Okuma - 02: Ders Notu: Avrupa Birliği Yurttaşlığı

Avrupa Birli¤i Yurttaﬂl›¤›:
Var Olamayan Bir Gerçeklik mi?
Ayhan Kaya
Bu bölümün amac›, yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar›n›n tarihsel ba¤lam›na referansla Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤› kurumunun ne denli bir gerçeklik haline geldi¤i konusunda birtak›m saptamalarda bulunmakt›r. Etno-kültürel ve
dinsel referanslarla bezenmiﬂ ulusal yurttaﬂl›k kurumundan daha siyasal, seküler ve ulus ötesi birtak›m unsurlar› içinde bar›nd›ran Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤›na geçiﬂ konusunda birtak›m iﬂaretlerin belirdi¤i günümüzde AB yurttaﬂlar›n›n kendi ülke yurttaﬂl›klar›yla AB yurttaﬂl›¤› aras›nda ne tür bir ba¤›n oldu¤u konusu daha fazla önem kazanmaktad›r. AB yurttaﬂl›¤›, tarihsel ba¤lamda yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar›n›n neresinde yer al›r?
AB yurttaﬂl›¤› asl›nda ülke yurttaﬂl›¤›n›n hiyerarﬂik olarak alt›nda m› yer al›r? AB yurttaﬂl›¤› gerçekli¤i olmayan bir yan›lsama m›d›r? AB yurttaﬂl›¤›, kendi ülkeleri d›ﬂ›nda di¤er AB ülkelerinde yaﬂayan AB yurttaﬂlar›
için ne tür haklar sa¤lamaktad›r? AB yurttaﬂl›¤› tart›ﬂmalar›n›n Türkiye aç›s›ndan ne tür etkileri söz konusu
olabilir? Bu bölüm yukar›da sözü edilen sorulara yan›t bulmaya çal›ﬂacakt›r.
1. Yurttaﬂl›k Kurumunun Tarihsel Geliﬂimi
Modern anlamdaki yurttaﬂ (citoyen, citoyenne) kavram› ilk kez, Frans›z Devrimi’ni gerçekleﬂtirenlerce eﬂitlik olgusunu vurgulamak amac›yla kullan›lm›ﬂt›r. Ulus-devletin siyasal seçkinlerince ideolojik bir ayg›t olarak kullan›lan modern yurttaﬂl›k kurumunun, 1950’li y›llardan bu yana h›zla yükselen ulusal ve uluslararas›
göç, nüfus hareketleri, etnik hareketler, gençlik hareketleri, kad›n hareketleri, çevre hareketleri ve küreselleﬂmeyle çok-etnili ve çok-kültürlü bir nitelik kazanan heterojen toplumlar›n ihtiyaçlar›na tam anlam›yla karﬂ›l›k veremedi¤i gözlenmektedir. Günümüzde art›k, ulusal nitelikli yurttaﬂl›k anlay›ﬂ›ndan ço¤ul yurttaﬂl›k
(multiple citizenship) anlay›ﬂ›na, di¤er bir deyiﬂle kozmopolitan yurttaﬂl›k, çokkültürlü (multicultural)
yurttaﬂl›k, ulus-ötesi (post-national) yurttaﬂl›k, diasporik (diasporic) yurttaﬂl›k, ulusaﬂ›r› (transnational)
yurttaﬂl›k, esnek (flexible) yurttaﬂl›k, ekolojik yurttaﬂl›k, radikal demokratik yurttaﬂl›k ve Avrupa yurttaﬂl›¤› gibi yeni aç›l›mlara do¤ru yol al›nd›¤›na tan›k olmaktay›z.1 Modern yurttaﬂl›k kavram›, bireyin devletle
olan iliﬂkisinde sahip olmas› gereken haklar› ve yerine getirmesi gereken yükümlülükleri ifade eden anayasal bir kavramd›r. Bu kurum, ortaya ç›kt›¤› ilk günden itibaren, özellikle modern ulus-devletin oluﬂum süreci içinde, yönetici toplumsal s›n›flar (gruplar) taraf›ndan halk y›¤›nlar› üzerinde hegemonya kurmak amac›yla kullan›lan ideolojik bir ayg›t olagelmiﬂtir. ‹deolojik diyorum, çünkü kapitalist devlette iktidar› elinde bulunduran gruplar›n siyasal, sosyal, medeni ve ekonomik kaynaklardan pay alma giriﬂimiyle kamusal alanda görünür olmaya baﬂlayan yeni toplumsal gruplar›n sözkonusu taleplerine karﬂ›l›k vermek ve bu tür gruplar›n
geliﬂtirdikleri hareketleri etkisiz k›labilmek için yurttaﬂl›k kurumunun kendilerine sa¤lad›¤› birtak›m imkanlar› kulland›klar› bilinmektedir. Modern yurttaﬂl›k kurumu, ayn› zamanda, milliyetçi ideolojiye destek olma
niteli¤inde, bireylerin ‘benzerlik’ temelinde ayn› ulusal kültüre aidiyetlerini (inclusion) ve/veya ‘farkl›l›k’ temelinde ‘yabanc›lar›n’ bu ulusal kültürden d›ﬂlanmalar›n› (exclusion) belirleyen bir kurumdur. Yurttaﬂl›k,
Eski Yunan’dan günümüze de¤in oluﬂan siyasal toplumlar kadar tarihi bir kurum olmakla birlikte, tarih için1
Tüm bu farkl› tireli-yurttaﬂl›k kavramlar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. A. Kaya, “Ulusal Yurttaﬂl›ktan Ço¤ul Yurttaﬂl›¤a?” A.
Kaya ve G. G. Özdo¤an (der.), Uluslararas› ‹liﬂkilerde S›n›r Tan›mayan Sorunlar içinde, ‹stanbul, Ba¤lam, 2003. Esnek
(Flexible) yurttaﬂl›k konusunda ayr›nt›l› bilgi için bkz. A. Ong, Flexible Citizenship: The Cultural Logics of Translocality,
Londra, Duke University, 1999.
39
de büyük dönüﬂümler geçirmiﬂtir. Sözgelimi Aristo, yurttaﬂl›¤› ﬂehir-devletleri yöneticilerinin sahip olduklar› ayr›cal›kl› bir sosyal ve siyasal statü olarak tan›mlam›ﬂt›r. Ancak, günümüzün modern demokratik devletinde ise, evrensel yurttaﬂl›k kavram›n›n ifade etti¤i anlam, oy kullanmak suretiyle siyasal karar alma sürecine kat›lmak ve birtak›m medeni, toplumsal, kültürel ve ekonomik haklardan faydalanabilmektir. Tarihte
yaﬂanan toplumsal de¤iﬂimlerle birlikte, yurttaﬂl›k sadece belirli gruplara verilmiﬂ bir ayr›cal›k olmaktan ç›km›ﬂ, ulusal devletin s›n›rlar› içinde ve/veya ötesinde yaﬂayan bireylerin ço¤unlu¤unu kapsayan bir kurum
haline gelmiﬂtir.2
‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras› dönemde, modern yurttaﬂl›k kurumu önemli de¤iﬂimlerden geçmiﬂtir. Bu dönem toplumsal yurttaﬂl›¤›n refah devleti içerisinde kurumsallaﬂt›r›ld›¤› dönemdir. Toplumsal yurttaﬂl›k aﬂamas›na gelinceye de¤in, medeni ve siyasal haklarla örülmüﬂ yurttaﬂl›k kurumunun Bat› Avrupa’da geçirdi¤i
dönüﬂüm sürecini T. H. Marshall’a referansla özetlemek mümkün. T.H. Marshall’›n savaﬂ sonras› dönemde,
1949 y›l›nda kaleme ald›¤› Yurttaﬂl›k ve Toplumsal S›n›flar adl› ünlü makalesi, yurttaﬂl›k kavram› üzerine
çal›ﬂan pek çok sosyolog ve siyaset bilimcinin öncelikli olarak baﬂvurdu¤u kaynak haline gelmiﬂtir.3 ‹ngiliz
‹ﬂçi Partisi’nin sosyal refah devleti vaatleriyle henüz iktidara geçti¤i bir dönemde bu makaleyi kaleme alan
Marshall, büyük bir iyimserlik içinde görüﬂlerini dile getirmiﬂtir. Marshall bu çal›ﬂmas›nda, serbest piyasa
ekonomisine sahip toplumlarda yer alan önemli bir çeliﬂkiye de¤inir. Bu çeliﬂki, evrensel oy hakk›yla gündeme gelen siyasal eﬂitlik ile sosyal-ekonomik eﬂitsizli¤in ayn› anda varolmas›d›r. Marshall, modern yurttaﬂl›k kurumunu bu tür çeliﬂkilerin çözümünde kullan›labilecek bir kurum olarak de¤erlendirmiﬂtir. Ona göre, yurttaﬂl›k, sosyal, siyasal ve ekonomik kaynaklar›n s›n›flar aras› bölüﬂümü sürecinde ortaya ç›kan gerilimlerin, yönetici siyasal elit taraf›ndan çözümünde kullan›lan ideolojik bir kurumdur.
