SPORCU SAĞLIĞI I . KADEME DOÇ.DR. MİTAT KOZ Ankara Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Antrenörlük Eğitimi Bölümü Ders İçeriği İlkyardım ve İlkeleri (2 saat) Kalp durması Solunum durması Kanamalar Bilinç kaybı Omurilik zedelenmeleri Spor Yaralanmalarında Temel Yaklaşımlar (2 saat) Kas yaralanmaları Tendon yaralanmaları Kemik yaralanmaları Eklem-bağ yaralanmaları Sporcu sağlığı ekibi Hekim-spor hekimi-takım doktoru Fizyoterapist Beslenme uzmanı Psikolog Spor uzmanı Masör Spor yaralanmalarındaki genel kavramlar Travma Vücut dokuları üzerine dış veya iç kökenli, tek yada tekrarlayan fiziksel etkenlerin ortaya çıkardığı bozulmalara genel olarak travma denir. Travmanın psikolojik boyutları da olabilir. Travmanın spor yaralanması olarak tanımlanabilmesi için spor yaparken meydana gelmiş olması olması, antrenman yapmayı, müsabakaya girmeyi veya müsabakadan beklenen performansı göstermeyi engellemesi gereklidir. Spor yaralanmasında etkili risk faktörleri İç (bireysel) etkenler Dış (çevresel etkenler) İç (bireysel etkenler) Deformiteler Kondüsyon Kişilik yapısı, motivasyon, konsantrasyon, stresle başa çıkma Fizik yapı Dayanıklılık, sürat, becer, esneklik, kuvvet Önceki yaralanmalar Psikolojik durum Düz tabanlık, dizlerde çarpıklık Boy, ağırlık, eklem özelliği, vücut kompozisyonu Yaş Antrenman yaşı Dış (çevresel) etkenler Spora bağlı etkenler Spor alanı, sahası, zemini Sıcaklık, nem rüzgar, yükselti Antrenör Spor araç gereçleri (raket, cirit.. Koruyucu giysiler (tekmelik, kask) Genel amaçlı malzemeler Hava koşulları Kayganlık, ışıklandırma, güvenlik Donanım Spor dalı, tipi (temas, mücadele) Risk alma süresi Takım arkadaşları ve rakibin durumu Yönlendirme, davranış, aşırı motivasyon Hakem kurallar Yaralanmaların ciddiyeti 1. derece 2. derece 3. derece 1-7 gün 7-21 gün 21 günden uzun hafif orta ciddi İlkyardımda Kavramlar: Kaza ya da hastalık gibi durumlarda yaşamı kurtarmak ve kişinin sağlığını sürdürmesi için yapılan girişimlere “yaşam desteği” denir. Yaşam desteği iki şekilde sağlanabilir; Temel yaşam desteği (ilkyardım), İleri yaşam desteği (acil yardım). Temel Yaşam desteği,İlkyardım; Örgütlü ve profesyonel olmayan kişi ya da gruplarca yapılan yaşamı kurtarma girişimlerine ilkyardım veya temel yaşam desteği denir. İlkyardımın faydalı olabilmesi için bilinçli olarak yapılması gereklidir. İleri Yaşam Desteği, Acil yardım: Yaşam desteği ihtiyacındaki insanlara örgütlü sağlık ekiplerince yapılan müdahaleye acil yardım ya da ileri yaşam desteği denir. Hasta açısından tibbi araç-gereç ve ambulansla verilecek bu ileri yaşam desteği ideal olanıdır. Zamana karşı yaşam desteği Yaşam desteğinde zaman en kritik faktördür. Yaşam desteğinin en erken sağlanması gereken durum solunum ve dolaşım sisteminin durduğu haldir. Canlandırma yöntemleri ilk 5-10 dakika içinde başlatılmalıdır. 