Yrd. Doç. Dr. Ömer Karaoğlu - SABİS
advertisement
Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi İKTİSAT TARİHİ BEŞİNCİ BÖLÜM GEÇ ORTAÇAĞDA AVRUPA EKONOMİSİ Yrd. Doç. Dr. Ömer Karaoğlu 2014 Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi Beşinci Bölüm Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi Hedefler Bu bölümü çalıştıktan sonra. Geç Ortaçağ olarak adlandırılan dönemde Avrupa’da ortaya çıkan iktisadi gelişme ve ilişkileri görmüş olacağız. Temel Kavramlar Kara Ölüm Yüzyıl savaşları Putting-Out Tüccar-kapitalist Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi İçindekiler Hedefler...................................................................................................................2 1. AVRUPA'DA GEÇ ORTAÇAĞ……………….....................................................4.. 2. GEÇ ORTAÇAĞDA TARIM............................................................................... 5 3. TİCARET VE SANAYİ. ....................................................................................... 6 Ne Öğrendik? Özetleyecek Olursak… ................................................................. 10 Yararlanılan Kaynaklar ........................................................................................ 10 Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi 1.AVRUPA'DA GEÇ ORTAÇAĞ Geç Ortaçağ: 1350 – 1450 yılları arasını ifade etmektedir. Ekonomik kriz yaşandı. Salgınlar nedeniyle nüfus azaldı. Ekonomik Kriz Daha önceleri Rönesans dönemindeki sanat, kültür ve mimarideki hareketlilik ekonomik canlılığın da göstergesi olarak kabul ediliyordu. Ancak bu dönemde şimdi azalan üretimin, düşen hayat standartlarının ve yaygın hoşnutsuzluğun var olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle Rönesans Dönemi, ekonomik düşüş dönemi olarak görülmektedir. Carlo Cipolla’nın Yorumu Carlo Cipolla’ya göre 15. yy’da ekonomi hâlâ esnek ve dinamikti. Cipolla’nın bu görüşüne neden olan unsurlar; Bu dönemde İngiliz kumaş sanayinde üretimin ve ihracatın artması Braban’da kumaş üretiminin kuzeye doğru yayılması Avrupa’nın pek çok kısmında bölgesel refahın alanlarının oluşmasıdır. Cipolla’ya göre bu dönemde uluslararası işbölümü yeniden şekillenme sürecindeydi. Avrupa’da büyüme dönemi 14. yy’ın başlarında sona ermiştir. Bunun nedenleri; Devri Hareketler: Bu düşüş, ekonomik hareketlerin devri niteliğinin bir sonucudur Mali Nedenler: Krizin başlangıcı bu dönemde Avrupa’da yaşanan mali sıkıntılardır İklim Değişmeleri: Krizin ortaya çıkmasının nedeni iklimde yaşanan değişmelerdir. 14. Yüzyıldaki Krizin Nedenleri Devri Hareketler Mevcut teknoloji içinde genişlemenin optimal noktasına varılınca geriye dönüş kaçınılmazdı. 1300’lerde Avrupa böyle bir doyma noktasına gelmiştir Mevcut teknolojiye göre nüfus yoğun hale gelmiş ve tarımda azalan verimler kuralı işlemeye başlamıştır Bu durum yiyecek kıtlığına, salgınlara ve hastalıklara yol açarak krize neden olmuştur Mali Nedenler Avrupa’da 1335-45’lerde başlayan Yüzyıl Savaşları nedeniyle savaş ekonomisi içine girdi Bu durum vergi gelirlerine ihtiyacı artırdı ve ağır vergileme sistemi oluştu Krallar mali ihtiyaçları karşılamak için borçlanma yoluna gitti Ekonomideki likidite sıkıntısı derinleşti, fiyatlar hızla yükseldi, kriz oluştu. Savaşların yüksek ekonomik ve sosyal maliyeti en çok Fransa’da etkili oldu. Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi İklim Kötüleşmesi 14. yy’da ortaya çıkan iklim kötüleşmesi hasadı olumsuz etkilemiş, bazı ürünler ekilemez olmuştur Aşırı sıcak geçen yaz ayları veba mikrobunun taşıyıcısı olan siyah farelerin aşırı çoğalmasına neden olmuştur Bu ise salgın hastalıkları beraberinde getirmiş ve nüfus azalmıştır. (Bu açıklamaya yapılan itiraz, zirai daralmanın iklim değişmesinden önce başlamış olmasıdır) 2.GEÇ ORTAÇAĞDA TARIM Tarımda Yaşanan Gelişmeler Salgın sonucunda nüfus azaldı ve kıt bir faktör haline geldi Toplam talep, nüfustaki azalmaya paralel bir şekilde düştü. Ortalama köylü işletmeleri büyüdü. Nüfusun düşmesi rezervler üzerinde olumsuz bir etkide bulundu Lordlar ekim alanlarını çayırlara dönüştürdü.Talep daraldı, arz arttı ve fiyatlar düştü Fiyatlardaki düşüşten şehirli nüfus fayda sağladı (kırda ise geçimlik üretim yapan köylü) Büyük Salgın ve Sonrası Avrupa ekonomisinde darboğazlar yaşanmaktaydı. Demografik baskı sonucunda düşük verimli topraklar üretime açıldı Bu yüzden toprağın ve işgücünün marjinal prodüktivitesi azaldı Toprak nüfusa göre kıt bir faktör haline geldi, değeri yükseldi Buna karşılık ücretlerde düşüş yaşandı.Bunun sonucunda kıtlıklar ve ardından salgınlar geldi.Yaşanan veba salgını sonucunda Avrupa’da 25 milyon insan öldü. 14. yy ortasında yaşanan büyük nüfus kırımı üretimin iki temel faktörünün (toprak ve emek) kıtlık durumlarını çarpıcı bir şekilde değiştirdi.İşgücünün %25 oranında azalması onu yetersiz hale getirdi, Bunun sonucunda köylüler; Malikanelerde kendi şartlarını hakim kılmaya çalıştılar. Daha yüksek ücret talep ettiler Angaryaların nakdi ödemelere çevrilmesini talep ettiler.Daha düşük kiralar teklif ettiler Lordlar bu tekliflere fazla yanaşmayınca köylü isyanlarına yol açtı Talep ve Üretimde Değişim Toplam talep, nüfustaki azalmaya paralel bir şekilde düştü Daha az yiyeceğe ihtiyaç olduğundan tarım en verimli topraklarla sınırlandırılarak ekim alanları daraltıldı Bu dönemde Avrupa’da pek çok köy boşaltıldı Üretim daha verimli topraklarda sürdürüldü, dolayısıyla verim arttı Böylece köylünün istediği gibi üretebileceği ve satabileceği bir ürün fazlası ortaya çıktı Köylü İşletmeciliği ve Rezervler Bu dönemde ortalama köylü işletmeleri büyümüştür Köylü nüfusun salgınlar nedeniyle azalması, küçük ve parçalanmış işletmelerin bütünleşmesi ve büyümesi sonucunu doğurmuştur Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi Bu bütünleşme; Miras Kiraların düşürülmesi Toprak satın alınması yoluyla gerçekleşti. Nüfusun düşmesiyle rezervler işgücü sıkıntısı içine girdi. Rezerv toprak sahipleri, bu nedenle daha az işgücü gerektiren işlere yöneldiler. Bağcılık faaliyetleri yaygınlaştı, keten, kendir ve boya maddeleri için üretim arttı. Lordlar için en alternatif kullanım şekli ekili alanların çayırlara dönüştürülmesiydi. Fiyatlarda Gelişmeler Azalan nüfus nedeniyle şehirlerde talep daralmış, ancak köylü işletmelerinin büyümesiyle oluşan verim artışı sonucunda ürün arzı artmıştı. Bu nedenle fiyatlarda düşüş yaşanmıştı. Tarımsal malların fiyatlarının düşüşü köylü ve şehirli kesimlerin refahını farklı şekilde etkiledi Köylüler nakdi gelirlerinin azalması nedeniyle zarar gördüler. Ancak geçimlik üretim yapan köylü, daha büyük ve verimli topraklara sahip olduğu için bu kriz döneminden kazançlı çıktı. Şehirlerde ise sınai ürünlerin fiyatları çok fazla düşmedi. Bu nedenle başlangıçta düşen fiyatlardan başlangıçta şehirli nüfus faydalandı. Ancak zamanla köylünün gelirinin azalmasıyla şehirli tüccar ve esnaf müşterilerinin büyük kısmını yitirdi Doğu Avrupa’da Durum 14. yy’da salgının etkisi Doğu Avrupa’da daha sınırlı oldu Bu bölgede fazla nüfus baskısı yoktu 13. yüzyılda en hızlı şehirleşme hareketi; Polonya, Macaristan, Çekoslavakya’da görüldü Buradaki şehirlerden en büyükleri;Prag, Krakow, Budapeşte’dir. Küçük şehirlerin Doğu Avrupa’da yaygınlaşması bölgedeki talebi artırdı Bu bölgede tahıl üretiminde artış oldu ve buralar pazarlara yakındı. Üretimde yaşanan artış fiyatların düşmesine yol açtı. Hububat fiyatlarında yaşanan düşüş köylü üzerinde lordların kontrolünün artmasına neden oldu Bu kontrolün temel nedeni asil sınıfın daha güçlü olmasıdır 3.GEÇ ORTAÇAĞDA TİCARET VE SANAYİ Yeni Teknikler ve Şehirler Toplam ticaret hacmi bu dönemde düşüktü. Tüccarlar daralan iş hacmi karşısında işlemlerini rasyonelleştirmek için çift girişli muhasebe sistemini benimsediler 15. yy’ın firmaları daha küçüktü. Büyük firmalar iflas riskini azaltmak için holdinglere benzer bir organizasyon geliştirdiler. Ticarette bölgesel kaymalar ortaya çıktı. Floransa ve Venedik rakiplerini sindirdiler. 