yerel ve bölgesel çevre araştırmaları
advertisement
YEREL VE BÖLGESEL ÇEVRE ARAŞTIRMALARI İçİN BİR YAKLAŞıM Firuz Demir YAŞAMıŞ· GİRİş Ülkemizde gerek önde gelen yerel yönetim kurulu§ları olan belediyeler ve gerekse mülki yönetimin ta§ra uzantıları olan valilik ve kaymakamhklar, sorumluluk alanlarına giren bölgelerde çevresel kalitenin korunmasına ve geli§tirilmesine yönelik çalı§malar yapmak ve önlemler almakla yükümlü bulunmaktadır. Bu bağlamda yerel ve mülki yönetimler çevresel hedeflerini belirlemek, bu hedefleri gerçekle§tirecek örgütlenmeleri sağlamak ve öncelikle de çevresel kalitenin içinde bulunduğu ko§ulları saptamak üzere çe§itli ara§tırmalar yapmak durumunda olmalıdır. Belirtilen bu nedenle bölgesel ve yerel çevre sorunlarının daha iyi belirlenebilmesi ve alınacak önlemlerin etkili olabilmesi açılarından kısa dönemde yapılması gereken çevresel ara§tırma ve incelemeler için bir çerçeve geli§tirilmesi önemli bir yönetim önceliği olarak görülmelidir. Ancak böyle bir çerçevenin çizilebilmesi, öncelikle bu yönetimlerin çeVlesel amaç ve hedeflerinin belirlenmesine bağlı olacaktır. Bu amaçla öncelikle "Gerek belediyelerin ve gerekse valilik ve kaymakamlıkların çevresel hedefleri neler olmalıdır?" sorusuna yanıt aranmalı ve bunu "Bu yönetimlerin izlemeleri gereken çevre politikaları neler olmalıdır?" sorusu izlemelidir. Doğalolarak bunları "Hedeflerin ve politikaların uygulanabilir çalışma programları şekline dönü§türülebilmesi için yapılması gereken ara§tırma ve incelemelerin çerçevesi ne olmalıdır?" sorusu izlemelidir. ÇEVRESEL HEDEFLER Bölgesel ve yerel yönetimlerin çevre yönetimi ile ilgili hedef ve §unlar olmalıdır: • Dr., Çevre Yönetimi Uzmanı, tçi§leri Sabııhtı Hukuk MO§aviıi. ÇtıIıItq Y"w yÖlutimln', Cik 2, sayı S, EyIMI1993, &.27-3S. amaçları ÇAGDAŞ YEREL YÖNETiMLER 28 ı. Bölge çapında yapılacak tüm planlama etmeninin çevresel etkiler olmasını sağlamak, çall§malarında temel karar alma 2. Her çe§it kirliliğin ve çevresel bozulmanın önüne geçerek ya da düzeltici önlemler geli§tirerek çevre kalitesini, kamu sağlığını ve kamu esenliğini korumaya yardımcı olmak, 3. İlgili ve sorumlu kurulu§lar arasında planlamayı ve e§güdümle§tirerek çevresel geli§meyi desteklemek, uygulamayı 4. Kıt kaynakların israfını önlemek ve etkili bir biçimde yönetimini desteklemek (çok amaçlı kullanım, kaynak arzı ve kullanılmı§ kaynakların ve atıkların düzenli ve sağlıklı bir biçimde depolanmasının planlanması kavramlarına dayalı olarak), 5. Hava kalitesi, su kalitesi, gürültünün azaltılması, katı, sıvı ve toksik atıkların depolanması ve arıtılması, enerji tasarrufu ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geli§tirilmesi, doğal ve yapay afetlerin yönetimi ve arazi kullanımı ile ilgili politikalarla uyumlu olarak bölge çapında çevre kalitesinin korunmasını temel belirleyici etmen olarak ele alan kamusal ve özel planlama çall§malarını desteklemek, 6. Hava, su, gürültü ve görsel kirlenmeleri ortadan tüm çalı§maları desteklemek, kaldırmayı