z oldu¤u yan›lsamas›n› canl› tutmaktad›r (Bilton
vd., 2008: 393).
Özet olarak diyebiliriz ki çat›flma kuramlar› ve Marksist kuram suç olgusunu
toplumsal yap›ya, ekonomik eflitsizliklere ve toplumda gücün eflitsiz da¤›l›m›na
ba¤lamaktad›rlar. Bu anlay›fllara göre suç ve sapk›n davran›fl eflitsiz sistemin üretti¤i bir olgudur ve hukuk kurallar›n› da toplumda güçlü olan hâkim s›n›f belirlemektedir.
Marksist kriminologlar suçu ortadan kald›rmak için sistemde yap›lacak küçük
çapl› reformlar›n yeterli olamayaca¤›n› belirtmifllerdir. Ceza yasalar›nda, polisiye uygulamalarda veya cezaevi koflullar›nda yap›lacak iyilefltirmelerin yaln›zca geçici ve
yüzeysel olacakt›r. Ancak bu reform ve iyilefltirmelerin hiçbirisi sistemdeki temel
ekonomik eflitsizlikleri ve yasalar›n tarafl›l›¤›n› gidermeyece¤i için toplumda suç
üretmeye devam edecektir. Bu yaklafl›ma göre, suçu ortadan kald›rmak ancak suçu
üreten kapitalist sistemi toptan ortadan kald›rmakla yani reformla de¤il devrimle
mümkün olabilecektir. Ancak Marksist anlay›fl›n bu toptanc› anlay›fl› ciddi bir flekilde elefltirilmektedir. Çünkü biliyoruz ki yasalar›n bir ço¤u sadece zenginleri de¤il,
toplumdaki tüm di¤er gruplar› da korumaktad›r. Ayr›ca, suç ve sapma davran›fllar›n›n kapitalist ekonomik sisteme ait oldu¤u iddias› elefltirilmektedir çünkü di¤er
ekonomik sistemlerde de suç ve sapk›n davran›fllar›n varl›¤› söz konusu olmaktad›r.
Toplumsal kaynaklar› kontrol
eden egemen bir s›n›f, kendi
gücünü ve iktidar›n›
korumak için hukuksal
kurallar ve inanç sistemleri
gelifltirmektedir. Yani, bir
nevi hukuk, ekonomik gücü
elinde bulunduran egemen
s›n›fa hizmet etmektedir.
Yeni Sol Gerçekçilik
1980’lerin ortalar›nda Marksist yaklafl›ma ve sa¤ gerçekçilik’e yönelik tepkilerden do¤an ve kendilerine Yeni sol gerçekçilik ad›n› veren bir kuram ortaya ç›kt›. Jack Young, Jack Lee ve Roger Mathews sol gerçekçilik ak›m›n›n temsilcileridir (Bilton vd,
2008: 394). Bu kuramc›lar Marksizmden de etkilendikleri ama ondan farkl› ve yeni iddialar ortaya att›klar› için zaman zaman neo-Marksist olarak da nitelendirilmektedir.
Sol gerçekçilik ak›m›n›n savunucusu kuramc›lar, yap›sal kuramsal bir konumdan hareket eden bir suç analizi oluflturdular. Suçun köklerini en temel toplumsal
ve ekonomik iliflkilerin içine yerlefltirmenin önemli oldu¤unu savunmaktad›r. Kuram› ortaya atan kuramc›lar Yeni sol gerçekçilik ismini özellikle kendilerini Marksist kriminolojiden ay›rmak için kullanmaktad›r. Yeni sol gerçekçilere göre Marksistler, Kriminolojiyi afl›r› basitlefltirerek her fleyin merkezine bütün kötülüklerin
anas› olarak kapitalizmi yerlefltirmifllerdir. Buna göre egemen s›n›f yasal ve cezai adalet sistemi iflçi s›n›f›n› orant›s›z bir flekilde sömürmekte ve suça teflvik etmektedir (Bilton vd, 2008: 394).
Yeni sol gerçekçiler, Marksist kriminolojinin önemli bir gerçe¤i ihmal etti¤ini
ileri sürmektedir: Suç, alt, orta ve üst s›n›f›n hepsinde de görülmektedir. Yani suç,
sadece eflitsiz kapitalist sisteme tepki olarak ifllenmemektedir:
Ma¤durlaflma ve suça bulaflma nüfusun içinde düzensiz bir flekilde da¤›lmaktad›r.
Dolay›s›yla, sol gerçekçiler suçu a¤›rl›kl› olarak kapitalist sistemin bir sorunu olarak
görmek yerine, suçun flehir merkezinde ve iflçi s›n›f›n›n bar›nd›¤› yerler üzerinde yo¤unlaflt›¤›n› ve iflçi s›n›f›na mensup kifliler taraf›ndan iflçi s›n›f›na mensup di¤er kiflilere karfl› yap›ld›¤›n› -yani ço¤u suçun s›n›f içinde gerçekleflti¤inin- fark edilmesi gerekti¤ini savunmaktad›r (Bilton vd, 2008: 395).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
184
Sosyoloji-I
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Sol gerçekçilik,
etkilenmekle birlikte, önemli noktalarda ayr›lmaktad›r. Bu
D ‹ KMarksizmden
KAT
yaklafl›m dikkatleri suçun kurbanlar›na yöneltir ve yasa uygulay›c›lar›n topluluklara, özellikle de kent içlerine daha duyarl› olmalar›n› gerektiren pratik politika de¤ifliklikleri ister.
N N
Çat›flma kuramlar›, suç ve
sapk›nl›¤›, toplumun yap›s›,
AMAÇLARIMIZ
toplumsal yap›lar aras›ndaki
rakip ç›karlar ile seçkinler
aras›nda gücün korunmas›
bak›mlar›ndan analiz
K ‹ T A P
ederler.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sol gerçekçilik,
kriminologlar›n suçun
gerçek nedenleri olan
yap›sal eflitsizlikler ve
toplumsal politika, polisli¤in
demokratiklefltirilmesi
sorunlar›yla ilgilenmesi
gerekti¤ini savunurlar.
Göreli Yoksunluk: Bireylerin
kendilerini maddi ve manevi
her türlü durum aç›s›ndan
baflkalar›yla
k›yaslad›klar›nda, sahip
olamad›klar› fleylerden
dolay› hissettikleri yoksunluk
duygusudur.
SIRA S‹ZDE
Suça neden olan gerekçeler nelerdir? Yeni sol gerçekçiler, suçun nedeninin temel bir bilefleni
olarak yap›sal eflitsizli¤e vurgu yaparlar ve bu konuda MarksistlerAMAÇLARIMIZ
le hemfikirdirler. Ancak onlar tamamen materyalist ve ekonominin belirleyici oldu¤u ekonomik indirgemeci aç›klamalar› kabul etmekte temkinlidirler (Bilton vd..
2008: 395).K ‹ T A P
Yeni sol gerçekçiler, suçun göreli yoksunluk ve marjinalleflmeden kaynakland›¤›n› savunarak suçlu alt-kültür kuram›n›n temel noktas›n› paylafl›rlar. Bu yaklafl›TELEV‹ZYON
ma göre suç, a¤›rl›kl› olarak kendilerini toplumun kenar›nda bulanlar, kendilerinin di¤erlerinden kötü oldu¤unu düflünenler ve durumlar›n›n köklü biçimde haks›zl›k oldu¤unu hissedenler taraf›ndan ifllenmektedir. Bu tür duygular, daha s›k ve
‹ N T E Riflçi
N E Ts›n›f› ve siyahlar taraf›ndan hissedilmesi muhtemelse de, sadece bu
güçlü olarak
gruplara özgü bir fley de¤ildir (Bilton vd, 2008: 398).
Göreli yoksunluk duygusu toplumsal yap›n›n her yerinde görülebilir ve dolay›s›yla durumu iyi olanlar› da kriminal davran›fllara itebilir. Örne¤in, 14 fiubat 2010
tarihli Radikal Gazetesi haberinde, Amerika’da Alabama Üniversitesindeki kürsüsünden uzaklaflt›r›lan Amy Bishop adl› profesör, 2010 y›l›nda haks›zl›¤a u¤rad›¤›n›
düflündü¤ü için bir toplant› s›ras›nda bölüm baflkan› dâhil bölüm arkadafllar›ndan
üçünü silahla öldürmüfltür.
Sol gerçekçilik ak›m›, dengesiz bir flekilde suçun kurbanlar› olan ancak bununla mücadele etme flanslar› en az olan fakir ve dezavantajl› gruplar›n yan›nda yer
tutmaktad›r. Bu yaklafl›m kriminolojinin suçu oluflturan etmenleri gerçekçi bir flekilde ele almas› gerekti¤ini ve en çok da iflçi s›n›f›ndan fakir insanlar› suça iten ve
onlar› marjinallefltiren koflullar› ortadan kald›rmak gerekti¤ini öne sürmektedir
(Lawson ve Heaton, 1999: 147). Young’a (1994) göre insanlar› suça iten dört unsur
bulunmaktad›r: adalet sisteminin güçleri (özellikle polisler), toplum, suçlu ve kurban (Lawson ve Heaton, 1999: 148). Örne¤in, polis ve halk aras›ndaki iliflkinin otoriter olmas›n›n veya suç ve ceza ya politikalar›n›n çok sert uygulanmas›n›n da insanlar› suça itebilece¤ini savunulmaktad›r. Bu aç›dan bu yaklafl›m, özellikle toplumdaki ekonomik düzensizli¤in, yarg› sisteminin ve polis teflkilat›n›n reforme
edilmesi gerekti¤ini savunmaktad›r.
Ancak sol gerçekçiler suçun tamamen fakirlerin yaflad›¤› yoksulluktan kaynakland›¤› fikrini reddederler. Tam tersine, suçun sosyal yap›n›n bir parças› olarak, bireyler ya da gruplar›n kendilerini di¤er bireylere ve gruplara göre yoksun ve d›fllanm›fl hissettikleri koflullarda ortaya ç›kt›¤›n› savunmaktad›rlar. Bu yaklafl›ma göre, tek bafl›na fakirlik suçun nedeni olarak kabul edilmez. Çünkü örne¤in, mala yap›lan suçlarda ço¤u zaman fakirler temel ihtiyaçlar için de¤il, lüks mallar için h›rs›zl›k yaparlar (Lawson ve Heaton, 1999: 147).
Bu yaklafl›m, göreli yoksunluk konusunda güçlü aç›klamalar getirmektedir çünkü bireylerin tüm sosyal yap›n›n ve iliflkilerin içinde kendilerini bir fleyden mahrum b›rak›lm›fl hissettiklerinde, bu adaletsizlik olarak alg›lad›klar› durumu de¤ifltirmek için yasa d›fl› yollara baflvurduklar›n› ileri sürmektedir. Buna göre, yukar›daki
Amerika’l› Profesör kad›n örne¤inde oldu¤u gibi adaletsizli¤e u¤rad›¤›n› düflünen
SIRA
S‹ZDE
7. Ünite
- Suç ve Toplum
SIRA S‹ZDE
185
zengin birisi de yasa d›fl› yollara sapabilmektedir. Hatta toplumdaki
say›lar›n›n fazD Ü fi Ü N E L ‹ M
lal›l›¤›n› düflünürsek ço¤u fakirin suç ifllemekten uzak oldu¤u bile savunabilir. Bu
yaklafl›m toplumda hâli vakti yerinde olan beyaz yakal› olarak tarif etti¤imiz orta
S O R U
ve üst s›n›flar›n da belli koflullarda suça yöneldiklerini savunmaktad›r.
Göreli yoksunluk sadece maddi eflyalar›n yoksunlu¤uyla ilgili de¤ildir,
D ‹ Kbirey
K A T baz› durumlarda baflkalar›yla k›yaslad›¤›nda hak ve adaletin kendisine yeterince sa¤lanmad›¤›n› düflündü¤ünde de göreli yoksunluk duygusunu yaflamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
Yeni sol gerçekçilik yaklafl›m› da; fakirler aras›nda özellikle, iflçi s›n›f› ve marjinalli¤e itilmifl olan etnik az›nl›klar›n, suça yönelme ihtimallerinin
daha yüksek olAMAÇLARIMIZ
du¤unu öngörmektedir (Young, 1997: 487-488; K›zmaz, 2003: 15). Ancak Sol Gerçekçiler, baz› gruplar›n özellikle iflçi s›n›f›ndan gençler ve flehir merkezlerindeki etK ‹ T A Pözellikle danik az›nl›k topluluklar›n›n göreli yoksunluk ve marjinalleflme aç›s›ndan
ha savunmas›z oldu¤unu düflünmektedir. Bu gruplar umutlar›n› gerçeklefltirmeleri
ve toplum taraf›ndan belirlenmifl ihtiyaçlar› karfl›lamalar› için gerekli f›rsatlar› bulamad›klar›nda bir d›fllanma, küskünlük ve yak›nma bilincine sahiptirler.
T E L E V ‹ Z Y O NÖrne¤in;
Amerika’da siyah Afro-Karayipli gruplar olumsuzluklardan daha kolay etkilenmektedir; çünkü a¤›rl›kl› olarak iflçi s›n›f›na mensupturlar ve ayr›ca ›rkç› ayr›mc›l›¤a ve
T E R N E T sonucu
önyarg›ya maruz kalmak dezavantajlar›na sahiptirler. Bütün bu‹ Nsüreçlerin
olarak, e¤itimdeki rekabette daha az baflar› gösterirler ve dolay›s›yla daha fazla iflsiz
kalmaktad›rlar. Bu yabanc›laflma ve marjinalleflme duygusunu derin bir flekilde yaflayan bu gruplar›n, hem küçük hem de büyük çapl› suçlara kar›flma olas›l›¤› çok
yükselmektedir (Bilton vd., 2008: 398).
Yeni sol gerçekçilik suç e¤ilimlerini azaltmak üzere toplumsal ölçekte bir çok
reformlar›n yap›lmas›n›n çözüm olabilece¤ine iflaret etmektedir. Bu yaklafl›m›n suçu ortadan kald›rmak için önerdi¤i politika yönelimli iyilefltirmeleri ve pragmatik
çözümleri s›ralayacak olursak (Bilton vd., 2008: 398; Giddens, 2005: 213):
1. Yasa uygulay›c›lar, asker-polis tekniklerine dayanmak yerine topluma karfl›
daha duyarl› hâle getirilmelidir.
2. Polisler kendi bölgelerindeki önceliklerini belirlerken sözü geçen vatandafllar›n da ve yerel topluluklar›n güvenini kazanabilecekleri “minimal polislik”
uygulamas›na geçmelidir.
3. Makro düzeyde toplumsal adaletin sa¤lanmas› çok önemlidir; hükümetler
ekonomik ve e¤itim aç›s›ndan köklü çözümler üretmek için maddi ödülleri,
istihdam olanaklar›n›, konut ve topluma dönük hizmetler gelifltirmelidirler.
4. Orta vadede mahkûmlar›n say›s›n› azaltmak hedeflenmeli ve hapishane yerine geçebilecek gözetim alt›nda tutman›n d›fl›nda baflka ça¤dafl cezai yöntemler bulunmal›d›r.
5. Polis teflkilat› içinde bulundu¤u topluma karfl› daha hassas olan uygulamalara geçmeli ve daha demokratik flekillerde denetlenebilen sorumlu polis
anlay›fl› gelifltirilmelidir. Polis teflkilat› olaylara müdahale tarz ve yöntemlerini tekrar gözden geçirmeli ve daha demokratik yollar benimsemelidir.
Gordon Hughes, sol gerçekçilik ak›m›n›n suç literatürüne getirdi¤i katk›lar› flu
flekilde belirtmektedir (aktaran, Haralambos ve Holborn, 1995: 433);
1. Göreli yoksunluk gibi baz› çok önemli sosyolojik kavramlar› suç kuram›na
kazand›rm›fllard›r.
SIRA S‹ZDE
Yeni sol gerçekçilik, suç
olgusunu büyük ölçüde
görece yoksunluk
ve
AMAÇLARIMIZ
marjinalleflme ile aç›klarken
bu durumun sebebinin
eflitsiz toplumsal yap›
sonucu oldu¤uK ‹ T A P
görüflündedirler.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
186
Sosyoloji-I
2. Tamamen polisi ve di¤er devlet kurumlar›n› patolojik bulan sol anlay›fl› da
polisi ve devlet kurumlar›n› elefltirmeksizin yücelten sa¤ yaklafl›mlar›n da
ötesinde daha ›l›ml› bir yaklafl›m gelifltirerek hem suç kurbanlar›na hem de
güvenlik birimlerinde reformu savunan bir yaklafl›m› gelifltirmifllerdir.
N
Sosyal Kontrol Kuramlar›
AM AÇ
4
Baz› kontrol kuramc›lar›
günümüzde suçun artmas›n›
suça f›rsat yaratan
ortamlar›n ve hedeflerin
say›s›n›n giderek artmas›na
ba¤lamaktad›rlar.
Hirschi’nin yaklafl›m›,
suçlular›n genellikle, kendi
kendilerini kontrol düzeyi
düflük olan, bunun da ev ya
da okuldaki
toplumsallaflman›n
yetersizli¤inden
kaynakland›¤› bireyler
oldu¤unu
düflündürmektedir.
Sosyal kontrol kuram›n›n temel savlar›n› de¤erlendirebilmek.
Sosyal Kontrol kuram›n›n modern anlamdaki öncüleri ise Hirschi ve Gottfredson’dur. Sosyal kontrol kuramlar›, insanlara aksi ö¤retilmedi¤i müddetçe anti sosyal davran›fl sergileyeceklerini öne süren suç kuramlar›d›r (Sokullu-Ak›nc›, 2002).
Yasalar, örf ve adetler, resmi veya özel kurumlar›n emirleri, aile yap›s› vb. gibi topluma ait yap›lar kifliler üzerinde kontrol yetene¤ine sahip varl›klar olup, insanlar›n
nas›l sosyal bir flekilde davranmas› gerekti¤ini belirlerler.
Hirschi’ye göre ise bütün bireyler potansiyel olarak hukuk normlar›n› ihlal etme e¤ilimindedirler ancak kontrol alt›nda tutulduklar›n› düflündükleri için bu e¤ilimleri a盤a ç›kmamaktad›r. Kontrol mekanizmas›, bireylerin aileleri, arkadafllar›,
komflular› ve iflverenlerinden korkarak yasal olmayan davran›fllara girmemeleri
fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Toplumda bu tür ba¤lar›n olmamas›, bireylerin suç iflleme konusunda kendilerini özgür hissetmelerine neden olur (Siegel, 1998: 208209). “Kontrol yaklafl›m›, bireyin suç ifllerkenki güdüsüyle çok az ilgilenmektedir;
bunun yerine insanlar›n rasyonel bir flekilde davrand›¤›n› ve f›rsat b›rak›l›rsa herkesin sapk›n davran›fllar içine girece¤ini varsaymaktad›r. Suçun ço¤u zaman ‘durumsal kararlar’ sonucu ve f›rsat b›rak›lmas›yla gerçekleflti¤ini iddia etmektedir”
(Giddens, 2005: 213).
En önemli kontrol kuramc›s› olan Travis Hirschi, insanlar›n temel olarak suç etkinli¤ine girip girmeme kararlar›n›, potansiyel yararlar ve riskleri karfl›laflt›rarak hesapl› bir flekilde veren bencil bireyler oldu¤unu ileri sürmüfltür. “Hirschi, insanlar›
topluma ba¤layan ve yasaya uymaya yönlendiren dört tür ba¤ oldu¤unu ileri sürmektedir: ba¤lanma, adama, içerilme ve inanç. Yeterince güçlü olduklar›nda bu
bileflenler insanlar›n kurallar› çi¤neme özgürlüklerini ellerinden alarak toplumsal
kontrol ve uyumun sürmesinde yard›mc› olur. Ancak e¤er toplumla ba¤lar zay›fsa,
suçluluk ve sapk›nl›k ortaya ç›kabilir” (‹çli, 1994: 111-112).
Sosyal kontrol kuram›n›n varsay›mlar›na bak›ld›¤›nda, kuram›n insan davran›fl›n›n denetimi ve bu denetimle ilintili olan kurumsal süreç ve unsurlar üzerinde
odakland›¤› görülmektedir. Di¤er bir anlat›mla, sosyal kontrol kuram› suçlulu¤u
aç›klarken bireylerin toplumdaki de¤er, norm ve kurumlara olan ba¤l›l›¤›n› ve bu
ba¤l›l›kla oluflan sosyal denetim olgusunu temel almaktad›r. Birey veya toplum
üzerinde söz konusu sosyal denetimin baflar›s›zl›¤› veya yetersizli¤i, bu kuram aç›s›ndan suçlulu¤un önemli bir nedeni olarak görülmektedir. Bu nedenle, “sosyalleflme” ve “uyum”, kontrol kuram›n›n iki önemli kavram›n› oluflturmaktad›r (K›zmaz, 2005: 165).
Ancak daha da önemlisi, bu kurama göre bireyin çevresinde kontrol ve denetleyici kurumlar›n yoklu¤u da suçun oluflmas›na zemin haz›rlayan temel unsurlardan
birisidir. Bu aç›dan kontrol kuram›n› benimseyen resmi görüfl de suça zemin haz›rlayan f›rsat ve hedeflerin zorlaflt›r›lmas›n› ve s›f›r hoflgörüyü amaçlamaktad›r. Bu
yaklafl›ma göre, suç ve suçlu davran›fl›n› ortaya ç›karan tüm f›rsatlar kontrol ve de-
187
7. Ünite - Suç ve Toplum
netim alt›nda tutuldu¤unda, suç olgusu azalacakt›r. Örne¤in araba ve dükkân h›rs›zl›klar›n›n önüne geçilmesi için herkesin direksiyon kilidi ve alarm takt›rmas›n› zorunlu tutan yasalar ç›karmak, bu f›rsatlar›n azalt›lmas›na hizmet edecektir. Ancak
Giddens (2005: 214) hedeflerin/f›rsatlar›n zorlaflt›r›lmas› veya s›f›r hoflgörülü polislik
anlay›fl›n›n, suçun arkas›nda yatan dinamikleri ve nedenleri ele almad›¤›n› ancak
toplumun belli bileflenlerini suça erifliminden korumak ve savunmak amac›n› güttü¤ünü savunmaktad›r. Bu tür politikalar, suç davran›fllar›n› güvenli korunan ve f›rsat
b›rak›lmayan zengin mekânlardan daha korunaks›z, yoksul ve bu anlamda f›rsatlar›n daha çok oldu¤u yoksul mekânlara do¤ru kayd›rma riskini de bar›nd›rmaktad›r.
K›r›k pencereler kuram›n› araflt›rarak sosyal kontrol kuram›yla iliflkisini
yorumlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
N
Sa¤ Gerçekçilik
A M A Ç
5
Kontrol kuram›na göre suç
davran›fl›, suça iten
uyaranlar ile onu engelleyen
toplumsal ve fiziksel
kontroller aras›ndaki
dengesizli¤in bir sonucu
olarak ortaya ç›kar.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yeni sol gerçekçilik ve sa¤ gerçekçilik kuramlar›n› karfl›laflt›rabilmek.
S O R U
Sa¤ gerçekçilik ilk olarak 1970 ve 1980’lerde James Wilson ve Ernst van den HaD‹KKAT
ag taraf›ndan Yeni sol gerçekçili¤in iddialar›na karfl›t olarak ortaya at›lm›flt›r. Bu
yaklafl›m›n, neo-liberal ve muhafazakâr felsefeden etkilendi¤i belirtilmektedir
SIRA S‹ZDE
(Muncie, 2009: 141). Sa¤ gerçekçi yaklafl›m, geleneksel sosyolojik
aç›klamalara
karfl› ç›karak, suçun toplumsal sorunlar›n bir parças› olmad›¤›n›, seçme hakk› olan
bireylerin özgür iradesiyle gerçekleflti¤ini iddia etmektedir (Lawson ve Heaton,
AMAÇLARIMIZ
1999: 141). Bu yaklafl›m, nerdeyse tamamen sadece suçun kontrolüne odaklanm›flt›r (Muncie, 2009). Bu anlamda, bireyin do¤ufltan “kötü” bir do¤aya sahip oldu¤unu ve suçun önlenmesi için denetleme ve kontrole a¤›rl›k verilmesi
gerekti¤ini idK ‹ T A P
dia etmektedir. Sa¤ gerçekçilik, insan do¤as›n›n bencil oldu¤unu savunarak, Hobbes’un “insan insan›n kurdudur” diyen Thomas Hobbes’un görüfllerini paylafl›r ve
insana kötümser bir bak›fl aç›s›yla yaklafl›r.
TELEV‹ZYON
Sa¤ gerçekçiler suçun sosyolojik analizlerini ve sosyolojik kriminolojiyi karmafl›k ve verimsiz bularak afl›r› bir flekilde küçümsemektedir ve a¤›rl›¤› engelleme ve
denetleme ifline vermifllerdir. Bu yaklafl›mlar, “suçu tamamen engelleme ve denetN T E R N E T stratejileleme konusunda iyimser olmasalar da suçun etkisinin uygun ‹engelleme
riyle s›n›rland›r›labilece¤ini” iddia etmektedir. Tabii onlara göre bu, suç sorunuyla
u¤rafl›rken devletin daha sorumlu oldu¤u anlam›na gelmiyordu. “Onun yerine, Sa¤
gerçekçiler, suç sorunuyla karfl› karfl›ya gelmek için sorumluluk dengesini devlet
müdahalesinden devlet-vatandafl ortakl›¤›na tafl›ma aray›fl›ndayd›lar” (Bilton vd,
2008: 399). Sa¤ gerçekçilik yaklafl›m›, özellikle suçlular›n rehabilitasyonunu sa¤layacak sosyal çal›flmalara karfl›d›rlar; bunun yerine insanlarda ahlaki de¤erlerle özdisiplin gelifltirilmesi gerekti¤ini iddia etmektedir (Lawson ve Heaton, 1999: 140).