T.H. Marshall’›n ‹ngiltere ba¤lam›nda yurttaﬂl›¤a iliﬂkin iﬂaret etti¤i noktalar günümüzde hâlâ geçerlili¤ini korumaktad›r. Ona göre, yurttaﬂl›k kurumu, ‘eﬂitsizlik sistemi’ olarak kabul gören kapitalizme paralel olarak
yükselen bir kurumdur. Di¤er bir deyiﬂle yurttaﬂl›k, kapitalizmin yaratt›¤› eﬂitsizlikleri belli oranda gideren
bir kurum olarak ifade edilmiﬂtir. Hatta Marshall, daha da ileri giderek, yurttaﬂl›¤›n, kapitalist toplumsal yap› içindeki eﬂitsizliklerin devam›n› sa¤layan ve meﬂrulaﬂt›ran bir kurum oldu¤unu söyler. Her ne kadar,
Marshall yurttaﬂl›¤a iliﬂkin kuram›n› ‹ngiliz toplumunun deneyimlerinden yola ç›karak oluﬂturmuﬂsa da,
onun bu kuram› bize, modern yurttaﬂl›k kurumunun arkas›ndaki itici gücün kapitalizm oldu¤unu aç›kça gösterir. Marshall, modern yurttaﬂl›¤›n oluﬂumunu üç temel eksende ele alm›ﬂt›r: medeni haklar, siyasal
haklar ve sosyal haklar. ‹lk eksen, 17. yüzy›lda mutlakiyetçili¤e ve bask›c› rejimlere karﬂ› bir tepki olarak
gündeme gelen ve daha sonra hukuk mahkemeleri, herkesin hukuk önünde eﬂitli¤i (habeas corpus) ilkesi,
adil yarg›lama, sözleﬂme hakk› ve mülkiyet hakk› gibi haklar› içerecek ﬂekilde yayg›nlaﬂan medeni haklar
olarak gündeme gelmiﬂtir; ikinci eksen, 18. ve 19. yüzy›llarda modern demokrasinin oluﬂmaya baﬂlamas›yla birlikte gündeme gelen evrensel seçme hakk›, seçilme hakk› ve örgütlenme hakk› gibi haklar›n ortaya ç›kmas›na yol açan siyasal haklar ﬂeklinde belirmiﬂtir; di¤er taraftan üçüncü eksen ise, yirminci yüzy›lda
sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri ile iﬂsizlik paras› ve çocuk paras› gibi hizmetleri sunan, refah devletinin oluﬂumuna yol açan sosyal haklar ﬂeklinde ortaya ç›km›ﬂt›r.
2
3
40
Yurttaﬂl›k kurumunun tarihsel süreç içerisinde nas›l de¤iﬂti¤ini ayr›nt›l› bir ﬂekilde görebilmek için bkz. Kaya, 2003.
T. H Marshall ve T. Bottomore, Citizenship and Social Class, Londra, Pluto Press, 1950/1992. (Çeviri A. Kaya, Yurttaﬂl›k ve
Toplumsal S›n›flar, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2006.)
Tablo 1. T.H. Marshall’a referansla tan›mlanan klasik hak ve ödevler
Hak ve Ödev Eksenleri
Haklar
Ödevler
Medeni Haklar
ve Ödevler
Yerleﬂim ve seyahat özgürlü¤ü; pasaport ve diplomatik korunma hakk›; özgürlük hakk›; ifade özgürlü¤ü;
mülkiyet edinme hakk›; eﬂitlik hakk›…
Vergi verme ödevi; askerlik hizmeti
vb.
Siyasal Haklar ve
Ödevler
Oy kullanma hakk›; seçilme hakk›;
siyasal ifade özgürlü¤ü…
Oy kullanma ödevi…
Sosyal Haklar ve
Ödevler
Çal›ﬂma hakk›; sa¤l›k, e¤itim, emeklilik, iﬂsizlik türü alanlarda asgari
sosyal güvenlik hakk›; kamu görevlilerinden hizmet isteme hakk›…
Kamu görevlerinde çal›ﬂanlar›n
hizmet sunma ödevi…
Marshall’›n yurttaﬂl›k kuram›, liberal kapitalizmin önemli sorunlar›na çözüm bulma aray›ﬂ›ndad›r. Di¤er bir
deyiﬂle, Marshall, ‘siyasal demokrasi ile kapitalist iktisadî sistemin bir arada yürütülmesi için gereken koﬂullar›n nas›l sa¤lanaca¤›’4 sorusunu yan›tlamaya çal›ﬂm›ﬂt›r. Bu sorunun yan›t›, ‘refah devleti yoluyla’ ﬂeklinde olmuﬂtur. Çünkü, refah devletinin, olumsuz koﬂullarda yaﬂayan iﬂçi s›n›f›n›n hayat standartlar›n› yükseltmesi beklenmiﬂtir. Marshall’›n, Nikos Poulantzas’›n yaklaﬂ›m›na benzer bir ﬂekilde, yurttaﬂl›¤› bir tür siyasal ideoloji olarak alg›lad›¤› iddia edilebilir.5 Ona göre yurttaﬂl›k, merkezi kapitalist devletin, sistem karﬂ›t› merkezkaç gruplar› birtak›m ödünler ve haklar vererek merkeze çekebilmek amac›yla kulland›¤› bir ideolojidir. Öte yandan baz› yazarlar, Marshall’›n gere¤inden fazla refah devleti tart›ﬂmas›na girdi¤ini ve di¤er
baz› önemli konular› göz ard› etti¤ini düﬂünürler. Bryan S. Turner, Marshall’›n refah devletinin sundu¤u medeni, siyasal ve sosyal haklarla çok fazla ilgilendi¤ini, ancak kültürel haklar konusuna hiç de¤inmedi¤ini söyleyerek onu eleﬂtirir.6 Benzer ﬂekilde, Tom Bottomore da, Marshall’›n toplumsal cinsiyet, etnik az›nl›klar, insan haklar› ve do¤al çevre gibi konulara gereken önemi vermedi¤ini savunur.7
Marshall, yurttaﬂl›¤›n tarihsel aç›dan geliﬂimini irdelerken, yurttaﬂl›¤›n hemen her ülkede farkl› tarihsel dilimlerde de olsa ayn› süreçlerden geçece¤ini öngören (teleolojik) bir yaklaﬂ›m sergiledi¤i için de eleﬂtirilmiﬂtir.8 Bu yaklaﬂ›ma göre, yurttaﬂl›k kurumu ilk kez eski ﬂehir-devletlerinde ortaya ç›km›ﬂ, daha sonra orta ça¤larda yurttaﬂlar, kilisenin tanr›sal iktidar› ile krallar›n dünyevi iktidarlar›na tâbi olmuﬂlard›r. Modern
4
5
6
7
8
B. S. Turner, “Contemporary Problems in the Theory of Citizenship,” B. S. Turner (der.), Citizenship and Social Theory içinde, Londra, Sage Publications, 1993: 6.
N. Poulantzas’›n bu yaklaﬂ›m› için bkz. N. Poulantzas, Political Power and Social Classes, Londra, New Left Books, 1973. Benzeri bir tart›ﬂma, K. Marx taraf›ndan 1843 tarihinde kaleme al›nan ‘On the Jewish Question’ adl› makalesinde yap›lm›ﬂt›r. Fransa ve Almanya’daki Yahudi sorununu karﬂ›laﬂt›ran Marx, siyasal ve medeni haklar›n yurttaﬂl›k haklar› olarak ele al›nd›¤›nda ideolojik bir nitelik taﬂ›d›¤›n› söylemiﬂ ve bu haklar›n yurttaﬂl›k haklar› olarak de¤il de insan haklar› olarak de¤erlendirilmesi gerekti¤ini ileri sürmüﬂtür. Bkz. K. Marx, “On the Jewish Question,” K. Marx and F. Engels, Collected Works, Vol. 3 içinde, New
York, International Publishers, 1844/1975: 146-174.
Turner, 1993: 7.
T. Bottomore, “K›rk Y›l Sonra Yurttaﬂl›k ve Toplumsal S›n›flar”, T. H. Marshall ve T. Bottomore (der.), Yurttaﬂl›k ve Toplumsal S›n›flar içinde, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2005, (Çev. Ayhan Kaya): 55-93.
Turner, 1993: 7-8.
41
ulus-devlet inﬂa edildi¤i zaman, yurttaﬂlar bu kez ulusal devletlerin iktidarlar›na ba¤›ml› olmuﬂlard›r. Bu s›ran›n her toplumda benzer ﬂekilde gerçekleﬂmesini beklemek mümkün de¤ildir. Marshall’›n yaklaﬂ›m›ndaki
di¤er bir sorun da, medeni, siyasal ve sosyal haklar ﬂeklinde olan s›rayla iliﬂkilidir. Sözgelimi, günümüzde
baz› modern devletlerde, kad›nlar›n sosyal haklar› elde etmelerine ra¤men, önemli medeni ve siyasal haklara henüz kavuﬂamad›klar› söylenebilir;9 yine günümüzde Almanya’da misafir iﬂçi (Gastarbeiter) olarak bilinen Türk iﬂçilerinin ve onlar›n çocuklar›n›n, henüz siyasal haklar› tam olarak elde etmemiﬂ olsalar da sosyal ve medeni haklardan büyük ölçüde faydaland›klar›n› söylemek mümkün.10 Hatta, ‹sveçli sosyal bilimci
Thomas Hammar, bu durumdaki kimseleri tan›mlayabilmek için ‘denizen’ kavram›n› üretmiﬂtir.11 Bu her iki
örnekte de görülece¤i üzere, Marshall’›n çizdi¤i teorik çerçeveye göre, medeni-siyasal-sosyal ﬂeklindeki s›rayla elde edilen haklar›n, zaman zaman farkl› s›ralarla elde edilmelerinin mümkün oldu¤unu söylemek yanl›ﬂ olmaz.