amaçlayan 7. Toplu ula§ım, elektrik üretimi ve dağıtımı, doğalgaz ve havagazı §ebekelerinin yapımı, içmesuyu ve atıksu toplama sistemlerinin yapımı ve bunlarla ilgili arıtma tesislerinin bölgesel çevre kalitesi politikaları ile uyumlu olmasını öngören çalı§maları desteklemek, 8. Çevresel etki değerlendirmesi (ÇEO) sürecinin geli§mesini ve ilgili birimlerce benimsenmesini desteklemek, 9. Çevresel kalitenin yalnızca kirliliklerden kurtulmak olmadığını ve aynı zamanda insan eliyle yapılmı§ çevrenin insani değerlere saygı duyan bir içeriğe sahip olması gerektiğini benimsemek ve ilgili birimlere benimsetmeye çalı§mak, 10. Sorumlu yönetimlerin çevresel yönetim ve planlama kapasitelerini güçlendirmeye çalı§mak, 11. Ulusal ve kurmak, uluslararası ölçekteki çevre veri sistemleri ile ileti§im bağı 12. Bölgesel ve yerel çevre sorunları için bir odak noktası olu§turmak. ÇEVRE POLİTİKALARI Yukarıda belirtilen hedeflerin benimsenmesi durumunda, izlenmesi gereken politikaların da belirlenmesi gerekmektedir. A§ağıda bu amaçla yapılmı§ bir tanımlama, öneri olarak verilmektedir. Politikalar, bir yandan amaç YEREL VE BÖLGESEL ÇEVRE ARAŞTIRMALARI 29 ve hedeflerin ula§ılma yollarını öngören temel stratejileri i§aret ederken öte yandan yapılması gereken ara§tırma ve incelemelere de ı§ık tutacaktır. Su Kalitesi İle ilgili Politikalar ı. Bölgede yapılacak olan içmesuyu, kanalizasyon ve katı atık i§leme ve depolama tesislerinin, çevrenin ekolojik dengesini geli§tirecek ve çevreye en az zarar verecek §ekilde gerçekle§tirilmelerini savunmak ve bu yoldaki çall§malan desteklemek, 2. Koruma altına alınan bölgelerin bozulması ve çevre sorunlannın için duyarlı yörelere atılesu ve kanalizasyon gibi altyapı §ebekelerinin uzatılmasının ve de§arjların bu yörelere yapılmasının önüne geçmek, artırılmaması 3. Atılesuların yerüstü akarsu ve durgun suları ile yeraltı su kirletmesinin önüne geçilmesini öngören çalı§maları desteklemek, kaynaklarını 4. Su kalitesi standartlarının geli§tirilmesi ve en iyi §ekilde uygulanması için gerekli çalı§maları yapmak ve gerekli e§güdüm önlemlerini almak, 5. Su kalitesi ile ilgili olarak yürürlükte bulunan kanun, tüzük ve yönetmeliklerin en etkili bir §ekilde uygulanmasını öngören önlemleri almak, 6. İçmesuyu temini ve atılesu de§arjı ile ilgili çalı§malar yapan birimler e§güdüm sağlamak ve çevre ve imar planlarına aykırı dܧen bireysel çalı§maların önüne geçmek. arasında Hava Kalitesi İle İlgili Politikalar ı. Hava kalitesi standartlarının geli§tirilmesi ve yürürlüğe etkili bir §ekilde uygulanması için gerekli önlemleri almak, 2. Özellikle yoğun konulanıarın en hava kirliliği bulunan yörelerde Hava Kalitesi için gerekli önlemleri almak, Yönetmeliği'nin uygulanması 3. Alan kullanımı ve planlaması teknikleri yolu ile çevresel kaliteyi bozacak §ekilde büyüme eğilimi gösteren yerle§im alanlarının sorunlarına özel bir dikkatle eğilrnek, 4. Ticari, tarımsal, endüstriyel, enerji üretimine ili§kin, kentsel ve evsel kaynaklardan (noktasal) ve