Yeni sa¤ kurama göre, kültürün ve aile de¤erlerinin yozlaflmas›n›n, otoriteye sayg›n›n azalmas›n›n ve adalet sisteminde cezalar›n yumuflat›lmas›n›n disiplinsizli¤e
ve suça yol açmaktad›r.
Murray (1990) Sosyal devleti suçlamaktad›r. Sosyal devletin Hristiyan çal›flma
ahlak›n› ve aile de¤erlerini zay›flatarak “ba¤›ml›l›k kültürü” yaratt›¤›n› öne sürmektedir. Sonuç, suç davran›fllar›n›n önlenmesi için gerekli olan sosyal kontrol mekanizmalar›n›n ve moral de¤erlerin gücünün azalmas›n› sa¤layan sosyal hastal›¤›n
yay›lmas› olmaktad›r (aktaran, Lawson ve Heaton, 1999: 146). Bu yaklafl›m Avrupa’da geliflen sosyal refah devleti anlay›fl›n›n sa¤lad›¤› sosyal yard›mlar›n bireyleri
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Herkes suç iflleme
potansiyeline sahiptir ancak
bireyin içinde bulundu¤u
toplumsal çevrenin
T E L E Vve‹ Z Y O N
kurumlar›n kontrolü ve
disipliniyle
engellenmektedir.
‹NTERNET
188
Sosyoloji-I
Yeni sa¤ kuram, suçu
kültürel olarak aç›klama
e¤ilimindedir; kültürün, aile
de¤erlerinin yozlaflmas›
otoriteye sayg›n›n
azalmas›n› sa¤lad›¤› için
toplumda bir disiplinsizli¤e
yol açmaktad›r.
tembellefltirdi¤ini ve geleneksel ahlaki de¤erlerini afl›nd›rd›¤›n› ve bunun sonucunda suç oranlar›n›n artt›¤›n› iddia etmektedir. Suçun önlenmesi de ancak bireylere geleneksel ahlak anlay›fl›n› tekrar kazand›r›larak mümkün olacakt›r (Lawson
ve Heaton, 1999: 141). Bu yaklafl›ma göre;
Bat›l› kapitalist toplumlar, suç faaliyetleri seviyesinin sürekli art›fl›na tan›k olurken,
ayn› zamanda maddi zenginlik ve insanlara aç›k f›rsatlar konusunda efli görülmemifl geliflmelere de tan›k olmufllard›. Böylece yard›m hizmetleri, yoksullukla mücadele politikalar› ve e¤itim reformlar›ndaki yay›lma suçu azaltmaktan ziyade suçun büyük oranlarda artmas›na zemin haz›rlamaktad›r. Yard›m›n artmas›, gerçekte bir
ba¤›ml›l›k kültürünü do¤urarak, toplumu bir arada tutan ba¤lar›n alt›n› oymufl ve
insanlar›n bireysel sorumluluk duygular›n› zay›flatarak bu art›fla önemli ölçüde katk›da bulundu (Bilton vd., 2008: 400).
Sa¤ gerçekçilik kuram› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda:
insanlar bencillikle güdülenmifllerdi ve yüksek suç seviyeleri de insanlar›n do¤ufltan
anti-sosyal e¤ilimleri ve hevesleri üzerindeki etkisiz k›s›tlamalar›n bir ürünüydü.
Düzgün ahlak ile kendini s›n›rlama ve kendini kontrol etme faziletlerini telkin etmede baflar›s›z olmufl afl›r› özgürlükçü ebeveynler, e¤itimciler ve toplumsal hizmet sunanlar taraf›ndan teflvik edilen bir hareket serbestli¤i ve hoflgörülü kendini ifade etme kültürü geliflmiflti. Sonuç, sokak suçlar›nda oluflan bir sarmald›r” (Bilton vd.,
2008: 400).
Görüldü¤ü üzere Sa¤ gerçekçi kuram, her insan do¤ufltan suça e¤ilimli oldu¤u
için, insanlar› uygun bir sosyallefltirmeyle ve kontrolle yetifltirmek gerekti¤ini iddia etmektedir.
Charles Murray alts›n›flar›n, toplumun geleneksel norm ve de¤erleriyle yeterince yetifltirilmedi¤i ve topluma entegre edilemedi¤ini savunmaktad›r. Murray alts›n›f›n sapk›n de¤erlere sahip oldu¤unu, fliddete, yasad›fl›l›¤a ve suça e¤ilimli oldu¤unu ve sosyal devletin üzerinde parazit oldu¤unu savunmaktad›r. “Murray için
suç ve fliddet oranlar›ndaki art›fl›n -özellikle Amerika’daki ve ‹ngiltere’deki flehir
merkezlerinde- temel nedeninin ‹kinci dünya savafl› sonunda kurulan sosyal devletin sosyal yard›mlar›na ba¤›ml› olmak gibi bir kültürün geliflmesi oldu¤unu öne
sürmektedir” (Lawson ve Heaton, 1999: 146).
Ayr›ca belirtmek gerekir ki bu yaklafl›m, ABD ve ‹ngiltere’deki Reagan ve Thatcher döneminin neo-liberal siyasi ve ekonomik felsefelerinden oldukça etkilenmifltir. Bu neo-liberal felsefeye göre, ekonomik iliflkilerde ve refah sa¤lamada devlet
müdahalesi olmamas› gerekir ve devlet baba fikri ortadan kald›r›lmal›d›r. Buna göre, insanlar refah ve ekonomik iliflkiler aç›s›ndan devlete daha az ba¤›ml› olmal›d›r ve daha fazla bireysel sorumluluk ve kendi ayaklar› üzerinde durma söz konusu olmal›d›r (Bilton vd., 2008: 399). Ayr›ca bu yaklafl›m, ceza yasalar›n›n haz›rlanmas›nda, uygulanmas›nda ve suçun denetlenmesinde polisin ve yarg›n›n s›f›r tolerans göstermesi gerekti¤ini savunmaktad›r.
Sa¤ gerçekçi yaklafl›m›n suçun önlenmesi için önerdi¤i yaklafl›mlar› flöyle s›ralayabiliriz (Bilton, 2008: 400-401; Muncie, 2009: 141-143):
1. Yasalar para cezas›ndan tutun idam cezas›na kadar birçok sert yapt›r›mlarla
desteklenmelidir ki herkes düzeni bozdu¤unda kesinlikle cezaland›r›laca¤›na ikna olmal›d›r. Bu anlamda yasalar›n hem adil hem de etkili ve cayd›r›c›
olmas› sa¤lanmal›d›r. Aslolan, bireyler suç ifllediklerinde alacaklar› riskleri
artt›rmak yoluyla onlar› cayd›rmak ve suç ifllemenin bedelini ödetmektir.
7. Ünite - Suç ve Toplum
2. Suçun toplumsal nedenlerini araflt›rmak gibi ütopik bir aray›fla girmeye gerek yoktur çünkü Adem’den beri herkes suç iflleme potansiyeline sahiptir.
Hepimiz her an suç iflleyebilece¤imize göre, önemli olan cayd›r›c›l›¤›n sa¤lanmas›d›r.
3. Kötü huylu insanlar her zaman var olacakt›r; devlete düflen en uygun flekilde bu insanlar› masum insanlardan ay›rmak olacakt›r. Sab›kal› ve tehlikeli
bireyleri tamamen tecrit etmek hareketsizlefltirmek ve rahats›z edici ve zorlay›c› hapishane rejimi ile uzun süreli gözetim alt›na al›nmalar› ve buna iliflkin cezai hükümleri s›k›laflt›rmak gerekmektedir.
4. Fakirlik kesinlikle suçun kayna¤› de¤ildir çünkü suç oranlar› ikinci dünya
savafl›ndan sonra insanlar› tembellefltiren ve çal›flmay›p sorumsuz davranmas›na yol açan sosyal devlet anlay›fl›n›n uygulanmas›yla artm›flt›r. Dolay›s›yla, sosyal devlet anlay›fl›ndan vazgeçilerek bireylerin ekonomik olarak
sorumluluk ald›¤› ve bedel ödedi¤i neo-liberal sisteme geçilmelidir.
5. Sokaklar›n düzeni daha s›k› tedbirlerle korunmal›d›r ve güvenlik perspektifi içinde polis ve kolluk güçlerini daha fazla yetkilerle donatmak gerekir. Bu
aç›dan bu yaklafl›m, anti-sosyal davran›flla karfl›laflan polisin a¤›r yasal uygulama önlemlerini kullanmas›n› yani s›f›r hoflgörü politikas›n› önermektedir.
6. Suçu önlemek devletin görevi de¤ildir, sorumlu vatandafllar da suçun önlenmesinde görev almal›d›rlar, örne¤in herkes mahallesinin bekçisi gibi davranmakla yükümlüdür. suçu denetlemede baz› yüklerin toplumun s›radan
üyeleri taraf›ndan da omuzlanmas› gerekti¤inde ›srar etmifllerdir. Aktif vatandafllar kendi çocuklar›n› disipline ederek ve ahlaki yönden e¤iterek suçu
ve düzensizli¤i önlemek için toplum içinde kolektif çal›flma yürüterek ve
kendi mal varl›klar›n› dikkatle koruyarak (ev içi güvenlik araçlar›, kamera
sistemleri vb) üzerlerine düflen sorumluluklar› yerine getirmelidir.
7. Evde ve okulda bireyleri yetifltirirken disiplin, otokontrol ve ahlak e¤itimi verilerek yetifltirilmelidir; gevflek ve afl›r› demokratik bir ebeveyn ve ö¤retmen
tutumu öz-disiplini olmayan ve suç iflleyen bireylerin as›l sorumlular›d›r.
Birçok aç›dan sol gerçekçilik ve sa¤ gerçekçilik kuram birbirinin karfl›t› kuramlard›r. Bu iki kuram› flöyle karfl›laflt›rabiliriz: Sol gerçekçilik suçun kayna¤›n›n toplumsal yap›da var olan göreli yoksunluk ve marjinalleflme olarak toplumsal oldu¤unu iddia ederken sa¤ gerçekçilik suçun bireyin do¤ufltan sahip oldu¤u özelliklerde aranmas› gerekti¤ini ileri sürer. Buna göre her insan›n potansiyel bir suçlu oldu¤unu savunarak suçun kayna¤›n›n birey oldu¤unu vurgulamaktad›r. Sol gerçekçilik, daha çok toplumsal adalet fikri üzerinde dururken sa¤ gerçekçilik toplumdaki uyum, statüko ve kurulu düzene a¤›rl›k vermektedir. Sa¤ gerçekçilik devletin
sosyal alanlardan çekilerek, bireylerin ekonomide sorumluluk almas› ve bedel
ödemesini isteyen neoliberal felsefeye dayan›rken sol gerçekçilik devletin sosyal
alanlarda sorumluluk almas› gerekti¤ini öneren sosyal demokrat felsefeye inanmaktad›r. Sol gerçekçilik suçun ve sapk›n davran›fl için toplumdaki f›rsat eflitsizliklerini ve kötü polis uygulamalar›n› elefltirirken sa¤ gerçekçilik suçun nedenlerini
sosyalizasyon sürecini analiz etmek d›fl›nda baflka bir fleyle aç›klamamaktad›r, suçla ilgili devlet ve ekonomik sistemi nerdeyse hiç elefltirilmemektedir. Sol gerçekçilik daha demokratik polis uygulamalar›n›n ve yarg› sürecinin yumuflat›lmas›n›n suçu azaltaca¤›n› düflünürken sa¤ gerçekçilik suçun azalt›lmas›n› daha a¤›r cezalar,
kontrol, denetleme, cayd›r›c› uygulamalar ve s›f›r toleransl› polis uygulamalar›na
ba¤l› oldu¤unu düflünmektedir.
189
190
Sosyoloji-I
SONUÇ
Suç ve sapk›nl›k öylesine genifl ve kapsaml› bir olgudur ki -bir k›rtasiyeden kalem
yürütmekten bir insan öldürmeye kadar varan yelpazeyi düflündü¤ümüzde- suç
davran›fl›n›n bütün boyutlar›n› ve biçimlerini bütünüyle aç›klayabilecek tek bir kuram bulmak olanaks›zd›r. Yukar›da bahsetti¤imiz kuramlar, suçun ve sapk›n davran›fl›n ancak baz› yönlerini ele almaktad›r ve ele ald›¤› yönüyle bu davran›fllar›
anlamam›z› kolaylaflt›rmaktad›r. Biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar, belirli bireylerin suç iflleme e¤ilimini onlar›n fizyolojik ve kiflilik yap›lar›yla aç›klama e¤ilimindedir. Bu yaklafl›mlar suça e¤ilimli olan psikopat insanlar›n kal›t›m ve genetik unsurlar yoluyla edindikleri özellikleri belirlemeye ve suçlu tipolojileri oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Ne var ki bu yaklafl›mlar›n temel sorunu bu genetik özellikleri toplumsal koflullar›n ve yap›lar›n önüne koyarak tamamen bireysel özelliklere odaklanm›fl
olmalar›d›r. Toplumsal koflullar›n belirleyicili¤i hakk›nda hemen hemen hiçbir fley
söylememektedirler. Suç ve sapk›n davran›fl› aç›klamaya çal›flan sosyolojik yaklafl›mlar ise suç ve sapk›n davran›fllar›n toplumsal ba¤lama göre de¤iflebilece¤inin
alt›n› çizmekte oldukça baflar›l› olmufllard›r. Suç davran›fl› ortaya ç›kana kadar ki
toplumsal süreçlerin analiz edilmesi gerekti¤ini iddia eden sosyolojik kuramlar çok
çeflitli olmalar›na ra¤men, suçun toplumsal ö¤renme ve çevre taraf›ndan flekillendirilebilece¤i hususunda hemfikir görünmektedirler. Sonuç olarak diyebiliriz ki suçun oluflumunda bireysel, psikolojik, sosyo-ekonomik olmak üzere birçok faktör
ayr› ayr› veya birlikte etkili olabilir. Dolay›s›yla suç ve sapma davran›fllar›n› ancak
bu faktörleri disiplinleraras› ve bütüncül bir yaklafl›mla dikkate alan bir yaklafl›mla
anlamak mümkün görünmektedir.
7. Ünite - Suç ve Toplum
191
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Suça yönelik biyolojik ve psikolojik yaklafl›mlar›
aç›klayabilmek.
Biyolojik aç›klamalar, suç ile beden tipleri aras›nda iliflki oldu¤unu vurgulamaktad›r. Biyolojik yaklafl›m›n fiziksel görünümle suç aras›nda kurmaya
çal›flt›¤› bu iliflki kal›t›m›n etkisi konusunda yeterince aç›klay›c› de¤ildir çünkü kiflili¤in herhangi
bir özelli¤inin kal›tsal olarak edinildi¤ine yönelik
elimizde bir veri bulunmamaktad›r. Sapman›n toplumsal boyutunu ihmal eden her türlü kuram eksik olacakt›r. Psikologlar kiflilik özellikleriyle, toplumsal sapma aras›ndaki iliflkiye iflaret etmifllerdir.
Ancak psikolojik kuramlar›n aç›klay›c›l›¤› s›n›rl›d›r
çünkü birçok sapma olarak nitelendirilebilecek
davran›fl, normal kabul edilen insanlar taraf›ndan
gösterilmektedir.
Merton’un yap›sal gerilim kuram›n› de¤erlendirebilmek.
Gerilim kuram›, sosyal yap› içinde düflük konuma sahip olan bireylerin, hedefledikleri toplumsal amaçlar› gerçeklefltirememelerinin yegâne nedenini, içinde bulunduklar› koflullarla aç›klad›klar›n› ileri sürmektedir. Bu kuram, baz›lar›n›n baflar›l› oldu¤u toplumsal yap›da baflar›l› olamayanlar›, onlar›n içinde bulunduklar› toplumsal
koflullar ve imkânlar ile iliflkilendirilmektedir. Di¤er bir deyiflle; gerilim kuram›, bireylerin baflar›s›z olma durumunu toplumsal engellenme faktörü ile aç›klamaktad›r. Buna göre, yap›sal olarak
eflitsizli¤in derecesi ne kadar büyük olursa, gerilim de o denli büyük olacakt›r. Görüldü¤ü gibi
kuram, suç analizinde toplumsal engellemelerin
veya f›rsatlar›n engellenmesinin sonuçlar›na dikkat çekmektedir. Di¤er bir deyiflle Merton, sosyal
yap› ile kültürel amaçlar aras›ndaki çeliflkilere
odaklanm›flt›r. Bu kuram, toplumsal amaçlar ile
bu amaçlar› gerçeklefltirecek yollar veya teknikler aras›nda her hangi bir uyuflmazl›¤›n var olmas›n›, toplumsal bütünleflme veya düzen aç›s›ndan riskli bir durum olarak tan›mlamaktad›r.
Etiketleme kuram›n›n temel özelliklerini özetleyebilmek.
Etiketleme kuramlar›, bireylerin suç iflleme süreçleri üzerinde onlar›n toplum taraf›ndan etiketlenmelerinin etkili oldu¤u varsay›m›na dayanan kuramlard›r. Buna göre, bireylerin sapk›n veya suçlu
olarak etiketlenmeleri, onlar›n toplumdan d›flland›klar› yönünde bir duyguya kap›lmalar›na yol açmakta ve onlar›n suçlu gruplarla iliflkiye girmelerinde etkili olmaktad›r. Etiketleme kuram›n›n yan›t›n› arad›¤› iki temel soru vard›r: 1.Toplumsal ola-
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
rak sapma nas›l oluflmaktad›r veya kurallar› kim
koymaktad›r? 2. Bireyin etiketlenmesinin, onun
davran›fllar› üzerinde nas›l bir sonuca yol açmaktad›r? Etiketleme kuram› (birisini sapk›n diye damgalaman›n onun sapk›n davran›fl›n› güçlendirece¤ini varsaymaktad›r) önemlidir çünkü hiçbir eylemin do¤as› gere¤i suç (ya da ola¤an) olmad›¤› varsay›m›ndan yola ç›kmaktad›r. Etiketleme kuramc›lar› kimi davran›fl›n nas›l sapk›n diye tan›mlan›r oldu¤u ve neden baflkalar›n›n de¤il de belirli gruplar›n sapk›n diye etiketlendi¤iyle ilgilenirler.
Sosyal kontrol kuram›n›n temel savlar›n› de¤erlendirebilmek.
Kontrol kuramlar›, suçun ve suçun gerçekleflmesini engelleyen toplumsal ve fiziksel kontrollerin yetersiz oldu¤unda ortaya ç›kaca¤› görüflünü benimser. Suçun artmas› modern toplumlardaki suç f›rsat
ve hedeflerinin say›s›n›n artmas›yla ba¤lant›l›d›r.
Sosyal kontrol yaklafl›m› sosyal kontrolün etkisi alt›nda olmayan bireylerin, aile ba¤lar› zay›f, yaln›z
yaflayan, komfluluk iliflkisi olmayan kiflilerin suça
daha e¤ilimli oldu¤unu iddia eder; bireycili¤in egemen oldu¤u toplumlarda suçun artaca¤›n› belirtir.
Fakat bu kuram k›smen yetersiz kalmaktad›r, çünkü bireycili¤in egemen olmad›¤› ve sosyal bask›n›n yo¤un oldu¤u toplumlarda da farkl› tür suçlar
yayg›n olarak görülmektedir (aile içi fliddet, tecavüz, ensest iliflkiler, çocuk istismar› vb.).
Yeni sol gerçekçilik ve sa¤ gerçekçilik kuramlar›n›
karfl›laflt›rabilmek.
Yeni sol gerçekcilik kuram› suç ve sapk›n davran›fl›n nedeni olarak toplumsal yap›daki eflitsizlikler,
marjinallefltirme ve göreli yoksunlu¤u gösterirken,
sa¤ gerçekçilik suçun nedeni olarak bireyin do¤ufltan getirdi¤i özelliklerini ve yetersiz disiplin ve
sorumsuz yetifltirilmeyi göstermifltir. Yeni sol gerçekçilik, toplumda adaletin ve eflitli¤in sa¤lanmas›,
haks›zl›klar›n giderilmesi, polislik uygulamalar›n›n
demokratiklefltirilmesini ve yarg›n›n yumuflak uygulamalara geçmesinin suçu engelleyece¤ini iddia
ederken, sa¤ gerçekçilik suçun engellemenin ancak denetleme ve kontrolde s›f›r tolerans gösteren
polislik uygulamalar› ve cayd›r›c› ceza yasalar›yla
mümkün olabilece¤ini iddia etmektedir. Sa¤ gerçekçilik devletin sosyal alanlardan çekilerek, bireylerin ekonomide sorumluluk almas› ve bedel
ödemesini isteyen neoliberal felsefeye dayan›rken
sol gerçekçilik devletin sosyal alanlarda sorumluluk almas› gerekti¤ini öneren sosyal demokrat felsefeye inanmaktad›r.
192
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi sapmaya yönelik olumlu bir
örnektir?
a. Hakimin kad›n› öldüren hükümlü kocas›n› a¤›r
hapisle cezaland›rmak yerine, ceza indirimi uygulayarak hafif bir flekilde cezaland›rmas›.
b. Kad›n haklar› savunucusunun namus cinayetine
kurban giden k›z için yasak gösteriye kat›lmas›.
c. H›rs›zla kendi yöntemleriyle mücadele edip üstesinden gelemeyen mahallelinin en sonunda
h›rs›zl›k olay›n› polise flikayet etmesi.
d. Polisin suçluya eziyet, kötü muamele ve iflkence
yaparak, bu flekilde bilgi almaya çal›flmas›.
e. Suçlu bireyin insan haklar› mahkemesine baflvurarak kendi ma¤duriyetini uluslararas› mahkemelerde aramas›.
2. Suçun gerçekleflmesini engelleyen toplumsal ve fiziksel denetimlerin yetersiz oldu¤unda ve suçluya f›rsatlar yarat›ld›¤›nda, suçun ortaya ç›kaca¤›n› savunan
görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Etiketleme kuram›
b. Yap›sal gerilim kuram›
c. Marksist kuram
d. Altkültür kuram›
e. Sosyal kontrol kuram›
6. Suçun, göreli yoksunluk ve marjinalleflmeden kaynakland›¤›n› ve a¤›rl›kl› olarak kendilerini toplumun
kenar›nda bulanlar, kendilerinin di¤erlerinden kötü oldu¤unu düflünenler ve durumlar›n›n köklü biçimde haks›zl›k oldu¤unu hissedenler taraf›ndan ifllendi¤ini savunan kuram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yap›sal gerilim kuram›
b. Etiketleme kuram›
c. Altkültür kuram›
d. Yeni sol gerçekçilik
e. Sosyal kontrol kuram›
7. Etiketleme kuram› afla¤›daki kuramlardan hangisinden etkilenmifltir?
a. Çat›flma kuram›
b. Fonksiyonalist kuram
c. Sembolik etkileflimcilik
d. Marksist kuram
e. Sosyal kontrol kuram›
3. Afla¤›dakilerden hangisi Yap›sal Gerilim Kuram›’n›
ortaya atan sosyologlardan birisidir?
a. Marx
b. Merton
c. Lemert
d. Howard
e. Lee
8. Yoksul çocuklar›n, bir statü aray›fl› olarak orta s›n›fa
mensup olan çocuklar›n amaçlar›n›, yaflam biçimlerini
gerçeklefltirmeye çal›flt›klar›n› ancak yasal yollardan bunu elde etme imkan›na sahip olmad›klar›ndan; bu çocuklar›n, kendilerine olan güvenlerini kaybettiklerini ve
karfl›t bir tepki gelifltirerek suç davran›fllar›na yöneldiklerini savunan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Altkültür kuram›
b. Yap›sal gerilim kuram›
c. Etiketleme kuram›
d. Yeni sol gerçekçilik
e. Sosyal kontrol kuram›
4. Afla¤›dakilerden hangisi Merton’a göre toplumsal
bak›mdan öne ç›kar›lan de¤erler ile bunlara eriflmek
için kullan›lacak araçlar›n s›n›rl› olmas› aras›ndaki gerilimlere gösterilen olas› tepkilerden biri de¤ildir?
a. Uyum göstermek
b. Yenilikçilik
c. Otoriter olmak
d. Törencilik
e. Baflkald›rmak
9. Bireyin kendisine yönelik etiketlemeyi kabullendi¤i
ve kendisini sapk›n olarak görmeye bafllad›¤› süreci Lemert nas›l adland›rmaktad›r?
a. Uyumsuz sapma
b. Etiketlenmifl sapma
c. Güdülenmifl sapma
d. Birincil sapma
e. ‹kincil sapma
5. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyal Kontrol Kuram›n›n
öncülerinden birisidir?
a. Van den Haag
b. Lemert
c. Hirschi
d. Lambroso
e. Merton
10. Suç sosyolojisine anomi kavram›n› getirerek önemli bir 盤›r açan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Marx
b. Becker
c. Lemert
d. Van den Haag
e. Durkheim
7. Ünite - Suç ve Toplum
193
Okuma Parças›
SUÇ VE TOPLUMSAL DÜZENE BAKIfiTA ‘SA⁄ GERÇEKÇ‹L‹K’ AfiILMALI
Türkiye’de özellikle medyada suç ve suçlular hakk›nda
yap›lan haber ve yorumlar ‘sa¤ gerçeklik’ (right realism) yaklafl›mlar›yla ele al›nmaktad›r. Suçun ifllendi¤i
toplumsal yap›s› bir tarafa b›rak›larak, sadece suçu iflleyen bireye ve kontrol mekanizmalar›na odaklan›lmaktad›r. Sa¤ gerçekli¤e göre bir suçun ifllenebilmesi, suç
ifllemeye karar vermifl bir kiflinin, bir hedefin ve suçluyu cayd›racak kiflinin de olmamas› gerekmektedir. Bu
üç faktör sonucu suç ifllenir. Bu yaklafl›m, suçun sadece bireysel hata ve eksikler sonucu ifllendi¤ini öne sürer. Bireysel hatalar›n önüne ise, etkin önleyici ve cayd›r›c› mekanizmalar›n ç›kar›lmas›yla suç önlenir. Dolay›s›yla ifllenen suçlardaki art›fl›n faturas› ise yeterli önlemi almayan/alamayan ve cayd›ramayan polise ç›kar›l›r.