Marshall’›n yurttaﬂl›k kuram›ndaki bu belirsizlikler nedeniyle, yurttaﬂl›¤›n dünyan›n her yerinde tek tip oldu¤u gibi hatal› bir sonuca ulaﬂmak mümkün. Turner, bizleri böyle bir hata yapmaktan kurtarman›n yollar›n›
ararken, Avrupa’da tek tip yurttaﬂl›ktan söz edilemeyece¤ini ve yurttaﬂl›¤›n dört farkl› türde ele al›nabilece¤ini söyler. Turner, bu dört farkl› yurttaﬂl›k türünü anlat›rken iki farkl› temel kriterden söz eder. Birinci kriter, yurttaﬂl›¤›n yukar›dan m› yoksa aﬂa¤›dan m› gelen de¤iﬂimlerle ortaya ç›kt›¤› (aktif ve pasif); ikinci kriter ise, yurttaﬂl›¤›n özel alanda m› yoksa kamusal alanda m› oluﬂtu¤u konusudur (özel ve kamusal).
Tablo 2. Turner’a göre farkl› yurttaﬂl›k anlay›ﬂlar›12
Aktif/Tabandan
Pasif/Yukar›dan
Özel Alan
Liberal ço¤ulcu yurttaﬂl›k (ör. ABD)
Plebisiter Otoriter
(ör. Nazi Almanyas›)
Kamusal Alan
Devrimci yurttaﬂl›k (ör. Fransa)
Edilgen (meﬂru kurumlar)
demokratik (ör. ‹ngiltere)
Turner, kendi kuram›na göre tan›mlad›¤› yurttaﬂl›k türlerini ﬂu ﬂekilde ifade eder:
“Fransa ve Amerika’da oldu¤u gibi, yurttaﬂl›k haklar›n›n devrimci bir çizgide elde edildi¤i ülkelerde, tabandan gelen aktif ve radikal bir yurttaﬂl›k gelene¤inin oluﬂtu¤unu görmek mümkün.
Buna karﬂ›n, yurttaﬂl›¤›n tavandan tabana geliﬂti¤i ülkelerde, oldukça pasif ve olumsuz bir nitelik kazand›¤›n› görürüz. Özel alan ve kamusal alan ayr›m› ise, yurttaﬂl›¤›n kültürel yönlerini
aç›¤a ç›karmas› aç›s›ndan ayr›ca önemlidir... Siyasal alan›n [kamusal alan›n] s›n›rl› oldu¤u toplumlarda, yurttaﬂl›¤›n pasif ve özel oldu¤unu görürüz.”13
9 Turner, 1993: 8.
10 Y. Soysal, Limits of Citizenship: Migrants and Postnational Membership in Europe, University of Chicago, 1994. Almanya’da yaﬂayan misafir iﬂçiler bugüne de¤in siyasal ve medeni alanlarda ciddi bir tecrit yaﬂam›ﬂlard›r. 1965 y›l›nda ç›kar›lan Yabanc›lar Yasas› ile Alman yurttaﬂ› olmayan yabanc›lar siyasal ve medeni haklardan mahrum b›rak›lm›ﬂlard›r. Ayn› ﬂekilde Fransa ve Belçika’da da yabanc›lar 1980’lere de¤in benzer haklara sahip olamam›ﬂlard›r.
11 T. Hammar, Democracy and the Nation-State, Aldershot, Avebury, 1990. Denizen kavram›, siyasal haklar d›ﬂ›nda di¤er medeni ve sosyal haklara sahip olan yerleﬂimcileri veya sakinleri ifade etmek için kullan›lmaktad›r.
12 Al›nt›layan A. Kad›o¤lu, “Türkiye’de vatandaﬂl›k ve bireyleﬂme: iradenin ak›l karﬂ›s›ndaki zaferi”, F. Keyman (ed.), Liberalizm,
devlet, hegemonya içinde, Everest Yay›nlar›, 2002: 258-282.
13 B. S. Turner, “Outline of a Theory of Citizenship,” Sociology, 24(2), 1990: 189-217.
42
Yurttaﬂl›k haklar›n›n tepeden ya da tabandan gelen hareketlerle oluﬂtu¤unu söyleyen Turner’›n ileri sürdü¤ü aktif/pasif ayr›m›, hemen her sosyal bilimci taraf›ndan benimsense de, ikinci kriter olan özel/kamusal ayr›m›, cinsiyet ayr›mc›l›¤›na yol açt›¤› gerekçesiyle baz› yazarlar, özellikle feministler, taraf›ndan eleﬂtirilir.
Kamusal alan ve özel alan ayr›m›, bireylerin kamusal alanda ortak de¤erler etraf›nda birleﬂmelerini, özel
alanda ise kendi kiﬂisel tercihlerini ve geleneklerini devam ettirebilmelerini öngörür. Bu anlay›ﬂ, kamusal
alanda ço¤unlu¤un oluﬂturdu¤u hukuksal, politik ve ekonomik yap›ya az›nl›klar›n mutlak itaatini; öte yandan
dil, din ve aile gibi özel alan› ilgilendiren konularda ise özgür olmalar›n› gerektirir. Ancak bu anlay›ﬂ, gruplar›n kendi s›n›rlar› içerisine hapsedilmesine yol açar ve herhangi bir kültürün di¤er kültürlerle kar›ﬂmas›n›
engeller. Chantall Mouffe ve Iris Marion Young, özel/kamusal alan ayr›m›n›n, özel alan› aile ile özdeﬂleﬂtirdi¤ini ve dolay›s›yla kad›n› edilgen bir konuma getirdi¤ini düﬂünürler. Özel alan (aile) ekseninin, farkl›l›¤›, heterojenli¤i, tikellik ve kendine özgülü¤ü ve kad›nl›¤› ifade etti¤ini düﬂünen Mouffe ve Young, kamusal alan
(siyasal alan) ekseninin ise, evrenselli¤i, homojenli¤i, benzerli¤i ve erkekli¤i ifade etti¤ini düﬂünmektedirler.14 Young, bu düﬂünceyi daha da ileri götürerek özel alan ve kamusal alan ayr›m›n›n sadece kad›nlar› etkilemedi¤ini, ayn› zamanda etnik gruplar, yaﬂl›lar, gençler, fiziksel engelliler gibi az›nl›klar› da olumsuz yönde etkiledi¤ini söyler.
2. Küreselleﬂme ‹le Birlikte De¤iﬂen Aidiyet Biçimleri
Uluslararas› ve ulusal nitelikteki nüfus hareketlerinin yo¤unluk kazand›¤› günümüzde, modern insan›n aidiyet hissetti¤i büyük siyasal anlat›lar, sadece ulus-devletle s›n›rl› tutulamaz. Küreselleﬂme sürecinin hem
nesnesi hem de öznesi olan kitleler ulus-devletin d›ﬂ›nda baﬂka siyasal ünitelere de ba¤l›l›k veya sorumluluk duyabilir. E¤er birey anavatan›ndan uzakta yaﬂayan diyasporik bir özne ise hem anavatan›na hem de yaﬂad›¤› ülkeye siyasal anlamda bir aidiyet hissi besleyebilir. Bu durumda, bu kimsenin ihtiyac›na karﬂ›l›k verecek olan uygulama, çifte yurttaﬂl›k uygulamas› olup bir tür diyasporik yurttaﬂl›k veya di¤er bir deyiﬂle
ulus-aﬂ›r› yurttaﬂl›k (transnational citizenship), deneyimiyle karﬂ› karﬂ›ya kal›nabilir. Sürekli hareket halindeki diyasporik yurttaﬂ, küreselleﬂmenin kendine sa¤lad›¤› modern ulaﬂ›m ve iletiﬂim araçlar›yla nehrin
her iki yakas›nda (anavatan ve diyaspora) ayn› anda varolmay› baﬂaran bireydir. Öte yandan çok-etnili bir
toplumda yaﬂayan az›nl›¤a ait baﬂka bir birey, içinde yaﬂad›¤› ülkenin siyasal iktidar›nca kendine verilen siyasal, sosyal ve kültürel haklardan yararlanarak siyasal kat›l›m›n› kültürel eksen üzerinden üretti¤i söylemlerle gerçekleﬂtirebilir. Burada söz konusu bireyin deneyimledi¤i siyasal aidiyet biçimine, çokkültürlü yurttaﬂl›k (multicultural citizenship) denebilir.15
Yine baﬂka bir durumda di¤er bir kimse, ulusal aidiyetin etnisite ile tan›mlanmad›¤›, ancak anayasal de¤erlere sadakatin ön planda tutuldu¤u anayasal yurtseverlik (constitutional patriotism)16 projesi içinde
ulus-ötesi yurttaﬂl›k (post-national citizenship) deneyimini yaﬂayabilir.17 Böylesine bir anlay›ﬂta, siyasal
aidiyeti as›l belirleyen etnisite veya kültür de¤il, siyasal (kamusal) oland›r. Sözgelimi, Habermas’a göre kamusal alandaki problemlerin çözümü ancak ve ancak gruplar ve/veya bireyler aras›ndaki diyalog ile mümkündür. Habermas her ne kadar siyasal olana vurgu yapsa da, etnik ve kültürel farkl›l›klar›n kamusal alanda sergilenmelerine karﬂ› de¤ildir. Habermas etnik, kültürel ve benzeri sorunlar›n ne pahas›na olursa olsun
14 C. Mouffe, The Return of the Political, Londra, Verso, 1993: 71, 85; I. M. Young, “Polity and Group Difference: A Critique of
the Ideal of Universal Citizenship”, Ethics, 99, 1989; ve I. M. Young, Inclusion and Democracy, Oxford, Oxford University
Press, 2002: 167-180.
15 W. Kymlicka, Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford, Clarendon, 1995.
16 ‘Anayasal yurtseverlik’ (Verfassungspatriotismus) kavram› ilk kez 1980’li y›llarda Dolf Sternberger taraf›ndan kullan›lm›ﬂ ve
daha sonra Habermas taraf›ndan geliﬂtirilmiﬂtir. Habermas bu kavram› Avrupa Birli¤ine giden yolda yeni Avrupa yurttaﬂl›¤›n›n
genel kriterlerini tan›mlamak için kullanm›ﬂt›r. Bkz. J. Habermas, The New Conservatism, Cambridge, MIT, 1989.