14. yy’da Cenova Panayırı, Champagne Panayırı’nın yerini aldı. Kuzey’de Antwerp giderek Bruj’un yerini aldı. Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi Alman Hansa’sı rakiplerine imtiyaz kaptırmamak için resmi bir örgüt haline geldi Sanayi ve Loncalar Sanayide mamul mal üretimi salgından sonra düştü Kırsal talep köylünün azalan satın alma gücü nedeniyle azaldı Şehirli nüfus artan nispi gelir nedeniyle lüks mallara yöneldi Yeni sanayi merkezlerinde özellikle de kırsal bölgelerde üretim artıyordu Loncalar talepteki düşüşten sonra arzı kontrol etmek için; Düzenlemelerini sıklaştırdılar Üretimlerini sınırlandırdılar. Çalışma şartlarını belirlediler. Mesleğe giriş şartlarını zorlaştırdılar Sınai üretimde genel bir düşme söz konusuydu. 16. ve 17. yüzyıllarda bazı şehirlerde sınai üretimde düşme görülmekteydi. Bu şehirler; Flaman Flandra Kuzey İtalya’dır. Yeni sanayi merkezlerinde, özellikle de kırsal bölgelerde sınai üretim genişlemekteydi. Madeni üretimde ise Ortaçağ’ın sonlarında bir genişleme görülmekteydi. Sanayinin Şehirden Kıra Göçü Ortaçağ’ın sonlarında sanayi şehirlerden kırlara doğru kaymaya başladı Büyük çapta dokuma sanayi, küçük çapta demir sanayi göç etti Bu göçün nedenleri; Su gücüyle çalışan basit makinelerin (su değirmenleri) sanayide artan ölçüde kullanılması; Bu yolla Un öğütülüyor Kumaş kalıplanıyor Boya maddeleri eziliyor Demir ocaklarına hava pompalamak için güç kaynağı oluyordu Şehir sanayilerinin talep yapısındaki gelişmelere uyma konusunda yeterli esnekliği gösterememesi Şehirlerdeki lonca düzeni esnekliğin önünde engel teşkil ediyordu İşgücünün kırsal bölgede daha ucuz olması Şehirde esnaf kırda olmayan bazı vergileri ödemek zorundaydı Kırsal kesimde sınai faaliyet işçi için ek bir marjinal faaliyetti. Kırsal sanayide daha az kontrol ve sınırlama bulunmaktaydı Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi Tüccar Kapitalist ve Putting-Out Sistemi Bu yapı içinde farklı bir sınai organizasyon tarzı ortaya çıktı; tüccar kapitalist; İplikçiye ham yünü, dokumacıya ipliği temin ediyor Sermaye yoğun nitelikte olan işlemleri doğrudan kendi kontrolünde gerçekleştiriyor Kırsal kesimde çalışan esnaf ile pazar arasındaki bağı meydana getiriyor Esnafı düzenli aralıklarla dolaşarak hammaddeyi dağıtıyor, mamulleri topluyordu Modern kapitalizmin ilk tezahürü olan ve Putting-Out Sistemi olarak adlandırılan bu düzenlemede; Esnaf, tüccar için çalışıyor. Tüccar hammaddeyi temin ediyor.İş için parça başına ücret ödüyordu (bir tür fason imalat) Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi 1. Avrupa’nın Geç (1350-1450) OrtaçağP olarak anılan dönemi salgınlar, savaş ve kriz dönemidir. 2. Bu dönemdeki kriz ve daralmayı ekonominin doğasındaki devri (konjonktürel) nedenlerle, mali ya da iklim değişimi nedenleriyle açıklayan farklı görüşler vardır. 3. Nüfus Kara Ölüm diye adalndırılan büyük veba salgını sonrasında Avrupa nüfusunu 80 milyon civarından yarı yarıya azalttı. Azalan nüfus nedeniyle şehirlerde talep daralmış, ancak köylü işletmelerinin büyümesiyle oluşan verim artışı sonucunda ürün arzı artmıştı. Bu nedenle fiyatlarda düşüş yaşanmıştı. 4. İmalat sanayii şehirdeki sıkı lonca denetimi ve bazı maliyetlerden kaçarak emeğin daha ucuz olduğu kırsal alanlara kaydı. 5. Modern kapitalizmin ilk tezahürü olan ve Putting-Out Sistemi olarak adlandırılan bu düzenlemede; Esnaf, tüccar için çalışıyor. Tüccar hammaddeyi temin ediyor.İş için parça başına ücret ödüyordu Değerlendirme Soruları 1. Avrupa Geç Ortaçağı hangi dönemdir? iktisadi bakımdan genel özelliği nasıldır? 2. Tarımsal üretim nasıl gelişmiştir? 3. Putting-out nedir? 4. 4. Geç Ortaçağda sanayi kırsal bölgelere neden kaymıştır? Kaynaklar: Tevfik Güran, İktisat Tarihi, İstanbul 2012 Sakarya üniversitesi Geç Ortaçağ Avrupa Ekonomisi