‹flin flafl›rt›c› taraf› ise, suç ve toplumsal denetim konusundaki sa¤ ve sol ideolojilerin ortak yaklafl›m sergileyerek “sa¤ gerçeklik” anlay›fl›n› benimsemeleridir.
‘S›n›f’sal ayr›m
Suça neden olan sosyal, ekonomik ve siyasal yap›lardaki sorunlar› göz ard› eden, sadece cayd›r›c›l›¤› hedefleyen fiziksel suç önleme yöntemleriyle toplumsal düzenin sa¤lanmas›nda ne derece baflar› sa¤lanabilir? Sa¤
gerçeklik, toplumsal düzen, denetim, suç ve cezalar
hakk›nda günümüzün sorunlar›na ne ölçüde yan›t verebilir? Sa¤ gerçeklik, alt s›n›flar›n iflledi¤i ‘adi suçlara’
odaklan›r, üst s›n›flar›n iflledi¤i suçlar› gündeme getirmez. Örne¤in gecekondu semtindeki bir okulda yaflanan bir fliddet olay›nda ö¤renciler kriminalize edilirken,
prestijli bir kolejin tuvaletinde uçucu madde veya uyuflturucu madde partisi düzenleyen üst s›n›fa mensup ö¤rencilere ve okul yöneticilerine adli ifllem uygulanmaz.
Hat›r› say›l›r bir beyaz yakal›n›n bir kalemde yapt›¤›
milyarlarca dolarl›k h›rs›zl›k, ‘hortumlama’ kavram›yla
normallefltirilirken, birden fazla çocu¤un yapt›¤› ekonomik de¤eri çok küçük olan h›rs›zl›k, ‘organize suç’
kapsam›nda de¤erlendirilebilir.
Alt s›n›fa mensup kiflilerin iflledi¤i suçlar daha tehlikeli
gösterilir. ‹flte bu kapsamda hukuk, güçlülerin bir bask›
arac› haline getirilmektedir. Sosyal düzen, toplumun
farkl› kesimleri aras›nda sa¤lanan bir uzlaflma olmaktan
ç›karak, hukuk arac›l›¤›yla uygulanan güç iliflkilerine
dönüflür. Bu ba¤lamda hangi suçlar›n ve suçlular›n toplum için daha tehlikeli oldu¤unu da güç iliflkileri belirler. Bu süreçte alt s›n›flar marjinallefltirilerek, onlar›n iflledi¤i suçlar ön plana ç›kar›l›r. Üst s›n›flar›n, güçlülerin
iflledi¤i suçlar ise normallefltirilir. Bir kapkaç olay›n›n te-
levizyonda yay›mlanmas› sonucu insanlar kendilerini
daha fazla risk alt›nda hissederler. Suç ve ma¤duriyete
yönelik toplumsal bir kayg› yaflan›r. Hat›r› say›l› bir flirketin, orman arazilerine astronomik fiyatla bile sat›lma
endiflesi tafl›nmayan villalar infla etmesi veya bir fabrikan›n çevreye zehirli gazlar yayarak insanlar›n sa¤l›klar›n›
tehlikeye atmas›ndan ise toplumsal kayg› duyulmaz.
‘Çare’ aran›yorsa
Suç ve toplumsal düzenin sa¤lanmas›na yönelik radikal
bir bak›fl aç›s›na gereksinim vard›r. Suçlar, f›rsat eflitli¤ini ortadan kald›ran, e¤itim ve ifl f›rsatlar›n› sadece belli
toplumsal kesimlerin yarar›na iflleten, toplumsal hareketlili¤i s›n›rlayan toplumsal yap›lar›n ortadan kald›r›lmas›yla önlenebilir. Ekonomik eflitsizlikler farkl› kiflileri farkl› flekilde etkilemektedir.
Özellikle çocuklar ve kad›nlar ekonomik eflitsizliklerin
olumsuzluklar›n› en fazla yaflayan dezavantajl› kesimlerdir. Toplumda ekonomik eflitsizliklerin artmas› sonucu
çocuklar, geliflim ça¤lar›n› fakirlik içinde yaflamaktad›rlar. Buna ek olarak çocuklara ve ailelere yönelik kamu
hizmetlerinin yetersiz olmas› da beraberinde çocuklar›n
suça itilme riskini getirmektedir. Materyalist ve bireysel
rekabetçi kültürün toplumda yayg›nlaflmas› ve bireyleraras› karfl›l›kl› destek mekanizmalar›n›n olmay›fl› da çocuk ve kad›nlara yönelik ma¤duriyeti art›rmaktad›r.
Toplumsal denetimin sa¤lanmas›nda ceza adalet sistemini bir bütün olarak ele almak gerekmektedir. Ceza
adalet sistemi sadece bireye odaklanmak yerine, sosyal
çözümlere de odaklanmal›d›r. Suç ve toplumsal denetim konusunda yaflanan sorunlar›n çözümü, sorunlar›n
ortaya ç›kt›¤› zamandaki bak›fl aç›s›yla çözülemez.
Sa¤ gerçeklik yaklafl›mlar›, suçlarla mücadelede muhafazakâr yaklafl›mlar› öne sürer. Sa¤ gerçekli¤e göre suç,
bireyin yap›s›ndaki zafiyetten kaynaklanmakta veya
toplumsal denetimin formel kurumlar›n›n yeterince çal›flmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle suçlar,
sosyal koflullar›n de¤il, bireysel tercihlerin ürünüdür.
Bu çerçevede suçlar›n önlenmesine yönelik daha fazla
polis, daha sert yasal önlemler önerilmektedir.
......
Toplumsal denetim, hukuk, suç, suçlu ve polisli¤e iliflkin
radikal bir bak›fl aç›s›na gereksinim her geçen gün daha
artmaktad›r. Günümüzün toplumsal denetim gereksinimi, geleneksel sa¤ gerçeklik anlay›fl› ile sa¤lanamaz.
Prof. Dr. Halil ‹brahim Bahar
Kaynak: 29.03.2007 tarihli Radikal Gazetesi (k›salt›larak al›nm›flt›r.)
194
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b
2. e
3. b
4. c
5. c
6. d
7. c
8. a
9. e
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Sosyolojisinin Temel
Kavramlar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Kontrol Kuramlar›”
konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›sal Bask›/Gerilim Kuram›: Suçun Kayna¤› Olarak Anomi” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›sal Bask›/Gerilim Kuram›: Suçun Kayna¤› Olarak Anomi” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Kontrol Kuramlar›”
konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Sol Gerçekçilik” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etiketleme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Altkültür Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etiketleme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Kuramlar” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Beyaz yakal› suçlar, toplumun daha varl›kl› kesimlerinde yer alanlar›n iflledikleri suçlara göndermede bulunmaktad›r. Bu tür suçlar›n sonuçlar› yoksullar›n iflledi¤i
küçük suçlar›n sonuçlar›ndan çok daha ötelere uzanabilir, ancak yasa uygulay›c›lar taraf›ndan bunlara daha
az dikkat gösterilir. Toplumun varl›kl› kesimlerindeki
bireylerin vergi kaç›rma, yasad›fl› sat›fllar, menkul ve
gayrimenkul sahtekârl›klar, zimmete para geçirme gibi
iflledikleri suçlar buna örnek verilebilir. Daha çok geliflmifl toplumlarda görülen bu tür suçlar›n ölçülmesi çok
zordur ve resmî istatistiklerde bu tip suçlar pek yer alamamaktad›r.
S›ra Sizde 2
Kontrol kuram›, polislik hakk›ndaki k›r›k pencereler
kuram› diye bilinen yaklafl›mla ba¤lant›l›d›r. Wilson ve
Kelling’in (1982) öne sürdü¤ü bu kuram, düzensizlik
görüntüsü ile gerçekleflen suç aras›nda do¤rudan ba¤lant› oldu¤unu savunmaktad›r. Buna göre, e¤er bir mahallede k›r›k olan tek bir pencere cam› bile tamir edil-
mezse bu durum, potansiyel sald›rganlara, ne polisin
ne de mahalle sakinlerinin topluluk düzenini korumakla ilgilendi¤i mesaj›n› gönderecektir. Zaman içinde bu
k›r›k cam›n yan›na baflka düzensizlik iflaretleri de -grafiti, çöp dökme vb.- eklenecektir. Sonuçta, bölge yavafl
yavafl sakinlerince terk edilip yerini evsizler, uyuflturucu sat›c›lar›na b›rakan bir bozulma sürecine girecektir.
K›r›k pencereler kuram›, düzensizlik görüntüsü ile gerçekleflen suç aras›nda do¤rudan bir ba¤lant› oldu¤u görüflünü ileri sürmektedir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Adler, F. vd. (2004) Criminology and The Criminal
Justice System, New York: Mc Graw Hill, Fifth Edition.
Akers, R.L. (2000) Criminological Theories: Introduction, Evaluation, and Application, Los Angeles California: Roxbury Publication Company, Third
Edition.
Bal, H. (2007) Hukuk Sosyolojisi, Ankara: Fakülte Yay›nevi.
Bilton, T vd. (2008) Sosyoloji, Yay. Haz: Bülent Özçelik, Ankara: Siyasal Kitabevi.
Bozkurt, V. (2006) De¤iflen Dünyada Sosyoloji: Temeller, Kavramlar, Kurumlar, Bursa: Ekin Kitabevi.
Burkay, S. (2004) “Teorik Çerçevede Suç”, ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, Say›:
2/4, s.1-15.
Cohen, Albert K. (1955) Delinquent Boys, New York:
Free Press.
Demirbafl, T. (2002) Kriminoloji, www.kriminoloji.com.
Dönmezer, S. (1994) Kriminoloji, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m.
Erem, F. (1997) Suç Bilimi Aç›s›ndan Adalet Psikolojisi, Ankara: Adil Yay›nevi.
Gartner, R. (1998) Deviance and Crime in New Society, Canada: Hartcourt Brace.
Giddens, A. (2005) Sosyoloji, Yay. Haz: Cemal Güzel,
Ankara: Ayraç Yay.
Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Yay.Haz: Hüseyin Özel
vd., Ankara: Ayraç Yay.
7. Ünite - Suç ve Toplum
Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, Fourth Edition, Collins Educational.
‹çli, T. (1992) Türkiye’de Suçlular: Sosyo- Kültürel
ve Ekonomik Özellikler, Ankara: Bizim Büro Bas›mevi.
‹çli, T. (1994) Kriminoloji, Ankara: Bizim Büro Bas›mevi.
‹çli, T. (2007a) Kriminoloji, 7. Bask›, Ankara: Seçkin
Yay›nevi.
‹çli, T. (2007b) Türkiye’nin Suçlu Profili: Cezaevlerinde Bulunan Hükümlülerin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Özellikleri, Proje Raporu, http://
www.veyseldinler.com/YuklenenDosyalar/Yayinlar/uvt_101123.pdf
Kaner, S (1992) “Suçlulu¤u Aç›klayan Yaklafl›mlar”, Ankara Üniversitesi SBF dergisi, Cilt: 25(2), 473-496
K›zmaz, Z. (2005) “Sosyolojik Suç Kuramlar›n›n Suç Olgusunu Aç›klama Potansiyelleri Üzerine Bir De¤erlendirme” C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 29,
Say› 2, 149-174.
Lawson, T. ve Heaton, T. (1999) Crime and Deviance,
Macmillian: London.
Muncie, J. (2009) Youth and Crime, California: SAGE
Publications.
Özkalp, E. (2011) Sosyolojiye Girifl, 19. Bask›, Bursa:
Ekin Kitbevi.
Shoemaker, Donald J. (1990) Theories of Delinquency: An Examination of Explanations of Delinquent Behavior, USA: Oxford Univ. Press.
Siegel, L.J. (1998) Criminology, Thomson Wadsworth
Learning Inc., Belmont.
Siegel, L.J. ve Senna, J. (1981) Juvenile Delinquency;
Theory, Practice and Law, Minesota.
Sokullu-Ak›nc›, F. (2002) Kriminoloji, www.kriminoloji.com.
Vito Gennaro F. ve Ronald M. Holmes (1994) Criminology, Theory, Research And Policy, Belmont/ California: International Thomson Publication.
Vold G. ve Bernard T. Snipes J. (2002) Theoretical Criminology, New York, Oxford, 5th Edition,
Wallace R. A. ve Wolf, A. (2004) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›, çev: Leyla Elbürüz, Rami Ayafl.
Williams F. ve McShane M. (2003) Criminological Theory, New Jersey: Prentice Hall.
195
Winfree T. ve Abadinsky H. (2003) Understanding
Crime, USA: Wadsworth.
Young, J. (1997) “Left Realist Criminology”, The Oxford Handbook of Criminology, Edited: Mike Magurie, Rod Morgan, Robert Reiner, Oxford Univ.
Press, U.S
Yücel M. T. (1973) Suç ve Ceza Anatomisi, Ankara.
Yücel M. T. (2004) Kriminoloji, ‹stanbul: Umut Vakf›
Yay›nlar›.
8
SOSYOLOJ‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sosyal politikan›n genel hedeflerini aç›klayabilecek,
Sosyal politikan›n tarihsel geliflimini özetleyebilecek,
Sosyal güvenlik sistemindeki farkl› uygulamalar› karfl›laflt›rabilecek,
Sosyal devlet/Refah devleti olgusunun temel niteliklerini aç›klayabilecek,
Küreselleflme ve sosyal politika anlay›fl›n›n dönüflümünü de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Sosyal Politika
Sosyal Güvenlik
Çal›flma Hakk›
Gelir Da¤›l›m›
Sosyal Yard›mlar
•
•
•
•
•
Sosyal Adalet
Eflitlik
Sosyal Devlet/Refah Devleti
Neoliberal Ekonomi
Küreselleflme
‹çindekiler
Sosyoloji-I
Sosyal Sorunlar ve
Sosyal Politika
• G‹R‹fi
• SOSYAL PROBLEMLER VE SOSYAL
POL‹T‹KALAR
• SOSYAL POL‹T‹KANIN TAR‹HSEL
GEL‹fi‹M‹
• SOSYAL POL‹T‹KANIN TEMEL
ARAÇLARI
• SOSYAL POL‹T‹KALAR VE SOSYAL
REFAH DEVLET‹
• KÜRESELLEfiME VE SOSYAL
POL‹T‹KALARIN DÖNÜfiÜMÜ
• SONUÇ
Sosyal Sorunlar ve
Sosyal Politika
“Çok basit bir gerçek var, maddi güvenlik olmadan siyasal özgürlük ve demokrasi olmaz” Ulrich Beck, What is Globalization?, Polity Press, 2000 s. 62.
G‹R‹fi
Sosyal politika alan› her fleyden önce sosyal bilimciler aç›s›ndan birçok ortaklaflma
olana¤› sunan disiplinleraras› bir aland›r. Ekonomiden siyasete, siyasetten hukuka
birçok alan›n kesiflti¤i çok disiplinli bir alan olman›n yan› s›ra, salt bilimsel faaliyetle s›n›rl› çal›flma alan› d›fl›nda toplumsal hayat›n içinde uygulamaya dönük yönleri de olan bir aland›r.
Sosyal politikan›n geçmifli, Cahit Talas’›n (1992: 13) da dikkat çekti¤i gibi ilkça¤lara kadar uzan›r. Nispeten yak›n dönem sosyal politikalar›n›n ise 19. yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda, Avrupa’n›n endüstrileflen ülkelerinde, sanayileflmenin ve kentleflmenin beraberinde getirdi¤i sefalete karfl› iflçilerin durumunu iyilefltirmeyi, iflçilerle sermayedarlar aras›ndaki çat›flmalar› gidermeyi veya azaltmay› hedefledi¤ini görürüz. Öte yandan iflçi-iflveren aras›ndaki sorunlarla ilgilenen dar anlamdaki sosyal
politika yaklafl›mlar›n›n yerini, zamanla, genifl anlamdaki sosyal politika yaklafl›mlar› alm›fl; sosyal denge için baflvurulmas› zorunlu olarak görülen önlemleri içerme
hedefini gütmeye bafllam›flt›r (Koray ve Topçuo¤lu, 1987: 4-5). Bugünün sosyal
politikalar›, Altan’›n da (2006: 5-7) belirtti¤i gibi, ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar›, ekonomik yönden güçsüz kesimleri ve özel olarak korunma gereksinimi duyan
gruplar› korumay› hedefler (aktaran, Selçuk, 2008: 1).
‹lk kez 19. yüzy›lda Almanya’da ortaya ç›kan sosyal devlet anlay›fl›, özellikle sanayi devrimi sürecinde gün ›fl›¤›na ç›kan iflçi sorunlar›yla birlikte önem kazanm›flt›r. Bunun için, baz› bilim adamlar› sosyal politikay› s›n›flar aras›ndaki çat›flmalar›,
çeliflkileri ve dengesizlikleri gidermeye, s›n›flar aras›nda uyum sa¤lamaya dönük
bir bilim dal› olarak tarif etmifltir (Seyyar, 2010).
Sanayi Devrimi ile birlikte toplumsal yap›n›n ve üretim iliflkilerinin h›zla de¤iflmeye bafllamas›, kentleflmenin artmas›, ortaya yeni toplumsal s›n›flar›n ç›kmas›
(çok küçük bir sermayedar/iflveren s›n›f› yan›nda, say›lar› giderek artan bir iflçi s›n›f›n›n do¤mas›) gibi nedenlerle, bu dönemde yaflama ve çal›flma koflullar› giderek
kötüleflmifl, sefalet artm›fl, geleneksel kurumlar da sanayi döneminin do¤urdu¤u
bu yeni sorunlar›n üstesinden gelememifl, bu nedenlerle devletler bu duruma daha fazla kay›ts›z kalamam›fl ve sosyal yaflama müdahale etmeye bafllam›flt›r (Özdemir, 2007: 101).
198
Sosyoloji-I
Sosyal politikalar›n gelifliminin ve Sosyal Refah Devletinin alt›n ça¤› olarak adland›r›lan 1945-1975 dönemi, birçok ülkede istihdam›n art›fl gösterdi¤i, sosyal haklar›n geliflti¤i ve refah devleti anlay›fl›n›n yerleflti¤i ve kurumsallaflt›¤› y›llar olmufltur. 1973 sonras› birinci ve ikinci petrol krizleriyle birlikte sosyal refah devletinin
temelini oluflturan ekonomik, siyasi ve sosyal temeller h›zl› bir dönüflüm geçirmeye bafllam›flt›r. Günümüzde sosyal politikalar› ve sosyal refah devleti önemli de¤iflimlere u¤ram›flt›r. Genel olarak son 30 y›ld›r sosyal politikalar›n s›n›rland›r›lmas›
konusunda tart›flmalar sürmektedir. Bu çerçevede, sosyal yard›m ve politika üretmede devletin rolü ne olmal›d›r? Sosyal refah devletinin uygulad›¤› sosyal yard›mlar ve yeniden da¤›t›m mekanizmas›n›n sosyoekonomik bir s›n›r› var m›d›r? gibi
sorulara bugün hâlâ cevap aranmaktad›r.
N
SOSYAL PROBLEMLER VE SOSYAL POL‹T‹KALAR
AM AÇ
1
Sosyal politika, çal›flma
iliflkileri, çal›flma hayat›
ilgili düzenlemeler, sa¤l›k ve
emeklilik politikalar› ve
sosyal yard›mlarla ilgili bir
aland›r.
Sosyal politikan›n genel hedeflerini aç›klayabilmek.
Sosyal politika konusunda birçok tan›m yap›lmaktad›r. Bu tan›mlar›n birço¤unda
daha çok sosyal sorunlar, ma¤dur gruplar ve bunlara yönelik koruyucu politikalardan söz edilmektedir. Baz› tan›mlarda ise ç›k›fl noktas› olarak kapitalist sistem ve
s›n›f mücadeleleri ve bu mücadeleler sonucu kazan›lm›fl sosyal haklara yer verilmektedir. Baz› sosyal politika tan›mlar›nda ise sosyal adalet ve sosyal bütünleflmenin gerçekleflmesi ve böylece toplumsal bütünleflmenin sa¤lanmas› gibi hedefler
öne ç›kar›lmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda günümüzde, sosyal politika anlay›fl›n›n temelde kapitalist ekonomi içinde büyüyen sosyo-ekonomik eflitsizlikleri azaltmak, toplumsal adalet ve eflitli¤e hizmet ederek toplumsal uzlaflma ve bütünleflmeyi sa¤lamak gibi hedefleri oldu¤unu görmekteyiz (Koray, 2007: 27).
Talas (1983: 14), sosyal politikan›n merkezine ücretli istihdam› koyarak bunun
devlet ve örgütlerle iliflkilerinin kavranmas› aç›s›ndan bir disiplin oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu ba¤lamda sosyal politikan›n kapsama alan›na belli bafll› olarak sosyal güvenlik, sosyal haklar, iflçi sendikalar›, eme¤i koruyacak ve güçlendirecek yasalar, asgari ücret, toplu sözleflme ve sosyal yard›mlar gibi konular
girmektedir. Ayr›ca, sosyal politikan›n tarihsel geliflimi içerisinde, yoksullu¤un
önlenmesi, herkesin belirli bir sa¤l›k ve e¤itim hakk›n›n bulunmas›, gelir
da¤›l›m› eflitsizli¤inin giderilmesi, iflsizli¤in ortadan kald›r›lmas› gibi hedefler sosyal politikan›n kapsam›na girmifltir. Bu belirtilen konular›n sadece sosyal
politika alan› kapsam›nda de¤erlendirilmesi ve kavranmas› mümkün de¤ildir. Bu
nedenle bunlar›n incelenemesinde ekonomi, maliye, siyaset bilimi, hukuk, sosyoloji, psikoloji ve tarih gibi disiplinlerin de analiz içinde yer almas›na gereksinim
vard›r. Toplumsal adalet, toplumsal bar›fl, uyum ve uzlaflma, sosyal politika disiplinine hakim ö¤eler aras›ndad›r (Yirmibeflo¤lu, 2009: 402).
Tüm bu hedeflere ise devlet taraf›ndan gerçeklefltirilecek, sosyal güvenlik, sosyal yard›m, asgari ücret, sa¤l›k, e¤itim, konut ve ulafl›m hizmetlerine yönelik politikalarla ulafl›lacakt›r. Geleneksel sosyal politika, oda¤›na ücretli istihdam› almaktad›r ve bu alanlar refah ya da sosyal devletin de temel özelliklerine iflaret etmektedir (Özu¤urlu, 2003: 60). Bu do¤rultuda, en genifl tan›m› ile sosyal politika, toplumu oluflturan bireylerin sosyal ihtiyaçlar›n› karfl›lama amac›na yönelik
faaliyetleri içeren bir kavramd›r ve sosyal adaletin ve sosyal eflitli¤in sa¤-
199
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
lanmas›na yönelik tüm politikalar› içermektedir. Daha çok uygulama aç›s›ndan de¤erlendirilen sosyal politikalar›n özünde, tarihsel bir süreç içerisinden süzülerek gelen eflitsizlikleri en aza indirmeye çal›flma ve sosyal adaleti sa¤lama hedefi bulunmaktad›r.
Bu yönüyle sosyal politika, toplumsal eflitsizlikleri azaltmay› hedefleyen
uygulamalar ve düflünceler bütünü olarak tan›mlanabilir. Bir baflka ifadeyle,
sosyal politikan›n amac›, bir toplumda sosyal adaleti tesis etmektir. Sosyal politika,
genelde, toplumun kapitalist ekonomik uygulamalar ve piyasa iliflkileri taraf›ndan
yarat›lan çeflitli belirsizlik ve tehlikelerden korunmas› olarak da tan›mlanmaktad›r
(Çelik, 2010: 66; Sunal 2011: 285).
Sosyal politikaya iliflkin uygulamalar genel olarak sosyal devlet, sosyal koruma,
refah toplumu vb. ifadelerle kavramsallaflt›r›lmaktad›r. Sosyal politikan›n boyutlar›
her ülkede farkl›l›k göstermektedir. Örne¤in, Bat› Avrupa ülkelerinde genifl tan›m›
ile sosyal politika uygulamalar›na rastlanabilmekteyken farkl› toplumsal yap› ve
geçmifle sahip baz› ülkelerde toplumun en zay›f kesimini korumak amac›yla yap›lan yard›mlar fleklinde uygulanabilmektedir (Uçar, 2011: 51-52).
Sosyal Politikan›n genel hedeflerini flöyle s›ralayabiliriz (Seyyar, 2010: 33)
• Bireysel muhtaçl›¤›n yan›nda de¤iflik psiko-sosyal sorunlar›n ve yüklerin ortaya ç›kmas› hâlinde muhtaç insanlara, sosyal güvenlik yöntemleri (sosyal
sigortalar, devletçe bak›lma, sosyal yard›m ve sosyal hizmetler) çerçevesinde genifl kapsaml› ve çok amaçl› maddi ve manevî destek ve dan›flmanl›k
hizmetleri sunmak.
• Sosyo-ekonomik yönden zay›f olan insanlar›n sosyal ve ekonomik durumlar›n› sürekli olarak iyilefltirmek.
• Sosyal bar›fl›n ve adaletin temini için refah toplumunu oluflturmak.
• Akla gelebilecek bütün sosyal risklere ve bunlar›n do¤urabilece¤i her türlü
zararlara karfl› toplumun bütün üyelerini sosyal güvenlik kapsam› alt›na almak.
• F›rsat eflitli¤i çerçevesinde insan onuruna yarafl›r bir hayat›n idamesi için
tedbirler almak ve tam istihdam› sa¤lamak.