17 Ulusötesi yurttaﬂl›k için bkz. J. Habermas, “Struggles for recognition in the demoratic constitutional state,” A. Gutmann (ed.)
Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition içinde, Princeton University, 1994.
43
sürekli bir diyalog ile çözümlenece¤ini düﬂünür. Bu nedenle, siyasal olan› geri ça¤›r›rken, kültürel ve etnik
farkl›l›klar›n da kamusal alanda dile getirilebilece¤ini, ancak bu tözsel farkl›l›klardan do¤abilecek sorunlar›n
kültürleraras› bir diyalogla çözüme kavuﬂaca¤›n› ileri sürer. Kültürleraras›l›k (interculturalism), ‘öteki’nin
hassasiyetlerini ve anlam dünyas›n› bilmemizi sa¤layan önemli bir araçsall›¤a sahiptir. Bu proje bu yan›yla,
Laclau ve Mouffe’nin önerdi¤i radikal demokratik yurttaﬂl›k (radical democratic citizenship) projesini
an›msatmaktad›r.18 Yine siyasal olan› ön plana ç›karan bu tür projeler kültürel, etnik ve dinsel olan›n kamusal alandaki egemenli¤ine karﬂ› ç›kmaktad›r.
2.1. Geleneksel Ulusal Yurttaﬂtan Kentli Yurttaﬂa
Yukar›da da de¤inildi¤i üzere, Marshall’›n çerçevesini çizdi¤i yurttaﬂl›k kuram›, her ne kadar oldukça faydal› olsa bile, günümüzdeki modern yurttaﬂl›¤› anlamak aç›s›ndan yeterli olmamaktad›r. Savaﬂ sonras› dönemde yaﬂanan toplumsal de¤iﬂimler, bireylerin kamusal/siyasal alandaki haklar›n›, ödevlerini ve kat›l›mlar›n›
art›r›c› yönde bir rol oynam›ﬂt›r. Bu de¤iﬂimleri k›saca s›ralamak gerekirse:
- halklar›n kendi kaderini tayin hakk› ilkesinin kurumsallaﬂmas›;
- sömürgesizleﬂtirme yoluyla uluslararas› eﬂitli¤in sa¤lanmas›;
- göçmenler, diyasporalar, s›¤›nmac›lar, tüccarlar, akademisyenler ve ö¤renciler gibi örneklerde görülece¤i
üzere, ulus-ötesi nüfus hareketlerinin yayg›nlaﬂmas›;
- yasal, bilimsel ve popüler sözleﬂmelerde insan haklar›na sayg› ilkesinin belirleyici unsur haline gelmesi;
- uluslararas› insani yard›m ve s›¤›nmac› kabulü konular›nda görüldü¤ü gibi ulus-devletlerin sorumluluklar›n›n ulusal s›n›rlar› aﬂmas›; ve
- küreselleﬂen çevre konular›nda bireysel sorumluluklar›n artmas› gibi de¤iﬂimlerden söz edilebilir.
Bütün bu küreselleﬂme e¤ilimlerinin ard›ndan, ilk bak›ﬂta dünya, ulusal aidiyetin önemini yitirmeye baﬂlad›¤› bir cosmopolis gibi alg›lanabilir.19 Her ne kadar, böylesine bir yarg› belli ölçülerde yan›lsama gibi görünse de, art›k ulusal kapitalizm ve ulus-devlet üzerine kurulmuﬂ geleneksel ulusal yurttaﬂl›k kurumunun, küreselleﬂen kapitalizm ile birlikte çözülme e¤ilimi içine girdi¤ini iddia etmek yanl›ﬂ olmayacakt›r. Buradan hareketle, bir sonraki bölümde, yurttaﬂl›k ile de¤iﬂen ulus-devlet, milliyetçilik, liberalizm ve etnik az›nl›klar aras›ndaki iliﬂkiye k›saca de¤inmek istiyorum.
Geleneksel yurttaﬂl›k kavram›n›n oluﬂumu, modern ulus-devletin ve dolay›s›yla modern kapitalizmin geliﬂimiyle paralellik gösterir. Günümüzde, ulusal devletin egemenli¤inin pek çok alanda çözülmekte oldu¤unu
söylemek hatal› olmaz. ‹nsanlar›n, sermayenin, düﬂüncelerin, imajlar›n, teknolojinin, ulaﬂ›m›n ve iletiﬂimin
h›zla ulusal s›n›rlar› aﬂarak küresel boyutlar kazanmas›, hiç ﬂüphesiz daha önce kendi kendine yeter nitelikteki ulusal devletlerin dokunulmazl›klar›n›n belli ölçüde ortadan kalkmas›na neden olmuﬂtur.20 Di¤er taraftan, hemen her ulusal devletin içinde yer alan yerel nitelikteki etnik ve dinsel milliyetçilikler, bu devletlerin
18 E. Laclau ve C. Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, Londra, Verso, 1995.
19 R. Bauböck, Transnational Citizenship, Hants, Edward Elgar Publishing Ltd., 1995: viii.
20 ‹nsanlar›n, sermayenin, imajlar›n, teknolojinin ve ideolojilerin s›n›rötesi küresel ak›ﬂ biçimlerini inceleyen antropolog Arjun Appadurai’nin küreselleﬂmeye ve yerelleﬂmeye iliﬂkin yapt›¤› de¤erlendirmeler için bkz. A. Appadurai, “Disjuncture and difference in the global cultural economy,” M. Featherstone (ed.), Global Culture: Nationalism, Globalisation and Modernity içinde,
Londra, Sage, 1990.
44
bütünlü¤ünü içerden tehdit eden unsurlar olarak karﬂ›m›za ç›kmaktad›r. Ayn› zamanda, ozon tabakas›n›n
h›zla delinmesi, Çernobil facias›, küresel ›s›nma ve tropik ya¤mur ormanlar›n›n yok edilmesi gibi ekolojik
dengeyi bozan çevresel sorunlar da, insanlar›n küresel bir çözüm aray›ﬂ› için ulusal s›n›rlar›n ötesinde aray›ﬂlara girmelerine neden olmuﬂtur.21 Son olarak, 11 Eylül 2001 tarihinde en belirgin küresel tehdit halini
alan uluslararas› terör, yine küresel düzeyde çözüm gerektiren sorunlar›n baﬂ›nda yer almaktad›r.22
Ulus-devlet kurgusu genellikle bir etnik kimlik, ortak bir geçmiﬂ, ortak bir söylenceler ve an›lar dizini, ulusal bir marﬂ, atalar›n u¤runa öldü¤ü bir toprak parças›, ulusal bir ekonomi ile birlikte yasal haklar ve ödevler bütünü gibi objektif unsurlar üzerine inﬂa edilmiﬂtir. Az›nl›klar, göçmenler, s›¤›nmac›lar gibi ‘yabanc›lar’,
yurttaﬂl›k haklar›n›n tamam› kendilerine verilmedi¤inden, bu ulusal bütünün birer parças› olarak kabul edilmezler. Bu anlay›ﬂ, uzun y›llardan beri devam eden bir uygulaman›n ürünüdür. Yüzy›l›n baﬂ›ndan itibaren
önemli bir yeri olan ulusal yurttaﬂl›k kurumu (milliyet - nationality), günümüz heterojen toplumlar›n›n medeni, siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlar›na yeterince yan›t verememektedir. Modern anlam›yla
yurttaﬂl›¤›n (tabiyet - citizenship,), politik ve teritoryal bir anlam ifade etmesi gerekirken, geleneksel anlamdaki yurttaﬂl›k (milliyet - nationality), etno-kültürel bir anlam ifade etmektedir.23
Uluslararas› terörizm korkular›n›n kök sald›¤› modern dünyada ‹slâmofobi, yabanc› düﬂmanl›¤› ve ›rkç›l›¤›n
yayg›nlaﬂt›¤› görülmektedir. Görece çokkültürlülük söylemi üzerine yükselen günümüz modern ulus-devletlerinin önemli bir k›sm›n›n etnik, dinsel ve di¤er tür az›nl›klar› d›ﬂlayabilmek için yurttaﬂl›¤›n kapsam›n› daraltma e¤ilimine girdikleri söylenebilir. 11 Eylül olaylar›n›n ard›ndan dünyan›n girdi¤i uluslararas› terör düzleminde insanlar›n yan›baﬂlar›ndaki ‘yabanc›’dan korkmalar› ve bu nedenle çokkültürlülük yerine tekkültürlülü¤ü benimsemeye do¤ru yönelmeleri yine bilinen bir geliﬂmedir. ‘Yabanc›lar›’ d›ﬂlayan bu tür anlay›ﬂlar›n
ard›nda, milliyetçilik ideolojisinin oldu¤unu görürüz. Milliyetçilik ideolojisi, etnik ve dinsel az›nl›klar› d›ﬂlarken, ayn› zamanda s›n›fsal farkl›l›klar ile kad›n-erkek aras›nda var olan eﬂitsizlikleri gizleyen sosyal-siyasal
bir söylem olarak da karﬂ›m›za ç›kar.24 Milliyetçi ideoloji, ister popülist olsun, ister cumhuriyetçi, ister komünist ya da ister faﬂist olsun, üzerine inﬂa edildi¤i kriterlere ba¤l› olarak, seçilmiﬂ bir grup halk› ‘biz’ diye
tan›mlarken, d›ﬂlamak istedi¤i di¤er gruplar› da ‘ötekiler’ olarak tan›mlayabilmektedir. Burada ‘halk’ kurgusunu betimlemek için kullan›lan ‘biz’ kavram›, gerçek ve görsel anlamda birbirinin varl›¤›ndan haberdar olmayan insanlar›n, kurgusal ve hayali bir ﬂekilde tasavvur edilmiﬂ halidir. Bu çerçevede, Marshall’›n söylediklerini bugüne uyarlarsak, modern yurttaﬂl›k kurumunun da, ayn› ﬂekilde, siyasal elit taraf›ndan ‘yabanc›’
iﬂçiler, göçmenler ve s›¤›nmac›lar gibi baz› gruplar›n d›ﬂlanmas› sürecinde kullan›ld›¤›n› söylemek mümkün
olabilir. Burada alt›n› çizmek istedi¤im konu, milliyetçilik ve yurttaﬂl›k ideolojilerinin ‘biz’ ve ‘onlar’ aras›ndaki sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik s›n›rlar›n çizilmesi sürecinde birbirlerini tamamlad›klar› ve ayn›
amaca hizmet ettikleri konusudur.
