tuz gölü`nde mevsýmlere baðlı olarak ortaya çıkan kýrlenme ve

V. ULUSAL
TMMOB
Çevre Mühendisleri Odası
ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ
ENDÜSTRİYEL KATI ATIK YÖNETİMİ
Göksel MERİÇ(1), Birol KAYRANLI(2)
(1)
Çevre Yüksek Mühendisi, İller Bankası Genel Müdürlüğü İçmesuyu Dairesi Başkanlığı,
Atatürk Bulvarı No: 21 06053 Opera/ANKARA, gokselmeric@yahoo.com
(2)
Çevre Yüksek Mühendisi, İller Bankası Genel Müdürlüğü Araştırma, Planlama ve
Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, Yeni Ziraat Mahallesi 14. Sokak No:14 06110
Altındağ/ANKARA, bkayranli@hotmail.com
ÖZET
Katı atıkların etkin ve verimli bir biçimde toplanması, taşınması, değerlendirilmesi ve uygun
bir yöntemle bertarafları yerel yönetimlerin ve sanayicilerin en büyük sorunlarındandır.
Günümüz şartlarında; katı atıkların çevre ve ekonomi açısından en etkin değerlendirme şekli,
kaynakta geri kazanımdır. Geri kazanım ile kaynak ve çevre korunur, enerji kazanımı ile
ekonomiye girdi sağlanmış olur. Türkiye’de katı atıkların büyük bir bölümü geri kazanılmadan
toplanmakta ve genellikle, düzensiz depolama ile bertarafları gerçekleşmektedir. Katı atıkların
içerisindeki geri kazanılabilir ve değerlendirilebilir artıklar toprağa gömülmektedir. Endüstriyel
katı atıklardan faydalanabilmek için uygun bir katı atık yönetimi oluşturmak gereklidir. Bu
çalışmada; endüstriyel katı atıklar, endüstriyel katı atık yönetimi ve uygulamaları araştırılmış,
aksaklıklar tespit edilmiş ve çözümleri önerilmiştir.
Anahtar Kelimeler : Endüstriyel Katı Atık, Katı Atık Yönetimi, Atık Azaltma, Geri Kazanım.
INDUSTRIAL SOLID WASTE MANAGEMENT
ABSTRACT
One of the most important problems that municipalities and industrialist face is collecting,
transporting and evaluating the solid waste in an effective method and disposal of them.
Nowadays, the most useful way to evaluate of solid waste with respect to the environment and
economics is recycle them in the resource. In Turkey, the most part of the solid waste are
accumulated without recycling and their disposals are performed by uncontrolled tipping. The
recycling and wasteful materials in the solid waste are buried to the ground. It is necessary to
compose suitable solid waste management system to make use of industrial solid waste. In this
study; industrial solid waste, industrial solid wastes management and application are observed,
malfunctions are assigned and solutions are suggested.
Key Words : Industrial Solid Waste, Solid Waste Management, Recycle, Reduce, Recoverg
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
1. GİRİŞ
Sanayileşme sürecine giren ve sanayileşmesini tamamlayan toplumlarda, doğal kaynaklar
bitmez tükenmez bir kaynak olarak kullanılmışlardır. Bunun sonucu olarak doğal denge
bozulmuş, doğanın kendini yenilemesi oldukça güçleşmiştir. Sanayileşmeyi sürdürürken
çevreyi ve doğal kaynakları korumak ülkelerin ulaşmak istedikleri hedeftir.
Atık üretimini ve yeni kaynak tüketimini azaltmanın en etkin yolu geri kazanım ve yeniden
kullanımdır. Üretim ve tüketim süreci sonunda oluşacak atıklar yeniden değerlendirilebilir.
İstenilen kalitede (hammadde veya yan ürün elde edilebilir, yeniden kullanılabilir, enerji
üretilebilir) olduğu sürece bertaraf ihtiyacı ve doğal kaynaklara duyulan talep azalacaktır.
Katı atıklar yerel yönetimler ve sanayiciler için başta gelen çevre sorunlarından biridir. 198590 sürecinde Türkiye'de hızla endüstriyel ekonomiye geçiş dönemi başlamıştır. Bu süreçte,
önceliğin üretime verilmesi nedeniyle, hızlı bir şekilde artan üretim miktar ve çeşitliliğine
paralel olarak endüstriyel atıklarda da büyük ölçüde artış görülmüştür. Toplum tarafından
kabul edilebilir düzeyde ve sadece rahatsızlık verici sorunlar olarak görülen çevre kirliliği,
toplumun artan çevre duyarlılığı ve görünür doğal yaşam gereksinimlerini etkilemesinden
dolayı, 1990'lı yılların başlarında göz ardı edilemeyecek düzeylere ulaşmıştır (DPT, 2000).