• Toplumda sosyal bütünleflmeyi oluflturmak ve bunun için de sosyal sorumluluk duygusunu gelifltirmek. Sosyal sorumluluk esaslar›n›n toplumda geçerlilik kazanmas› yönünde sosyal hizmetler alan›nda dan›flmanl›k, rehberlik ve pedagoji faaliyetlerinde bulunmak
• Kolektif kendi kendine yard›m etme ilkesine uygun olarak, gerek kamu alan›nda, gerekse sivil toplumda sosyal dayan›flma ruhunu hayata geçirmek ve
sivil toplum örgütlerine kat›l›mc› imkânlar tan›mak
• Muhtaç sosyal gruplar›n korunmas›na (aile, kad›n, özürlü, yafll›, yabanc›göçmen, çocuk ve gençlere) yönelik sosyal politikalar oluflturmak.
• fiehirleflme sorunlar›, flehir toplulu¤u; flehir ekolojisi, sosyal konut politikalar› ve kentsel dönüflüm projeleri ve politikalar› gelifltirmek.
• ‹flsizli¤e karfl› mesleki e¤itim ve aktif istihdam politikalar› gelifltirmek.
• Adil gelir da¤›l›m› politikalar›n› sosyal güvenlik kapsam›yla birlikte güvenceye kavuflturmak.
• Nitelikli ve ücretsiz sa¤l›k ve e¤itim hizmetlerinin yayg›nlaflt›r›lmas›n› sa¤lamak.
SIRA
S‹ZDEanlay›fllar›na
Liberal ve muhafazakâr siyaset anlay›fllar›n›n sosyal politika ve sosyal
devlet
yaklafl›mlar›n› de¤erlendiriniz?
Sosyal politika, günümüzde
daha çok, sosyal güvenlik
sistemleri, sosyal
sigortac›l›k kavram›, sosyal
yard›mlar ve sosyal hizmet
uygulamalar› çerçevesinde
ele al›nmaktad›r.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
200
Sosyal politika, çeflitli
uygulamalarla sosyal eflitlik
ve adaleti gerçeklefltirme
amac› tafl›maktad›r. Örne¤in
istihdam, ücret ve gelir
da¤›l›m›, çal›flma iliflkileri
ve sosyal güvenlik konular›,
sosyal politikan›n çeflitli
uygulamalarla düzenlemeye
ve iyilefltirmeye çal›flt›¤›
sorun alanlar›n›n bafl›nda
gelmektedir.
Sosyal politika
uygulamalar›n arkas›nda
var olan kuramsal ilkeler,
daha çok uygulamalar
üzerinde yo¤unlafl›ld›¤› için
ço¤u zaman göz ard›
edilmektedir.
Sosyal politika teriminin dar
anlamdaki tan›m›nda,
Sanayi Devrimi’nin
belirginlefltirdi¤i
s›n›flararas› çeliflki ve
çat›flmalar›n, kurulu
toplumsal düzeni
sarsmas›n› önlemeye yönelik
önlemler al›nmas› amac›
vurgulan›r.
Sosyoloji-I
Günümüzde, sosyal politikan›n kapsam›, boyutlar› ve niteli¤ine iliflkin iki yönlü bir de¤iflim oldu¤una iliflkin görüfller hakimdir. Sosyal politikan›n kapsam›,
üçüncü kuflak haklar› olarak bilinen kad›n, çevre, tüketici, çocuk haklar› konular›nda sosyal politikalar üretilmesi ile genifllerken (Koray, 2008), bir yandan da sosyal politikan›n sosyal deste¤e gerçekten ihtiyaç duyan kesimle s›n›rland›r›lmas› yönündeki uygulamalarla daralmaktad›r. Birçok kesim taraf›ndan elefltirilen bu yeni
paradigman›n oda¤›, ücretli istihdamdan yap›sal iflsizler ve yoksullara kaym›flt›r
(Özu¤urlu, 2003: 62).
Sosyal politika bir sürecin sonunda geliflmifl ve daha sonra da kurumsallaflm›flt›r. Bu süreç, bat›l› ülkelerde yaflanm›fl olan sosyal, siyasal, yasal ve iktisadi geliflmelerin bütününden oluflmaktad›r. “Geçmiflteki iste¤e ba¤l› ve merhamet esas›na
dayal› toplumsal yard›mlaflma yerini eflit haklara sahip bireylerin toplumsal risklere karfl› kurumsal yollardan korundu¤u sosyal politika uygulamalar›na b›rakm›flt›r.
Sosyal politika, bu çerçeve içerisinde düflünüldü¤ü zaman, eflitlik ve adalet kavramlar›yla do¤rudan ilgilidir. Bir baflka ifadeyle, sosyal politikan›n amac›, sosyal
adaleti tesis etmektir” (Sunal, 2011: 284).
Sosyal politikan›n geliflimi geleneksel olarak kapitalizmin geliflimiyle birlikte
ele al›n›r. Piyasa iliflkilerinin ortaya ç›kard›¤› ba¤›ms›z bir ücretliler s›n›f›n›n toplumsal konumunun çok boyutlu olumsuzluklar içermesi sosyal politikan›n dayanak noktas›n› oluflturur. Uzun süre yaflanan toplumsal gerilimler ve yoksunluklar,
toplumdaki dezavantajl› gruplar› destekleyici bir tak›m kamusal politikalar›n uygulanmas›n› gerekli k›lm›flt›r. (Bafltürk, 2009: 519). Bu aç›dan, sosyal politikan›n temel amac› “kapitalist toplum düzeni içinde s›n›f savafl›mlar›n›n nedenlerini gidermeye dönük önlemler ve politikalar” öngörmek, oluflturmak ve uygulamakt›r (Talas, 1992 Akkayadan). Sosyal politikan›n konusu olan düzenin selametini sa¤lamak
kayg›s› her zaman önplanda olmufltur.
Sosyal politika, özellikle Sanayi Devrimi sürecinde gün ›fl›¤›na ç›kan iflçi sorunlar›yla birlikte önem kazanm›flt›r. Bunun için, baz› bilim insanlar› sosyal politikalar›, “s›n›flar aras›ndaki savafl›mlar›, çeliflkileri ve dengesizlikleri gidermeye, uyum
sa¤lamaya dönük bir bilim dal›” olarak tarif etmifllerdir (Seyyar, 2002: 31). Gerçekten, tarihi köklerine bak›l›rsa dar manada sosyal politika, kapitalist iktisat düzeninde iflçiler ve iflverenler aras›nda ortaya ç›kan menfaat çeliflkilerini ve çat›flmalar›n›
gidermeye yönelik önemli çözümler gelifltirmifltir. Klasik ve dar manada sosyal
politikan›n as›l hareket noktas›n›, üretim sürecine eme¤iyle kat›lan iflgücünün korunmas›na, endüstri iliflkilerinin adil bir flekilde kurumsallaflmas›na ve böylece s›n›flar aras› sosyal gerginliklerin asgariye indirilmesine yönelik tedbirler oluflturmufltur. Ancak sosyal de¤iflim ve sosyal geliflmenin yan›nda zamanla farkl› ve yeni sosyal problemlerin ortaya ç›kmas› ile birlikte sosyal
politikan›n tan›m›, mahiyeti, muhtevas› ve hedefi de buna paralel olarak de¤iflmekte ve geliflmektedir (Seyyar, 2002: 31).
Ayr›ca, sosyal politika veya sosyal politika uygulamalar› ço¤unlukla devlet eliyle gerçeklefltirilmektedir. Devlet sosyal politikan›n hem kapsam›n› hem de uygulama düzeyini belirlemektedir. Kuflkusuz bütün bunlar da iflçi s›n›f, orta s›n›f ve sermaye s›n›flar› aras›ndaki güç düzeyi ve ç›kar çat›flmas› veya ç›kar uzlaflmas›n›n boyutlar› ile yak›ndan ilgilidir.
Sosyal devlet her fleyden önce, Sanayi Devrimi’nin, makineleflmenin, emek,
toprak ve paran›n piyasa mekanizmas›na boyun e¤mesinin yol açt›¤› korkutucu
sars›nt›lara çözüm arayan ve bunda baflar›l› olan bir sistemi ifade eder. Fakat sosyal devletin baflar›s›n›n bu noktada kald›¤›n› düflünmek yan›lt›c›d›r. Sosyal devlet,
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
vas›fs›z insanlar› e¤iterek siyasal, toplumsal ve ekonomik alana adapte etmesini
sa¤layarak demokrasi ve kat›l›m aç›s›ndan da son derece önemli bir geliflmeye iflaret etmifltir. Çünkü sosyal devlet, insanlar piyasa koflullar›nda birey olarak yaflarken bir tak›m eflitsizliklerin ortaya ç›kabilece¤ini kabul etmifl ve devletin görevinin,
vatandafllar›n bu eflitsizliklerden en az zarar görmesini sa¤lamak oldu¤u mant›¤›na
dayanm›flt›r. Devletin toplumun güçsüz kesimlerini gözetmesi ise bu kesimlerin
sisteme yabanc›laflmalar›n› önlemifl, siyasal yaflama kat›lmalar›n› sa¤lam›fl ve böylece demokrasi için elveriflli bir ortam haz›rlam›flt›r (Bulut, 2003: 179).
Sosyal devlet ilkesi uyar›nca anayasal koruma alt›na al›nan sosyal haklar›n en
önemli niteliklerinden biri de eme¤in tam olarak sömürülmesinin engellenmesi ve
böylece bireyin piyasa güçlerinden özgürlefltirilerek koruma alt›na al›nmas›d›r. Bu
bak›mdan sosyal haklar›n en belirgin özelli¤i bu haklar›n sosyal adaletsizli¤in giderilmesi için uygulamada olmalar›d›r. Adil bir toplumdan söz etti¤imizde sosyal
güvenli¤in yayg›nlaflt›r›ld›¤›, toplumun en dezavantajl› grubu ile di¤erleri aras›nda
sosyal güvenlik bak›m›ndan fark›n en aza indirildi¤i bir toplum sözkonusudur. Bir
baflka deyiflle, sosyal adalet ancak toplumun tüm kesimlerinin toplumsal olarak
üretilmifl refahtan pay almas›yla sa¤lanabilir (Davuto¤lu, 2011: 209). Sonuç olarak
sosyal politikalar, piyasa koflullar›nda ulafl›lamayan hizmet ve metalar›n, bunlara
ulaflamayan kesimlere, devletin finanse etmesiyle sunulmas› demektir (Kentleflme
fiuras›, 2009: 86).
N
SOSYAL POL‹T‹KANIN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
A M A Ç
2
Sosyal politikan›n tarihsel geliflimini özetleyebilmek.
Sosyal politikay› sosyal, ekonomik, siyasal sistemin bir parças› olarak ve bu alanlardaki geliflmeler çerçevesinde de¤erlendirdi¤imizde, sosyal politikan›n bir devlet
politikas› olarak ortaya ç›k›fl›n›, arkas›ndaki etkenleri ve kurumsallaflmas› yönündeki geliflmeleri göz önüne almak do¤ru olacakt›r.
18. yüzy›lda ‹ngiltere gibi endüstrileflmifl ülkelerde artan iflsizlik-yoksulluk gibi
sorunlar karfl›s›nda ortaya ç›kan ve daha çok ahlâki bir yaklafl›m› yans›tan baz› uygulamalar söz konusuydu. 19. yüzy›l boyunca süren sorunlar ve mücadeleler sonras›nda ve 20 yüzy›l bafllar›nda birçok Avrupa ülkesinde benzer sorunlarla bafl etmek üzere gündeme gelen s›n›rl› ve dar kapsaml› uygulamalar görülmektedir. 2.
Dünya Savafl› sonras›nda ise hem bu uygulamalar›n sistematik, kal›c› ve yayg›n uygulamalar dizisi hâline geldi¤ini hem de amaç ve hedeflerinin geniflledi¤ini gözlemliyoruz (Koray, 2007: 27).
1848 Frans›z Anayasas›, sosyal devlet anlay›fl›n›n kendini anayasal düzeyde ortaya koydu¤u ilk anayasa olmufltur. Anayasa aile, çal›flma, mülkiyet ve kamu düzenine dayal› bir toplumda; özgürlük, eflitlik ve kardeflli¤in egemenli¤ini öngörmüfl; e¤itim hakk›, yoksullara yard›m... gibi düzenlemeler getirmifl ve insan haklar› teorisinde önemli bir de¤iflikli¤e yol açarak sosyal hukuk anlay›fl›n›n ifadesi olmufltur. Bu anlay›fl çerçevesinde devlet, art›k özgürlükler konusunda pasif kalmakla yetinmeyecek, yani vatandafllara kiflisel ve siyasal haklar tan›yarak bir yana çekilmeyecek; aksine sosyal ve ekonomik haklar dolay›s›yla bir tak›m faaliyetlerde
bulunmak zorunda kalacakt›r (Bulut, 2003: 176).
Bugünkü anlam›yla sosyal politika kavram› ilk kez 19. yüzy›l ortalar›nda Almanya’da kullan›lm›flt›r. Kavram›n do¤du¤u dönem ise s›n›f çat›flmalar›n›n sertlefl-
201
Modern sosyal politikalar›n
hedefi, toplumdaki refah
düzeyi aç›s›ndan mevcut
farkl›l›klar› gidermek ve orta
tabaka oluflturmak amac›yla
da özellikle alt gelir
gruplar›n›n sosyo-ekonomik
durumlar›n› de¤iflik sosyal
politika araçlar›yla
iyilefltirmektir.
202
Sosyoloji-I
19. yüzy›l›n ortalar›ndan
itibaren anayasal düzeyde
uygulamaya giren sosyal
devlet anlay›fl›,
vatandafllara asgari bir
yaflam düzeyi sa¤lamay›
amaçlayan ve bu konuda
gerekli tedbirlerin
al›nmas›n› öngören bir
devlet anlay›fl›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ti¤i, sosyalist düflüncelerin iflçi s›n›f› içinde kök sal›p geliflti¤i bir dönemdir. “Terim
tarihsel olarak bir mücadeleyi, bir program› ve parolay› anlatmak amac›yla do¤mufltur. Kavram›n do¤uflundan k›sa bir süre sonra, 1873’te Almanya’da Sosyal Siyaset Cemiyeti (Verein für Sozialpolitik) kurulur” (Tuna-Yalç›ntafl, 1981; Akkaya,
2011: 101).
20. yüzy›l ise sosyal devlet anlay›fl›n›n a¤›rl›¤›n› iyice art›rd›¤› bir zaman dilimine iflaret etmektedir. Almanya’da Weimar Anayasas›, daha 1919 y›l›nda, getirmifl
oldu¤u hükümlerle bu alan›n en yetkin örne¤ini teflkil etmifltir. Anayasa, bir yandan, getirmifl oldu¤u koruma rejimi ile sa¤l›k, çal›flma, aile ve meslek gruplar› ile
e¤itim hakk›n› güvence alt›na al›rken, öte yandan çal›flma flartlar›n›n iflçi ve iflveren aras›nda beraberce araflt›r›lmas› ve çal›flanlar›n iflletme içindeki komitelerde
görev almalar› çerçevesinde, orta s›n›f›n korunmas›na özen gösterilmesini sa¤lam›flt›r. Dahas›, Weimar Anayasas›, “ekonomik hayat›n adalet esaslar›na göre ve
herkese insanl›¤›na yarafl›r bir flekilde düzenlenmesi” esas›n› benimseyerek dayand›¤› görüflü çok aç›k bir biçimde formüle etmifltir. Ayn› e¤ilim, ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra yürürlü¤e giren 1947 ‹talyan Anayasas›, 1949 Alman Anayasas› ve
1958 Frans›z Anayasas› taraf›ndan da benimsenmifltir (Bulut, 2003: 176).
Asl›nda tarihsel olarak bak›ld›¤›nda devletin müdahalesini gerektiren sosyal sorunlar›n ve dolay›s›yla sosyal politikalar›n 16. yüzy›lda kapitalizmin ortaya ç›kmas›yla ve geliflmesiyle ba¤lant›l›d›r. Bu noktada ilk yoksul yasalar›n›n ‹ngiltere’de birinci Elizabeth döneminde yürürlü¤e girdiklerini, Avrupa’da yoksullu¤un boyutlar›n›n saptamaya yönelik siyasi amaçl› istatistik toplama çabalar›n›n çok öncelere
uzand›¤›n› hat›rlamakta fayda var (Bu¤ra ve Keyder, 2006: 9).
Sosyal politikan›n tarihsel olarak geçirdi¤i evrimler aç›s›ndan ele ald›¤›m›zda
dört ana dönem karfl›m›za ç›kmaktad›r (Akkaya, 2011: 100):
1. ‹lk dönem 1841-1890 aras›d›r ve bu dönemin temel özelli¤i devletin yavafl yavafl sahneye inip baz› s›n›rl› korumac› önlemlere yönelmesidir. Bu dönemde
sistematik bir sosyal politika ve sosyal yard›mdan söz etmek için henüz çok erken
olmakla birlikte, sanayi devrimiyle birlikte toplumdaki eflitsizliklerin çok belirginSIRA S‹ZDE
leflti¤i ve buna
karfl› iflçilerin mücadele etti¤i bir dönem oldu¤unu tahmin etmek
çok güç de¤ildir. Sanayi devrimi öncesi olarak da kabul edilen bu dönem paternalist bir anlay›fl›n
hâkim oldu¤u dönemdir. Bu dönemde sorunlar›n giderilmesinde
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ailelerin, gönüllü kurulufllar›n, hay›rseverlik duygular›yla hareket eden kurumlar›n,
bireysel olarak sorumluluk duyan iflverenlerin ve devlet gelir transferlerinin var olS O R U
du¤u görülmektedir
(Özdemir, 2007: 177).
Paternalizm, Dataerkillikten
türemifl ve kiflinin karfl›s›ndakini baba gibi koruma ve bunun
‹KKAT
karfl›l›¤›nda sadakat ve itaat bekledi¤i bir süreçtir. Paternalizmde, yöneticiler bir ebeveyn
gibi, çal›flanlara
bütüncül bir ilgi göstermekte ve çal›flanlar da bunun karfl›l›¤›nda yönetiSIRA S‹ZDE
cilerine karfl› sayg›, sadakat ve itaat davran›fllar› sergilemektedirler.
N N
2. ‹kinci
dönem 1890-1945 aras›d›r ve art›k devlet çal›flma iliflkilerini düAMAÇLARIMIZ
zenlemek için devrededir ve bu alana yönelik düzenlemeler yapmaktad›r.
Ancak bu dönemde devlet karfl›laflt›¤› sert iflçi mücadeleri ve sendikal hareketlerin
‹ T A Piliflkilerindeki a¤›r flartlar› hafifletecek sosyal politikalara zorunbask›s›yla, Kçal›flma
lu olarak baflvurmaktad›r. 1890-1945 y›llar› aras›ndaki sanayileflme döneminde
çal›flanlar finansman›na zorunlu olarak kat›ld›klar› sosyal sigorta kurumlar›n›n koT E L E V ‹ Z YAncak
ON
rumas› alt›ndad›r.
henüz halk›n tümüyle refah›n› artt›rmak ve sosyal destek
programlar› uygulamak gibi bir e¤ilim bu dönemde söz konusu de¤ildir.
‹NTERNET
203
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
3. Üçüncü dönem ise 1945-1973 dönemi ise sosyal politikan›n yayg›n olarak uygulama alan› buldu¤u, konusu ve kapsam›n› geniflletti¤i bir dönemdir ve devlet art›k hemen hemen her yerdedir ve devletin önüne “sosyal” s›fat› gelmifltir. Özellikle 1917 y›l›nda Rusya’da, sosyalist bir devrimin gerçeklefltirilmifl
olmas›, bu devrim ile kurulan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin izleyen y›llarda sosyalist sistemi kurma çabalar› ve uygulamalar›, sanayileflmifl kapitalist ülkelerin sosyal politika alanndaki önlemlere yönelmesini h›zland›rm›flt›r. Belek’in
(2001) de vurgulad›¤› gibi, sosyalizm bütün yurttafllar›na sa¤l›k, e¤itim ve refah
hizmetlerini paras›z sunarken kapitalizmin bu rakip karfl›s›nda hiçbir fley yapmamas› beklenemezdi. (Akkaya, 2011: 100-101). Refah devletinin alt›n ça¤› olan bu
dönemde sosyal sigortalara ek olarak refah devleti fonksiyon ve kurumlar›n›n geniflledi¤i, gelirin devaml›l›¤›n› sa¤lama ve yaflam standartlar›n› yükseltmenin amaç
SIRA S‹ZDE
hâline geldi¤i görülmektedir.
4. 1975 sonras› dördüncü dönem ise refah devletinin kriz dönemidir. Bu
dönem, sosyal refah devletinin krize girdi¤i ve yeniden yap›land›rma
D Ü fi Ü N E L ‹aray›fllar›n›n
M
bafllad›¤› bir dönemdir (Özdemir, 2007: 177-178). 1973 petrol krizi sonras›nda ise,
en çok ihtiyaç duyuldu¤u bir zamanda, sosyal politika alan›ndan devletin geri çeO R U
kildi¤i, sosyal politikan›n konusu ve kapsam›n›n daralt›ld›¤› birS evreye
girilmifltir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Kapitalizm; Sermaye ve üretim araçlar›n›n mülkiyetinin belirli ellerde
ve bunD ‹ topland›¤›
KKAT
lara sahip olan kapitalist s›n›f›n ekonomik yaflam› yönetti¤i ekonomik sistemdir.
SIRA S‹ZDE
N N
Bu arada söz konusu sosyal politika anlay›fllar› ve e¤ilimi bizim anayasal sistemimizi de etkilemifl ve sosyal devlet bir ilke olarak 1961 Anayasas›’nda yer alm›flt›r. Fakat bundan önce, ülkemizde, parça parça da olsa, sosyal
adaleti sa¤lamaya
AMAÇLARIMIZ
yönelik tedbirlerin hem Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde hem de Cumhuriyetin
ilk y›llar›nda uygulamaya kondu¤unu belirtmek gerekir. Sözgelimi, Osmanl› ‹mpaK ‹ T A P
ratorlu¤u dönemine bak›ld›¤›nda, bir tak›m sosyal yard›m mekanizmalar›n›n
bulundu¤u görülür. Ahilik teflkilat›n›n eseri olarak ortaya ç›kan meslek birlikleri bu
ba¤lamda önemlidir. Öte yandan ‹kinci Mahmut ve Tanzimat dönemlerindeki reT E L E V ‹ Z Y OflekillenmeN
formlardan baz›lar› da sosyal devlet kavram›n›n Osmanl› toplumunda
ye bafllad›¤›n›n iflareti say›lmaktad›r. Sa¤l›k alan›nda karantina teflkilat›n›n oluflturulmas›, afl›lama, ebelik e¤itimi gibi koruyucu uygulamalar›n yerleflmesi, ülke çap›nda hastanelerin aç›lmas›, dul ve yetim maafllar›n›n düzenlenmesi, ilk e¤itimin
‹NTERNET
yayg›nlaflt›r›lmas› gibi geliflmeler, hep bu do¤rultuda de¤erlendirilmesi gereken
uygulamalard›r (Bulut, 2003: 177).
Özetleyecek olursak sosyal politikalar bafllang›çta çal›flan çocuk ve kad›n iflçilerin korunmas›na yönelik önlemler olarak ortaya ç›km›flken izleyen y›llarda tüm
iflçileri kapsam›flt›r. Sosyal politika ilk ortaya ç›kt›¤› dönemlerde kiflisel yard›mlardan kiflisel haklara ve s›n›fsal korumalara do¤ru bir geçifl olmufltur. 1945’lerden
sonra ise genifl anlamda sosyal politika olarak tan›mlanan tüm halk›n refah›n›n
yükseltilmesi, toplumsal bar›fl›n ve adaletin sa¤lanmas›n›n temel hedef hâline geldi¤i görülmektedir. Ancak son otuz y›ld›r sosyal politika, ça¤›n en önemli sorunlar›ndan biri hâline gelen iflsizlik ve yoksullu¤un azalt›lmas› veya hafifletilmesine yönelik politikalara a¤›rl›k vermeye bafllam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Sosyal politikay› farkl› felsefi yaklafl›mlar aç›s›ndan de¤erlendiriniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sosyal devlet anlay›fl› Türk
‹ N T E R1961
NET
Anayasa Hukuku’na
Anayasas› ile birlikte
“Cumhuriyetin Nitelikleri”
bafll›¤› alt›nda say›lan temel
bir unsur olarak girmifltir.
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
204
Sosyoloji-I
SOSYAL POL‹T‹KANIN TEMEL ARAÇLARI
N
Sosyal Güvenlik
AM AÇ
3
Sosyal güvenlik sistemi,
toplumun tüm kesimlerini
kapsayarak, her bir bireyin
sosyal ve ekonomik
ihtiyaçlar›n› karfl›lamay› ve
bu sayede bireylerin
bugünkü durumlar›n›n ve
geleceklerinin güvence
alt›na al›nmas›n›
hedeflemektedir.
Sosyal güvenlik sistemindeki farkl› uygulamalar› karfl›laflt›rabilmek.
Sosyal güvenlik, en genel anlamda bireyin, gelece¤in belirsizliklerine/risklerine
karfl› güvence aray›fl›n›n ürünüdür. 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar, kiflilerin, gelecekte karfl›laflmalar› muhtemel hastal›k, yafll›l›k, kaza, iflsizlik vb. risklere karfl› korunmalar› kendi sorumluluklar› olarak kabul edilmekteydi. Ancak aile içi dayan›flma,
hay›r ve yard›m kurumlar› gibi geleneksel koruma mekanizmalar›, bireyin yaflam›nda güvence alt›na almakta yetersiz kalm›flt›r. ‹flçi s›n›f›n›n örgütlü mücadele temelinde toplumsal bir güç olarak ortaya ç›kmas›, Almanya’da Bismark döneminde
ilk zorunlu sosyal sigortalar›n kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r (Güzel, 1999). ‹lk sosyal sigortalar›n koruma anlay›fl›n› hak ve sorumluluk kavramlar› temelinde flekillenen hukuksal sistem içinde tan›mlamas› önemli bir dönüm noktas›n› ifade etmektedir. Sosyal güvenlik sistemlerinde ça¤dafl yaklafl›m ise, iki dünya savafl› ve yaflan›lan ekonomik bunal›mlar sonucunda sigorta mant›¤›n›n da ötesine geçerek sosyal devletin uygulamadaki en önemli arac› olarak ortaya ç›km›flt›r.
