boratav`ın birleştirilmiş kentsel sınıf şeması

TÜRKİYE’DE TABAKALAŞMANIN
DEĞİŞİMİ
Lütfi Sunar
KÜRESELLEŞME
• Dünya ticaretini evrensel boyutta serbestleştirme çabalarına verilen isimdir. Sadece ekonomik bir kavram
olmayıp sosyal, siyasal ve kültürel boyutları da olan bir konudur.
• 1980-90’lı yıllardan itibaren başlayan küreselleşme sürecinin ekonomik boyutu daha kabarıktır.
• Küreselleşmeyi hazırlayan etkenler:
• Bretton Woods sisteminin çöküşü
• 1970’ler Petrol Krizleri
• 1982 Borç Krizleri
FARKLI KÜRESELLEŞMELER
• İktisadi Küreselleşme
• Ticari küreselleşme (GATT, DTÖ )
• Mali küreselleşme
• Üretimin küreselleşmesi (çokuluslu şirketler)
• Siyasal Küreselleşme
• Kültürel Küreselleşme
KÜRESELLEŞME: FARKLI TANIMLAR
• Sosyoloji: Kültürel ve hegemonik bir süreç
• Coğrafya: Devletin psikolojik ve fiziksel alanı olarak toprak
• Uluslararası İlişkiler: Hem belirleyicileri tartışılan ve hem de dünya politikasının Westphaliacı
aktörleri arasındaki ilişkileri belirleyen değişken
KÜRESELLEŞME: FARKLI BAKIŞLAR
• Yukarıdan / Merkezden Küreselleşme
• Aşağıdan / Karşı Küreselleşme
KÜRESELLEŞME: FARKLI TRENDLER
1.Esnek üretim sistemlerinin gelişmesi
2.Uluslararası büyük şirketlerin devletleri andıran merkezi bürokrasilerinin bu tür bir
esnek üretim biçimini yönetebilecek daha esnek ve yatay bir yapıya dönüşmesi,
3.Bilişim teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişim operasyonel karar alma süreçlerini
yerelleştirirken, ulusötesi şirketin sınır sisteminin hiçbir zaman olmadığı kadar etkin
çalışabilmesi,
4.Kitle tüketim toplumunun çözülmesi ve neredeyse birbirine çok az benzeyen pazar
kümelerinin ortaya çıkması.
5.Finansal pazarların uluslararasılaşması
6.Üretim temelli ekonomiden tüketim
KÜRESELLEŞME: FARKLI TRENDLER
•
•
•
•
•
•
Sanayinin gelişmiş Kuzey’den Gelişmekte olan Güney’e (özellikle Çin ve Hindistan) kayması.
Uluslararası ticaretteki artış
Post-Fordist üretime geçişle birlikte üretimin esnekleşmesi
Sermaye akışkanlığının artması/işçi akışkanlığının azalışı
Şehirleşmenin gelişimi
Gelir dağılımının bozulması ve işsizlik sorununun artışı.
1980 SONRASI YENİ KALKINMA ANLAYIŞI
• İhracata yönelik büyüme
• Yabancı sermayeye dayalı büyüme
• Faiz farklarıyla oynayarak kısa vadeli ve portföy sermayeyi içeri çekmek
SINIFIN SONU MU?
• Artan eleştirilere karşı sosyal katmanlaşma alanında sosyal sınıf kavramını savunma yönünde önde gelen ilim adamlarınca yapılan
bir çok teşebbüs mevcuttur. Bu teşebbüslerin çoğu sosyal sınıfı daha iyi işlevselleştirmeyi (operasyonalizayson) tasarlar mahiyetteki
çabaları paylaşmaktadır.
• Eric Olin Wright, genelde sosyal sınıf kavramı ve özelde Marksist yaklaşım için yaptığı savunmasında günümüz işçi piyasalarındaki
emek ilişkilerini anlamada sömürü mefhumunun önemini yinelemektedir. İşgücü piyasa yapısı zamanla değişmesine rağmen o, hala
bizim sosyal sınıfları bu mefhuma dayandırarak teşhis edebileceğimizi ileri sürer.