Katı atık sorununun çözülmesinde yasal düzenlemelerin yapılması zorunludur. Katı atık
konusunda uygulanan yasal düzenlemelerin özünde; olabildiğince az atık üretmek ve bunun
üretimden başlanarak, tüketimin son halkasına kadar tasarlanması; katı atıkların, hammadde
ve/veya başka amaçlara yönelik olarak yeniden kullanılması, toprak, su, hava ortamına ve bu
ortamdaki canlılara zarar vermeyecek şekilde nihai bertarafının gerçekleştirilmesi esasları
vardır. Bu esasların uygulanması amacıyla geliştirilen sisteme de “KATI ATIK YÖNETİMİ”
denir. Katı atık yönetimi; toplama, taşıma, transfer istasyonları ve katı atık uzaklaştırma
sistemlerinin bir bütünüdür(Pehlivan, 2001).
Sürdürülebilir kalkınma programı çerçevesinde, endüstriyel katı atıklardan faydalanabilmenin
temelinde uygun "Katı Atık Yönetimi" oluşturmak vardır. Sanayi bölgelerinde katı atıkların
ortaya çıkışından toplanması, taşınması ve giderilmesine kadar her aşamada uygun yönetimi
gerçekleştirmek oldukça önemlidir (Tchobanoglous ve diğerleri, 1993).
2. TÜRK ÇEVRE MEVZUATINDA KATI ATIKLARIN DURUMU
Katı atıklar konusunda, 1983 yılında çıkartılan 2872 sayılı “Çevre Kanunu”nun yürürlüğe
girmesi ile modern uygulamalara geçilebilmiştir. Bu kanunun 8. Maddesindeki kirletme
yasağı başlığında, “Her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili
yönetmeliklerde belirtilen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak, doğrudan veya dolaylı bir
biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde
bulunmak yasaktır” hükmü bulunmaktadır. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 14 Mart
1991 tarih ve 20814 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik
ile geçmişte yapılmış olan farklı ve dağınık yasal düzenlemelere toplu bir bakış açısı
getirilmiştir. Bu yönetmeliğin amacı; çeşitli faaliyetler sonucu atılan, genellikle katı formdaki
evsel ve evsel katı atık niteliğindeki endüstriyel atıklar ile arıtma çamurunun toplanması,
taşınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi, çevre ve insan sağlığını bozmayacak şekilde
bertaraf ve zararsız hale getirilmesi ile ilgili teknik ve hukuki esasları belirlemektir.
Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği taslağının hazırlanmasında göz önüne alınan ana ilkeler
önem sırasına göre;
•
Mümkün olduğu kadar katı atık üretmemeye,
•
Katı atık miktarını azaltmaya,
•
Katı atık içinde zararlı atık bulundurmamaya,
484
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
bu atıkları değerlendirmeye ve maddesel geri kazanma çalışmalarına katılmaya mecburdurlar
şeklinde ifade edilmiştir (Baştürk ve Gönüllü, 1991).
Sözü edilen ilkelere erişebilmek için katı atık bertarafı ile ilgili tüm idareciler, halkın
katılımını da sağlayacak çalışmalar yapmak ve yapılan çalışmaları denetlemekle
görevlendirilmiştir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile atıkları hem ekonomik yönden
değerlendirebilmek ve hem de çevre kirlenmesine mani olabilmek bakımından katı atıkları
taşımak ve toplamakla yetkili ve görevli olan belediyeler;
• Atıkların değerlendirilmesini kolaylaştırmak için atıkları ayrı kaplarda toplamaya ve
bunlarla ilgili tedbirleri almaya yetkili kılınmıştır.
• Kullanılmış akü ve piller ile kullanılmış ilaçların evsel atıkların içine atılması
yasaklanmış, Belediyeler Çevre Müsteşarlığı’na söz konusu maddelerin ayrı toplanması veya
depozito uygulanması konusunda ilave tedbirleri almaya yetkili kılınmıştır.