2.2. Anayasal Yurttaﬂl›k Tart›ﬂmalar›
1990’l› y›llarda sosyolog Nur Vergin taraf›ndan Türkçeye “Anayasal yurttaﬂl›k” ﬂeklinde tercüme edilen ve
dönemin Cumhurbaﬂkan› Süleyman Demirel taraf›ndan “Kürt realitesini tan›yoruz” ﬂeklindeki söylem eﬂli¤inde kullan›lan ‘Anayasal yurtseverlik’ kavram› ilk kez 1970’li y›llarda Alman siyaset bilimci Dolf Sternberger taraf›ndan Almanya ba¤lam›nda kullan›lm›ﬂ ve daha sonra Jürgen Habermas taraf›ndan 1990’l› y›llar›n
21 B. van Steenbergen, “Towards a Global Ecological Citizen”, Bart van Steenbergen (ed.), The Condition of Citizenship içinde,
Londra, Sage Publications, 1994: 147.
22 Küresel terörizmin ayr›nt›l› bir dökümü konusunda bkz. L. Fekete, “Anti-Muslim racism and the European security state”, Race and Class, 46 (1), 2004: 3–29.
23 Milliyet (Nationality) ve tabiyet (Citizenship) aras›ndaki fark için bkz. R. Brubaker, Citizenship and Nationhood in France
and Germany, Harvard University Press, 1992.
24 Bauböck, 1995: 3.
45
baﬂlar›nda Avrupa Birli¤i ba¤lam›nda yeniden tart›ﬂ›lm›ﬂt›r.25 Kavram›n Türkiye ba¤lam›ndaki tart›ﬂmas›na
geçmeden önce Almanya ve Avrupa Birli¤i ba¤lamlar›nda nas›l ve neden kullan›ld›¤›na dair k›sa bir de¤erlendirme yapmakta fayda olaca¤›n› düﬂünüyoruz.
Dolf Sternberger, Yahudi Soyk›r›m› (Holocaust) deneyiminin yaﬂand›¤› Almanya’da etnik bir içeri¤e sahip
olan milliyet kavram›n›n kullan›m›n›n Nazi geçmiﬂine iliﬂkin ça¤r›ﬂ›mlar yapt›¤› gerekçesiyle mümkün olmad›¤›n› bildi¤inden, Federal Almanya’da ulusal sadakatin ve ulusal bütünlü¤ün ancak ve ancak Alman Temel Yasas›nda (Anayasa, Grundgezets) bulunan de¤erlere ve kurallara mutlak sadakatle mümkün olabilece¤inin alt›n› çizmiﬂtir. Di¤er bir deyiﬂle, 1979 y›l›nda Federal Almanya Cumhuriyetinin 30. kuruluﬂ y›ldönümünde Sternberger’in vurgulad›¤› ﬂey, Anayasan›n belirledi¤i de¤erlerin adeta “sivil bir din” gibi halk taraf›ndan benimsenmesi ve bu de¤erlere itaat edilmesidir.26 Bu düﬂünce ayn› zamanda, demokratik devlete
karﬂ› halk›n dostane bir yaklaﬂ›m (Staatsfreundschaft) sergilemesini de gerektirmekteydi.
Öte yandan Jürgen Habermas bu kavram› 1990’l› y›llar›n baﬂlang›c›nda Avrupa Birli¤ine giden yolda yeni
Avrupa yurttaﬂl›¤›n›n genel kriterlerini tan›mlamak için kullanm›ﬂt›r. Kültürelci ve cemaatçi/komüniter yaklaﬂ›mlar›n AB’yi milliyetçi bir çizgiye taﬂ›yaca¤› tespitinde bulunan Habermas, farkl›l›klara sayg› duyulan ve
yurttaﬂlar›n Avrupas› olacak bir AB kurgusunu cumhuriyetçi bir anlay›ﬂla betimlemeye çal›ﬂm›ﬂt›r. Ancak
bu Cumhuriyetçi anlay›ﬂ, giderek milliyetçi ve asimilasyonist bir nitelik kazanan Frans›z Cumhuriyetçili¤inden farkl› bir anlay›ﬂt›r. Bu anlay›ﬂ, ulus-ötesi (ve milliyetçilik karﬂ›t›) bir niteli¤e sahip olup, farkl›l›klar›n bir
aradal›¤› anlay›ﬂ›n› yans›tmaktad›r. Habermas’›n burada vurgu yapt›¤› as›l önemli nokta ise, kültürel/dinsel/geçmiﬂe dönük bir Avrupa yerine politik/rasyonel/gelece¤i kuran bir Avrupa projesidir. Zaten, Habermas bu kurguyu dile getirirken Frans›z ihtilalinden çok, siyasal de¤erler ve anayasan›n kutsall›¤› üzerine inﬂa edilmiﬂ Amerika Birleﬂik Devletleri ve ‹sviçre modellerine referans vermiﬂtir. Ayr›ca, Habermas’›n siyasal de¤erlere verdi¤i önemin alt›nda yatan temel varsay›m ise, farkl› geleneklerden, dinlerden, kültürlerden
ve ulus-devletlerden gelen insanlar›n ve halklar›n Avrupa Birli¤i bünyesinde, ortak ç›karlar için geleneksel
kimliklerini göz ard› ederek siyasal ve rasyonel ittifaklar kurabilecekleri varsay›m›d›r. Hatta Habermas daha da ileriye giderek, Frans›z filozof Jacques Derrida ile birlikte kaleme ald›klar› metinde, ayn›l›k ve benzerlik üzerine kurulu ulusal kimlikler yerine, AB bünyesinde ‘ötekinin’ ötekili¤ini kabul eden etik anlay›ﬂ›n ortak
bir kimli¤in en temel ögesi olarak kurumsallaﬂmas›n›n mümkün oldu¤unu söylemektedir:27
“Bu noktada ‘Avrupa kimli¤i’ devreye girmektedir. Ço¤unluk kararlar›n›n yaratt›¤› iradeye direniﬂ gösteren az›nl›klar›n önünü ancak ortak politik yazg› bilinci ve ortak gelece¤e dönük
25 Kavram›n farkl› ba¤lamlarda kullan›mlar› için bkz. N. Vergin, “Entellektüel Bak›ﬂ: Anayasal Yurttaﬂl›k ne demektir?” Milliyet
gazetesi (26 Aral›k 1996); Dolf Sternberger, ‘Verfassungspatriotismus’, Frankfurter Allgemeine Zeitung (23 May›s 1979);
D. Sternberger, Staatsfreundschaft [Schriften IV], Frankfurt/Main, Suhrkamp, 1980; J. Habermas, The New Conservatism,
Cambridge, MIT Press, 1989; ve J. Habermas, “Avrupa Ulus-Devleti - Egemenli¤in ve Devlet Vatandaﬂl›¤›n›n Geçmiﬂi ve Gelece¤i” J. Habermas, “Öteki” olmak, “öteki”yle yaﬂamak - Siyaset Kuram› Yaz›lar› içinde, ‹stanbul, Yap› Kredi Yay., 2002:
13-36.
26 Almanya’da tarihle yüzleﬂme ve soyk›r›m›n neden oldu¤u ulusal kimlik krizi konusunda bkz. A. Kaya, “Tarihçiler Tart›ﬂmas›n›n
Günümüzdeki ‹zdüﬂümleri: Almanya’da Siyasal Hayat ve Edebiyat Tart›ﬂmalar›,” Toplumbilim dergisi, Göç Sosyolojisi Özel Say›s›, Say› 17, Ekim 2003.
27 J. Habermas ve J. Derrida, “February 15, or, what binds Europeans together: plea for a common foreign policy, beginning in
Core Europe,” D. Levy, M. Pensky and J. Torpey (der.), Old Europe, New Europe, Core Europe içinde, Londra, Verso, 2005:
3-13. Habermas ve Derrida May›s 2003’te Avrupa’n›n de¤iﬂik ülkelerinden gelen pek çok düﬂünürden AB’nin gelece¤i konusunda birer makale ele almalar›n› ve bu makaleleri farkl› gazetelerde yay›mlamalar›n› istemiﬂlerdir. ABD’nin Irak iﬂgali hat›rlanaca¤› üzere 15 ﬁubat 2003 tarihinde bütün AB baﬂkentlerinde toplu ﬂekilde protesto edilmiﬂti. Habermas ortaya ç›kan bu ABD karﬂ›tl›¤›n› gelece¤in AB de¤erlerinin oluﬂumunda önemli bir gösterge oldu¤unu düﬂünmüﬂtür. Gerek Habermas gerekse Derrida,
gelece¤in Avrupas›’n›n geçmiﬂte yaﬂanan ikiyüz y›ll›k y›k›mlar, savaﬂlar, soyk›r›mlar ve çat›ﬂmalardan al›nan dersler do¤rultusunda bar›ﬂ, uzlaﬂ›, birliktelik ve farkl›l›klara sayg› de¤erleri etraf›nda oluﬂturulaca¤›n› düﬂünmektedirler.