5-10 dakika içinde başlamazsa beynin iyileşme şansı zayıflar. İlkyardım Planı: İlkyardım planının birincil konusu kalp dolaşım sistemi fonksiyonların, dolaylı olarak ta merkezi sinir sistemi fonksiyonlarının devamlılığını sağlamaktır. Bu sistemlerin herhangi birisindeki bir yetersizlik ölüme yol açabilir. İlk olarak yapılacak olan başlangıç değerlendirmesidir. Değerlendirme hızlı, uygun ve doğru bir şekilde yapılmalıdır. Sahadaki Değerlendirme; Sahada yaralanmadan hemen sonra yapılan değerlendirme sonucunda yaralanmış sporcu iki ana başlık altında takip edilir: Birincil müdahale, İkincil Müdahale. Birincil müdahale de yaşamı tehdit eden potansiyel tehlikeler belirlenir Solunum yolu açık mı ? Solunum var mı ? Dalaşım var mı ? Kanama var mı ? Şok var mı ? Sporcu bilinçli mi bilinçsiz mi ? Airvay Breathing Circulation Birincil müdahalede; ABC sağlanmalıdır CPR (canlandırma) uygulanabilir, gerekebilir Şok varsa gerekli önlemler alınmalıdır Birincil müdahaleden sonra yaşamı tehdit eden yaralanma veya hastalık olmadığı belirlendikten sonra sporcunun stabil olduğu görülür. Bu aşamadan sonra müdahaleyi yapan kişi sahadaki ikincil müdahaleye geçebilir. Canlandırma, yaşam kurtarma (kardiyopulmoner resusitasyon) İlkyardımda temel yaşam desteği sağlamanın yolu ABC kurallarına uymaktır. Havayolunun açılması Airvay Solunum sağlanamsı Breathing Dalaşımın devamlılığını sağlanması Circulation A-Havayolunun açılması Havayolunu tıkayan nesnelerin temizlenmesi en öncelikli konudur İki şekilde yapılır; Doğrudan elle temizleme Havayolunun indirekt temizlenmesi • Sırta vurma • Heimlich manevrası Kendi kendine uygulama Sırtüstü pozisyonda uygulama Ayakta uygulama • Cerrahi yöntemlerle açma Havayolunun açık olduğu pozisyon Tıkayan bir engel yoksa boyun yukarı kaldırılıp diğer elle alından bastırılırsa ağızla birlikte havayolu kendiliğinden açılır. Çene bu pozisyonda açılmazsa elle açılır. Omuzların altına katlanmış battaniye veya eşya konularak bu pozisyonun devamlılığı sağlanabilir. Havayolunu açma pozisyonu suni solunum için yapılan temel hazırlıktır B-Suni solunum Havayolu açıklığı sağlandıktan sonra solunum başlamazsa suni solunum gerekir Ağızdan ağıza suni solunum Havayolu açılır Kazazedenin burnu kapatılır ve nefes verilir Göğüs kafesinin hareketi kontrol edilir. Havayolu açıksa göğüs şişer ve iner. Eski konumuna dönünce tekrar nefes verilir. B-Suni solunum (nabız var solunum yok) Dakikada 12-16 kez olacak şekilde ağızdan ağıza suni solunum yapılır. Her 10-12 solunum sonrası nabız kontrol edilir. Nefes normale dönünceye kadar suni solunum sürdürülür B-Suni solunum (nabız yok) Öncelikle 2 kez suni solunum yapılır. Kalp çalışmazsa kalp masajına geçilir. C-Kalp masajı Kalp masajı sırtüstü sert zeminde yatıyorken yapılmalıdır. İlkyardımcı kollarını düz olarak dirseklerden bükmeden ellerini üst üste kenetleyerek göğsün orta sol kısmına koyar (göğüs kemiğinin ucuna). Vücut ağırlığını kullanarak 4-5 cm çöküntü yapacak şekilde baskı uygular. Baskılar ani ve aşırı zorlamalı değil, normal hızda ve yumuşak olmalıdır. 