• Portes sosyal müdafaasına sınıf hem modern toplumların bir araya getirilmiş bireyler iddiasını hem de sınıfların “ bilinçli şekilde
seferber edilmiş sosyal yığınlar” olduğu iddiasını reddederek başlamaktadır. Diğerlerine nazaran, Portes 19. yüzyıldan hareketle sınıf
tipolojilerini kabul eder. Marksist hakim ve madun sınıflar ayrımını sürdürmekle beraber mülkiyet yapılarındaki değişikliği göz önünde
bulunduran yeni bir işlevselleştirmeyi (operasyonalizayson) kabul etmektedir.
•
Ana sınıflar: baskın/egemen kapitalistler, kapitalistler ve rantiyeciler
•
Madun/ aşağı sınıflar: seçkin/elit çalışanlar, genel çalışanlar, küçük girişimciler ve işten çıkarılmış çalışanlar
WRİGHT’IN NEO-MARKSİST YENİ SINIF ŞEMASI
• Eric Olin Wright, Marx’ın sınıf analizini takip edip sömürü kavramını merkeze alarak ampirik çalışmalar
gerçekleştirmiştir. İşlevselcilerin önerdiği gibi basit mesleki statü düzeylerinden ziyade toplumdaki üretim
sistemi ile bağlantılı dört sınıf modeli (kapitalistler, küçük burjuvalar, yöneticiler ve isçiler) geliştirmiştir.
• Kapitalistler: üretim araçlarının sahipleridir, diğerlerinin işgücünü satın almakta ve kontrol etmektedir.
• Yöneticiler: kapitalistler için diğerlerinin işgücünü yalnızca kontrol etmekte ve onların işgücünü kapitalistlere
satmaktadır.
• İsçiler, kapitalistlere satmak için yalnızca işgücüne sahiptir.
• Küçük burjuvalar: küçük üretim araçlarına sahiptirler, ancak çok az işçileri vardır veya hiç isçi çalıştırmamaktadır.
• AGÜ’lerde Wright’ın sınıf şemasına “yeni orta sınıf” ve “ marjinal sınıf” eklenerek çalışmalar yapılmıştır.
BORATAV’IN KENTSEL SINIF ŞEMASI
• Sermaye/işverenler (çalıştırdıkları işçi sayısına göre)
1. Bir veya iki sürekli işçi çalıştıranlar küçük burjuvazi/işveren
2. Üç veya daha fazla sürekli işçi çalıştıranlar orta-büyük burjuvazi/işveren
3. Sadece kendi hesabına çalışan esnaf/marjinaller
• Ücretli/maaşlılar (meslek niteliğine göre)
4. Yükseköğrenim gerektiren elit işlerde çalışan yüksek nitelikli ücretliler
[hekim, mühendis, avukat gibi]
5. Belirli bir eğitime ve uzmanlaşmaya ihtiyaç duyulan beyaz yakalı ücretliler
[hemşire, banka memuru, diş teknisyeni, öğretmen, polis gibi]
6. Herhangi bir nitelik gerektirmeyen bedensel işlerde çalışan niteliksiz hizmet işçisi
[garson, bekçi, şoför, odacı, tezgahtar]
7. Dar anlamıyla proleter özelliği taşıyan daha çok “klasik” sanayi işlerinde çalışan mavi yakalı işçi
[sanayi, inşaat, maden işçileri gibi]
• Emekliler
• İşsizler
(Boratav, 2004, s. 23-25).