de ula§ım araçlarından (çizgisel) çevreye verilen emisyonların olabildiğince en az düzeye indirilmesi yolundaki çalı§maları desteklemek, 5. Hava kalitesi konusunda karar almayı kolayla§tıracak bir bilgi ve veri temeli olu§turulması ve bir ön uyarı görevini yerine getirmesi için bölge ölçeğinde hava kalitesi ölçme ve izleme (monitoring) sistemi kurmak ve i§letmek. ÇAGDAŞ YEREL YÖNETIMLER 30 Gürültünün Azaltılması ile ilgili Politikalar ı. Her türlü çevrede gürültünün fiziksel ve tinsel insan sağlığı üzerinde olumsuz etki yaratmayacak düzeyde olmasını amaçlayan çalı§malan desteklemek, 2. Gürültü standartlarının geli§tirilmesi ve yürürlüğe konulanıann en iyi §ekilde uygulanması için gerekli önlemleri almak ve qgüdüm çall§malannda bulunmak, 3. İmar planı ve ula§ım planı hazırlama çalı§maları sırasında ve inşaat süreci içinde gürültü etmeninin gözönünde bulundurulmasını ruhsatı alınma sağlamak, 4. Bina yapım standartları içine gürültüyü önleyici önlemlerin alınmasını sağlamak, 5. Gürültü düzeyini des teklemek. artıracak çalı§maların önüne geçilmesini öngören çalı§maları Katı Atık Yönetimi ile ilgili Politikalar ı. Katı atık yönetiminin geli§tirilmesi ile ilgili teknolojik geli§meleri destekleyecek ve belediyelerce uygulanan katı atık yönetimi yöntemlerinin çevre açısından bir tehlike yaratmayacak §ekilde ve kirlilik üretmeyecek bir biçimde olmasını sağlamak, 2. Ba§ta yeniden kullanılabilir maddeleri geri kazanmayı amaçlayan tesisleri kurmak üzere özellikle birbirlerine yakın yerle§im yerleri arasında ortak giri§imlerde bulunmak, 3. Katı atıkların düzenli ve sağlıklı depolanması ile geri kazanılması konularında mevcut teknolojinin geli§tirilmesini desteklemek, bu tesislerin plan ve projelerini hazırlatmak ve finansmanı için kaynak bulmak ve geli§tirme çalı§malarında bulunmak. Doğal ve Yapay Aletlerle ilgili Politikalar ı. Doğal veya yapayolarak meydana gelmi§ ancak içinde bulunduğu ko§ullar itibariyle İnsan sağlığına ve güvenliğine kar§ı tehdit olu§turan bölgelerde alansal ve mekansal geli§menin önlenmesini sağlamak, 2. Bölgede sismik tehlikelerin ön planda desteklemek, tutulmasını öngören çalı§maları 3. Sel ve ta§kınlara kar§ı (kıyı erozyonu dahil) hazırlıklı olmayı öngören desteklemek ve sellta§kın için monitoring ve ön uyarı sistemleri kurmak ve ݧletmek, çalı§maları YEREL VE BÖLGESEL ÇEVRE ARAŞTIRMAlARI 31 4. Bölgedeki doğal parkların, yabanYCl§amı alanlarının, tarihi ve kültürel çevrenin, korunması yolundaki çall§maları desteklemek. Enerji ile ilgili Politikalar ı. Evsel, kamusal, ticari, endüstriyel ve tarımsal her kullanımının en verimli bir biçimde gerçekle§tirilmesini sağlamak, 2. Kıt kaynakların gelecek kU§aklar için azaltan önlemleri desteklemek, saklanması amacıyla türlü enerji enerji talebini 3. Bölgedeki elektrik üretim merkezlerinin çevresel etkiler sonuçlar yaratmasını önleyici çalı§maları desteklemek, açısından sakıncalı 4. Bilinen enerji kaynaklarının tasarrufu ve daha verimli kullanımı arCl§tırmaları ve kirlilik yaratmayan