1 dakika içinde ortalama 80 baskı yapılır. Baskı sırasında “bir, iki, üç, dört” diye saymak yararlı olabilir. C-Kalp masajı (tek kişi ile) İki suni solunum ardından 15 kez kalp masajı Nabız kontrolü. Kalp çalışmıyorsa aynı sayıda suni solunum ve kalp masajı ard arda sürdürülür. Her 3 dakikada bir nabız kontrolü yapılır. Nabız alındığında kalp masajı bitirilir. C-Kalp masajı (iki kişi ile) Bir kişi 1 kez suni solunum yapar. Diğeri 5 kez kalp masajı uygulanır Dakikada 12-16 suni solunum ve 70-80 kez kalbe baskı yapılması uygulanır. İkincil müdahale İkincil müdahale yaralanmayı kesin olarak anlayabilmek amacıyla yapılır. İkincil müdahalede yaşamı tehdit eden diğer haller belirlenir Bu amaçla yaşamsal belirtiler kontrol edilir. Yaşamsal Belirtilerin Kontrol Edilmesi: Kalp Hızı-nabız Solunum hızı Kan basıncı-tansiyon Isı Deri rengi Pupillaların durumu Hareketler Ağrı varlığı Bilinç durumu Kalp Hızı-nabız Kalp fonksiyonlarının direkt bir göstergesidir. Acil durumlarda boyundan karotid arterden veya elbileğinden radial arterden tespit edilir. Normal sınırları yetişkinlerde 60-80, çocukta 80100 dür. Sporcularda daha düşük olabilir. Nabızın normalden farklı olması patolojik bir durumu gösterebilir. Örneğin; zayıf fakat hızlı bir nabız şok, diyabetik koma, kanama veya ısı bitkinliği anlamına gelebilir. Hızlı ve güçlü nabız ısı çarpması veya ciddi korku, güçlü fakat yavaş nabız kafatası kırığı veya felç anlamına gelebilr. Nabızın olmaması kalp durması veya ölüm durumudur. Solunum hızı Normal solunum hızı yetişkinlerde yaklaşık dakikada 12 dir. Çocuklarda 20-25 tir. Solunum yüzeyel (şok belirtisi), düzensiz veya kesik kesik (kardiyak düzensizlik) olabilir. Kan basıncı-tansiyon 115-120/75-80 mmHg Bayanlarda 8-10 mmHg daha düşük Düşük kan basıncı kanama, şok, kalp krizi veya iç kanama durumunu gösterebilir. Isı Normali 37 derecedir. Ölçümü dilaltından veya koltuk altından yapılır. Bilincin olmadığı durumlarda makattan da ölçülebilir. Örneğin; Sıcak kuru bir deri hastalık, enfeksiyon olduğunu veya sıcak ortama aşırı maruz kalındığını gösterebilir. Soğuk nemli bir cilt ise travma, şok veya ısı bitkinliğini yansıtırken, soğuk ve kuru bir cilt ise aşırı soğuğa maruz kalındığını gösterir. Deri rengi Derideki renk değişiklikleri sağlık durumunun önemli bir göstergesidir. Özellikle 3 rengin varlığı önemlidir ve kontrol edilmelidir; kırmızı, beyaz ve mavi. Kırmızı deri rengi oksijen yokluğunda ve ısı çarpması, diyabetik koma veya yüksek kan basıncını gösterebilir. Soluk veya beyaz deri ise dolaşım şoku, korku, kanama, ısı tükenmesi veya insülin şoku anlamına gelebilir. Mavimsi bir deri ise (siyanotik) kanın oksijenlenmesinin zayıf olduğu anlamına gelir. Bu havayolu tıkanması veya kalp ile ilgili bir bozukluğu düşündürür. Pupillaların(göz bebekleri) durumu Pupillalar sinir sisteminin etkilendiği durumlara aşırı duyarlıdır. Daralmış pupilla sporcunun merkezi sinir sistemini etkileyen(baskılayan) bir ilaç kullandığını gösterebilir. Eğer bir ya da her iki pupilla da dilate olmuşsa sporcu ısı yaralanmasına maruz kalmış olabilir, şok, ısı çarpması veya kanama geçiriyor olabilir veya uyarıcı bir ilaç almış olabilir. Ayrıca