46
inand›r›c› bir perspektif alabilir. Bir ulusun yurttaﬂlar› di¤er bir ulusun yurttaﬂlar›n› ilkesel olarak “bizden biri” olarak görmelidir.
(...)
Di¤er yandan Avrupa, aralar›na polemik s›n›rlar çeken ulus-devletlerden oluﬂmaktad›r. Ulusal
dil, ulusal edebiyat ve ulusal tarihle biçimlenen ulusal bilinçler çok uzun süre büyük patlamalar›n kayna¤›n› oluﬂturmuﬂtur. Bu milliyetçili¤in yokedici gücüne karﬂ› tepki olarak geliﬂen olgular ise, do¤al olarak, eﬂsiz ve geniﬂ çapl› bir kültürel çeﬂitlili¤e sahip günümüz Avrupas›na,
Avrupal› olmayanlar›n gözünde kendine özgü bir çehre kazand›rmaktad›r. Yüzy›llardan bu yana kent ve köy ile kilise ve laik güçler aras›ndaki çat›ﬂmalara sahne olmuﬂ, inanç ve bilgi aras›ndaki kavgay› yaﬂam›ﬂ, uzlaﬂmaz s›n›flar aras›ndaki mücadelelere tan›k olmuﬂ ve dolay›s›yla di¤er bütün kültürlerden daha fazla örselenmiﬂ bir kültür, farkl›l›klar›n nas›l birarada varolabilece¤ini, çeliﬂkilerin nas›l kurumsal bir temelde çözülebilece¤ini ve gerginliklerin hangi yollarla istikrara kavuﬂturulabilece¤ini büyük ac›lar çekerek ö¤renmek zorunda kalm›ﬂt›r. Farkl›l›klar›n kabulü de - ötekinin farkl›l›klar›yla kabul edilmesi – ortak bir kimli¤in ö¤esi olabilir.”
Anayasal yurttaﬂl›k veya anayasal yurtseverlik tart›ﬂmalar› Türkiye ba¤lam›nda ele al›nd›¤›nda, gerek Almanya gerekse Avrupa Birli¤i için geçerli olan kayg›lar›n ve sorunlar›n belli ölçüde Türkiye için de geçerli
oldu¤u görülmektedir. Almanya için bak›ld›¤›nda temel sorunun geçmiﬂine yüz çevirmek zorunda kalan bir
ulusun say›lar› h›zla artan göçmenlerle birlikte gelece¤e yönelik siyasal bir ittifak yapmas› ve anayasal de¤erler etraf›nda yurtsever bir yurttaﬂlar toplulu¤u (Staatsbürgernation) inﬂa etmesi gerekmektedir. Avrupa Birli¤i aç›s›ndan da bak›ld›¤›nda durum çok farkl› de¤ildir: geçmiﬂte ulusal, kültürel ve dinsel farkl›l›klar
üzerinden birbirlerine karﬂ› düﬂmanl›k besleyen uluslar›n, oluﬂturulmaya çal›ﬂ›lan bir anayasaya ve inﬂa edilmeye çal›ﬂ›lan gelece¤e do¤ru sadakati aranmaktad›r. Her iki örnekte de as›l belirleyici olan nokta, geçmiﬂin farkl› ç›karlar›, savaﬂlar› ve çat›ﬂmalar› üzerine siyasal birli¤in kurulamayaca¤›n›n alt›n›n çizilmesi ve bu
nedenle gelecekteki ortak bir siyasal hedef etraf›nda yurttaﬂlar›n birli¤inin sa¤lanmaya çal›ﬂ›lmas›d›r. Kemalist, cumhuriyetçi ve laik de¤erlerin yo¤un bir ﬂekilde eleﬂtirildi¤i Türkiye’de Kürtlerin, Alevilerin, Çerkeslerin, Lazlar›n, Ermenilerin ve benzeri gruplar›n, kültürel haklar konusundaki taleplerini AB entegrasyon sürecinde yo¤unlaﬂt›rd›klar› görülmektedir. Görünen o ki, So¤uk Savaﬂ sürecinin bitimine de¤in Türkiye için geçerli olan ve çimento iﬂlevi gören Kemalizm ve laiklik gibi birleﬂtirici ideolojiler 1990’l› y›llarda iﬂlevlerini yitirmeye baﬂlam›ﬂlard›r. Bu ideolojiler, uzun y›llar, farkl› etnik gruplar› s›ras›yla emperyalizm, komünizm, radikal ‹slâm gibi ortak düﬂmanlar karﬂ›s›nda bir arada tutmay› baﬂarabilmiﬂtir. Ancak, gelinen bugünkü noktada, geçmiﬂe ait tarihsel söylemler üreterek etnik, dinsel ve kültürel gruplar›n bir arada tutulmas› ihtimali
pek yüksek görülmemektedir. Küçük farkl›l›klar›n bile yüceltildi¤i günümüzde, etno-kültürel söylemlerin ön
plana ç›kar›ld›¤› noktas›na yukar›da de¤inilmiﬂti. Geçmiﬂin kullan›lmas›yla ulusal bütünlü¤ün sa¤lanmas›
mümkün de¤ilse, o halde Türkiye’yi gelece¤e ne taﬂ›yabilir sorusu çok yal›n bir ﬂekilde karﬂ›m›za ç›kmaktad›r. ‹ﬂte anayasal yurttaﬂl›k tezi tam bu noktada bir öneri olarak dile getirilebilir: farkl›l›klar›n anayasal de¤erler etraf›nda gelecekteki ortak bir hedefe yönelik olarak birarada tutulmas›. Bu ortak hedef hiç ﬂüphesiz
Avrupa Birli¤i tam üyeli¤i olabilir. Bir baﬂka deyiﬂle, bu ülkenin farkl› unsurlar›n› ‘ortak geçmiﬂ’ söylemi ile
birarada tutmak mümkün olmuyorsa, ‘ortak gelecek’ söylemi pekâlâ ön plana ç›kar›labilir.
Di¤er yandan, yukar›da s›ralanan farkl› aidiyet biçimlerinin yan›s›ra bu çal›ﬂman›n da merkezinde bulunan
Avrupa Yurttaﬂl›¤› gibi uluslarüstü bir siyasal aidiyet de geliﬂtirilebilir.28 Özellikle, Habermas taraf›ndan
geliﬂtirilen anayasal yurtseverlik düﬂüncesi, Avrupa yurttaﬂl›¤› gibi bir projenin geliﬂimi sürecinde önemlidir. Bu tarz yurttaﬂl›k anlay›ﬂ›, en az›ndan Avrupa Birli¤i içinde uluslararas› bir kimliklenme sürecini teﬂkil
ederken, dünya yurttaﬂl›¤›na (cosmopolitan citizenship) do¤ru giden yolda önemli bir aﬂamay› ifade et28 D. Heather, What is Citizenship?, Cambridge, Polity, 1999: 126-132; ve K. Nash, Contemporary Political Sociology: Globalization, Politics and Power, Oxford, Blackwell, 2000: 208-211.
47
mektedir.29 Dünya yurttaﬂl›¤› küreselleﬂme sürecinin bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu noktada e¤er
T.H. Marshall’›n ulusal yurttaﬂl›k kurumunun ulusal kapitalist geliﬂime paralel bir süreçte oluﬂtu¤una iliﬂkin
tezini küresel bir düzleme taﬂ›rsak, kozmopolitan yurttaﬂl›¤›n küresel kapitalizmin bir gere¤i olarak meﬂrulaﬂt›r›lmakta oldu¤u yönünde bir tespit yapmak mümkün olabilir. ‹lerleyen k›s›mlarda daha sonra yeniden
ele al›nacak olan kozmopolitan yurttaﬂl›k deneyiminden baﬂka ço¤ul yurttaﬂl›k konusunda bir baﬂka yurttaﬂl›k türünden daha söz edilebilir: federal yurttaﬂl›k (federal citizenship).30 Federal yurttaﬂl›k, homojen
bir etnisite anlay›ﬂ› üzerine kurulu ulusal yurttaﬂl›k projesini reddeder niteliktedir. Gerek ABD, ‹sviçre veya
Almanya gibi tam federal siyasal yap›larda gerekse Britanya, ‹spanya ve Fransa gibi yar› federal siyasal yap›lanmalarda, bu ülkelerde yaﬂayan bir kimse, içinde bulundu¤u kentin siyasal birimine daha çok aidiyet ve
sadakat besleyebilir. Bu tür bir uygulama, yani ‘kent’e vurgu yapan bu anlay›ﬂ, asl›nda, yurttaﬂ (citizen,
kentli) kavram›n›n ilk kullan›ld›¤› ﬂekline bir anlamda geri dönüﬂü beraberinde getirmektedir. Hat›rlanaca¤›
üzere, ‹ngilizce ve Frans›zcada citoyen, ‹talyancada cittadino, Almanca’da Bürger ve ‹spanyolca’da ciudadano anlam›na gelen yurttaﬂ sözcü¤ü bu dillerde kullan›lan kent sözcü¤ünden türetilmiﬂtir. Öte yandan, Engin Iﬂ›n ve Bora ‹ﬂyar da, Osmanl›’dan Türkiye Cumhuriyetine yurttaﬂl›k kurumunun geçirdi¤i dönüﬂümü aktar›rken, ‘yurttaﬂl›k’ kurumunun Bat› Avrupa ve Türkiye’de izledi¤i farkl› inﬂa süreçlerine ve bu farklar›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aktar›rken, ‘yurttaﬂl›k’ kurumunun Türkiye’de ne tür ideolojik amaçlarla inﬂa edildi¤ini betimlemekte ve ‘medeniye’ (kentsoylu) kavram›n›n neden Bat› tarz› yurttaﬂl›k kavram›yla daha çok örtüﬂtü¤ünü göstermeye çal›ﬂmaktad›rlar.31