Entegre Atık Yönetiminin yasal altyapısının oluşturulması, bu yolla katı atık yönetiminde
uygulanacak ilkelerin, teknik esasların ve standartların belirlenmesi amacıyla, Katı Atıkların
Kontrolü Yönetmeliğinden başka Çevre Bakanlığınca 20.05.1993 tarih ve 21586 sayılı Resmi
Gazetede Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve 27.08.1995 tarih ve 22387 sayılı Resmi
Gazetede Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Bu yönetmeliklerde atıkların kaynağında azaltılması, atıkların mümkün olan en yüksek oranda
geri kazanılması, geriye kalan atıkların ise tekniğine uygun olarak nihai bertaraflarının
sağlanması ana ilkeler olarak benimsenmiştir. Türkiye’de radyoaktif atıklar 9 Temmuz 1982
tarihli ve 2690 sayılı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Kanununa ilişkin tüzük hükümleri
çerçevesinde, Başbakanlığa bağlı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından
yönetilmektedir(Türk Çevre Mevzuatı, 1998).
3. KATI ATIKLAR
3.1. Katı Atıkların Tanımı ve Özellikleri
2872 sayılı Çevre Kanunun 8. Maddesinde “Her türlü atık ve artığın çevreye zarar verecek
şekilde alıcı ortama verilmesi, depolanması, taşınması ve benzeri faaliyetler yasaklanmıştır”
denilmektedir. Bu maddede geçen atık ve artık terimleri beraberce kullanıldığı halde Katı
Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinin “Tanımlar” başlıklı birinci bölümünde sadece atık kavramı
tanımlanmıştır. Bu yönetmelikte katı atık için; “Üreticisi tarafından atılmak istenen ve
toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından düzenli bir şekilde bertaraf
edilmesi gereken katı maddelere ve arıtma çamuruna katı atık denir” şeklinde bir tanımlama
yapılmıştır.
Artık; her hangi bir proje ve faaliyet sonucu kullanılan hammaddeden ürün elde edilmesinde,
üretimin sonucu olarak atılan ama başka maddelere dönüştürme gibi işlemlerle geri
kazanılabilen maddelerdir. Bu tanıma göre; katı atıklardan geri kazanıldıktan sonra o günün
teknolojisinin tekrar geri kazanmaya müsaade etmediği kalan kısımlar atık kapsamına
girmektedir. Artık kavramında; atıklardan yeniden kullanım, geri dönüşüm ve geri kazanım
kavramları işin içine girmektedir(KAYK, 1991). Katı atıkları kaynaklarına ve türlerine göre 7
kategoride incelemek mümkündür. Bunlar; evsel, ticari, kentsel, endüstriyel, açık alan (park,
bahçe vb.), arıtma tesisi, tarımsal alanlardır (Torunoğlu ve Demirer, 1991).
3.2. Katı Atık Yönetimi
Çevre bilinci oluşmuş ve oluşmakta olan ülkelerde katı atıklar konusunda hazırlanmış olan
yasal düzenlemeler ve yürütülen uygulamaların başında olabildiğince az atık üreten
teknolojilerin (üretimden başlayarak tüketimin son halkasına kadar) desteklenmesi, katı
485
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
atıkların ham madde ve/veya başka amaçlara yönelik olarak geri kazanımı, toprak, hava, su
ortamına ve canlılara zarar vermeyecek şekilde bertaraf esasları vardır. Bu esasların
uygulanması amacıyla geliştirilen sisteme katı atık yönetimi denilmektedir (Avcı, 1996).
Katı Atık Yönetimi, “Evsel, sanayi ve tıbbi atıkların kaynağında ayrı toplanması, taşınması ve
insan ve çevre sağlığına zarar vermeyecek şekilde teknik şartlara uygun olarak bertarafını”
içermektedir. Katı atık yönetim modeli için aşağıdaki yöntemlerin biri veya bir kaçı seçilerek
bertaraf yönetim sistemi oluşturulur (EPA, 1989).
•
Atıkların üretim aşamasında azaltılması veya az atık üreten teknolojilerin seçilmesi,
•
Atıkların geri kazanılması (Toplama, Ayırma),
•
Atıkların geri dönüştürülmesi (Tekrar kullanım, ikincil ham madde ve ürün yapımı,
kompostlama),
•
Enerji geri kazanımlı yakma, tehlikeli ve tıbbı atıkların yakılması,
•
Düzenli depolama.
Bertaraf yöntemi seçilirken mutlaka bir katı atık yönetim modeli oluşturulmalıdır. Bu yöntem
geniş kapsamlı olup yukarıdaki sistemler göz önünde bulundurulmalıdır (Çevko, 1996).
Katı atıkların üretildikleri ilk noktadan bertaraf edildikleri son noktaya kadar bütün aşamalar,
katı atık yönetim sisteminin birbirine bağlı, birbirini tamamlayan halkalarını oluşturmaktadır.