pupillaların ışığa gösterdiği cevap ta not edilmelidir. Bir yada her iki pupilla daışığa uyum sağlayamıyorsa beyin yaralanması, alkol veya ilaç zehirlenmesinden şüphelenilmeldir. Hareketler Vücudun bir bölümünü hareket ettirememe ciddi merkezi sinir sitemi yaralanmasını gösterir. Vücudun bir yarısını hareket ettirememe kafa travması veya serebrovasküler yaralanma (felç) ile oluşabilir. Üst ekstremite hareketlerinin olmaması boyun bölgesindeki spinal yaralanmayı gösterir. Alt ekstremite hareketlerindeki yoksunluk ise boyun altı bölgelerdeki spinal kolonda yaralanma olduğunu gösterir. Ayrıca yaralanma olmasından şüphelenilen vücut bölgelerinin hareketleri de tek tek gözden geçirilmelidir. Ağrı varlığı Ağrıya yol açan nedenler tespit edilmelidir. Bilinç durumu Sporcu uyanık mı, çevresindekilerin farkında mı, sesli uyaranlara cevap veriyor mu ? Kafa travmaları, ısı çarpması ve diyabetik koma sporcunun bilinç düzeyini etkiler. Yaşam desteği gerektiren durumlar Havayolu tıkanması Kalp durması Çeşitli kanamalar Şok Bilinç kaybı Solunum durması- Havayolu tıkanması Solunum sistemi O2 ve CO2 değişimini sağlar. Solunum sistemi havayı ileten hava yolları ve gaz değişimin gerçekleştiği (alveoller) bölgelerden oluşur. Yetişkinlerde dinlenim solunum hızı dakikada 12-16 dır, egzersiz ile artar. Havayolu tıkanmaları İki şekilde oluşabilir Kısmi tıkanmalar; • Hışırtılı kalın bir soluk sesi duyulur • Kişi oturarak solumaya çalışır Tam tıkanmalar; • Ses kaybolur • Morarma (siyanoz) ve bilinç kaybı (konfüzyon) vardır. Havayolu tıkanmaları solunum sisteminin çalışmasını zorlar veya tamamen devre dışı kalmasına-solunum durmasına yol açar. Havayolu tıkanmaları Dört nedenle havayollarında tıkanmalar oluşabilir. İç nedenler Dış nedenler Yabancı cisimler Merkezi sistemle ilgili nedenler Havayolu tıkanmaları; iç nedenler Gırtlak veya nefes borusu tümörleri, Akut astım, sara krizleri, Ödem , Vokal kord (ses tellerinin ) felci, Şok. Havayolu tıkanmaları; dış nedenler Çene kemiği kırıkları, Gırtlak (larinks) travmaları, Boyunda hematom, Paraşüt ipi gibi cisimlerle sıkma, Göğüs kafesinin iki cisim arasında sıkışması, Duman-yabancı gazlarla dolu yerlerdeki yetersiz oksijen, Yüksek irtifa ve derinde oluşan atmosferik basınç değişiklikleri, Dış baskılar, darbeler Havayolu tıkanmaları; yabancı cisimler Havayollarını tıkayan yiyecek, ciklet, su, mukus (salgı), kan, diş koruyucu, kemik ve diş kırıkları. Havayolu tıkanmaları; merkezi sistem ile ilgili nedenler Kafa travması ve diğer nedenlerle oluşan bilinç kayıpları, Zehirlenmeler, Elektrik ve yıldırım çarpması, Tetanoz, Boyun omuru kırıkları Kalp durması-dolaşımın durması Dolaşım sistemi kalp ve kan damarlarından olur. Kalbin dakikadaki atım sayısı nabız olarak ta isimlendirlir ve sayısı dakikada 60-80 kezdir. Sporcuların dinlenim nabızları daha düşüktür ve 60 ın altında olması bradikardi olarak isimlendirilir. Egzersiz anında nabız yükselir Kalp dolaşım sisteminin motorudur ve çalışmasının durması dolaşımı da durdurur. Kalp durmasının