enerji kaynaklarının geli§tirilmesi çalı§maları desteklemek. ile ilgili ile ilgili Radyasyon ve Toksik Etkili Katı Atıklarla İlgili Politikalar ı. Radyasyon ve toksik etkili katı atıkların denetimi ve depolanması ile ilgili olarak güvenlik artırıcı önlemleri almak ve bu alanda yapılmakta olan çalı§maları desteklemek, 2. Olası bir radyoaktif ve toksik kirlenme tehlikesine koruyucu ve önleyici önlemler almak. kaf§ı kentlerde özel Pestisidlerle ilgili Politikalar ı. Bölgede kötücü} etki yaratabilen kimyasal gübre, pestisid, herbisit ve fungisitlerin yolaçabileceği kirlenmelerin ve zararlı etkilerinin en aza indirilmesini öngören çalışmaları desteklemek, 2. Pestisidlerin daha az kullanılmasını sağlayacak önlemleri desteklemek. Terrnal Kirlenme ile İlgili Politikalar ı. Deniz, akarsu ve göllere yapılan atık ısı deşarjlarının en az düzeye indirilerek çevresel kalitenin bozulmasının önüne geçilmesini öngören çalı§maları desteklemek, 2. Denizlerdeki biyolojik yaşamı tehlikeye sokan termal bölgede yayılmasını öngören çalışmalara kar§ı çıkmak. kirlilik kaynaklarının çevre Yönetimi ve Planlaması Kapasitesinin Güçlendirilmesi ile ilgili Politikalar ı. Gerek bölge ölçeğinde ve gerekse belediyelerde çevresel yönetim ve planlamanın güçlendirilmesi içİn bir veri temeli oluşturmak, karar alma sürecini 32 ÇAODAŞ YEREL YÖNETIMLER ussal temellere oturtmak, mevcut çevre kalitesini sürekli olarak izlemek ve tehlikeleri önceden belirleyebilmek ve ulusal ve uluslararası kuruluşlarla sürekli ݧbirliği içinde olunmasını öngören çalı§maları destekleyerek çevre yönetiminin ve planlamasının temel çatısının kurulması yolundaki çabalara önderlik etmek, 2. Çevre yönetimi için ön ko§ul olan ilke, süreç ve yaptırımları geli§tirmek ve beldesel çevre mevzuatı içine aktarılmalarını sağlamak. ÇEVRESEL ARAŞTIRMALAR içiN BİR YAKLAŞıM Yukarıda yapılan amaç, hedef ve politika saptama denemesi; esas itibariyle, belirlenmi§ ve kabul edilmi§ olan önceliklere ula§abilmek için yapılması gereken çalı§maları ortaya koyma sürecinin temel ve ba§langıç noktası olmak durumundadır. Ana hedef olan çevresel sorunlardan ve kirliliklerden arınml§ bir bölge yaratmak için asıl çalı§maların, bu noktadan sonra ba§laması gerekmektedir. Bu amaçla, yapılması gereken ilk çalı§manın, sorunun ve tehlikenin halen içinde bulunduğu ko§ulların ara§tırılmasını öngören; sorun ve tehlikelerin yaratabileceği sağlık ve esenlik tehditlerinin ortadan kaldırılması için seçenekli çözüm yolu önerileri geli§tiren; seçeneklerin olabilirliklerini ölçen; en çok olabilir olarak saptanan seçeneğin, uygulanabilir duruma gelmesi için izlenecek stratejiyi belirleyen ve yapılacak eylemleri programlayan ve daha sonraki bir a§amada da ölçme, izleme ve değerlendirme unsurunu bir geribesleme düzeni olarak geli§tiren bir ÇEVRE MASTER PLANIolması gerekmektedir. Master plan, bir yandan çevrenin temel unsurlarını oluşturan parametrelerin, kaynak ve kirletici unsur düzeyinde genel bir envanterini yapmayı amaçlarken; öte yandan