Sosyal güvenlik; bir ülke halk›n›n bugününü ve gelece¤ini güvence alt›na almay› amaçlayan bir kurumsal yap› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Sosyal güvenli¤e bu
denli önemli bir anlam yüklenmesi, sosyal güvenli¤in en temel insan hakk› olarak
ulusal anayasa ve uluslararas› sözleflmelerde düzenlenmesini de beraberinde getirmifltir. Böylece, sosyal güvenlik sistemleri kamusal nitelikli örgütlenmeler temelinde, hem koruma sa¤lad›klar› kifliler hem de riskler aç›s›ndan kapsam genifllemesine sahne olmufllard›r. Lord Beveridge (1945)’in, sosyal güvenlikte bir di¤er önemli dönüflümü temsil eden raporunda, her ne kadar bireysel sorumluluk öne ç›kar›lsa da, sosyal güvenlik sistemlerinin ulusal sa¤l›k ve tam istihdam politikalar› ile
desteklenmesi gere¤ine olan vurgu, sosyal güvenli¤in öncelikli bir kamu hizmeti
olarak alg›land›¤›n› göstermektedir (Gökbayrak, 2010: 142).
Sosyal güvenlik sisteminin bafll›ca araçlar›, sosyal sigorta programlar› ile sosyal
yard›m ve sosyal hizmet programlar›d›r. Sosyal sigorta, kay›tl› olarak çal›flanlar ile
bu kiflilerin bakmakla yükümlü olduklar› kiflileri kapsamaktad›r. Sosyal hizmetler
ise toplumdaki tüm bireylerin, ülkenin genel flartlar› çerçevesinde, insana yarafl›r
bir biçimde varl›klar›n› sürdürebilecekleri bir ortam yaratmaya yönelik yürütülen
hizmetleri ifade etmektedir (Uçar, 2011: 56).
20. yüzy›l›n toplumsal aç›dan en önemli geliflmelerinden biri, kapitalist devletlerin 1930-40’lardan itibaren nüfusun çal›flan kesimini sosyal sigortalarla, kalan›n›
ise sosyal yard›m mekanizmalar› ile sosyal güvenlik sistemlerinin içerisine çekmesidir (Gül, 2006: 147). Sosyal güvenlik, piyasa mekanizmas›n›n yaratmakta
oldu¤u bir tak›m sosyal risklere karfl› bir koruma arac› olarak düflünülebilir, genifl anlam›yla ele al›nd›¤›nda, bireylere gelir güvencesi ve t›bbi yard›m sa¤lama amac› tafl›yan bir kurumlar, uygulamalar, haklar ve yükümlülükler bütünüdür. ILO, sosyal güvenli¤i, toplumun hastal›k, anal›k, ifl kazas›,
meslek hastal›¤›, iflsizlik, sakatl›k, yafll›l›k ve ölüm nedeniyle kazanc›n kesilmesi ya
da büyük ölçüde azalmas›n›n yol açaca¤› sak›ncalara karfl›, kamusal önlemler arac›l›¤›yla bireyler için sa¤lad›¤› koruma olarak tan›mlamaktad›r ve sigorta kapsam›
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
205
d›fl›nda sa¤l›k hizmetleri ve sosyal yard›mlar› kapsayan genifl bir sosyal güvenlik
anlay›fl›n› kabul etmektedir (ILO, 2006: 5).
Geleneksel sosyal politikan›n kapsam›, bireyin refah düzeyinin art›r›lmas› ve
sosyal alandaki ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› için devlet taraf›ndan toplumda daha
yüksek bir refah düzeyi ve sosyal koruma sa¤lamak için yürütülen politikalard›r.
Sosyal koruma sisteminin birincil amac›; yoksullu¤u azaltarak toplumun refah›n›
yükseltmek ve bireylerin f›rsatlara eriflimlerini sa¤lamakt›r. Dar anlamda sosyal koruma sistemi, iflgücü piyasas› politikalar› ile sosyal güvenlik sisteminden oluflmaktayken; genifl anlamda sa¤l›k ve e¤itim programlar› gibi, sosyal politikan›n konusu
olan tüm programlar› kapsamaktad›r. Sosyal güvenlik, ihtiyaç hâlindeki kiflilere
yapt›¤› yard›mlarda onlara insan onuruna yarafl›r asgari yaflam düzeyini sa¤lamay›
amaçlamaktad›r. Sosyal güvenlik sistemindeki programlar›n belirleyici özelliklerinden biri, bunlar›n kamu kurumlar› ya da yar› kamusal kurumlar taraf›ndan yürütülmeleridir (Hac›mahmuto¤lu, 2009; Uçar, 2011: 55).
Sosyal güvenlik, kapitalist devletin sosyal fonksiyonlar›n›n en geliflkin formudur. Gerek sosyal yard›mlar gerekse de sosyal sigortalar, ülkelerin millî gelirlerine
oran olarak oldukça büyük boyutlara yükselmifl, sosyal güvenlik sistemleri zaman
içerisinde geliflerek, artan say›da sosyal riskleri kapsam içerisine alm›fllard›r (Ulutürk ve Dane, 2009).
Sosyal güvenlik alan›ndaki farkl› uygulamalar›n, uluslararas› bir k›yaslama yapacak olursak üç temel grupta topland›¤› görülmektedir.
1. Beveridge Modeli (Evrenselci model): Bu modelde tüm vatandafllara eflit
statü ve çok boyutlu yararlanma olana¤› sa¤lanmaya çal›fl›r. “Beveridge Plan›”nda
yer alan herkese temel bir emeklilik hakk›, ‹skandinav sisteminin ‘’yurttafl emeklili¤i’’ veya genel sa¤l›k sigortas› bu grupta yer al›r. Devlet, toplumsal risklere karfl›,
çal›flanlar› sosyal sigorta sistemi ile çal›flmayan ya da çal›flamayacak durumda olanlar› da sosyal yard›m programlar› ile sosyal güvenlik sistemi içine alma, koruma ve
temel bir yaflam seviyesi sa¤lama görevi üstlenmifltir. Bu görüfller 1930 ve 40’l› y›llarda özellikle Keynes ve Beveridge taraf›ndan dile getirilmifltir (Gül, 2004: 147;
Durdu, 2009: 46). Sir William Beveridge, yüzy›l›n bafl›nda kamu yard›m› reformu
çal›flmalar› komisyonunda çal›flm›fl, 1941’de ‹ngiliz sosyal güvenlik sistemi kurulmas› hakk›nda rapor haz›rlam›flt›r. Beveridge taraf›ndan haz›rlanan raporda öngörülen sosyal güvenlik rejimi, 1930’lu y›llarda ABD ya da Avrupa’da yap›lan çeflitli
reformlarla ortaya konulan k›s›tlay›c› “sosyal sigortalar” anlay›fl›ndan ayr›l›r. Bu sistemde sosyal güvenli¤in amac› gelir güvenli¤ini garanti alt›na alarak “insan› gereksinimden kurtarmak” t›r. Bireylerin düzenli gelirini tehdit eden her fley sosyal risk
olarak görülür.
Beveridge modelinin öngördü¤ü sosyal güvenlik rejiminin dört temel özelli¤i
vard›r:
1. ‹fl durumu ya da geliri ne olursa olsun nüfusun tamam›n› kapsar.
2. Birleflik ve sade bir sistemdir: tek bir prim, gelirden yoksun kalmaya neden
olabilecek risklerin tamam›n› karfl›lar.
3. Tek biçimli bir sistemdir: ‹lgililerin geliri ne olursa olsun ödenekler tektir.
4. Merkezî bir sistemdir: Bir yönetim reformunu ve tek bir kamu hizmeti ortaya koyulmas›n› öngörür (Rosanvallon, 2004: 123; Durdu, 2009: 46).
2. Korporatif Model (Bismark Modeli): Tarihsel geliflim içinde, Bismarck
döneminden oluflturulan sosyal sigorta mevzuat›, sosyal güvenlik alan›nda ilk ve
en önemli çabay› simgeler. Gerçekten, öteki Avrupa ülke mevzuatlar›n›n kendilerine model ald›¤› ve günümüzde de Türkiye dahil olmak üzere, dünyada a¤›rl›k
Sosyal politikalar›n›n en
önemli arac› olarak görülen
sosyal güvenli¤in (modern
anlamda) ortaya ç›k›fl› ‹kinci
Dünya Savafl› sonras›nda
olmufltur. Sosyal güvenlik,
en geliflmifl ifadesini refah
devleti modelinde
bulmaktad›r.
Beveridge’nin refah devleti
modeli istihdam sorununun
olmad›¤› bir devlet düzenini
infla ederek, tüm toplumu
devletin koruma flemsiyesi
alt›na almay› hedefleyen,
genifl tabanl› bir modeldir.
206
Her çal›flan›n sosyal refah
hakk›n›, kendisinin ya da
iflvereninin ödedi¤i katk›ya
ba¤l› k›lan sistem Bismarck
Modeli; bir ülkenin tüm
nüfusuna yönelik genel bir
sigorta anlam›na gelen
sistem Beveridge Modeli ve
bu ikisinin kar›fl›m›ndan
oluflan sistem ise Karma
Model’dir.
Sosyoloji-I
olarak uygulanan sosyal sigorta sistemi, 1880-1890 tarihleri aras›nda Almanya’da
yürürlü¤e konulan yasalarla oluflturulmufltur. Ayr›ca, 19. yüzy›l Almanya’s› güçlü
sosyalist düflünce ak›mlar›n›n merkezi durumundad›r. ‹flte bu koflullarda Bismarck,
sosyalistlerin etkisini k›rmak ve devlete sosyal bir nitelik kazand›rarak iflçileri toplum ve sistemle bütünlefltirmek çabas› içine girer (Güzel, 1999). Bu modelde, sosyal güvenlik sistemlerini geleneksel korporatif (mesleki) ay›r›mlara göre gelifltirmifl ülkeler yer al›r. Sosyal güvenlik sistemlerin de¤iflik çal›flan gruplar›na göre
biçimlendiren K›ta Avrupas› refah devletleri bu grupta yer al›r. Bismarck modeli
olarak da bilinen bu sosyal güvenlik sisteminde devlet, yaln›zca var olan haklar› koruyucu bir iflleve de¤il, ayn› zamanda elveriflli kurumlar› oluflturmak
ve sahip oldu¤u toplumsal araçlar› da kullanarak tüm vatandafllar›n ve
özellikle yoksullar›n yaflamlar›n› iyilefltirmek yükümlülü¤ü alt›ndad›r.
Oluflturulan sistem, büyük ölçüde özel sigorta tekni¤inin uyarlanmas›na dayan›r. Burada önemli olan, zorunluluk ilkesidir: Sistemin finansman›na iflveren de
prim ödeyerek katk›da bulunmaktad›r (Güzel, 1999). Bismarck Modeli Fransa, Almanya ve Türkiye’de geçerli olan bir sistemdir.
3. Karma Model: Bu modelde ise refah devleti piyasan›n üstünlü¤ünü sürdürmek ve sa¤lamlaflt›rmak üzere tasarlan›r. Devlet de vatandafll›k hakk›n› ancak piyasan›n veya ailenin yetersiz kald›¤› durumlarda dikkate al›r. (Koray, 2000: 197).
Bu sistemde hem çal›flan gruplara yönelik hem de tüm vatandafllar› kapsayacak flekilde evrensel bir sigorta sistemi söz konusudur. Burada Bismarck modelinde oldu¤u gibi iflçi sigortalar› Beveridge de oldu¤u gibi halk sigortalar› ve sosyal yard›m
içeren karma sigortalar hep birlikte kullan›lmaktad›r (Özdemir, 2007: 160; Durdu,
2009: 47). Bu model Hollanda’da uygulanmaktad›r ve hem Bismarck hem de Beveridge tipi uygulamalar mevcuttur.
Günümüze geldi¤imizde, genel olarak bütün dünyada tüm bireylerin sosyal
politika kapsam›na ve güvencesine al›nd›¤› Beveridge modeli idealinden uzaklaflarak sadece en muhtaç durumdakileri hedefleyen bir modele do¤ru kay›fl›n oldu¤u
söylenebilir (Kleinman, 2006: 189).
Çal›flma Hakk› ve ‹flsizlik Sorunu
Evrensel ‹nsan Haklar› Bildirisi’nin 23. maddesi do¤rudan ‘’çal›flma hakk›’’n› ele alm›fl ve insanlar için bunun temel bir hak oldu¤una iflaret etmifltir: “Herkesin çal›flmaya, iflini serbestçe seçmeye, adil ve elveriflli çal›flma koflullar›na ve iflsizlikten
korunmaya hakk› vard›r. Herkes, hiçbir ayr›m gözetilmeksizin, eflit çal›flma karfl›l›¤›nda eflit ücrete hak kazan›r. Çal›flan herkesin kendisine ve ailesine, insanl›k onuruna uygun bir yaflay›fl sa¤layan ve gerekirse her türlü toplumsal koruma araçlar›yla tamamlanan adil ve elveriflli ücret sa¤lanacakt›r”.
Çal›flma hakk›, emek geliri ile yaflam›n› sürdürenler için, bir ifl bulma, çal›flma
karfl›l›¤› asgari insanca yaflam koflullar›n› garanti alt›na alacak bir ücret elde etme,
iflin ve çal›flma ortam›n›n sa¤l›¤a uygun ve güvenli olmas›, feshe karfl› korunmufl
olarak çal›flma, ücretin geçici veya sürekli olarak kesildi¤i durumlarda bir sosyal
güvenceye sahip olma gibi, her biri ayr› bafll›klar oluflturan çeflitli bileflenleri içerir
(Mütevellio¤lu, 2009: 142).
Çal›flman›n bir hak olarak kabul edilmesiyle, çal›flma olanaklar›n›n sa¤lanmas›,
çal›flanlar› koruyucu ve gelifltirici düzenlemelerin getirilmesi gibi birçok görev üstlenmektedir. Böylece çal›flma hakk›, birçok sosyal politika uygulamas›n›n da kayna¤› olmaktad›r. Uygulamalar yaln›zca ifl bulup çal›flma olanaklar›n›n sa¤lanmas›yla s›n›rl› olmay›p, çal›flma öncesinde (e¤itim olanaklar›n›n sa¤lanmas› gibi) çal›flma
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
sürecinde, (koruyucu önlemlerin ve ifl güvencesinin getirilmesi gibi) ve çal›flma
sonras›nda (sosyal güvenlik uygulamalar› gibi) ortaya ç›kan bir çok uygulamada
çal›flma hakk›na dayanan uygulamalard›r. Bu üç aflamada ortaya ç›kan çeflitli sorunlar sosyal politikan›n el att›¤› konular olurken temel amaç, çal›flma hakk›n›n yaflama geçirilmesi olmaktad›r. Bu düflünce içerisinde çal›flanlar›n ifl güvencesi önem
tafl›d›¤› gibi, özürlü kiflilere ifl verilmesi de önem tafl›maktad›r. Devletin yasalarla
gerek iflten ç›karmay› denetlemeye, gerekse özürlü, hükümlü gibi belirli gruplar›n
ifl bulmas›n› kolaylaflt›rmaya yönelik önlemleri toplumun tüm bireyleri için çal›flma
hakk›n› yaflan›l›r k›lmaya yönelik önlemleridir (Koray, 2000: 134).
Çal›flma hakk› ile ortaya ç›kan güvenceleri ve devletin üstlendi¤i sosyal sorumluluklar› sistematize edersek, afla¤›da yer alan konular temel sorumluluk alanlar›
olarak ortaya ç›kmaktad›r (Koray, 2000: 135):
• Yeterli istihdam olanaklar›n›n yarat›lmas›,
• ‹flgücüne e¤itim ve nitelik kazand›r›lmas›,
• ‹fl arayanlarla, iflgücü arayanlar›n buluflturulmas›,
• ‹fl yaflam›nda ifl güvencesi sa¤lanmas›.
Ayr›ca, ifle girdikten sonra da en baflta ifl güvencesi olmak üzere çal›flanlar› koruyucu flu tür önlemlerin yaflama geçirilmesi gerekmektedir (Koray, 2000: 135):
• ‹fl yaflam›nda belirli bir gelir güvencesi sa¤lanmas›,
• ‹flçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i koflullar›n›n iyilefltirilmesi,
• Ücretlilere örgütlenme hakk›n›n kazand›r›lmas›,
• ‹flsizlik karfl›s›nda korunma,
• ‹flgücünün sosyal risklere karfl› korunmas›.
Sosyal Yard›m Politikalar›
Sosyal politika, devletin vatandafllar›na olan sorumlulu¤unu ve görevlerini yerine
getirdi¤i bir alan olarak tan›mlanabilir. Sa¤l›k, e¤itim ve di¤er sosyal, kültürel ve
ekonomik altyap›lar ile sosyal güvenlik gibi insan kayna¤›n› art›rmaya yönelik mekanizmalar d›fl›nda, yoksulluk ve sosyal d›fllanmayla mücadeleye yönelik sosyal
yard›m programlar›, son y›llarda pek çok ülkede sosyal politika alan›nda önemli
rol oynamaktad›r. Ancak sosyal politika alan› sadece vatandafllar›n belirli gereksinimlerini karfl›lamakla kalmamakta; ayn› zamanda vatandafllarla devlet iliflkilerini
düzenleyen ve dolay›s›yla vatandafl, devlet, halk gibi kavramlar›n içini dolduran
bir pratikler bütünü olarak da ifllev görmektedir (Keyder ve Üstünda¤, 2006: 3).
Dünyada yoksullukla mücadelede kullan›lan en yayg›n sosyal politika araçlar›ndan bir tanesi yoksul vatandafllara yönelik gelir deste¤idir. Bu tür gelir destekleri bilhassa, Türkiye gibi gelir da¤›l›m›n›n eflitsiz oldu¤u ülkelerde, yoksullu¤u
azaltmada ve bu yolla ekonomik büyümeye katk›da önemli rol oynamaktad›r. Türkiye’de de, son bir kaç y›ld›r, Dünya Bankas› taraf›ndan finanse edilen Sosyal Riski Azaltma Projesi’nin iki bilefleninden biri olan flartl› Nakit Transferi arac›l›¤› ile,
yoksullara do¤rudan gelir transferi bir sosyal politika arac› olarak benimsenmifltir.
flartl› Nakit Transferi program›n›n hedef kitlesi ekonomik güçlükler sebebiyle çocuklar›n› okula gönderemeyen, düzenli sa¤l›k kontrolü yapt›ramayan ve Türkiye
nüfusunun en yoksul %6’l›k kesimine dahil olan ailelerdir. Her ne kadar flartl› Nakit Transferi’nin uygulanmaya bafllamas› önemli bir ad›m olsa dahi, kan›m›zca flartl› Nakit Transferi, kapsam›n›n darl›¤› sebebiyle, yoksullu¤a karfl› gerçek bir mücadele arac› olmaktan çok uzakt›r (Keyder ve Üstünda¤, 2006: 64).
Keyder ve Üstünda¤ (2006: 65) çeflitli dünya tecrübeleri ›fl›¤›nda, uzmanlar, sosyal yard›m programlar› için hedef kitlenin belirlenmesinde afla¤›daki üç etkenin
207
208
Sosyoloji-I
önemle dikkate al›nmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r. Bu etkenler, hedef kitle belirlenmesinin etkin, hesapl› ve basit olmas› gereklili¤idir. Etkin, hedef kitlenin dikkatlice belirlenmesi ve yap›lan yard›mlar›n bu kitlenin tamam›na ulaflmas›n›n sa¤lanmas›; hesapl›, yap›lan yard›mlar›n mümkün oldu¤unca büyük bir k›sm›n›n hedef kitleye ulaflmas› ve yard›m program› için harcanan tutar›n mümkün oldu¤unca az k›sm›n›n yard›m d›fl› bürokratik giderlere harcanmas›; basit ise hedef kitlenin
tan›m›n›n en aç›k ve en belirleyici flekilde yap›lmas› ve bu tan›m›n gerek baflvuranlar, gerek karar verenler aç›s›ndan kolayca anlafl›lmas› olarak tan›mlanabilir.
Örne¤in, Avrupa ülkelerinin ço¤unda sosyal koruma sistemleri, bireyin yaflam›
süresince devaml›l›k gösteren bir yap›ya sahiptir. Çocukluk dönemi için ebeveynlere çocuk yard›mlar›, gençlik döneminde istihdam yard›mlar›, aktif çal›flma döneminde iflsiz kal›nd›¤›nda iflsizlik yard›mlar›, orta yafl sonras› dönemde emeklilik
yard›mlar› yaflam›n tüm evrelerini kapsamaktad›r. Bu kadar kapsaml› bir sosyal koruma sisteminin bulundu¤u ülkelerde, sosyal yard›m programlar›n›n sosyal koruma sistemleri içerisindeki paylar› oldukça s›n›rl› olmaktad›r. Birçok Avrupa ülkesinde sosyal yard›mlar bir vatandafll›k hakk› olarak tan›mlanmakta ve muhtaç durumdaki tüm nüfusu kapsayan genel bir nitelik tafl›maktad›r (Hac›mahmuto¤lu,
2009). Genel nitelikli olma özelli¤inin uygulamadaki yans›mas›, asgari gelir deste¤i olmaktad›r. Asgari gelir (Temel gelir) deste¤i uygulamas›, süreklilik esas›na
ba¤l› ve düzenli olarak belli bir gelir seviyesinin alt›nda olan herkese yap›lan, genel nitelikte bir sosyal yard›m program›d›r. Bugün farkl› hukuki düzenlemelerle ve
nitelikte de olsa ço¤u AB ülkesinde uygulanan asgari gelir deste¤i program›n›n
Türkiye’de de yürütülmesi gerekti¤ini ifade eden birçok görüfl bulunmaktad›r
(Uçar, 2011: 68).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
S‹ZDEaraflt›r›n›z?
Temel gelir SIRA
deste¤ini
Gelir Da¤›l›m›
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Günümüzde gelir da¤›l›m›na iliflkin politikalar genelde zenginli¤in yo¤unlaflmas›n› önlemekten çok, bir ölçüde de olsa ülkedeki gelir gruplar› aras›ndaki uçurumO R U tafl›d›¤›n› söyleyebiliriz. Uygulanan gelir da¤›l›m› politikalar›lar› azaltma Samac›n›
n› genel olarak de¤erlendirirsek bunlar›n bir yandan en alt gelir grubundakilerin
yaflama koflullar›n›
iyilefltirecek önlemler anlam›na geldi¤ini (kamu hizmetleri ve
D‹KKAT
gelir aktar›mlar› olarak), öte yandan toplumun tümüne yönelik baz› hizmetler, vergi istihdam ve ücret politikalar› biçimini ald›¤›n› görüyoruz.
SIRA S‹ZDE
Bu anlamda
her ülkede gelir da¤›l›m›n› iyilefltirecek politikalar her fleyden önce insana yat›r›mla bafllamaktad›r. ‹nsanlar›n e¤itim düzeylerinin
yükseltilmesi,
istihdam olanaklar›n›n gelifltirilmesi, ücretlerin al›m güçleAMAÇLARIMIZ
rinin korunmas›, spordan sanata kadar çeflitli sosyal hizmetler verilmesi
gibi birçok sosyal uygulama, çeflitli amaçlar›n›n yan› s›ra en baflta insana
yat›r›m amac›n›
‹nsana yap›lan her yat›r›m da, onun gelece¤ini daK ‹ T A tafl›maktad›r.
P
ha iyi kurabilmesi için kullanaca¤› bir f›rsat yaratmaktad›r. Öte yandan vergi sistemi, gelir da¤›l›m› üzerinde bafll› bafl›na gelir etkisi olan bir uygulamad›r.
Vergi politikas›
hangi kesimleri destekledi¤i aç›s›ndan en önemli
T E L E V ‹ Z Ydevletin
ON
ipuçlar›n› veren bir politikad›r. Dolayl› veya dolays›z vergilere a¤›rl›k verilmesi, artan oranl› vergilere a¤›rl›k verilmesi, artan oranl› vergi sisteminin benimsenmesi ve uygulanmas›, ücret veya sermaye gelirleri üzerinde yo¤unlafl›lmas› hepsi,
T E R N E T ülkedeki gelir da¤›l›m›n› etkileyen uygulamalar olmaktad›rlar.
flu veya bu‹ Nflekilde,
Ayr›ca, ancak, vergi gelirini yükselten ve toplayabilen bir ülkede devletin sosyal
N N
209
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
niteli¤ini gelifltirmesi mümkün olmaktad›r. Öte yandan gelir da¤›l›m›nda bir iyileflme yarat›lmas›, ülkenin ekonomik büyümesi aç›s›ndan da önemlidir. Her ülkede
üretimin artmas› ve büyümenin sürdürülmesi önemli ölçüde iç pazardaki talebe
ba¤l›d›r. ‹ç pazarda yüksek bir talep oluflturmak ise ancak nüfusun al›m gücünün
yükseltilmesiyle mümkündür. Örne¤in gelir da¤›l›m› çok bozuk bir ülkede, önemli bir toplumsal kesimin pek fazla bir al›m gücü olmayaca¤›ndan, yat›r›mlar› ve
üretimi sürdürmek kolay de¤ildir. Bu nedenle sosyal devletin gelir da¤›l›m› konusundaki duyarl›l›¤›, toplumsal uzlaflman›n sa¤lanmas› gibi “ahlaki’’ bir
nitelik tafl›d›¤› gibi “ekonomik’’ bir gerekliliktir de. (Koray, 2000: 184-185)
N
SOSYAL POL‹T‹KALAR VE SOSYAL REFAH DEVLET‹
A M A Ç
4
Sosyal devlet/Refah devleti olgusunun temel niteliklerini aç›klayabilmek.