Uygun bir katı atık yönetim sisteminin ana amacı; halkın verilen hizmetten memnun olması,
insan ve çevre sağlığını en üst düzeye çıkaran metotlar seçilirken sistemin ilk yatırım ve
işletme maliyetlerini en aza indirecek uygulamaların seçilmesidir (Alpen, 1996). Evlerden ve
işyerlerinden kaynaklanan atıklardan geri kazanılabilecek malzemenin daha kaynakta
ayrılarak çöpe dönüştürülmemesi, çöpün miktarını önemli ölçüde azaltacaktır. Ancak bu
hedef, halkın bilinç düzeyi ve katılım isteği ile yakından ilgilidir. Diğer yandan çöpün miktarı
ve kompozisyonu, geri kazanılabilecek maddelerin miktarı, geri kazanım ve yeniden kullanım
amacıyla kaynakta ayrılıp toplanmamasının rasyonalitesini belirleyecektir.
4. ENDÜSTRİYEL KATI ATIKLAR
Her türlü hafif veya ağır endüstri tesislerden açığa çıkan istenmeyen nitelikteki katı madde ve
çamurlar, endüstriyel katı atık kapsamına girmektedir. Bu tür atıklar oluşum faktörlerine göre
üçe ayrılırlar;
1. Endüstriyel birimlerdeki işlem ve süreçlerden kaynaklanan katı atıklar,
2. Endüstriyel atıksu arıtma tesis çamurları,
3. Hava kirliliği kontrol ekipmanlarından kaynaklanan katı atıklar.
Endüstriyel birimlerdeki işlem ve süreçler sonucunda oluşan ve daha çok yoğun bir çamur
niteliğinde olan katı atıklar ise zararlı katı atıklar olarak tanımlanırlar. Gerek atıldıkları yerde
gerekse zaman içerisinde insan ve diğer canlılar için tehlike oluşturabilecek özellik taşıyan
her türlü biyolojik, kimyasal, toksik, yanıcı, patlayıcı ve radyoaktif katı atıklar, mezbahalar, et
kombinaları diğer yiyecek endüstrisinde üretilen kokuşabilir nitelikteki atıklar ile tehlikeli
kirletici ihtiva eden küller bu sınıfa girmektedir (Alyanak, 1996).
Endüstriyel hava kirliliği kontrol araçları önemli katı atık kaynaklarındandır. İki çeşit hava
kirliliği kontrol düzeneği vardır.
1. Kuru tutucular: Bunlar kuru siklonlar, elektrostatik tutucular ve benzerleridir. Bu
araçlardan çıkan katı atık, kuru formdadır.
486
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
2. Islak tutucular: Bunlar scrubbers, sprey kuleleri ve benzerleridir. Bu cihazlarda genellikle
sıvı atıklar meydana gelir (WHO, 1993).
4.1. Endüstriyel Katı Atık Oluşum Sektörleri ve Türleri
Endüstriler de oluşacak katı atık kaynakları ve türleri Tablo 1'de, bu atıklardan geri
kazanılacak maddelerin ağırlıkça yüzdeleri Tablo 2'de verilmiştir.
Tablo 1. Endüstriyel katı atık türleri ve kaynakları(George ve diğerleri, 1993).
ENDÜSTRİLER
Gıda ve benzeri üretim
yapan endüstriler
OLUŞUM PROSESLERİ
İşleme, paketleme ve nakliye
ATIK TÜRLERİ
Etler, yağ, kemik, sakatat, sebze,
meyve, kabuklu yemiş, kabuk ve
tahıl
Tekstil
Dokuma, işleme, boyama
Bez ve elyaf parçaları
Hazır giysi ve
Kesim, dikiş, haşıl ve basma Kumaş, iplik, metal ve plastik
konfeksiyon
kauçuk
Kereste ve ağaç ürünleri
Hızar, ağaç taşıyıcılar, çeşitli Kırıntı ağaçlar, talaş, hızar tozları,
ağaç ürünleri üretim birimleri plastik, metal, boya ve çözücüler
Ağaç mobilyalar
Ofis ve ev mobilyaları
Kırıntı ağaçlar, talaş, hızar tozları,
üretimi
plastik
Metal mobilya
Ofis ve ev mobilyaları
Metal, plastik, reçineler, cam
ağaç, plastik
Kağıt ve bağlı birim
Kağıt üretimi, karton kutular Kağıt ve elyaf atıkları,
ürünleri
kimyasallar, kağıt
Matbaa ve yazım
Gazete ve kitap basım
Kağıt, karton, metal, kimyasallar,
birimleri
kumaş
Kimyasal ve ilgili
Vernik, patlayıcılar, ilaçlar
Organik ve inorganik kimyasallar,
endüstriler
gibi
metal
Petrol rafinerileri
Asfalt ve çatı malzemeleri