geli§tireceği projeksiyonlar ile sorun ve kirliliklerin gelecekte alacağı konumu belirleyecektir. Master plan, sorunun kaynaklarının ve nedenlerinin incelenmesi yanında; çevresel bozulma ve kirlenmeleri n tüm organizmalar üzerindeki etki derecesini ve bu etkilerin yaratabileceği sakıncaları saptamayı hedefleyecektir. Master plan, iki yönlü bir strateji izleyerek, bir yandan bölgedeki belediyeler için çevresel karar almayı ussalla§tıran bir veri temeli oluştururken; öte yandan belediye sınırlarını a§an ve birden fazla beldenin ortak sorunu olmak durumunda bulunan alt·bölgesel ya da havzasal sorun ve kirliliklerin ortak özelliklerinin belirlenmelerini sağlayacaktır. Master plan, veri toplamak için olu§turulabilecek ölçme ve izleme sistemlerinin, bütünle§tirilmi§ bir bölgesel düzen §eklinde çalı§maları ve bir ön uyarı mekanizmasının kurulması yolunda ilk ba§langıcı olu§turacaktır. Master plan, temel inceleme ve ara§tırma konusu olarak; yukarıda politikalar bölümünde belirlenen su kalitesi, hava kalitesi, gürültünün azaltılması, katı atıklar, doğal ve yapayafetler, enerji tasarrufu ve yenilenebilir YEREL VE BÖLGESEL ÇEVRE ARAŞTIRMAIARI enerji kaynaklan, radyasyon ve toksik etkili kirlenme ile ilgili konulan ele alacaktır. katı atıklar, 33 pestisidler ve terma1 ÇEVRE ARAŞTIRMALARI HEDEFLER YÖnetimin çev,.••• hedefleri neıerdır? POliTiKALAR N••n bır politika izlenmelidir? 8u kalıtesı Hava ka ailesi 1) ..•. 2) .... Gürültü Kalıatlklar Afetler Enerji n) .... Radyasyon Tokaik madde Pestiıld Termal kirlenme ötekiler BELDE YA DA HAVZA ÇEVRE PLANLARı OPTiMiZASYON PROjELERi EYLEM PLANLARı Master plan hazırlandıktan ve kesinle§tirildikten sonra bunu, planm alt bölümlere ayn§tınlması izlemelidir. Plamn alt bölümlere aynıması, iki §ekilde olabilecektir: Beldeler bazında ya da kirlilik havzalan bazında. Böylelikle, gerek beldeler ve gerekse havzalar bazında çevresel sorunlar ortaya Çıkarılmı§ olacaktır. Son ayn§tırma ise, bizzat spesifik kirlilik konulannın tek tek ele almması §eklinde olacaktır. Bu 8§ama, optimizasyon projeleri olarak adlandınlmalıdır. Optimizasyon projelerinin hedefleri; mevcut ko§ul1ann saptanması, kirletici üreten noktasal, alansal ve çizgisel kaynaklann toplam kirlilik içindeki rol ve önemleri ve en az maliyet çözümünü kullanarak kirliliklerin istenilen düzeye indirilebilmesi için uygulanması gereken teknolojik önlemlerin ve bunlann ekonomik (kurulU§ ve i§letme) maliyetlerinin belirlenmesidir. 34 Optimizasyon belirtilmi§tir: ÇAGDAŞ YEREL YÖNETIMLER projeleri içinde yeralacak temel etkinlikler qağıda Ön Çalıımalar: Bölgesel Özelliklerin Saptanması Bölgenin demografik, coğrafi, ekonomik, kentsel, yerlqimsel ve tanmsal özelliklerinin genel nitelikli bir belirlemesi yapılarak, ilgili çevre sorunu konusunda kaliteyi etkileyebilecek etmenlerin saptanmasına çall§ılmalıdır. Bu çerçevede, §ayet yapılabilirse, bölgenin global enerji dengesinin hesaplanmasına çall§ılmalıdır . Metodolojinln Saptanması: iletiıim Sistemi Projenin temel