nedenleri Kardiyak (kalbe ait) nedenler, Solunumsal nedenler, Dolaşımsal nedenler. Kalp durmasının nedenleri; kardiyak nedenler Genç sporcularda ani kardiyak ölüm nedenleri şunlardır; Hipertrofik kardiyomyopati-kalp büyümesi, Konjenital (doğuştan) koroner arter anomalilieri, Marfan sendromu Myokarditler Merfan sendromu dışındakilerin tamamında ani ölüm nedeni kalbin çalışma ritminin (aritmi) bozulmasıdır. Kalp durmasının nedenleri; solunumsal nedenler Havayolunun tıkanması ile merkezi sinir sistemine (beyne) oksijenin ulaşamaması hipoksiye (oksijensiz kalma) ve kalp durmasına neden olabilir. Kalp durmasının nedenleri; dolaşımsal nedenler Kan dolaşımındaki bozukluklar kalbi durdurabilir. Kan mikatrının azalması, Şok ve akciğer embolisi gibi durumlar kan dolaşımını bozarlar Kalp durmasının belirtileri Nabız hemen kaybolur, alınamaz. Bilinç 10-20 saniyede kaybolur. Solunum 15-30 saniyede kaybolur. 60-90 saniyede gözbebeklerinin ışığa reaksiyonu kaybolur. Kişinin rengi solgun ve mor-siyahtır. Kanamalar İnsan vücudunda 5-6 litre kan vardır. Kanın ¼ veya 1/3 ünün kaybı yaşamı tehlikeye sokar. 1.5-2 lt kan kaybı yaşamı ciddi olarak tehdit eder. Kan kaybı toplam kan miktarının % 40 ına yaklaşması ise mental (zihinsel) durumu bozar ve kişinin durumu ağırlaşır. Kanama çeşitleri Arter (atardamar ) kanamaları; Ven (toplardamar) kanamaları; Kan basınçla fışkırır şekilde dışarı çıkar Yavaş bir kanamadır ve kan mavimtırak koyu renktedir Kapiller (kılcal damar) kanamaları; Sızıntı şeklinde olankanmalardır, deri soyulmalarında görülür. Damar yaralanmaları nadiren tek başına oluşur. Genellikle diğer yaralanmalar ile birliktedir. Kanama şekilleri Kanamalar iki şekilde görülür; Dış kanamalar: İç kanamalar: Kanama şekilleri; dış kanamalar Vücudun dış kısmındaki kanamalardır; Açık yaralar (kanamalar) Kapalı kanamalar Kanama şekilleri; iç kanamalar Karın içi, göğüs yaralanmaları ve büyük kemik kırıklarında olan kanamalardır. 1. Gözle görülebilen iç kanamalar, 2. Örneğin kalça ve uyluk kanamalarında 1-2 litre iç kanama oluşabilir. Akciğer, mide, bağırsak, böbrek kanamalarında kan vücut dışına çıkarak belirti verebilir Gözle görülmeyen iç kanamalar, Karaciğer, dalak, kafa içi kanamalarıdır. Biriken kan vücut dışına çıkmasa da dolaşım sisteminin dışına çıktığından işlevsizdir. Vücut boşlukları içine dolan bu kanmalar iç organları besleyen kan damarlarının veya iç organların yırtılması ya da zedelenmesi sonucu oluşur. Şok Şok dolaşım sistemindeki kanın çeşitli nedenlerle azalması ve hücrelere yeterli oksijen ulaşamaması ile ortaya çıkar. Şokta ağır bilinç kayıpları gözlenir Şok oluş nedenleri... Kardiyojenik şok Hipovolemik şok Sinir sisteminin damar gerginliği üzerindeki kontrolünün kybı nedeniyle oluşan şok Septik şok Kan kaybı ve sıvı kaybı nedeniyle oluşan şok Nörojenik şok Kalp krizi, kalp ritm bozuklukları Şiddetli bakteriyel enfeksiyonlar nedeniyle gelişen şok Anafilaktik şok-kardiyojenik ve nörojenik şokun birleşimidir İlaçlara bağlı ortaya çıkan şok Hayvan zehirlerine