Asfalt ve katran, keçe, asbest,
kağıt
Kauçuk ve çeşitli plastik
Plastik ve kauçuk üretimi
Parça lastik ve kauçuklar, boyalar
Deri ve deri ürünleri
Deri işleme deri ürünleri
Parça deriler, tel iplikler, boyalar,
birimi
yağlar
Taş, çakıl ocakları ve cam Camların ve beton üretimi
Cam, çimento, kil, seramik,
asbest, taş
Birincil metal endüstriler Eritme, döküm, demir
Demirli ve demirsiz metal
üretimi
parçaları
Metal ürünleri endüstrileri Metal kap üretimi, el araçları Metaller, seramik, kum, cüruf,
tortu
Makine endüstrisi
Makine üretim birimleri,
Cüruf, zımpara tozları, metal
(elektrikler hariç)
elevatör, taşıma ekipmanları parçaları, ağaçlar, plastik, reçine,
kauçuk, kumaş
Elektrikli araçlar
Elektrik araçları, aletler,
Metal parçaları ,cam, exotik
haberleşme takımlarının
metaller, kauçuk, plastik, reçine,
üretimi
kumaş ve iplik
Taşıma ekipmanları
Motorlu araçlar
Metal parçaları, cam, ipler, tahta,
plastik
Profesyonel, bilim kontrol Mühendislik gereçleri
Metal, plastik, reçine, cam, ağaç
aletleri
ve elyaf
487
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
4.2. Endüstriyel Katı Atık Miktar Tahminleri
Endüstriyel atıklardan ortaya çıkan çevre sorunlarının incelenmesi amacıyla Devlet İstatistik
Enstitüsü (DİE), çeşitli yerel yönetimler ve sanayi kuruluşları (Türkiye Odalar ve Borsalar
Birliği-TOBB, İstanbul ve Kocaeli Sanayi Odaları) sanayi kökenli atıkların envanterlerinin
hazırlanması için çalışmalar başlatmışlardır. Ancak, birbirleri ile belirli bir koordinasyon
sağlanmadan yapılan tüm bu sanayi atık envanterleri, ya yetersiz kapsamlıdır ya da toplanan
bilgiler yeterince değerlendirilmemiştir.
Atık yönetimi konusunda yapılacak tüm çalışmaların güvenilir bir atık envanteri üzerine
kurulması gereklidir. Atık envanterlerinin hazırlanması, projelerin amaçları ile değişen
ayrıntılı ve uzun süreli çalışmaları gerektirir. Ortaya çıkan atıkların yerel olarak nüfus,
yörenin gelir düzeyi ve mevcut sanayi türlerine bağlı olarak büyük değişiklikler gösterdiği
bilinmektedir. Bu nedenle, hazırlanan atık envanterlerinin atık tür ve miktarlarındaki bölgesel
değişkenlikleri de belirtecek ayrıntıda olması gerekir. Atık envanterlerinin hazırlanmasındaki
en büyük sorunlardan ikisi, beyanlardaki bilgilerin doğruluğu ve bu bilgileri toplayan ve veren
kişiler arasındaki etkili iletişimin kurulamamasıdır. Özellikle sanayi atıkları konusundaki
bilgilerin toplanmasında, her ne kadar gizlilik güvencesi verilirse verilsin, sanayicinin olası
bir yasal yaptırımı önlemek çabası, atık üretmenin sanayicide uyandıracağı suçluluk duygusu
ve de bilgi yetersizliği nedenleri envanterlerin hazırlanmasını olumsuz olarak etkilemektedir.
Dünyanın çeşitli ülkelerinde hazırlanmış atık envanterlerinin değerlendirilmesi sonucunda
bazı istatistiksel genellemeler yapılmaktadır. Bu tür bir genellemeye en güncel örnek Dünya
Sağlık Organizasyonunun çalışması gösterilebilir (WHO, 1993). Bu çalışmada belirli
endüstriler tarafından ortaya çıkarılan atıklar ya kişi başına ya da endüstri bazında üretilen
ürünlerin tonu başına belirli bir kilogram şeklinde ampirik olarak verilmektedir. Özellikle
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde imalat miktarlarının sürekli artması ve atık azaltılması
yöntemlerinin yeterince kullanılmamasından dolayı, WHO' nun yayınındaki modeller
kullanılarak hesaplanacak olan atık miktarlarının -%30 ile +%50 aralığında değişebilir olduğu
da göz önüne alınmalıdır.