Refah devleti ilk kez Almanya’da 18. yüzy›l›n sonunda sosyal güvenlik alan›nda
al›nan önlemler nedeniyle kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Giddens’a göre refah devleti, toplumsal düzenin daha adil hâle getirilmesi için devletin ekonomiye müdahale ederek refah› getirme çabas›d›r (Giddens, 1994:134). Baflka bir tan›ma göre refah devleti, müdahaleci, düzenleyici ve geliri yeniden da¤›t›c› bir devlettir. Refah
devleti modelinde yoksulluk, adil ve eflitlikçi toplum anlay›fl›n›n, toplumsal adaletin ve birli¤in, yaflam hakk›n›n ve insan onuruna uygun bir yaflam sürme hakk›n›n
ihlali olarak görülmüfl ve sosyal politika alan›n›n merkezine yerleflmifltir (Gül ve
Gül, 2007: 7).
Refah devleti (baflka bir deyiflle Keynesyen ekonomi) ‹ngiliz ekonomist John
Maynard Keynes (1883-1946) ve izleyicileri taraf›ndan ortaya at›lan, devletin tam
istihdam ve optimum refah düzeyine ulaflmak için piyasaya müdahale eden kapitalist bir rejimle sa¤lanabilece¤ini savunan iktisadi ö¤reti olarak tan›mlamak mümkündür.
S‹ZDE
Marxist yaklafl›m›n sosyal politika ve sosyal devlet olgusuna bak›fl›n›SIRA
araflt›r›n›z.
Refah devleti, fertlerin sosyal durumlar›yla ilgilenen, onlara asgari bir hayat düD Ü fi Ü N E L ‹ M
zeyi sa¤lamay›, sosyal adalet ve sosyal güvenli¤i gerçeklefltirmeyi sosyal politikalar yoluyla sa¤layan devlettir (Bu¤ra, 2008; Uçar, 2011: 57) Sosyal yard›m sistemi,
S O R U tüm sosyal
refah devleti (sosyal devlet) kavram›yla yak›ndan iliflkilidir. Uygulanan
politikalar, ülkelerin refah devleti olma özelli¤ini belirlemekle beraber kavram›n
tan›mlar› ve özelliklerine iliflkin tart›flmalarda sosyal yard›mlar ço¤unlukla
ön plaD‹KKAT
na ç›kmakta veya tek bafl›na refah devletinin belirleyici özelli¤i olarak görülmektedir.
SIRA S‹ZDE
II. Dünya Savafl› sonras› dönemde uygulanma olana¤› bulan refah devleti; bireylere ve ailelere asgari bir gelir güvencesi veren, sosyal tehlikelere karfl› koruyan
ve sosyal güvenlik olanaklar› sa¤layan bir devlettir. “Toplumsal
konumlar› ne olurAMAÇLARIMIZ
sa olsun tüm vatandafllara e¤itim, sa¤l›k, konut gibi sosyal hizmetler alan›nda belirli bir standart getiren devlettir.” Bafllang›çta daha s›n›rl› bir hedef ve kapsam›
olan refah devleti, sosyal politikan›n genifllemesine paralel olarak
yayg›nK ‹ Tzamanla
A P
lafl›p genifllemifltir (Koray, 2000).
4
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
210
Sosyoloji-I
Refah devleti flah›slara ve
ailelere asgari bir gelir
güvencesi veren, onlar›
toplumsal tehlikelere karfl›
koruyan, sosyal güvenlik
olana¤› sa¤layan, toplumsal
konumlar› ne olursa olsun
tüm yurttafllara e¤itim,
sa¤l›k, bar›nma gibi sosyal
hizmetler alan›nda belli bir
standart getiren devlettir.
Refah devleti yaklafl›m› sosyal refah› en üste ç›karmay› amaç edinen, devletin
ekonomiye kapsaml› müdahalesini öngören bir devlet anlay›fl› olarak flu özellikleri tafl›maktad›r:
1. Müdahaleci: Piyasa baflar›s›zl›klar› üzerine harekete geçer ve do¤an sorunlar›n giderilmesine yönelik olarak önlemler al›r. Buna göre, devlet piyasay› düzenledikten sonra da ona sürekli müdahale eder. Bu flekilde, bir yandan ekonomik
hedeflere di¤er yandan sosyal amaçlara ulaflmaya çal›fl›r. Çünkü piyasa kendi hâline b›rak›ld›¤›nda bu amaçlara varamaz.
2. Düzenleyici: ‹fl piyasalar›ndaki düflük ücretlerin iflçileri sefalete düflürmemesi için asgari bir ücret belirler, sosyal güvenlik ve sosyal yard›m hizmetlerini üstlenir.
3. Gelirin yeniden da¤›t›c›s›: Vergi, di¤er politikalar ve transfer harcamalar›yla gelirin paylafl›m›na müdahalede bulunulmad›¤›nda s›n›flar aras›nda dengesizliklerin dolay›s›yla da huzursuzluklar›n ç›kaca¤›n›n fark›ndad›r (Özdemir, 2007: 21).
4. Giriflimci Devlet Anlay›fl›: Sadece kamusal mal ve hizmetlerin de¤il, özel
mal ve hizmetlerin de üretimi üstlenilmektedir.
5. Hukuk Devleti Anlay›fl›: Refah devleti bireylere hak ve özgürlüklerin sa¤lanmas› bak›m›ndan pozitif bir konumdad›r. Özellikle ekonomik ve sosyal haklar›n sa¤lanmas›nda devlet aktif rol almaktad›r (Aktan, 1995: 74).
Modern devletin dönüflümünde önemli bir evre olarak 1945-1975 aras› geliflmifl
Bat› toplumlar›nda hakim olan refah devleti, kapitalizmin eflitsizliklerini azaltm›fl,
sosyal güvenlik sistemini yerlefltirmifl, vatandafllar›na koruyucu bir flemsiye görevi
görmüfltür. Sosyal refah devletinin korumac› politikalar›n›n arkas›ndaki bir di¤er
amaç da yoksullu¤u önlemek ve çal›flan kesimlerden -özellikle iflçilerden- gelebilecek isyanc› hareketlerin önünü kesebilmek ve kontrol edebilmektir (Gül, 2004: 145).
Sosyal devlet ayn› zamanda bir hukuk devletidir. Bu nedenle, adaletli bir hukuk düzeni kurmak, sosyal devletin temel görevidir. Öncelikle demokratik bir hukuk devleti olan sosyal devletin, bir yandan kendi karar ve eylemlerinde demokrasi ve hukuka sayg›l› bir davran›fl biçimi sergilemesi beklenmekte, di¤er yandan vatandafllar›n da siyasal alandaki hak ve özgürlüklerini tam anlam›yla tan›mas› istenmektedir. Sosyal devlet anlay›fl›nda ise bireylerin yasa karfl›s›nda eflit olmalar› tek
bafl›na yeterli kabul edilmemektedir. Sosyal devlet taraftarlar›na göre, kiflilerin sahip
olduklar› sosyal ve ekonomik koflullardaki farkl›l›klar, yasalar karfl›s›nda eflitli¤in ifllevsel bir konuma gelmesini önlemektedir. Bu nedenle devletin toplumdaki yoksul,
zay›f ve güçsüz kiflileri koruyucu tedbirler almas›, bireylere f›rsat eflitli¤i sa¤layarak,
sosyal ve ekonomik koflullardaki eflitsizli¤i azaltmas› ve böylece yasa önünde eflitlik ilkesini daha etkin bir hâle getirmesi gerekti¤ini savunurlar (Göze, 1995).
Bunun yan›s›ra, sosyal devlette özel teflebbüs varl›¤›n› sürdürmektedir, fakat
devlet bir yandan kamu hizmeti verecek iflletmeleri kurar ve iflletirken, di¤er yandan özel teflebbüsü denetim ve gözetim alt›nda tutmaktad›r. Üretim araçlar› üzerinde özel mülkiyet esast›r, ancak mülkiyet hakk› kamu yarar›na ayk›r› olarak kullan›lamaz ve devlet herkesin mülkiyet hakk›ndan yararlanabilmesini sa¤lay›c› önlemler al›r. ‹fl ve çal›flma alan›nda da devlet çeflitli müdahaleleri ile bu alan› düzenler ve denetler (Göze, 1995: 123).
Bu noktada, Sosyal Refah devletinin amaçlar›n› detayl› olarak flöyle özetleyebiliriz:
1. Tam ‹stihdam ve ‹flsizlikle Mücadele Etmek
Sosyal devlet, istihdam olanaklar›n› art›rmak ve ifl arayanlar› istihdam etmek
için ekonomik ve sosyal anlamda çeflitli önlemleri harekete geçirmektedir. Sosyal
Refah devleti, 20. yüzy›lda
liberal devlet ile sosyalist
devlet aras›nda bir üçüncü
yol olarak ortaya ç›km›flt›r.
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
devletin temel amaçlar›ndan biri de kiflilerin gelir elde etmelerini sa¤layacak bir ifl
edinmeleri için gerekli koflullar› sa¤lamak ve böylece kendi geçimlerini temin edebilecekleri bir iflte çal›flabilmelerini mümkün k›lmakt›r. Sosyal devlet; iflsizlikle mücadele ve tam istihdam› sa¤lama amac› yan›nda emek gücünün yenilenmesini (devam›n›) sa¤layacak önlemleri de almak zorundad›r.
2. Sosyal Denge ve Bar›fl› Sa¤lamak
Sosyal devlet, piyasan›n iflleyiflinden do¤an eflitsizlikleri ve afl›r›l›klar›, devlet
müdahaleleriyle yumuflatmay› amaçlamaktad›r. Bütün vatandafllara en iyi yaflam
standartlar›n›n ve sosyal hizmetlerin hiçbir ayr›m yap›lmaks›z›n sa¤lanmas› temel hedef olarak belirlenmifltir. Sosyal devletin temel amaçlar›ndan biri de sosyal
dengeyi ve dolay›s›yla sosyal bütünleflme ve bar›fl› sa¤lamakt›r. Sosyal devlet bu
amaçla kifliler, sosyal s›n›f ve zümreler ile farkl› din ve mezheplere mensup olanlar›n öncelikle yasalar karfl›s›nda eflit ifllem görmelerini sa¤lamaya ve kiflilerin,
mensup olduklar› s›n›f, zümre, ›rk, din veya mezhep nedeniyle ya da sahip oldu¤u ekonomik güçten ötürü ayr›cal›kl› muamele görmesini engellemeye çal›fl›r.
Haks›zl›¤a u¤rayanlar›, güçsüz kiflileri korur.
Öte yandan, sosyal devlet, bir yandan sermayenin tek elde toplanmas›n› önlemek ve serbest piyasa ekonomisini güçlendirmek için yasal ve kurumsal düzenlemelere giderken di¤er yandan çal›flanlar›n ülke yönetimine gelmeleri veya yönetimde a¤›rl›klar›n› duyurmalar› için gerekli önlemleri al›r. Bu amaçla para, kredi,
sermaye, mal ve hizmet piyasalar›n› denetler; çal›flanlar›n örgütlenme, ifl güvencesi, sendika kurma, toplu ifl sözleflmesi ve grev yapma hakk›n› tan›yarak ve bunlar›n kullan›lmas›n› sa¤layarak; çal›flma risklerini iflverene yükleyerek; adaletli ücret
elde etme, dinlenme, güvenli koflullarda çal›flma olanaklar›n› somut olarak gerçeklefltirmek suretiyle, çal›flanlar› sermaye sahiplerinin bask›s›na karfl› korur ve emek
sermaye dengesini sa¤lamaya çal›fl›r (Duman, 1997: 37).
3. Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmay› Sa¤lamak
Sosyal devlet, ulusal geliri artt›rmay›, sosyo-ekonomik kalk›nma ve refah sa¤lamay› devletin temel görevi olarak formüle etmektedir. Bu amaçla Keynesyen politikalar çerçevesinde, ekonomik büyüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas› amac›yla sermaye yat›r›mlar›n› teflvik eder, ekonomik faaliyetlerin tam istihdam› sa¤layacak düzeyde gerçekleflmesi için gerekli koflullar› ve ortam› sa¤lamaya çal›fl›r. Sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik gibi alanlara müdahale ederek ülkenin befleri sermayesi olan
ve ekonomik kalk›nmada hayati bir önem tafl›yan iflgücünü gelifltirmeye, sa¤l›kl›
ve verimli çal›flmas› için gerekli ortam› haz›rlamaya yönelik tedbirler al›r.
4. Adil Gelir Da¤›l›m› ve Yoksullukla Mücadele Etmek
Sosyal devlet gelir da¤›l›m›n› iyilefltirmek için çeflitli politikalar üretmekle sorumludur: ‹nsanlar›n e¤itim düzeylerinin yükseltilmesi, istihdam olanaklar›n›n gelifltirilmesi, ücretlerin al›m güçlerinin korunmas›, adil bir vergi sistemi, gelir da¤›l›m› üzerinde bafll› bafl›na etkisi olan uygulamalar olacakt›r. Sosyal devletin temel
amaçlar›ndan biri, toplumu ve bireyleri yoksulluktan kurtararak güvensizlik alan›n› daraltmak ve herkesin kendi kaderine hakim olmas›n› sa¤layacak koflullar› ve
ortam› haz›rlamakt›r. Yoksullukla mücadelede temel hedef, herkese insanca yaflamas› için gerekli minimum gelir düzeyini garanti etmektir. Sosyal devletten beklenen; kamu gelirlerini (özellikle artan oranl› vergiler) ve kamu harcamalar›n› (özellikle sosyal transferler) kullanarak toplumu oluflturan kifliler aras›nda zenginden
fakire do¤ru geliri yeniden da¤›tmas› ve servet ve gelirler aras›ndaki dengesizlikleri azaltmaya çal›flmas›; millî gelirin adaletsiz da¤›l›m› sonucunda yoksul düflen ki-
211
212
Sosyal devlet taraftarlar›,
f›rsat eflitli¤i konusunda
özellikle e¤itim ve ö¤retim
hizmetlerine büyük önem
vermektedir.
Kökleri yoksullukla
mücadeleye dayanan ancak
2. Dünya Savafl› sonras›nda
geleneksel anlam›na
kavuflan sosyal politika,
sadece yoksullar› de¤il tüm
kesimleri kapsayan bir
önlemler paketi hâline
gelmifltir.
Sosyoloji-I
flileri, güçsüzleri, düflkünleri, bak›ma muhtaç çocuklar› korumas›d›r (Aktan ve Özk›vrak, 2008).
5. F›rsat Eflitli¤i Sa¤lamak
Sosyal devlet anlay›fl›nda insanlar, ›rk, dil, renk, cinsiyet, din, inanç, vb. nedenlerle ayr›m yap›lmaks›z›n yasa önünde eflittir. Liberal devlet anlay›fl›nda bireyler
yasa önünde eflittirler ama yasalar hiç bir zaman bireyler aras›ndaki sosyal-ekonomik koflullar› eflit hâle getirmek, onlara f›rsat eflitli¤i sa¤lamak için kullan›lacak bir
araç de¤ildir. Sosyal devlette ise amaç, bireylere f›rsat eflitli¤i sa¤layarak yasa
önünde eflitli¤i daha etkili k›lmakt›r (Göze, 1995: 117).
6. Sosyal Güvenlik Önlemlerini Almak
Her insan›n yaflam›nda karfl›laflaca¤› hastal›k, yafll›l›k gibi do¤al riskler vard›r. Bir
de bunlara kazalar, do¤umlar, iflsiz kalma gibi en az›ndan bir grup insan›n karfl›laflaca¤› risklere ekledi¤imizde her çal›flan için bu durumlarla nas›l bafla ç›kaca¤›
önemli bir sorun olmaktad›r. Sosyal güvenlik alan›nda devlet; baflta sosyal sigorta
olmak üzere, sosyal tazmin, sosyal yard›m ve sosyal hizmet araçlar›ndan yararlanarak, tüm yurttafllar›n›n gelece¤e güvenle bakmalar›n› sa¤layacak önlemleri al›r. Kiflilere hastal›k, yafll›l›k, kaza, sakatl›k, iflsizlik gibi olas›l›klara karfl› koruma sa¤lar.
Kiflileri sosyal hayatta karfl› karfl›ya kalabilecekleri bu olas›l›klar karfl›s›nda ekonomik aç›dan güçlü k›lar (Aktan ve Özk›vrak, 2008). Toplumsal risklere karfl› koruma
sa¤lama amac›n› tafl›yan sosyal güvenlik, ekonomik ve toplumsal bir gereklilik olmas›n›n yan›s›ra, temel bir insan hakk›d›r. Bu anlamda sosyal devletin temel amac›, gelir güvencesizli¤i do¤uran risklere karfl› koruma sa¤lamak ve bu yolla gelirin
yeniden da¤›l›m›n› sa¤layarak yoksullu¤u azaltma ve önlemektir (Yaflar, 2009: 54).
KÜRESELLEfiME VE SOSYAL POL‹T‹KALARIN
DÖNÜfiÜMÜ
N
AM AÇ
5
Stiglitz’e göre küreselleflme:
ülkelerin ve halklar›n
bütünleflmesi, iletiflim ve
ulafl›m›n kolaylaflmas›,
mallar, hizmetler, sermaye,
bilgi ve insanlar›n yapay
s›n›rlar olmaks›z›n serbestçe
piyasalarda dolafl›m›d›r.
(Stiglitz, 2002: 31).
1970’li y›llar›n ortalar›ndan
itibaren sosyal güvenlik
sistemleri, özellefltirme ve
kamunun rolünün
daralt›lmas› yönünde önemli
dönüflümlere sahne
olmaktad›r.
Küreselleflme ve sosyal politika anlay›fl›n›n dönüflümünü de¤erlendirebilmek.
Küreselleflme sürecinde sosyal haklar, hukuksal alanla s›n›rl› olmayan kapsaml›
bir daralma dönemine girmifltir. Neo-liberal ekonomik anlay›fl›n temel felsefesi; devletin küçültülmesini ve çal›flma iliflkileri esneklefltirilerek iflgücü maliyetlerinin düflürülmesini öngördü¤ü için özellikle sosyal haklar alan›n›
sarsmaktad›r. Neo-liberal ekonomik anlay›fl, piyasa ekonomisini iktisadi alan›n›n yan› s›ra, devletin ve toplumun da organizasyonunda temel ilke olarak benimsemektedir. Neoliberal yaklafl›ma göre, piyasa ekonomisi anlay›fl›n›n
siyasal ve toplumsal alana da nüfuz etmesini sa¤lamak, devletin ve toplumun yap›s›n› piyasa amaçlar›na hizmet edecek yönde yeniden biçimlendirecek iktisadi,
hukuksal, kurumsal de¤ifliklikleri ve düzenlemeleri gerçeklefltirmektir.
Kapitalizmin ileri bir aflamas› olarak ifade edilen küreselleflme, sermayenin artan gücü ve ba¤›ms›zl›¤› karfl›s›nda, devletin sosyal niteli¤ini zorlamakta ve sosyal
politikalar› zay›flatmaktad›r. Küreselleflme ile birlikte ekonomik ifllevleri daralan
devletler, özellikle de geliflmekte olan ülkeler, vatandafllar›n›n sosyal durumlar›n›
iyilefltirecek önlemleri alma gücünü yitirmektedir. Bu durum, toplumun zay›f kesimlerinin siyasal ve sosyal arenan›n d›fl›na itilmesi anlam›na gelmektedir (Bulut,
2003: 192).
Günümüzde neo-liberal ekonomi ve küreselleflme uygulamalar› bütün ülkelerde, özelikle de Türkiye gibi azgeliflmifl çevre ülkelerinde, sosyal politika ve sos-
213
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
yal haklar alan›nda var olan anlay›fl ve kurumsal yap›lanma köklü bir dönüflüme
u¤ramaktad›r. Yürürlükteki neo-liberal ekonomi politikalar›na ba¤l› olarak, Türkiye emek piyasas›n›n kurumsal yap›s›nda, ifl ve sosyal güvenlik mevzuat›nda, istihdam›n bilefliminde ve sosyal haklar alan›nda önemli de¤ifliklikler getirmektedir.
Bu durum, ücretlilerin çal›flma ve yaflam koflullar›n›n a¤›rlaflmas› ile s›n›rl› olmayan, siyasal ve toplumsal yans›malar› da olan, kapsaml› ve derinlemesine sonuçlar
do¤urmaktad›r (Mütevellio¤lu, 2009: 142).
Küreselleflmenin getirdi¤i ekonomi politikalar›n›n çerçevesini çizen neo-liberal iktisat teorisi, bir toplumda üretim kaynaklar›n›n en etkin da¤›l›m›n› gerçeklefltirmek ve toplam refaha ulaflmak için, tam rekabet koflullar› alt›nda piyasan›n her türlü müdahaleden ar›nd›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Yani,
bunun anlam›, refah devletinin ve sendikalar›n piyasalara olan müdahalesiSIRA S‹ZDE
nin yok edilmesidir (Kazgan, 2002: 16, Aktaran, Özdemir, 2007).
Küreselleflme
ve liberalleflme anlay›fl›, devletin küçültülmesini (minimal devlet /s›n›rl›-sorumlu devlet) gerekti¤ini savunmaktad›r. Yani, her fleyi kendisi üreten,
müdahale eden
D Ü fi Ü N E L ‹ M
devlet yerine, yaln›zca standartlar ve kurallar koyan ve denetleyen ve kendisine
verilen asli görevlerinin d›fl›na ç›kmayan bir devlet anlay›fl› popülarite kazanmaya
S O R U
bafllam›flt›r (Ekin vd., 1999: 27).
Neoliberal ekonomi politikas›; emek piyasas›nda kurals›zlaflt›rmalar›,
D ‹ Közellefltirmeleri,
KAT
e¤itim, sa¤l›k ve sosyal güvenlik alanlar›nda devletin düzenleyicili¤i ve müdahalesi yerine
özellefltirmeyi ve ticarilefltirmeyi savunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Neoliberal ekonomi anlay›fl›;
ekonomik faaliyetlerin
özellefltirilmesi, devletin
küçültülmesi ve sosyal
koruman›n azalt›lmas›n›
desteklemektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
1980’lerde neoliberal politikalarla birlikte esnek üretimin gündeme gelmesi ile
‘refah devleti’ içinde yeni bir model ortaya ç›kt›. Art›k yaflam boyu
istihdam garanAMAÇLARIMIZ
tisi ilkesinden vazgeçildi. Ayr›ca, ücretler belli bir seviyenin üzerinde olursa iflletmelerin karl›l›¤› azalaca¤› için sosyal haklar da belirli bir düzeyin üzerine ç›kar›lK ‹ T Ainsanlar›
P
mas›na engel olundu. Neoliberal anlay›fl, sosyal devlet yard›mlar›n›n
tembelli¤e ve asalakl›¤a al›flt›rd›¤›n› ve sosyal yard›m›n ailevi iliflkileri de sarst›¤›n› savunmaktad›r. Bu tür argümanlar küreselleflme ça¤›nda IMF ve Dünya Bankas› gibi
T E L E V ‹ Zve
Y O NBozkulak,
kurulufllar›n söylemleriyle yeniden güç kazanmaktadir. (Diflbudak
2010: 92).
Bu anlamda, neoliberal küreselleflme sürecinde, Dünya genelinde ve Türkiye’de sosyal haklar alan›nda çok boyutlu ve köklü bir gerileme yaflanmaktad›r.
‹NTERNET
Bu gerileme ile efl zamanl› olarak, hem varolan sosyal sorunlar› a¤›rlaflmakta,
hem de istihdams›z büyüme, istihdamdaki yoksullar, düzensiz ifllerde istihdam›n
yayg›nlaflmas› gibi yeni sosyal sorunlar do¤urmaktad›r (Mütevellio¤lu, 141). Bugün dönüflüm geçirmekte olan sosyal devletin de¤iflen anlam›na bak›ld›¤›nda, hemen tüm ülkelerde sosyal politika ve sosyal devlet uygulamalar›n›n darald›¤› izlenmektedir ve bu daralmadan yoksul ve ma¤dur kesim ve gruplar daha fazla etkilenmektedirler.
Uluslaras› alanda aç›k ekonomi ve rekabet temelinde geliflen küreselleflme çerçevesinde geliflen yeni ekonomik düzende art›k iflçilerin de¤il sermayenin talepleri son derece önemli hâle gelmifltir. Dolay›s›yla, küreselleflme sürecinde devlet sermayenin talepleri do¤rultusunda piyasa dostu bir tav›r sergileyerek küresel rekabeti kolaylaflt›r›c› politikalar benimsemektedir. Devletin piyasan›n iflleyifline
mümkün oldu¤unca müdahale etmemesi, devletin sermayenin ç›karlar›n›
korumas› temel hedefler hâline gelmifltir. Küreselleflme sürecinde devletlerin azaltmaya çal›flt›¤› sosyal maliyetler, sosyal devletin yap›s›nda ve temel
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Küreselleflme sonras›nda
üretim biçimleri esnekleflti;
sanayi sektörünün
T E L Eönemini
V‹ZYON
kaybetmesi ve hizmetler
sektörünün önem
kazanmas›yla birlikte, yar›
zamanl› ve geçici istihdam›n
artmas› gibi nedenlerle
‹NTERNET
yoksulluk ve iflsizlik
yükseldi.
214
Yeni sosyal güvenlik
paradigmas›nda, genifl
kapsaml› kamusal sosyal
güvenlik sistemleri en düflük
düzeye indirilmifltir. Sosyal
güvenlik hizmeti sunmaktan
ziyade yoksullukla
mücadeleye odaklanm›fl
birinci aflama kamusal
sistemleri ve emeklilik gibi
hizmetleri büyük oranda özel
kesimin üstlenmesi
istenmektedir.