3. Avrupa Yurttaﬂl›¤›na Do¤ru?
Yurttaﬂl›k üzerine yap›lan tart›ﬂmalarda en s›k ortaya at›lan soru “peki ulusal kimli¤imiz ne olacak” sorusudur. Esasen yurttaﬂl›k ve ulus içiçe geçmiﬂ iki kurumdur. Di¤er tüm kimlikler gibi ulusal kimlik de, önceden
tan›mlanamaz ve dinamik bir niteli¤e sahiptir. Ulusal, bireysel, siyasal, toplumsal ya da etnik, tüm kimlikler
“Ötekinin” tan›ma, tan›mama ya da yanl›ﬂ tan›ma tutumlar› taraf›ndan belirlenir.32 ‹nsan belle¤i, monolo¤a
de¤il diyalo¤a dayal› bir geliﬂim izlemektedir. Birey kimli¤ini sadece di¤erlerinin ona karﬂ› olan davran›ﬂ ve
tutumlar›n› dikkate alarak inﬂa edebilir. Bu nedenle birey, “di¤eri” ile diyalog içine girmeden bir kimlik inﬂa
edemez. Kültüre yönelik bütüncül yaklaﬂ›m›n benimsendi¤i ülkelerde, toplumsal hayata yeni kat›lan gruplar›n, ço¤unluk toplumundan dikkate de¤er bir direniﬂ görmeden varolan toplumsal sisteme adapte olmalar›
oldukça zordur. Ulusal kimli¤in önceden tan›mland›¤› bu tür örneklerde yeni gelenlerin genellikle etno-kültürel ve dinsel aç›dan farkl› addedildikleri için d›ﬂland›klar› görülmektedir. Etno-kültürel ve dinsel farkl›l›klar› nedeniyle ço¤unluk toplumu taraf›ndan tan›nmayan ya da yanl›ﬂ tan›nan az›nl›klar, genellikle radikal ya da
merkezkaç kimlikler inﬂa etme e¤ilimi sergilerler. James Tully’nin de ifade etti¤i gibi:
“Bireyin toplumdaki kamusal ve özel hayata eﬂit olarak kat›labilmesi için yeterli düzeyde
özerklik ve özsayg› geliﬂtirmesi gerekir. Ancak yanl›ﬂ tan›man›n küçük düﬂürücü ya da aﬂa¤›lay›c› biçimleri bireyi güçlendirecek olan temel özsayg›y› zedeler. Böylece iyi bilinen psiko-sos-
29 Heather, 1999: 134-154; Nash, 2000:156-157.
30 Benim burada federal yurttaﬂl›k olarak tan›mlad›¤›m oluﬂumu Derek Heather ‘devlet-alt› yurttaﬂl›k’ [sub-state citizenship] olarak tan›mlar. Bkz. Heather, 1999: 132-134.
31 ‘Medeniye’, Osmanl› Türkçesine Arapçadan gelen ve uzun süre ahlak ile iliﬂkili olarak kullan›lan bir terimdir. Medeniye kelimesinin kökeni medine, yani ﬂehirdir. Avrupa dillerinde oldu¤u gibi medeniye ahlaki ve sosyal aç›dan belli davran›ﬂlar› tan›mlayan
bir kavramd›r. Ayr›nt›l› bilgi için bkz. E. Iﬂ›n ve B. ‹ﬂyar, “Türkiye’de Ulus-Devlet ve Yurttaﬂl›¤›n Do¤uﬂu”, A. Kaya ve T. Tarhanli (der.), Türkiye’de Ço¤unluk ve Az›nl›k Politikalar›: AB Sürecinde Yurttaﬂl›k Tart›ﬂmalar› içinde, Istanbul, TESEV Yay›nlar›, 2005.
32 C. Taylor, “The Politics of Recognition”, A. Gutmann (ed.), Multiculturalism içinde, Princeton, Princeton University Press,
1994: 25-74.
48
yal patolojiler ortaya ç›kar...33 Özsayg›n›n yarat›lmas› için gerekli olan koﬂullar, sadece, toplumun tüm üyelerinin kültürlerinin bu kültürü paylaﬂan ya da paylaﬂmayan di¤erleri taraf›ndan
tan›nd›¤› ve tasvip edildi¤i toplumlarda karﬂ›lan›r.”34
Örne¤in, AB ülkelerinde yaﬂayan Müslüman kökenli göçmenlerin entegrasyonuna iliﬂkin olarak çeﬂitli ülkelerdeki kat›l›mc›larla yap›lan görüﬂmelerde ortaya ç›kan temel beklentilerinden biri, sahip olduklar› etno-kültürel ve dinsel farkl›l›klar›n resmi politikalar düzeyinde tan›nmas›d›r. Belçika’n›n Flaman bölgesindeki ilkokullarda Türkçenin resmi ikinci dil olarak tan›nmas›n›n, Türk kökenli ö¤renciler aras›nda kendi kültürlerine
sayg› duyuldu¤u hissini uyand›rd›¤› belirtilmiﬂtir.35 Benzeri bir saptaman›n Türkiye’de yaﬂayan Kürt, Çerkes,
Ermeni, Süryani ve benzeri pek çok farkl› etno-kültürel grup için de yap›lmas› mümkündür. Kendi kültürel
kimliklerine ço¤unluk toplumu ve devlet taraf›ndan sayg› gösterilmedi¤ine inanan bu tür az›nl›k gruplar›n›n
ulusal kimli¤e yabanc›laﬂmalar› söz konusu olabilir. Ulusal kimli¤e karﬂ› yabanc›laﬂan bu tür gruplar, siyasal alana da yabanc›laﬂmaktad›r.36
Geleneksel yurttaﬂl›k söylemi ço¤unluk toplumunun ç›karlar›n› ve beklentilerini öne ç›karma e¤ilimindedir.
Bu nedenle etno-kültürel aç›dan farkl› olan gruplar›n bir arada yaﬂama meselesi, geleneksel yurttaﬂl›k anlay›ﬂlar› ile çözülemez. Çat›ﬂma ve yabanc›laﬂma ihtimallerinden kaç›nmak için at›lmas› gereken temel ad›m,
yurttaﬂl›k kanunlar›n›n önceden belirlenmiﬂ kültürel, dinsel, dilsel ve etnik unsurlara dayand›r›lmamas›d›r.
Dünyadaki birçok etnik çat›ﬂma ve ﬂiddet olay›n›n t›rmanmas›na yurttaﬂl›k ve önceden belirlenmiﬂ ulusal
kimlik aras›ndaki iliﬂkinin neden oldu¤u ortaya ç›km›ﬂt›r. Bütünsel kültür anlay›ﬂ›ndan kaynaklanan ulusdevlet fikri, ortak geçmiﬂ, paylaﬂ›lan bir ulusal bellek ve mitler, ulusal marﬂ, atalar›n u¤runda öldü¤ü ulusal
s›n›rlar, ulusal ekonomi ve ortak hukuki haklar ve görevler bütününden beslenir.
AB Yurttaﬂl›¤›, yurttaﬂl›k ve ulus ba¤›n›n çözüldü¤ü düzlemde ortaya ç›kmaktad›r. AB yurttaﬂl›¤›nda ortaya
ç›kan en önemli tehditlerden biri yurttaﬂl›k ve ulusal kimlik aras›ndaki güçlü ba¤›n sorgulanmas›d›r. Maastricht Antlaﬂmas›’n›n 8. Maddesi yurttaﬂl›k haklar›n›n “dinamik” ve “evrimsel” do¤as›na at›fta bulunur. Maastricht Antlaﬂmas›, de¤iﬂtirilen Roma Antlaﬂmas›’na yeni bir bölüm olarak eklenmiﬂtir. Madde 8 uyar›nca
“Üye Devletin uyru¤una sahip her kimse Birlik yurttaﬂ›d›r”. Buna ek olarak, “Birlik yurttaﬂlar› bu Antlaﬂma
ile düzenlenen haklara ve sorumluklara sahiptir.” “Topluluk Yurttaﬂl›¤›”, Avrupa Konseyi eski Baﬂkan› ‹spanyol Felipe Gonzales taraf›ndan yaz›lan bir mektupla tart›ﬂmaya aç›lm›ﬂt›r. Bu mektupta Gonzales, yurttaﬂl›¤›n Avrupa siyasal birli¤inin üç sacaya¤›ndan biri haline getirilmesini öneriyordu. Di¤er ikisi ise, Avrupa Parasal Birli¤i ve ortak d›ﬂ ve güvenlik politikas›d›r. Her ne kadar Maastricht Antlaﬂmas›’nda, önceden belirlenmemiﬂ ve de¤iﬂmeye tabi olan, ‘dinamik’ ve ‘evrimsel’ haklardan do¤an Avrupa yurttaﬂl›¤› benimsense
de baz› problemler çözülememiﬂtir. Eleﬂtirilen konular›n baﬂ›nda, Almanya’da yaﬂayan ve Alman yurttaﬂl›¤›na geçmemiﬂ Türkler gibi AB üyesi olamayan ülkelerden gelen göçmenlerin siyasal entegrasyonu meselesi gelmektedir. Chris Shore, bu noktada dört önemli zorluk tespit etmiﬂtir:37
a) Öncelikle AB’nin yurttaﬂl›k kavram›, onlara karﬂ›l›k gelen ödevlerden bahsetmeden sadece haklara odaklanm›ﬂt›r.
b) Antlaﬂma her üye ülke yurttaﬂ› için meskeni neresi olursa olsun oy kullanma hakk›n› düzenleyen hukuki
temeli oluﬂturmaktad›r. Ancak AB’nin Euro-Türkler gibi Topluluk-d›ﬂ› [extracommunitar] üyeleri yurttaﬂl›k
haklar›ndan yoksundur.