Tablo 2. Endüstriyel katı atıklardan geri kazanılacak maddeler (George ve diğerleri, 1993).
ENDÜSTRİLER
Gıda
Tekstil
Hazır giyim ve kon.
Tahta ve kereste
Ağaç mobilya
Metal mobilya
Kağıt
Matbaa
Kimyasal ve benzeri
Petrol rafinerileri
en.
Kauçuk ve plastik
Deri ve deri ürünleri
Taş, çakıl, cam end.
Birincil metal end
Metal
Elekritkli Makinelar
Elektrikli aletler
488
Yiyecek
atıkları
15-20
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
Kağıt
%
50-60
40-50
40-60
10-20
20-30
20-40
40-60
60-90
40-60
60-80
Tahta
%
5-10
0-2
0-2
60-80
30-50
10-20
10-15
5-10
2-10
5-15
Deri
%
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
Kauçuk Plastik Metal
%
%
%
0-2
0-5
5-10
0-2
3-10
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
20-40
0-2
0-2
5-15
0-2
0-2
0-2
0-2
5-15
5-10
0-2
10-20 2-10
0-2
0-2
0-2
40-60
5-10
20-40
2-10
5-10
2-10
0-2
40-60
0-2
5-20
0-2
0-2
10-20
0-2
0-2
0-2
10-20
5-10
0-2
0-2
0-2
0-2
30-50
30-50
30-50
60-80
5-15
5-15
5-15
5-15
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
2-10
0-2
1-5
2-5
2-10
15-30
15-30
2-5
Cam
%
4-10
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
Tekstil
%
0-2
20-40
30-50
0-2
0-5
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
1020
0-5
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
4.3. Endüstride Atık Yönetim Uygulamaları (Atık Azaltma/Geri Kazanma/Uzaklaştırma
Uygulamaları)
Halihazırda, Türkiye'de imalat sanayiinde öncelik üretim, ürün kalitesi ve maliyete verilmiş
olduğundan ve de çevre koruma yasal yaptırımlarının etkili olarak işlememesinden dolayı atık
yönetimi ikinci planda kalmıştır. Ancak, 1993 sonrasında daha etkili olarak gelişen çevre
koruma bilinci, yasal yaptırımlar, atık bertarafında karşılaşılan güçlükler ve en önemlisi
uluslararası ticarette üretim sırasındaki çevre koruma önlemlerinin de önem kazanması, temiz
teknolojilerin kullanılması atık azaltılmasını teşvik eder konuma getirmiştir.
Atıkların tekrar kullanılması yönündeki çabalar, genellikle toplanması ve kullanılması basit
teknolojiler gerektiren atıklar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Buna en çarpıcı örnek olarak
kullanılmış motor yağları gösterilebilir. Ancak, genellikle sobalarda yakma ve sanayi
yakıtlarına karıştırma amacıyla tekrar kullanılan yanık yağlar üzerindeki bu uygulama çevre
koruma açısından yararlı değil, tersine hava kirlenmesine olan katkısı nedeniyle daha zararlı
sonuçlar ortaya çıkarmaktadır (Raveh and Avnimelech, 1979).
Düzenli bertaraf tesislerinin olmaması nedeniyle, belediye çöplüklerine de gönderilemeyen
atıklar sanayi kuruluşları tarafından tesislerdeki özel depolarda ve konteynırlarda geçici
olarak depolanmaktadır. Bu tür uygulamalar sanayi tesislerindeki kullanım alanlarını
azaltması nedeniyle büyük sıkıntılar yaratmaktadır (Masghouni and Hassari, 2000).
Depolamanın yanı sıra, sanayi atıklarının nakliyesi de Türkiye'de henüz yeterince önem
verilmeyen bir konudur. Yürürlükteki Karayolları Genel Müdürlüğü'nün karayolu taşımacılığı
yönetmeliklerinin tehlikeli maddelerin nakliyesi için mevcut Avrupa Yönetmeliklerine
(Accord Européen Relatif au Transport International des Marchandises Dangereuses par
Route-ADR) paralel hale getirilmesi konusunda çalışmalar devam etmektedir.
4.4. Endüstriyel Katı Atık Yönetiminde Sanayicilerin Yükümlülükleri
Sanayicinin en önemli yükümlülüğü her yıl sonu itibarıyla bir önceki yıla ait ürettiği atık türü
ve miktarlarına ilişkin atık beyan formlarını doldurarak Çevre Bakanlığı’na göndermektir. Bu
konuda Çevre Bakanlığı’nın 1997 yılında başlatılan bir Alman Teknik İşbirliği Projesi
kapsamında Türkiye’de bir atık envanteri oluşturması çalışması sürmektedir.