Sosyoloji-I
hak ve hürriyet anlay›fl›nda önemli olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Nitekim söz konusu de¤iflimlerin yönü devletin, sosyal devlet olma karakterini zay›flat›c› niteliktedir.
Günümüzde, geliflmifl ülkelerde nüfusun yafllanmas›, geliflen t›bbi bak›m
teknolojilerinin getirdi¤i maliyet, aile yap›s›nda yaflanan de¤iflimler, istihdamda küresel bir daralman›n ortaya ç›k›fl› ve yaratt›¤› sosyal sorunlar; refah devletinin gelifliminde belirleyici rolü olan sendikalar›n güç kaybetmesi;
sosyal güvenlik sistemlerinin sorgulanmas›na yol açmaktad›r (Esping-Andersen, 2006). Günümüzde sosyal güvenlik sistemleri çeflitli elefltirilere konu olmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda, sunulan yard›mlar›n cömert ve uzun süreli olmas›n›n, ba¤›ml›l›k kültürü yaratmas› gelmektedir. Bu ba¤lamda tart›flmalar›n odak noktas›n›,
sosyal güvenlik sistemlerinin finansal aç›dan sürdürülebilirli¤i ve devletin sistemdeki rolünün ne olmas› gere¤i oluflturmaktad›r. Refah devletleri, bu tart›flmalar içerisinde, güdüleyicilerden çok cezalara; haklardan çok yükümlülüklere; hizmetlere
eriflimde hak tabanl› yaklafl›mdan çok; hizmetlerin piyasalaflma sürecinde bedelini
ödemeye; evrensellikten çok seçicili¤e dayal› politikalar›n uyguland›¤› bir dönüflüme itilmektedirler (Kildal, 2001). Dolay›s›yla, sosyal güvenlik sistemleri, geliflim süreçlerindeki anlam genifllemesinin aksine; büyük ölçüde ekonomik
tart›flmalara s›k›flt›r›lan ve sosyal boyutun giderek darald›¤› bir dönüflüm
yaflamaktad›rlar (Gökbayrak, 2010: 142-143).
Sosyal güvenlik sistemleri son dönemde önemli bir dönüflüm içerisindedir. Nüfusun yafllanmas› ve politik yozlaflma gibi pek çok nedenle aç›klanmaya çal›fl›lan
bu dönüflüm kamu kesiminin rolünün özel kesimle yer de¤ifltirmesini içermektedir. Bu anlamda “sosyal koruma” yerini “bireysel tasarruflara” b›rakmaktad›r. Sosyal güvenli¤i bireysel güvenli¤e, bunu da salt bir birikim mekanizmas›na indirgeyen bu anlay›fl›n teorik altyap›s›n› ve uygulamaya iliflkin yol haritas›n› baflta Dünya Bankas› ve IMF olmak üzere uluslararas› kurulufllar çizmektedir (Ulutürk ve Dane, 2009: 361).
Tabii ki toplumsal yap›daki de¤iflimler de sosyal politikay› de¤iflime zorlamaktad›r. Örne¤in yafll› nüfusun artmas› sa¤l›k hizmetlerini ve sosyal güvenlik sistemini zorlamakta, kad›nlar›n f›rsat eflitli¤i istemleri hem çal›flma koflullar› hem de bak›m hizmetlerine yönelik uygulamalarda de¤iflikliklere gidilmesini gerektirmekte,
uzun süreli iflsizlik ve yoksulluk sorunu çal›flma odakl› refah devletini ve buna
ba¤l› sosyal vatandafll›k anlay›fl›n› de¤iflime zorlamaktad›r (Koray, 2007: 20).
Dünya nüfusunun %80’i sosyal güvensizlik koflullar›nda yaflamakta, aileleri ya
da akrabalar› taraf›ndan sa¤lanan güvenlikleri d›fl›nda sosyal güvenlik a¤lar›na eriflimleri bulunmamaktad›r. Bunlar›n %20’sinin ise tam anlam›yla bir sosyal güvensizlik içinde oldu¤u bilinmektedir (ILO, 2006: 7). Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde nüfusun büyük k›s›mlar› d›flar›da b›rak›lmaktad›r. Sosyal korumaya eriflebilenler aç›s›ndan da, sa¤lanan yararlar›n düzeyi genellikle s›n›rl›d›r (Sigg, 2007: 1).
Sonuçta, bir “yeni sosyal güvenlik paradigmas›” ortaya ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda, her ne kadar refah devleti döneminde oldu¤u gibi “hak” fleklinde ele al›nm›yor olsa da en alt düzey sosyoekonomik standartlar›n gelifltirilmesi pek çok ülkede gündemdedir (ILO, 2006: 22). Böylelikle kamusal sosyal güvenli¤in minimum
bir biçimde tabana yay›lmas› amaçlanmaktad›r. Sosyoekonomik taban, toplum taraf›ndan belirlenecek bir asgari yoksulluk taban› olarak ele al›nmaktad›r. Bu taban›n belirlenmesinde “yoksulluk” kavram›na önemli bir vurgu yap›lmaktad›r (Ulutürk ve Dane, 2009: 368).
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
SONUÇ
Sosyal haklar neoliberal politikalarla her ne kadar son otuz y›ld›r önemli ölçüde
geriletilse de, günümüzde ilginç bir flekilde sosyal politika ve sosyal çal›flma alan›n›n çeflitlendi¤ini söyleyebiliriz. Sosyal politika art›k sadece çal›flan haklar›yla s›n›rl› bir alan olman›n ötesinde, çocuklar›, sokak çocuklar›n›, sokakta çal›flan çocuklar›, kad›nlar› da kapsamaktad›r. Aile içi fliddeti, eflcinsel haklar›n›, kad›nlar›, Romanlar›, k›saca ayr›mc›l›¤a u¤rayan, maddi ve maddi olmayan haklar konusunda eflitsiz iliflkiler içinde kalan çok büyük kalabal›klar› sosyal politikan›n kapsam›nda görebilmekteyiz. Günümüzde yeni sosyal politika ve sosyal haklar çal›flmas›n›n odak
noktas›, çal›flanlar, iflsizler ve yoksullar›n yan›s›ra toplumun k›y›s›nda kalm›fl/b›rak›lm›fl bu çeflitli grup ve kimliklerdir. Sonuç olarak geçmiflte salt iflçi s›n›f› ve onun
maddi ç›karlar› ekseninde bir s›n›rl›l›¤a sahip sosyal politika alan›, flimdi toplumsal
alanda daha eflitlikçi bir yap› ve daha adaletli bir yaflam için ortak mücadele ve hak
eksenli siyasal talepleri var edebilme potansiyeline sahiptir diyebiliriz. Ancak, sosyal politikalar›n insanlara sunmas› gereken temel haklar›n›n (çal›flma hakk›, ifl sa¤l›¤› ve güvencesi, sosyal güvenlik, adaletli gelir da¤›l›m› vb) çerçevesi neo-liberal
politikalar›n serbest piyasa anlay›fl›ndaki rekabet ve ticarileflme hedeflerine terk
edilemeyecek kadar hayati bir mesele olmaya devam etmektedir.
215
216
Sosyoloji-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sosyal politikan›n genel hedeflerini aç›klayabilmek.
Sosyal politika, çeflitli uygulamalarla sosyal eflitlik ve adaleti gerçeklefltirme amac› tafl›maktad›r.
Örne¤in istihdam, ücret ve gelir da¤›l›m›, çal›flma
iliflkileri ve sosyal güvenlik konular›, sosyal politikan›n çeflitli uygulamalarla düzenlemeye ve iyilefltirmeye çal›flmak sosyal politikan›n temel hedefleri aras›ndad›r. Bu anlamda, modern sosyal
politikalar›n hedefi, toplumdaki refah düzeyi aç›s›ndan mevcut farkl›l›klar› gidermek ve orta tabaka oluflturmak amac›yla da özellikle alt gelir
gruplar›n›n sosyo-ekonomik durumlar›n› de¤iflik
sosyal politika araçlar›yla iyilefltirmektir. Sosyal
politika teriminin dar anlamdaki hedefinde ise
sanayi devriminin belirginlefltirdi¤i s›n›flararas›
çeliflki ve çat›flmalar›n, kurulu toplumsal düzeni
sarsmas›n› önlemeye yönelik önlemler al›nmas›
vard›r. Böylece, sosyal politikalar, bütün sosyal
risklere ve bunlar›n do¤urabilece¤i her türlü zararlara karfl› toplumun bütün üyelerini sosyal güvenlik kapsam› alt›na alarak insan onuruna yarafl›r bir hayat›n idamesi için tedbirler alarak, tam
istihdam› sa¤layarak ve muhtaç sosyal gruplar›n
korunmas›na (aile, kad›n, özürlü, yafll›, yabanc›göçmen, çocuk ve gençlere) yönelik sosyal politikalar oluflturarak, toplumda sosyal bütünleflmeyi hedeflemektedir.
Sosyal politikan›n tarihsel geliflimini özetleyebilmek.
Genel olarak bugünkü anlam›yla sosyal politikan›n uygulanmas›n›n 16. yüzy›lda kapitalist ekonominin geliflimiyle birlikte olufltu¤unu; kapitalist ekonominin toplumda yaratt›¤› eflitsizlik ve
yoksulluklar› gidermek üzere sosyal poltikalara
baflvuruldu¤unu söylemek mümkündür. Ancak
tarihsel olarak bakt›¤›m›zda sosyal poltikan›n geliflimini 4 döneme ay›rabiliriz: ‹lk dönem olan
1841-1890 aras›nda sosyal sorunlar›n giderilmesinde ailelerin, gönüllü kurulufllar›n, hay›rseverlik duygular›yla hareket eden kurumlar›n, bireysel olarak sorumluluk duyan iflverenlerin ve
devlet gelir transferlerinin öne ç›kt›¤›n› görmekteyiz. ‹kinci dönem 1890-1945 aras›nda ise
art›k devlet çal›flma iliflkilerini düzenlemek için
devrededir ve bu alana yönelik düzenlemeler
yapmaktad›r. Ancak bu dönemde devlet karfl›laflt›¤› sert iflçi mücadeleri ve sendikal hareketlerin
bask›s›yla, çal›flma iliflkilerindeki a¤›r flartlar› hafifletecek sosyal politikalara zorunlu olarak baflvurmaktad›r. Ancak henüz halk›n tümüyle refah›n› artt›rmak ve sosyal destek programlar› uygulamak gibi bir e¤ilim bu dönemde söz konusu
de¤ildir. Üçüncü dönem ise 1945-1973 dönemi ise sosyal politikan›n yayg›n olarak uygulama alan› buldu¤u, konusu ve kapsam›n› geniflletti¤i bir dönemdir ve devlet art›k hemen hemen her yerdedir ve devletin önüne “sosyal” s›fat› gelmifltir. 1975 sonras› dördüncü dönem
ise küreselleflme ve neoliberal politikalar›n etkisiyle refah devletinin geriletildi¤i ve var olan sosyal haklar›n da daralt›ld›¤› kriz dönemidir. Bu
dönem, sosyal refah devletinin krize girdi¤i ve
yeniden yap›land›rma aray›fllar›n›n bafllad›¤› bir
dönemdir.
N
A M A Ç
3
Sosyal güvenlik sistemindeki farkl› uygulamalar›
karfl›laflt›rabilmek.
Bir ülkenin tüm nüfusuna yönelik genel bir sigorta anlam›na gelen sistem Beveridge (evrensel) modelinde tüm vatandafllara eflit statü ve
çok boyutlu yararlanma olana¤› sa¤lan›r. “Beveridge Plan›”nda yer alan herkese temel bir emeklilik hakk› yoluyla devlet, toplumsal risklere karfl›, çal›flanlar› sosyal sigorta sistemi ile çal›flmayan
ya da çal›flamayacak durumda olanlar› da sosyal
yard›m programlar› ile sosyal güvenlik sistemi
içine alma, koruma ve temel bir yaflam seviyesi
sa¤lama görevi üstlenmifltir. Korporatif (Bismark) modeli ise her çal›flan›n sosyal refah hakk›n›, kendisinin ya da iflvereninin ödedi¤i katk›ya ba¤l› k›lan sistemdir. Bu modelde, sosyal güvenlik sistemlerini geleneksel korporatif (mesleki) ay›r›mlara göre gelifltirmifl ülkeler yer al›r.
Sosyal güvenlik sistemlerin de¤iflik çal›flan gruplar›na göre oluflturulan bu sistem, büyük ölçüde
özel sigorta tekni¤inin uyarlanmas›na dayan›r.
Burada önemli olan, zorunluluk ilkesidir: Sistemin finansman›na iflveren de prim ödeyerek katk›da bulunmaktad›r. Karma modelde ise devlet
vatandafl› ancak piyasan›n veya ailenin yetersiz
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
kald›¤› durumlarda dikkate al›r. Bu sistemde hem
çal›flan gruplara yönelik hem de tüm vatandafllar› kapsayacak flekilde evrensel bir sigorta sistemi
birlikte söz konusudur. Burada Bismarck modelinde oldu¤u gibi iflçi sigortalar› Beveridge de oldu¤u gibi halk sigortalar› ve sosyal yard›m içeren
karma sigortalar hep birlikte kullan›lmaktad›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Sosyal devlet/Refah devleti olgusunun temel niteliklerini aç›klayabilmek.
Refah devletini k›saca üç flekilde betimlemek
mümkündür. Refah devleti, müdahaleci, düzenleyici ve geliri yeniden da¤›t›c› bir devlettir. Müdahalecidir çünkü piyasa baflar›s›zl›klar›
üzerine harekete geçer ve do¤an sorunlar›n giderilmesine yönelik olarak önlemler al›r, düzenlemeler yapar. Düzenleyicidir çünkü ifl piyasalar›ndaki düflük ücretlerin iflçileri sefalete düflürmemesi için asgari bir ücret belirler, sosyal güvenlik ve sosyal yard›m hizmetlerini üstlenir vb.
Gelirin yeniden da¤›t›c›s›d›r çünkü vergi ve di¤er
politikalar ve transfer harcamalar›yla gelirin paylafl›m›na müdahalede bulunulmad›¤›nda, s›n›flar
aras›nda gelir dengesizliklerinin, dolay›s›yla huzursuzluklar›n ç›kaca¤›n›n fark›ndad›r. Refah
devletinin as›l amac›, toplumda refah düzeyi itibariyle farkl› durumda bulunanlar›n bu farkl›l›klar›n› gidermek amac›yla, devletin sosyal politika
önlemleri almas›n› ifade etmektedir. Yani, refah
devleti, yap›lan çeflitli düzenlemeler ve uygulamalarla, kötü ekonomik ve sosyal koflullar alt›nda bulunan bireyleri korumay› amaçlamaktad›r.
Bu koruma, sosyal politikalar arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmektedir.
Küreselleflme ve sosyal politika anlay›fl›n›n dönüflümünü de¤erlendirebilmek.
1980’lerde uygulamaya konulan Neoliberal ekonomi politikas›; emek piyasas›nda kurals›zlaflt›rmalar›, özellefltirmeleri, e¤itim, sa¤l›k ve sosyal
güvenlik alanlar›nda devletin düzenleyicili¤i ve
müdahalesi yerine özellefltirmeyi ve ticarilefltirmeyi savunmaktad›r. Küreselleflme sonras›nda
üretim biçimleri esnekleflti; sanayi sektörünün
önemini kaybetmesi ve hizmetler sektörünün
önem kazanmas›yla birlikte, yar› zamanl› (parttime) çal›flma, sözleflmeli çal›flma ve geçici istihdam›n artmas› gibi nedenlerle yoksulluk ve iflsizlik yükseldi. Uluslaras› alanda aç›k ekonomi ve
217
rekabet temelinde geliflen küreselleflme çerçevesinde geliflen yeni ekonomik düzende art›k iflçilerin de¤il sermayenin talepleri son derece önemli hâle gelmifltir. Dolay›s›yla, küreselleflme sürecinde devlet sermayenin talepleri do¤rultusunda
piyasa dostu bir tav›r sergileyerek küresel rekabeti kolaylaflt›r›c› politikalar benimsemektedir.
Devletin piyasan›n iflleyifline mümkün oldu¤unca müdahale etmemesi, devletin sermayenin ç›karlar›n› korumas› temel hedefler hâline gelmifltir. Küreselleflme sürecinde devletlerin azaltmaya
çal›flt›¤› sosyal maliyetler, sosyal devletin yap›s›nda ve temel hak ve hürriyet anlay›fl›nda önemli olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Nitekim söz konusu de¤iflimlerin yönü devletin, sosyal devlet olma karakterini zay›flat›c› nitelikte olmufltur.
218
Sosyoloji-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤dakilerden hangisi sosyal politikan›n genel hedeflerinden birisi de¤ildir?
a. Tam istihdam ve iflsizlikle mücadele etmek
b. Sosyal denge ve bar›fl› sa¤lamak
c. Ekonomik büyüme ve kalk›nmay› sa¤lamak
d. Adil gelir da¤›l›m› ve yoksullukla mücadele etmek
e. Güvenlik ve asayifl önlemlerini almak
6. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflmeyle birlikte uygulanan ekonomi politikas›d›r?
a. Sosyalizm
b. Komünizm
c. Neo-liberalizm
d. Marksizm
e. Despotizm
2. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal devletin temel özelliklerinden de¤ildir?
a. Müdahaleci
b. Düzenleyici
c. Kay›r›c›
d. Gelirin yeniden da¤›t›c›s›
e. Giriflimci bir devlet anlay›fl›
7. Afla¤›dakilerden hangisi neo-liberal ekonomi politikas›n›n gerekliliklerinden biri de¤ildir?
a. Devlet müdahalesi
b. Serbest piyasa rekabeti
c. Ekonomik faaliyetlerin özellefltirilmesi
d. Piyasay› özel teflebbüsün yönetmesi
e. Serbest ticaret
3. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal devletin amaçlar›ndan biri de¤ildir?
a. F›rsat eflitli¤i
b. Sosyal güvenlik
c. Tam istihdam
d. Serbest piyasa ekonomisi
e. Sosyal iyilefltirme
8. Serbest piyasa ekonomisinin tek bafl›na ekonomik
geliflmeyi sa¤layamayaca¤› bu nedenle devletin ekonomik alana müdahale etmesi gerekti¤ini öne süren ve refah devleti anlay›fl›n› gelifltiren ekonomist afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Von Hayek
b. Keynes
c. Smith
d. Hall
e. Von Humboldt
4. ‹stihdam sorununun olmad›¤› bir devlet düzenini infla ederek, tüm toplumu devletin koruma flemsiyesi alt›na almay› hedefleyen, genifl tabanl› sosyal güvenlik
modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bismarck Modeli
b. Beveridge Modeli
c. Karma Model
d. Thatcher Modeli
e. Kategorisel sistem
5. Bismarck Modeli afla¤›daki ülke gruplar›ndan hangisinde geçerlidir?
a. Fransa-Hollanda-‹ngiltere
b. Almanya-Türkiye-‹ngiltere
c. ‹ngiltere-Hollanda-Türkiye
d. Türkiye-Fransa-Hollanda
e. Fransa-Almanya-Türkiye
9. Sosyal refah devletinin alt›n ça¤› olarak an›lan tarihsel dönem afla¤›daki seçeneklerden hangisinde do¤ru
ifade edilmifltir?
a. 1840-1880
b. 1890-1945
c. 1945-1975
d. 1975-1989
e. 1999-2007
10. En genel anlamda, toplumun tüm kesimlerini kapsayarak, her bir bireyin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlar›n›
karfl›lamay› ve bu sayede bireylerin bugünkü durumlar›n›n ve geleceklerinin güvence alt›na al›nmas›n› hedefleyen sosyal politika arac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sosyal güvenlik
b. Gelir da¤›l›m›
c. Sosyal adalet
d. Çal›flma hakk›
e. Örgütlenme hakk›
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
219
Okuma Parças›
YOKSULLUKLA MÜCADELE HAYIRSEVERL‹K
DE⁄‹L!
10 Aral›k, 1950’de Birleflmifl Milletler (BM) taraf›ndan
“Dünya ‹nsan Haklar› Günü” olarak kabul edildi. Bu,
10 Aral›k 1948 y›l›nda gene BM taraf›ndan kabul edilen
‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi’ne gönderme yapan bir karard›. Bu y›l Dünya ‹nsan Haklar› Günü, bir
insan haklar› ihlali olarak yoksullu¤un önemini vurgulayan özel bir temayla gündeme geliyor. Bu tema flu flekilde ifade edilmifl: “Yoksullukla Mücadele: Hay›rseverlik De¤il Yükümlülük”.
Bu ifade, yoksullukla ilgili iki önkabulü yans›t›yor. Bunlardan biri, yoksullu¤un sadece bir gelir düflüklü¤ü sorunu de¤il, insanlar›n topluma, toplumun eflit bireyleri
olarak kat›labilmelerini engelleyen unsurlar›n tamam›yla ilgili bir sorun oldu¤u fikri. Bu ba¤lamda yoksulluk,
e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerine ulafl›m, sa¤l›kl› bir yaflam
sürmeye elveriflli bar›nma koflullar›, ekonomik ve siyasi hayata kat›labilme imkân›n› içeren bir haklar manzumesi içinde ele al›n›yor. ‹kincisi, bu haklar›n hayata geçebilmesi için siyasi bir iradenin gerekli oldu¤una dikkat çekiliyor. Bu ba¤lamda, kullan›lan kelimenin “sorumluluk” de¤il “yükümlülük” olmas› önemli.
Bu iki önkabulün ikisi de, Türkiye’de yoksuluk sorununa yaklafl›mlar aç›s›ndan önemli. ‹lk olarak, Türkiye’deki hâkim yoksulluk anlay›fl›n›n, sorunun büyüme ve istihdam art›fl› ba¤lam›nda de¤erlendirilmesine yönelik
oldu¤unu görüyoruz. Genifl bir siyasi spektrum içinde
paylafl›lan görüfl flu: “Ekonomi büyür, istihdam olanaklar› yarat›l›rsa, yoksulluk ortadan kalkar”. Sol kesimin
bu önermeye gelir bölüflümüyle ilgili baz› eklemeler
yapt›¤› da oluyor. Ama özünde sorunun bir gelir ve istihdam sorununa indirgendi¤i aç›k.
Tersine durum
BM Kalk›nma Program›’n›n (UNDP) geçen ay yay›nlad›¤› ‘2006 ‹nsani Geliflme Raporu’, bu indirgemenin neden yanl›fl oldu¤unu çok aç›k bir biçimde ortaya koyuyor. Her y›l yay›nlanan bu rapor, dünya ülkelerini, gelirle birlikte, sa¤l›k ve e¤itim alan›ndaki performans bilgilerini de içeren bir insani geliflmifllik endeksine göre
s›ral›yor. Bu s›ralamada Türkiye’nin yeri, 177 ülke aras›nda 92. s›rada. Bu s›ralama sonucunun çok parlak olmamas›ndan daha da düflündürücü olan, Türkiye’nin
insani geliflmifllik s›ralamas›ndaki yerinin sadece kifli
bafl›na gelir düzeyine göre yap›lan s›ralamadaki yerinin
(70) epeyce alt›nda oluflu. Bunun anlam› flu: Türkiye’nin
e¤itim ve sa¤l›k alan›ndaki performans›, gelir düzeyinden beklenebilecek olan›n alt›nda. Oysa Türkiye gibi
daha yoksul OECD ülkelerinden olan Güney Kore ve
Meksika’da bu durum tersine dönüyor. ‹nsani geliflmifllik s›ralamas›nda 26. s›rada olan Kore, kifli bafl›na gelir
s›ralamas›nda 31., Meksika’n›n insani geliflmifllik s›ralamas›ndaki yeri 53, gelir s›ralamas›ndaki yeri 60. Bu ba¤lamda daha da çarp›c› bir örnek Küba: Bu ülkenin gelir s›ralamas›ndaki yeri 93, insani geliflmifllik s›ralamas›ndaki yeri ise 50. Bu, gerekli siyasi irade oldu¤unda,
daha yoksul bir ülkenin daha zengin bir ülkeden insani geliflmifllik aç›s›ndan daha iyi bir performans gösterebilece¤ine iflaret ediyor.
Türkiye’de böyle bir siyasi iradenin olmay›fl›, eflitsizli¤in toplumun bir kesimini yoksulluk ve sosyal d›fllanmaya mahkum etmesine yol aç›yor. Bu ba¤lamda, en
alt yüzde 20’lik gelir diliminde yer alan Türk vatandafllar›n›n, nas›l do¤duklar› günden itibaren topluma dezavantajl› bir biçimde kat›ld›klar›n› gösteren baz› istatistikler gayet düflündürücü. ‘2006 ‹nsani Geliflme Raporu’na göre, en alt yüzde 20’lik gelir diliminde, profesyonel sa¤l›k personeli denetiminde gerçekleflen do¤um
oran› yüzde 41, bütün gerekli afl›lar› yap›lm›fl bir yafl›ndaki çocuklar›n yafl grubuna oran› yüzde 28, boylar›
yafllar›na göre k›sa 5 yafl alt› çocuklar›n yafl grubuna
oran› 17, bebek ölümleri binde 43. Bu oranlar, en yüksek yüzde 20’lik gelir dilimindeki vatandafllar›m›z için
s›ras›yla flöyle: Yüzde 98, yüzde 53, yüzde 3 ve binde
30. Bu vahim eflitsizlik, sadece gelir eflitsizli¤iyle ilgili
bir fley de¤il. Bu, devletin anne ve çocuk sa¤l›¤› alan›ndaki yükümlülüklerini yerine getirmemesiyle, buna ba¤l› olarak da anne ve çocuk sa¤l›¤›n›n kiflisel gelir olanaklar›na ba¤l› hâle gelmesiyle ilgili bir durum. Böyle
bir durumda, bütün Türk vatandafllar›n›n topluma eflit
koflullarda kat›lma hakk›na sahip olduklar›n› söylemek
kesinlikle mümkün de¤il. Burada, devletin yükümlülüklerini yerine getirmemesinden kaynaklanan bir insan haklar› ihlaliyle karfl› karfl›ya oldu¤umuz aç›k.