BORATAV’IN BİRLEŞTİRİLMİŞ KENTSEL
SINIF ŞEMASI
• Kentsel işçi sınıfı = niteliksiz hizmet işçisi + mavi yakalı işçi + işsizler
• Kent burjuvazisi = orta-büyük burjuvazi/işveren
• Küçük burjuvazi ve marjinaller = küçük burjuvazi/işveren + esnaf/marjinaller
BORATAV’IN KIRSAL SINIF ŞEMASI
Kırsal toplumsal yapıda sınıf yapıyı belirleyebilmek için Boratav üç temel ayrıştırma kriteri kullanmıştır: üretim araçlarının mülkiyeti;
ücretli işgücü istihdamı veya ücretli işgücü olarak çalışma durumu; toprağın kiraya verilmesi veya kiralanması durumu. Bu çerçeve sahip
olunan toprak miktarı ve niteliği (kuru-sulu), traktör sahipliği ve ücretli işçi kullanımı gibi etkenlerle derinleştirilmiştir. Bu analizin
neticesinde sekizli bir kırsal sınıf şeması ortaya çıkmıştır
• Kapitalist çiftçi
• Zengin çiftçi
• Zengin Köylü
• Orta köylü
• Küçük köylü
• Yoksul köylü
• Tarım işçisi
• Rantiye
KENTSEL SINIFLARDA SOSYAL
HAREKETLİLİK
Kentsel sınıflarda görülen üç hareketlilik şeması:
(1) birinci şemada ömür boyunca meslek ve konum değiştirmede en zayıf olan beyaz ve mavi
yakalılar bulunmaktadır;
(2) işsiz grubun ömür boyu girdiği dönemsel olarak iş bulmak ve tekrar işsiz kalma döngüsü;
(3) bir kısmı eğitimli gruplar ve kentli esnaf/marjinallerin yükselme potansiyeli ile ifade edilen
ve bu gruptan yüksek nitelikli ücretlilere ve buradan kentli küçük/orta/büyük burjuvaziye
geçiş.
(Boratav, 2004, s. 56-57)
KÜRESEL KAPİTALİST SINIF
• Sassen: her toplumda küresel şehir alanında ortaya çıkan dünya ekonomisini çekip çeviren
profesyonel ve girişimci sınıflar.
Sassen, kayıt dışı kitleler ve hizmet işçileri isteğe göre kullanılır şekilde küresel şehirlerde
bu elitler tarafından istihdam edilir.
• Sklair: Milletlerüstü şirket yöneticilerinden, küreselleştirici bürokratlardan, siyasetçilerden,
küreselleştirici profesyonellerden ve tüketici elitlerden oluşan kapitalist sınıf
• Cox: “milletlerüstü yönetici sınıf”
YENİ ORTA SINIF
• Prof. Dr. Sencer Ayata:
«Sanayileşme ve özellikle son dönemde bilgi ekonomisi dediğimiz sürecin ilerlemesiyle ortaya
birçok yeni ekonomik faaliyet alanı ve sayısız yeni meslek çıktı. Mesela sanayi firmalarını
yöneten beyaz yakalılar... veya kendi hesabına çalışan doktorlar, mimarlar, dişçiler, avukatlar,
bunlar da yine yeni orta sınıftır. En ciddi geliştiği alanlardan biri de finans sektörü, bankacılık,
sigortacılık...»
YENİ ORTA SINIF
• Tüketim Kalıpları
• Yeni yerleşim biçimleri
• Yeni toplumsal üretim örüntüleri
PROLETERYA/İŞÇİ SINIFI
• Sanayi proleteryasının düşüşü
• Sendikalaşmanın düşüşü
• Orta ve alt-orta sınıfın proleterleşmesi
• Proleterleşme: İşyeri salahiyeti olmaksızın kitlelerin özel-sektör ücretli istihdamına dahil olması
• Özellikle üretim ve hizmet sektöründe çalışan yeni proleterler daha öncesinde tarım ya da kamu
sektöründe istihdam edilmişler veya emek piyasasının dışında kalmışlardır.
SINIF ALTI
• Evsizler
• Mülteciler
• Kaçak Göçmenler
SINIFSAL KUTUPLAŞMA
• Kutuplaşma, özel sektör elitinin girişimsel, yönetimsel, profesyonel sınıflarda yükselişini; işçi
piyasalarının alt kesimi boyunca yoğunlaşmasını ihtiva etmektedir.
• Bu kutuplaşmanın temsilcileri, kayıt dışı sektör işçilerinin ve yüksek derecede eğitimli elitlerin
eşzamanlı büyümesidir. Ayrıca bununla ilintili olarak hizmet istihdamının yükselişi ve kamu
istihdamının düşüşüdür.
• Yüksek mevki meslek sahipleri / profesyoneller
1980: % 1.6 --- 2000: %3
• Mutat vasıfsız çalışan sınıf
1980: %5.4 --- 2000: %12.1
• Vasıflı imalat işçileri ve düşük vasıflı bazı hizmet çalışanları
1980: %12.9 --- 2000: %14.6