bağlı ortaya çıkan şok Şok belirtileri Gırtlak ödemi veya gırtlakta spazm Solunum yetersizliği, hırıltılı soluma Öksürük Depresyon, huzursuzluk, bulantı-kusma Deride yaygın kurdeşen (ürtiker) Göz bebeklerinde genişleme Derinin soluklaşması ve morarması, soğuk terleme, Nabızın hızlanması ve zayıflaması, Kan basıncının düşmesi, İdrar yapamama, Bilinç kaybı Şokta ilkyardım Vücudun bir battaniye ile sarılarak ısıtılmalı Bacakların yukarıya kaldırılmalı ve damar yolunun açık tutulmalı Kanama ve kırık gibi problemler varsa bunlara gerekli müdahalenin yapılmalı Sıvı kaybı varsa giderilmeli Hastanın tüm giysileri gevşetilmeli, ayakkabı ve eldivenleri varsa çıkartılmalıdır. Bilinç kaybı sinirsel fonksiyonların kaybı Başa gelen sert darbe, Kafa kafaya çarpışma, Kafanın yere veya başka bir cisme çarpması, Çeneye sert darbe alma, Yüksekten ayaklar üstüne düşme beyin sarsıntısına yol açarak kısa süreli bilinç kayıpları oluşturur. Bilinç kaybında... Solunum hareketlerinin derinliğinde azalma, Yüzde solgunluk, Ciltte soğukluk ve ıslaklık, Nabızda zayıflama Unutkanlık (olay öncesini hatırlayamama) görülebilir Bilinç kaybına yol açan beyin sarsıntısında sporcu... Genel olarak gözünü açabiliyor mu ? Verilen emirlere uyabiliyor mu ? Mevcut durumu değerlendirebiliyor mu ? Sorulara mantıklı yanıtlar verebiliyor mu ? Cevap evet ise sarsıntı hafiftir, Hayır ise sporcunun durumu ciddidir daha detaylı değerlendirme ve gözlem gerekir.. Omurga yaralanmaları Omurga 33-34 omurdan oluşur. Omurlar arasında diskler yer alır. Diskler omurgaya binen yükleri ve darbeleri azaltan amortismanlar olarak görev yaparlar Omurların ortasında bulunan kanalda beynin uzantısı olan omurilik bulunur. Omurların arasından tüm vücuda yayılan sinir dalları çıkar. Boyun bölgesinde ve bel bölgesindeki omurların arasından çıkan sinir dalları birbirleri ile bağlantılar kurarak ağlar oluştururlar. Boyun bölgesindeki omurların arasından üst ekstremiteye, bel bölgesindeki omurların arasından da alt ekstremiteye giden sinir dalları çıkarlar. Omurgada disk kaymaları veya omurga kırıkları ciddi sorunlar doğurabilir Felç (quadripleji-parapleji) Omurga yaralanmalarında omurilik basısı veya zedelenmesi oluşur. Omurilik zedelenmelerinde felçler oluşur, çünkü omuriliği oluşturan sinir hücrelerinin iyileşme şansı yoktur. Boyun bölgesinde oluşan omurilik tam kesilerinde kollar, bacaklar ve tüm gövdede felç gelişir (quadripleji) Bel bölgesindeki omurilik yaralanmalarında (tam kesilerinde) alt ekstremitede felç gelişir (parapleji) Omurga kırık belirtileri Çok şiddetli ağrı ve sızı Hareket yeteneği zayıflamış veya kaybolmuştur Yaralı garip hisler, iğnelenme gibi duyulardan söz eder Şok tablosu gelişebilir Omurga yaralanmalarında ilkyardım Gerekliyse ABC ile yaşam desteği Yaralı kesinlikle oturtulmaz ve ayağa kaldırılmaz Çok zorunlu değilse acil yardım ekibi gelene kadar hasta yerinden kımıldatılmaz. Taşıma sırasında omurganın eğilip bükülmesine izin verilmez. Yaralı omurga tahtası kullanılarak ve bir çok yardımcı ile taşınır.