Bu iç karart›c› verilerin oluflturdu¤u tablo, sivil toplum
kurulufllar›na (STK) ciddi bir sorumluluk yüklüyor. Burada söz konusu olan, devleti yükümlülüklerini yerine
getirmeye zorlama sorumlulu¤u. Ama Türkiye’de, sorumluluklarla yükümlülüklerin birbirine kar›flmas›ndan
do¤an çok ciddi bir sorunla karfl› karfl›yay›z. Türkiye’de
insanlar yoksulluk sorununu, özellikle bu sorunun e¤itim alan›ndaki tezahürlerini gerçekten çok ciddiye al›yorlar ve bu iyi bir fley. Ama bu ciddiye al›fl, kendini,
sosyal harcamalarla ilgili talepleri dile getirmek ve bu
taleplerin yerine getirilip getirilmedi¤ini izlemek için giriflilen örgütlü çabalarla göstermiyor. STK’lar, devlete
yükümlülüklerini hat›rlatmaktan çok, bu yükümlülükleri üstlenmeye çal›fl›yorlar. Kampanyalar düzenliyor, banka hesaplar› aç›yor, paralar toplay›p da¤›t›yor ve bu minval üzere yüzlerce proje üretiyorlar. Bu iyi niyetli çabalara harcanan enerjinin, baz› yoksullara baz› imkânlar
sa¤layabildi¤ini inkâr edecek de¤ilim. Ama yoksulluk
220
Sosyoloji-I
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
sorununun çözümünü, fedakâr bireylere, ne kadar sürece¤i bu bireylerin enerji ve imkânlar›na kalm›fl projelere
ba¤lamak, tan›m gere¤i, sorunu haklar ve yükümlülüklerin alan› d›fl›na tafl›mak anlam›na geliyor. Daha sürekli olduklar› düflünülebilecek vak›f ve derneklerin ayn›
alandaki rolü de, gene devlet-vatandafl iliflkisinin mant›¤› d›fl›nda ve hay›rseverlik mant›¤› do¤rultusunda tan›mlan›yor. Bu arada zenginler vergi vermek yerine hay›r ifllemekten, devlet yetkilileri de projelerin sosyal politika önlemlerinin, ba¤›fllar›n sosyal harcamalar›n yerini
almas›ndan gayet memnun görünüyorlar.
Yap›lmas› gereken ise aç›k: Türkiye’nin insani geliflmifllik düzeyinin gelir düzeyinin ne kadar gerisinde kald›¤›n› hat›rlamak ve “devlet kaynaklar› yoksullukla mücadeleye yetmez” gibi düpedüz yanl›fl bir görüflü terk ederek devleti göreve davet etmek.
Ayfle Bu¤ra
Kaynak: Radikal Gazetesi, Radikal ‹ki Eki, 10.12.2006
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. e
2. c
3. d
4. b
5. e
6. c
7. a
8. b
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Problemler ve Sosyal
Politikalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Politikalar ve Sosyal
Refah Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Politikalar ve Sosyal
Refah Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Güvenlik” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Güvenlik” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Sosyal Politikalar›n Dönüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Sosyal Politikalar›n Dönüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Politikalar ve Sosyal Refah Devleti” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Politikan›n Tarihsel
Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Güvenlik” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Liberal yaklafl›m aç›s›ndan, daha çok zorunlu koflullarda ve en alt düzeyde ortaya ç›kan ve ancak toplumsal
onar›m olarak nitelendirilebilecek bir sosyal politikadan söz etmek do¤ru olur. Bu politikalarda, bir yandan
hemen her ça¤da ve toplumda rastlanan ahlaki bir anlay›fl›n tezahüründen, öte yandan faydac› yaklafl›m›ndan (örne¤in toplumsal patlamay› önlemek, suçlar›
azaltmak, tüketici kesimleri geniflletmek gibi) ötede bir
fley bulmak mümkün de¤ildir. Örne¤in liberal yaklafl›mlara göre refah devleti anlay›fl› ‹ngiltere’de 16. yüzy›ldaki “Yoksullar Yasas›na” kadar uzan›r ve özünde
sosyal yard›mlar›n toplumun ahlâki bir sorumlulu¤u oldu¤u düflüncesine dayan›r; bu noktada liberal düflüncenin muhafazakâr yaklafl›mlarla benzeflmektedir. Muhafazakâr bir yaklafl›m aç›s›ndan ise her devlette bir
sosyal sorumluluk anlay›fl› ve bu konuda uygulanan
baz› politikalar vard›r; örne¤in kiliseler, vak›flar, cemaatler eliyle yürütülen yard›mlar› da sosyal politika içinde düflünmek mümkündür. Her iki yaklafl›m›n da sosyal politikaya dar bir anlam ve alan verdikleri gibi, varl›¤›n› geçmiflten gelen geleneksel ahlaki de¤erlere ba¤lad›klar› da aç›kt›r. Bu yaklafl›mlar›n sosyal politikadan
ancak toplumsal çözülme veya toplumsal patlamalar›
önlemek gibi bir ifllev bekledikleri söylenebilir. Yeni
muhafazakârl›k anlay›fl›n›n refah devletine karfl› ç›kmas›n›n nedeni, gittikçe büyüyen ve bürokratikleflen müdahaleci devlet yap›s›n›n, bireyin devlete ba¤›ml›l›¤›n›
art›rd›¤› ve bunun sonucu olarak da (muhafazakârl›¤›n
temel inanc› olan) aile ve kilise gibi yard›m kurumlar›n›n somut ve soyut olarak zay›flatt›¤›na inanmas›d›r.
S›ra Sizde 2
Sözleflmeci yaklafl›mlar, do¤ada insanlar›n eflit olduklar›n› ancak toplumsallaflma süreci ile birlikte, yaflama korkusunun egemen olmas›yla bu eflitli¤in bozuldu¤unu ve yeniden adaletli bir toplumsal düzenin kurulabilmesinin eflit haklara sahip bireylerin birlikte kabul edece¤i bir sözleflmeye ba¤l› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Faydac› yaklafl›mlar›n özünde ise iktisadi
aç›dan özgürlüklerin artt›r›lmas›n›n toplumun refah düzeyini artt›raca¤› ve bu yolla en adaletli da¤›l›m›n sa¤lanaca¤› görüflü bulunmaktad›r. ‹ktisadi aç›dan eflitsizliklerin giderilmesinin bir önceli¤e sahip olmad›¤› faydac› kuramlar, bireyler aras›nda veya toplumun farkl›
s›n›flar› aras›nda bulunan eflitsizlikleri gidermek yoluyla sosyal adaleti sa¤lamak yönünde bir hedefe sahip
8. Ünite - Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika
221
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
de¤ildir. Eflitlikçi kuramlar›n temelinde ise sosyal
adaleti iktisadi kaynaklar›n da¤›l›m› üzerinden tan›mlama görüflü bulunmaktad›r. Bireyler aras›nda var olan
iktisadi eflitsizlikler ortadan kald›r›lmadan, adaleti sa¤lamak mümkün de¤ildir. Ancak kaynaklar›n mutlak olarak eflit da¤›t›ld›¤› bir toplumsal kurgu içersinde de eflitlik ilkesi sa¤lanm›fl olsa bile, sosyal adalet sa¤lanmam›fl
olabilece¤i için, yeniden da¤›t›m mekanizmalar›na gereksinim duyulmaktad›r. Özgürlükçü kuramlar ise bireylerin do¤ufltan baz› do¤al haklar›n›n oldu¤unu ve
bu haklar›n hiçbirinden insanlar›n isteseler bile vazgeçmelerinin mümkün olamayaca¤›n›, aksi takdirde çeflitli
maddi kayg›larla bu haklar›n de¤ifl-tokufl edilmesinin
adaletsiz bir durum ortaya ç›karaca¤›n› savunmaktad›rlar (Sunal, 2011: 303).
S›ra Sizde 3
Temel gelir evrensel bir vatandafll›k hakk› olarak her
bireye verilecek -vergi mükellefi olanlardan geri al›nmak kofluluyla- düzenli bir nakit transferidir. Temel gelirin ortak özelliklerine vurgu yapan bir baflka tan›ma
göre de hane halk›ndan ziyade bireyi hedefleyen, kiflinin refah düzeyi kofluluna bak›lmaks›z›n, herhangi bir
ifl performans› ya da teklif edilen ifli kabul etme iste¤i
beklenmeksizin ödenen düzenli ve koflulsuz evrensel
nakit transferidir. Ancak temel gelirle ilgili olarak yap›lan tart›flmalar›n farkl› ülkelerde farkl› terminolojiler etraf›nda yürütüldü¤üne bak›ld›¤›nda kavram›n Negatif
Gelir Vergisi ya da Kat›l›m Geliri gibi koflullu türlerinin
de bulundu¤u görülür (Davuto¤lu, 2011: 212).
S›ra Sizde 4
Marksist yaklafl›m aç›s›ndan ise refah devleti ve bu anlay›fl çerçevesindeki sosyal politikalar, kapitalist geliflmenin bir ürünü olarak de¤erlendirilir ve ortaya ç›k›fllar› kapitalizmin sorunlar›, s›n›f kavgas› ve ekonomik krizlere ba¤lan›r. Bu ba¤lamda, refah politikalar› daha çok
özel mülkiyet yap›s›n› de¤ifltirmeden iflçi s›n›f›n› sistemle bütünlefltirmek amac›n› tafl›yan politikalar olarak de¤erlendirildi¤inden, bu politikalar› var eden ideolojiksiyasal geliflmelere de pek önem verilmez. Marksist yaklafl›mlar aç›s›ndan refah devleti ve sosyal politikalar kapitalizmi dönüfltürmek flöyle dursun onun ömrünü uzatman›n arac› olarak nitelendirilirler.
Akkaya, Y. (2011). “Devlet ve S›n›f: Refah Toplumu,
Sosyal Devlet ve Sosyal Politika”, (Der: Mehmet C.
Ecevit ve Fatime Günefl) Toplumsal Tabakalaflma
ve Eflitsizlik, Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim yay›nlar›, s. 98-124.
Aktan, C. C. (1995). 21. Yüzy›l ‹çin Yeni Bir Devlet
Modeline Do¤ru Optimal Devlet: Kamu Ekonomisinin ve Yönetiminin Yeniden Yap›lanmas›
ve Küçültülmesine Yönelik Elefltiriler, ‹stanbul,
Tüsiad.
Aktan C. C. ve Özk›vrak Ö. (2008). Sosyal Refah Devleti, ‹stanbul, Okutan Yay›nlar›.
Altan, Ö. Z.(2006). Sosyal Politika Dersleri. Eskiflehir:
T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Bafltürk, fi. (2009). “Uyumdan D›fllanmaya: Yirminci
Yüzy›lda Göçmenler ve Sosyal Politika”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Cilt: 57, s. 515-548.
Beck, U. (2000). What is Globalization?, Polity Pres,
Cambridge.
Bilen, M. Piyasa Ekonomisinde Devletin De¤iflen
Rolü, (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), ‹stanbul: ‹U
SBE, 2002, s. 154-155.
Bottomore, T. (2001). Marksist Düflünce Sözlü¤ü, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Bu¤ra, A. (2008). Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Bu¤ra, A. ve Keyder, Ç. (2006). Sosyal Politika Yaz›lar›, ‹stanbul, ‹letiflim.
Bu¤ra A. ve Keyder Ç. (2007). Bir Temel Hak Olarak
Vatandafll›k Gelirine Do¤ru, ‹stanbul, ‹letiflim.
Bulut, N. (2003). “Küreselleflme: Sosyal Devletin Sonu
mu?”, AÜSFB, C: 52(2), s.173-197.
Çelik, A., (2010). “Muhafazakar Sosyal Politika Yönelimi: Hak Yerine Yard›m - Yükümlülük Yerine Hay›rseverlik”, ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Dergisi, 42, s.63-81.
Davuto¤lu, A. (2011). Sosyal Politika ve Alternatif
Toplum Modeli Aray›fllar›: Temel Gelir Önerisinin Ütopya Kavram› Çerçevesinde Okunmas›,
Sosyal Haklar Uluslararas› Sempozyumu,
http://www.sosyalhaklar.net/2011/bildiri/davutoglu.pdf (21.02.2012).
Diflbudak C. ve Bozkulak S. (2010). “Sosyal ve Ekonomik Haklar Sözler ve S›n›rlar”, ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt: 42,
s.83-110.
222
Sosyoloji-I
Durdu, Z. (2009). “Modern Devletin Dönüflümünde Bir
Ara Dönem: Sosyal Refah Devleti”, Mu¤la Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (‹LKE),
Bahar 2009, Say› 22, s.37-50.
Ekin N. vd. (1999). Türk Sosyal Güvenlik Sistemi’nde
Aray›fllar: Özellefltirme ve Yeniden Yap›lanma,
‹stanbul: ‹TO Yay., 1999.
Esping-Andersen, G. (2006). “Alt›n Ça¤ Sonras›? Küresel
Bir Ekonomide Refah Devleti ‹kilemleri” Sosyal Politika Yaz›lar›, Ayfle Bu¤ra- Ça¤lar Keyder) (der),
içinde, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 53-100.
Giddens, A. (1994). Beyond Left and Right: Future of
Radical Politics, Polity, Cambridge, 1994,
Gökbayrak, fi. (2010). “Türkiye’den Sosyal Güvenli¤in
Dönüflümü”, Çal›flma ve Toplum, cilt: 2, 141-162.
Gökbunar, R. (2008). “Küreselleflme K›skac›ndaki Refah
Devletinde Sosyal Refah Harcamalar›”, Do¤ufl Üniversitesi Dergisi, cilt: 9 (2), s.158-173.
Göze, A. (1995). Liberal, Marxist Faflist ve Sosyal
Devlet, 3. Bask›, ‹stanbul, Beta Yay›nlar›.
Gül S.S. (2004). Sosyal Devlet Bitti, Yaflas›n Piyasa!,
‹stanbul, Etik Yay›nlar›.
Gül, H. ve Gül S. S. (2007). “Sosyal Devletten Çal›flma
Refah›na Geçiflte Sosyal Haklar ve Yoksullar,” Amme ‹daresi Dergisi, 40/3, Eylül.
Güzel, A. (1999). “Sosyal Güvenli¤in Ça¤dafl Dinamikleri”, Toprak ‹flveren Dergisi, Cilt: 43, www.toprakisveren.org.tr, 15.12.2011.
Güzel A. (2006). Sosyal Güvenli¤in Evrensel De¤erleri ve Yeni Liberal Reformlar, Dosya, s. 40-47,
http://www.tesis.org.tr/TR/tesifldergi/2006_kasim/pdf/dosya.pdf
Hac›mahmuto¤lu, H. (2009). Türkiye’de Sosyal Yard›m
Sisteminin De¤erlendirilmesi. http://ekutup.dpt.gov.
tr/gelirdag/tez-hhande.pdf. (10.01.2012).
ILO (2006). Sosyal Güvenlikte Nihai Rapor, Hizmete
Özel ILO/TF/Türkiye/.60, Cenevre.
Kentleflme fiuras› (2009). Kentsel Yoksulluk, Göç ve
Sosyal Politikalar, Ankara, Bay›nd›rl›k ve ‹skân
Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Keyder, Ç ve Üstünda¤, N. (2006). Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’nun Kalk›nmas›nda Sosyal Politikalar, ‹stanbul, Tesev.
Kleinman, M. (2006). “Kriz mi ? Ne Krizi, Avrupa Refah
Devletlerinde Süreklilik ve De¤iflim”, Sosyal Politika Yaz›lar›, Ayfle Bu¤ra- Ça¤lar Keyder) (der), içinde, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 159-195.
Koray, M. (2000). Sosyal Politika, Bursa, Ezgi Kitabevi.
Koray, M. (2007). “Sosyal Politikan›n Anlam› ve ‹fllevini
Tart›flmak”, Çal›flma ve Toplum, cilt: 4, s.19-56.
Koray, M. (2008). Sosyal Politika, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Koray M. ve A. Topçuo¤lu (1987). Sosyal Politika.
‹zmir: Kar›nca Matbaac›l›k.
Mütevellio¤lu, N. (2009). “Sosyal Haklar ve Eme¤in Meta Niteli¤inin S›n›rland›r›lmas›”, http://www.sosyalhaklar.net/2009/bildiri/mutevellioglu.pdf
(02.02.2012).
Özdemir, S. (2007). Küreselleflme Sürecinde Refah
Devleti, ‹stanbul, ‹TO Yay›nlar›.
Özu¤urlu, M. (2003). “Sosyal Politikan›n Dönüflümü ya
da S›fat›n Suretten Kopuflu”, Mülkiye Dergisi, 239,
59-74.
Rosanvallon, P. (2004). Refah Devletinin Krizi, Çev:
B. flahinli, Ankara, Dost Kitabevi.
Selçuk, F. Ü. (2008). Sosyal Politika: Tarihsel Zorunluluk Yaklafl›m› Yerine Liberalizmle Ortaklaflan Temellerden Alternatif Kuramsal ‹nflalara,
http://acikarsiv.atilim.edu.tr/browse/16/
(11.03.2012).
Seyyar, A. (2002). Sosyal Siyaset Terimleri (Ansiklopedik Sözlük), ‹stanbul, Beta Yay›nlar›.
Seyyar, A. (2010). “Yerel Siyasetin Gelifliminde Sosyal
Politikalar›n Önemi”, Yerel Siyaset, Cilt: 42, s.237259.
Stiglitz, J. (2002). Küreselleflme: Büyük Hayal K›r›kl›¤›, Çev. Arzu Tagç›o¤lu ve Deniz Vural F., ‹stanbul, Plan B Yay›nc›l›k.
Sunal, O. (2011). “Sosyal Politika: Sosyal Adalet Aç›s›ndan Kuramsal Bir De¤erlendirme”, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, Cilt 66, No. 3, 2011, s. 283-305
fienkal, A. (2007). Sosyal Politika Perspektifinden Sosyal Devleti Yeniden Düflünmek, www.sosyalpolitikalar.com
Talas, C. (1983). Toplumsal Politikaya Girifl. Ankara:
Sevinç Matbaas›.
Talas, C. (1992). Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi. Ankara: BilgiYay›nevi.
Uçar, C. (2011). Kad›n Yoksullu¤u ile Mücadelede
Sosyal Politika Araçlar› ve Etkinlikleri, T.C. Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü Uzmanl›k Tezi, Ankara, Afflaro¤lu Matbaas›.
Ulutürk, S. ve Dane, K. (2009). “Sosyal Güvenlik Sisteminde Dönüflüm: Burjuvazinin ‹rade Beyan›
ve Ülle Örnekleri”, http://www.sosyalhaklar.net/
2009/bildiri/uluturk.pdf (22.01.2012).
Yaflar, G. Y. (2009). “Ekonomik Kriz ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi: Yeterli Koruma Sa¤layabildik mi?” E¤itim, Bilim, Toplum Dergisi, cilt 8 (29), s.53-93.
Yirmibeflo¤lu, G. (2009). Sosyal Hak ‹hlali, Yaz›l› Bas›nda Tuzla Tersaneleri, http://www.sosyalhaklar.net/
2009/bildiri/yirmibesoglu.pdf (03.04.2012).
Sözlük
223
Sözlük
A
K
Aile içi fliddet: Ayn› çat› alt›nda yaflayan aile bireylerinden
Kamuoyu: Örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin önemli
birine karfl› di¤er aile bireylerinden birinin fliddet uygu-
gördükleri meseleler hakk›nda oluflturduklar› ve di¤er-
lamas›d›r.
lerine benimsetmeye çal›flt›klar› fikirler bütünüdür.
Anomi: Toplumda kolektif bilincin, ortak de¤er ve inançlar›n
Kavram: Toplumsal gerçekli¤i anlafl›l›r hale getiren, aç›kça
zay›flamakta oldu¤u ve bireylerin genel olarak kabul
belirtilmifl olan bir fikri ifade eden kuram›n yap› tafl›d›r.
edilen davran›fl normlar›ndan ba¤›ms›z biçimde davran-
Kuram: Toplumsal iliflkiler ve yaflam hakk›ndaki bilgileri
d›klar› durumdur.
özetleyen ve düzenleyen, aç›klay›c› güce sahip önerme-
Ayd›nlanma: 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’da geliflen, geleneksel
ve dini otoritenin egemen dünya görüflüne karfl›, ak›l ve
ler bütünüdür.
Kültürel sermaye: Maddi olmayan, e¤itim yoluyla edinilen
bilime dayanan bir düflünce sistemidir.
toplumsal k›ymetleri ifade eder.
C-Ç
M
Çal›flma hakk›: Sosyal devlet aflamas›nda hayata geçirilen,
Mekanik dayan›flma: ‹nsanlar›n ortak duygu ve düflünceleri
kiflilerin serbest istihdam›na dayal›, çal›flma özgürlü¤ü-
paylaflt›¤›, birbirlerine oldukça benzer biçimde yaflad›¤›
nü de içine alan temel bir sosyal hakt›r.
ve çal›flt›¤› geleneksel toplumlarda görülen bir dayan›flma biçimidir.
D
Demokrasi: Yöneticilerin serbest seçimlerle iktidara geldikleri, siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n belli, insan hak ve hürri-
N
Norm: Kültürel aç›dan arzu edilir ve uygun olarak de¤erlen-
yetlerin korunakl› oldu¤u bir siyasi rejimdir.
E
dirilen davran›fllara dair ortak bir davran›fl beklentisidir.
O-Ö
Enformel sektör: Formel istihdamdan d›fllanan iflgücü fazla-
Organik dayan›flma: Modern toplumlar›n geliflmesiyle iflle-
s›n›n, yasa ile düzenlenmemifl geçimlik ekonomik faali-
rin uzmanlaflma ve farkl›laflmas›ndan kaynaklanan bir
yetleridir.
dayan›flma biçimidir.
Etnosantrizm: Baflka kültürleri, kiflinin kendi kültürünün
de¤erleriyle k›yaslayarak yarg›lamas›d›r.
P
Pozitivizm: Bilimin sadece deney yoluyla, gözlemlenebilir
G
varl›klarla ilgilenmesi gerekti¤ini belirten yaklafl›md›r.
Gizli müfredat: Ders içerikleri ve s›navlar d›fl›nda kalan,
okulda uygulanan ritüel ve kurallarla kapitalist ideoloji-
R
nin ihtiyac› olan iflgücü biçiminin yarat›lmas›d›r.
Rasyonelleflme: Bilimin, modern teknolojinin ve bürokrasinin geliflmesiyle, toplumsal ve ekonomik yaflam›n tek-
H
nik bilgiye dayanarak düzenlenmesidir.
Hipotez: Test etmek amac›yla de¤iflkenler aras›nda kurulan
önermedir.
Refah devleti: fiah›slara ve ailelere asgari bir gelir güvencesi
veren, onlar› toplumsal tehlikelere karfl› koruyan, sosyal
güvenlik olana¤› sa¤layan, toplumsal konumlar› ne olur-
I-‹
sa olsun tüm yurttafllara e¤itim, sa¤l›k, bar›nma gibi sos-
‹deoloji: Toplumsal iktidar iliflkileri sayesinde oluflan ve kendisi de iktidar iliflkilerinin oluflum dolay›m› olan toplumsal düflünce ve anlamlard›r.
‹ktidar: Bir kimsenin bir baflkas›na normalde yapmayaca¤›
bir fleyi yapt›rabilme gücüdür.
yal hizmetler alan›nda belli bir standart getiren devlettir.
S-fi
Sapk›n davran›fl: Bir topluluk veya toplumda, önemli say›da
insan taraf›ndan kabul edilen belirli kurallar kümesine
uyum göstermemedir.
224
Sosyoloji-I
Sosyal güvenlik sistemi: Toplumun tüm kesimlerini kapsayarak, her bir bireyin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlar›n›
karfl›lamay› ve bu sayede bireylerin bugünkü durumlar›n›n ve geleceklerinin güvence alt›na al›nmas›n› hedefleyen sistemdir.
Sosyal politika: Çal›flma iliflkileri, çal›flma hayat› ilgili düzenlemeler, sa¤l›k ve emeklilik politikalar› ve sosyal yard›mlarla ilgili bir aland›r.
Sosyolojik hayalgücü (sosyolojik imgelem): Toplumun
tarihini ve bireylerin yaflam›n›n ancak bir arada ele al›narak anlafl›labilece¤ini ileri süren bir yaklafl›md›r.
Suç: Bir toplumda, toplumsal normlar› ihlal eden, ço¤unlukçu de¤erlere ayk›r› biçimde tezahür eden ve yasal olarak
yapt›r›m› olan davran›fl biçimidir.
T
Tafleron: Belli bir sözleflme ile kamu ya da özel sektördeki
mal ve hizmetlerin yapt›r›ld›¤› alt iflverendir.
Toplumsal cinsiyet: Kültürel ve toplumsal olarak infla edilen
kad›nl›k ve erkeklik durumunu, cinsiyet rol ve iliflkilerini ifade eder.
Toplumsal de¤iflme: Toplumsal yap›da belirli toplumsal kurumlarda, ya da toplumsal kurumlar aras›ndaki iliflkilerde yaflanan de¤iflimdir.
Toplumsal yap›: Yaflam›m›zdaki toplumsal ba¤lamlar›n olay
ya da eylemlerin rastlant›sal bir flekilde bir araya gelmesiyle oluflmad›¤›n›, bunlar›n belirli yollardan yap›laflm›fl
ya da kal›plaflm›fl olduklar› olgusudur.
V
Varsay›m: Bir kuramda, kuramsal bir aç›klama oluflturmak
için zorunlu olan, test edilmemifl bafllang›ç noktas› ya da
inançt›r.
Y
Yöntem: Toplumsal araflt›rmalarda izlenmesi gereken yolu
belirleyen bilimsel kurallar bütünüdür.