girdilerini elde etmek üzere, ölçme ve izleme ağlan kurularak, temel veriler derlenmeye b8§lanmalıdır. Veriler i§lenmeli ve bir veri bankası §ekline dönü§türülmelidir. Elde olunan bilgi ve verilerin derlenmesi, i§lenmesi ve sonuçlanmn için modeller geli§tirilmeli ve veriler yorumlanabilecek bir biçime dönü§türülmelidir. alınması Sonuç çizelgeler ortalama parametrik değerlerin, standart sapmalann, maksimum ve minimum değerlerin, yoğunluk frekanslannın, dağılım eğrisinin ve kirlilik endekslerinin ortaya çıkarılmasını ve klimatolojik tabulasyonlann yapılmasını içerecektir. Modeneme Kirliliğin dağılım ve yayılım kalıplan ortaya çıkanlmalıdır. Kalıplar belirlendikten sonra olabilecek etkiler, dummy deği§kenler kullanılarak test edilmelidir. Bu bilgilerin kesinlqtirilmesi ise, kirlilik ile ilgili modelin ortaya çıkanlması anlamına gelecektir. Çözüm Yolu Seçeneklerinin Belirlenmesi Son 8§8mada, kirliliklerin giderilmesi ıçın alınacak spesifik önlemler saptanacak ve irdelenecektir. Daha ayrıntıda incelemeye değer bulunanlann ekonoD\ik açıdan irdelenmesi yapılmalıdır. Bu arada da kirletieilerin insan ve çevre sağlığı açısından değerlendirilmesi yapılmalı ve olumsuz etkileri belirlenmelidir. Optimizasyon Modelinin Olu§turulması Bu 8§ama, optimal kirlilik sınırlannın belirlenmesini ve optimizasyon formülünün geli§tirilmesini içerecektir. Bu çerçevede optimizasyon hesabı yapılacak ve sonuçlan irdelenecektir. YEREL VE BÖLGESEL ÇEVRE ARAŞTIRMALARI 35 Uygulama Programının Geliştirilmesi Optimizasyon hesaplannın sonuçlanna göre, uygulama alanına konulacak eylemler saptanacak ve bunlann ekonomik açıdan değerlendirilmesi yapılacaktır. Böylelikle, master planın uygulanmasının toplam maliyeti elde edilm.ݧ olacaktır. Ortaya çıkan i§yükünün maliyeti, finansal kaynaklar çerçevesinde irdelenecek ve olası çal1§ma planı hazırlanacaktır. Kurumsal Önlemler Optimizasyon projesi, aynı zamanda, gerek projenin örgütlenme düzeni ve gerekse uygulama alanına konulacak önlemlerin örgütlenmesi konusunda gerekli düzenlemeleri de içermektedir. Bu çal1§ma, yapılması gereken mevzuat değ~ikliklerini de ele almalıdır. DEGERLENDİRME İyi ve etkili bir çevre yönetimi öncelikle çevre kalitesinin ve bu kaliteyi etkileyen etmenlerin doğru bir §ekilde ara§tınlmasına ve irdelenmesine dayalıdır. Yapılacak ar3§tırmanın kapsam ve boyutunu ise ilgili ve sorumlu kurulU§lann çevresel kalite ile ilgili hedefleri ve bu hedefleri gerçeklqtirmek üzere izleyeceği politikalar belirlemelidir. İzlenmesi olası ve doğru bir hedefler ve politikalar sistemi, bu incelemede verilm~ bulunmaktadır. Çevre ar3§tırmalan ise önce bir master plan §eklinde ba§latılmalı ve bu plan daha sonra iki ayn 3§amada daha aynntılı bir konuma getirilmelidir. Bu 3§ama1ardan birincisi, sorunun belde ya da havza bazında ele alınması, ikincisi de optimizasyon projelerinin ve buna dayalı olarak eylem planlannın hazırlanması olmalıdır. Bu tür bir çalı§manın çok genel bir ~ tanımı ve ~ akımı da yazıda açıklanm1§ bulunmaktadır.