Sanayicinin diğer bir görevi atıkları geçici ya da ara depolama tesislerinde bekletmesi ve süre
geçtikten sonra Valilikten izin alması gerekmektedir. Atıkların taşınması yine lisanslı
araçlarla yapılmalıdır. Sanayicinin diğer bir sorumluluğu yönetmeliğe göre atıklarını lisanslı
atık bertaraf tesislerinde bertaraf etmek ve gerekli harcamaları karşılamaktır (Özoğlu, 1999).
4.5. Katı Atıkların Minimizasyonu
Atıkların minimizasyonundan sanayici en azından iki konuyla karşı karşıya kalmaktadır.
Bunlardan bir tanesi kalite konusudur. Kalite dediğimiz bazı maddeleri, özellikle halojen
organik bağlantıların, ağır metallerin, organik çözeltilerin ve bu tür maddelerin yerine başka
maddeler kullanmak akla gelmelidir. Çünkü bu tür maddeler çevre için zararlıdır. Bunların
yerine başka maddelerin kullanılması gereklidir (Danile, 1992).
Diğer bir konu ise miktarı yani nicel yönü olan atıkların miktarının azaltılmasıdır. Bu
dışarıdan büyük çöp yığınları halinde görülmektedir. Bunların azaltılması mümkündür. Nicel
ve nitel konular birbirlerine yakın olmakla birlikte hangisinin tercih edileceğini bilmek
gerekir. Sanayi atıklarının tekrar değerlendirilmesinde iç veya dış değerlendirme
gerçekleştirilebilir. Yani işletme ya kendi atıklarını değerlendirir (işletme içinde geri dönüşüm
yapar) ya da işletme ikinci durumda atıkların başka işletmelere veya başka imha tesislerine
verir. Bu işlemler veya bu tesisler bu atıkları tekrar kullanır ve bu maddelerle ikincil
hammaddeler üretilir.
489
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
Atıkların önlenmesinde üç farklı olanak vardır. Bunların ilki vazgeçme yoludur. Modern
sanayi toplumlarında ve hatta global olarak bu şart olmakla birlikte iktisadi olarak çoğu ülke
bunu kaldıramaz. İkinci yol birincil atık önlenmesidir. Az atık üreten yöntemleri uygulamak,
üretim için fazla bir enerji ihtiyacı gerektirmeyecektir. Fakat bu yapıldığı zaman otomatik
olarak bazı maddeleri geliştirmek gerekir ve kullanılan ürünlerin geri dönüşüme uygun olması
gerekir.
İkincil atık önlenmesinde artık kullanılmayan ürünler ortaya çıktığından, bunlar çok farklı
biçimde işlenebilir ve tekrar hammadde olarak kullanılması sağlanabilir (George ve diğerleri,
1993).
5. SONUÇ VE ÖNERİLER
Hızlı sanayileşmenin, ekosistemi olumsuz yönde etkileyebilecek bir çok çevre sorunlarını da
beraberinde getirdiği bilinmektedir. Üretim ve tüketim olduğu sürece atıkların oluşması
kaçınılmazdır.
Katı atık Yönetimi; toplama, taşıma, değerlendirme ve bertaraf gibi farklı disiplinleri
kapsayan bir yönetim sistemi gerektirmektedir. Bu nedenle giderek katı atık konusu yerel
yönetimlerin, temizlik işleri bölümlerinin bir çöp toplama organizasyonu olmaktan çıkmış, bir
çok faktörü bünyesinde barındıran “bütünleşmiş” bir yapıya sahip olmuştur. Her ne kadar katı
atık miktarının azaltılması sağlıklı bir katı atık yönetim sisteminin önemli aşamalarından biri
ise de, daima ele alınması gereken konu, katı atıklar ve cinsleri olmalıdır. Amaç ise bu katı
atıkların çevre ve ekonomik yüklerinin minimize edildiği bir sistem içerisinde yönetimi
olmalıdır.
Çevre sorunlarını kaynağında çözmek en akılcı yaklaşımdır. Bunun için üretim sürecinin
başında, ham maddenin ve enerjinin verimli bir şekilde kullanılması ve az atık üretilmesi,
atıkların geri kazanılması, yeniden kullanılması gibi sistemlere yönelmek gereklidir.
Atıkların geri kazanılması ve yeniden üretim sürecine sokulması ile sürdürülebilir kaynak
kullanımı ve çevrenin korunması sağlanmış olacaktır. Atık maddeler hemen hemen her
sanayicinin en büyük problemleri olmaya başlamıştır. Sanayicinin üretim prosesleri sonucu
ortaya çıkan atıkların geri kazanılması ve yeniden kullanılması için gerekli sistem “atık geri
dönüşüm borsası”dır. Artık maddelerin değerlendirilmesi ile sanayiciler, atıklarını saklama,
taşıma, bertaraf etme zahmetinden kurtulacaklardır. Atık maddelerin değerlendirilmesi ile
sanayiciler kendilerine ek kazanç sağlamalarının yanı sıra tüketiciler de belirli ürünleri daha
ucuza satın alma imkanını bulacaklardır.
KAYNAKLAR
ASO (1999) “Sanayide Adana Bülteni”, 12 Şubat 1999 Sayısı, 2, Adana.
Alpen, S. (1997) “Bir Yönetim Sorunu Çöpler”, Ada Kent Dergisi, 8, Ankara.
Alyanak, A. (1996) “Tehlikeli ve Zararlı Atıkların Yönetimi ve İlgili Yönetmeliğin
Getirdikleri”, I.Uludağ Çevre Mühendisliği Sempozyumu, 370-385, Bursa.
Avcı, N. (1996) “Yerel Yönetimlerde Katı Atık Yönetimi ve Geri Kazanımı”, Eğitim
Semineri, İstanbul.
Baştürk, A. ve Gönüllü, M.T. (1991) “Plastik ve Alüminyum Atık Kapların Geri Kazanılması
Sistemleri”, Türkiye’de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu, I.Bildiriler, Boğaziçi
Üniversitesi, I:113-119, İstanbul.
490
Endüstriyel Katı Atık Yönetimi
Göksel MERİÇ
Busch, G. (1999) “Üretim Sürecinde Oluşan Atıkların Minimizasyonu ve Yeniden
Değerlendirilmesi”, Sanayide Atık Yönetimi Sempozyumu, İstanbul Sanayi Odası, 7-11,
İstanbul.
Çevre Mevzuatı (1998) Türk Çevre Vakfı Yayınları, Ankara.
Çevko (1991) Ambalaj Atıkları Raporu, İzmir.
George, H.T., Theisen H. and Samvel A. (1993) “Integrated Solid Waste Management”,
McGraw-Itill International Editions, Newyork.
Danile, D.E. (1992) “Geotechnical Practice For Waste Disposal”, Chapman&Hall Newyork,
December, 632, Newyork.
DPT (2000) “Kağıt Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu”, DPT: 2525-OİK.541, Ankara.
EPA (1989) “Reguirements for Hazardous Waste Landfill Desing, Construction, and
Closure”, Environmental Protection Agency-EPA, August 625:4-89:022;127.
KAYK (1991) “Katı Atıkların Yeniden Kazanımı Projesi-KAYK”, Çankaya Belediyesi,
Ankara.
Masghouni, M. and Hassari, H. (2000) “Energy Applicatios of Olive Oil Industry”, ByProducts, I.The Exhaust Foot Cake, Pergamon, Biomas and Energy, 18:257-262.
Özoğlu, M. (1999) “Çevre Bakanlığı’nın Atık Yönetim Politikaları ve Uygulamaya İlişkin
Düzenlemeler”, Sanayide Atık Yönetim Sempozyumu, İstanbul Sanayi Odası, 12-18,
İstanbul.
Pehlivan, E. (2001) “Bir Potansiyel Olarak Ülkemiz Katı Atıkların Ekonomiye
Kazandırılmasında Mevcut ve İleriye Dönük Yaklaşımlar”, Ulusal Sanayi-Çevre
Sempozyumu ve Sergisi, Mersin Üniversitesi, 252-264, Mersin.
Raveh, A. and Avnımelech, Y. (1979) “Leaching of Pollutants From Sanitary Landfill
Models”, Journal WPCF, November 51:11.
Tchobanoglous, G., Theınsen, H. and Vlıgıl, S.A. (1993) Integrated Solid Waste
Management, McGraw-Hill Inc., 949, Singapore.
Torunoğlu, E. ve Demirer, G. (1991) “Yerel Yönetimler Katı Atık ve Teknoloji Sorunu”,
Türkiye’de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu, I. Bildiriler, Boğaziçi Üniversitesi,
Çevre Bilimleri Enstitüsü, 98-101, İstanbul.
WHO (!993) Assessment of Sources of Air, Water and Land Pollution, Part I-Rapid Inventory
Techniques in Environmental Pollution, World Health Organization-WHO, A.P.
Economopoulos, Geneva.
491