33 J. Tully, “Struggles over Recognition and Redistribution”, Constellations, 7, 2000: 470.
34 J. Tully, Strange Multiplicity: Constitutionalism in the Age of Diversity, Cambridge, Cambridge University Press, 1995:
190.
35 Ayr›nt›l› bilgi için bkz. A. Kaya ve F. Kentel, Belçika-Türkleri, ‹stanbul, Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2008.
36 W. Kymlicka ve V. Norman, Citizenship in Diverse Societies, Oxford, Oxford University Press, 2000: 39.
37 C. Shore, Building Europe: Cultural Politics of European Integration, Londra, Taylor and Francis, 2000: 66-86.
49
c) “Topluluk Uyru¤u” fikri sorunlu bir kavramsallaﬂt›rmad›r; ﬂöyle ki, bir kiﬂinin Birlik yurttaﬂ› olmas›, öncelikle onun bir üye ülke yurttaﬂ› olmas›na ba¤l›d›r. Böylece AB yurttaﬂl›¤›, ulus-devlet yurttaﬂl›¤›n›n bir alt
kategorisi olarak gerçekleﬂebilmektedir. Bu durum yine Euro-Türkler ba¤lam›nda belirleyicidir.
d) Son olarak, yap›lan eleﬂtirilerden biri de, Birlik yurttaﬂl›¤›n›n, AB üyesi olmayan ülke yurttaﬂlar›na karﬂ›
ayr›mc› olan d›ﬂlay›c› bir “Kale Avrupas›” oluﬂumuna katk›da bulundu¤u yönündedir.
Ancak yine de Maastricht Antlaﬂmas›’n› yazanlar›n AB yurttaﬂl›¤›n›, geliﬂmeci, siyasal ve sosyal haklar› içine alacak ﬂekilde sivil ve ekonomik haklar›n ötesini kapsayan bir yurttaﬂl›k olarak tasarlad›klar›n› ak›lda tutmak gerekir. Bu bak›ﬂ Maastricht Antlaﬂmas›’n›n yurttaﬂl›k haklar›n›n ‘dinamik’ ve ‘evrimsel’ do¤as›n› vurgulayan 8. Maddesinde aç›kça görülmektedir. Bir anlamda Madde 8, AB’de yaﬂayan ancak AB yurttaﬂ› olmayanlar› da kapsayacak düzenlemeler için temel oluﬂturma kapasitesi aç›s›ndan umut vericidir. K›z›l-Yeﬂil
(Sosyal Demokratlar ve Yeﬂiller) Koalisyonu döneminde Almanya’n›n yeni yurttaﬂl›k kanunu benimsemesi
ve son dönemde Avrupa yurttaﬂl›¤›n›n kurumsallaﬂt›r›lmas› yönündeki çabalar›, yurttaﬂl›k ve önceden tan›mlanm›ﬂ ulusal kimlik aras›ndaki ba¤›n aﬂ›nd›¤›na dair bir baﬂka örnektir. Yurttaﬂl›k tarihsel olarak kat›l›m ile özdeﬂleﬂmiﬂtir. Ancak geliﬂmiﬂ liberal demokrasilerde son dönemde geleneksel kat›l›m yöntemlerinde düﬂüﬂ gözlemlenmektedir. Bu düﬂüﬂ göçmen kökenli gruplar aras›nda daha da dramatiktir. Kat›lma meselesi, AB’nin ulus-üstü düzleminin veya yerel, bölgesel ya da ulusal hükümet mekanizmalar›n›n yurttaﬂlar›
içerme kapasitesi ile iliﬂkilidir. Göçmenler ve çocuklar›na verilen resmi yurttaﬂl›k, onlar›n yaﬂad›klar› ülkelerdeki kamusal hayata siyasal kat›l›mlar›n› sa¤lamada her zaman yeterli olamayabilir. Herhangi biri, ‘göçmen’ olarak etiketlenmiﬂse resmi yurttaﬂl›¤a sahip olup olmamas› çok fark yaratmayabilir. Örne¤in Fransa’n›n geleneksel olarak göçmenlere yurttaﬂl›k verme politikas›, Almanya, Belçika ve Hollanda’ya göre çok
daha ileri düzeydeyken, di¤er göçmenlere oranla Müslüman kökenli göçmenlerin yurttaﬂl›¤a kabul edilmesi
ve Fransa’daki kamusal hayata siyasal, kültürel ve ekonomik olarak kat›l›m› aras›nda orant›s›zl›k vard›r. Eﬂitlikçi cumhuriyetçi mitin aksine Fransa-Müslümanlar›’n›n siyasal kat›l›m› konusunda önemli s›k›nt›lar›n oldu¤u bilinmektedir. Kendi çal›ﬂmalar›mda elde etti¤im bulgular, Almanya, Belçika ve Hollanda’n›n, Müslüman
kökenli göçmenlerin kamusal alana kültürel ve siyasal kat›l›m›n› sa¤lamada daha baﬂar›l› oldu¤unu göstermektedir.38
3.1. Birlik Yurttaﬂlar›n›n Haklar›
Avrupa yurttaﬂl›¤› ve ulusal yurttaﬂl›k gerçekten birbirini d›ﬂlar m› sorusu oldukça anlaml›d›r. Avrupa yurttaﬂl›¤›, bir Avrupal› bir de ulusal yüzü olan Avro metal paralar›n› an›msatacak ﬂekilde iki yüzlüdür. Örne¤in,
2002 y›l› bahar›na ait Eurobarometre istatistiklerine göre AB nüfusunun ortalama % 59’u kendini bir ﬂekilde Avrupal› olarak tan›mlamaktayd› (Tablo 3). Bununla beraber, ulusal aidiyet % 86’l›k bir oranla, kendini
tamamen ulusal kimli¤iyle ya da önce ulusal sonra Avrupal› kimli¤iyle tan›mlayan ‘Avrupal›lar’ aras›nda bask›nken, çoklu yurttaﬂl›k fikrini vurgulayan, insanlar›n kendilerini birden fazla siyasal topluluk ile özdeﬂleﬂtirebilece¤i görüﬂünü yalanlamak da mümkün de¤ildir.
38 Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için bkz. A. Kaya, Islam, Migration and Integration: The Age of Securitization, Londra, Palgrave,
(Yay›nda).
50
Tablo 3. Avrupal›l›k ve Ulusal Kimlik: “Kendinizi ulusal kimli¤inizle mi, önce ulusal kimlik ve sonra Avrupal› kimli¤iyle mi, once Avrupal› ve sonra ulusal kimli¤inizle mi, yoksa sadece Avrupal› olarak m› tan›ml›yorsunuz?”39
Sadece Ulusal kimli¤im
Önce Ulusal kimli¤im sonra Avrupal›l›¤›m
Önce Avrupal›l›¤›m sonra Ulusal kimli¤im
Sadece Avrupal›l›¤›m
Bilmiyor
% 38
% 48
%7
%4
%3
Önemli olan, kendini Avrupa Toplulu¤u ile özdeﬂleﬂtirme e¤iliminin siyasal hayat›n örgütlenmesi aç›s›ndan
ne kadar belirleyici oldu¤udur. Tarihsel olarak ulusal kimliklerin, Fransa örne¤inde de oldu¤u gibi, ancak
devletin merkezileﬂmesi sürecinin ard›ndan geliﬂtirildi¤i vurgulanm›ﬂ.40 Öte yandan, kültür ve tarih anlam›nda paylaﬂ›lan kimlik de sürdürülebilir bir siyasal kimlik için olmazsa olmaz koﬂul olarak görülmüﬂtür. Ancak di¤er baz› düﬂünürler ise, kültürelist ve tözcü/özcü (essentialist) unsurlara vurgu yapmak yerine, liberal demokrasi için gerekli olan anayasal de¤erlere ba¤l›l›¤›n önemini vurgulamaktad›rlar.41 Avrupa’n›n gelece¤ine iliﬂkin vizyon ne olursa olsun, -ulusüstü ya da de¤il- Avrupa yurttaﬂl›¤›n›n geliﬂimi mutlaka geçmiﬂ
tecrübelerle belirlenecek bir tasar› olmak zorunda de¤ildir. Öte yandan ulus-üstü düﬂünce, ulusal düzeyde
yüceltilen pek çok unsurun d›ﬂlanmas› üzerinedir.42
Birlik yurttaﬂlar›na iliﬂkin temel unsur, her Birlik yurttaﬂ›n›n üye ülkelerin s›n›rlar› içinde serbestçe dolaﬂmas› ve taﬂ›nmas›d›r (Madde 18(1) AT Antlaﬂmas›). AT Antlaﬂmas›’n›n ‹kinci Bölümü’nde (Birlik Yurttaﬂl›¤›)
düzenlendi¤i ﬂekli ile serbest dolaﬂ›m hakk›, Maastricht Antlaﬂmas›’nda da yer alm›ﬂt›r ve halihaz›rda var
olan haklar dizini olarak görülmektedir. Avrupa Adalet Divan›, Martínez Sala davas›nda, ulusal yurttaﬂl›ktan dolay› yap›lan ayr›mc›l›¤›n yasaklanmas›n›n do¤rudan Birlik yurttaﬂl›¤›ndan kaynakland›¤› yönünde karar vermiﬂtir.43 AB içindeki göç 1960’larda serbestleﬂtirilmiﬂtir.44
39 European Commission, Eurobarometer - Public Opinion in the European Union, Eurobarometer 57 (EU15 Report), Spring
2002: 60 (http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm). Bu soruyla ilgili daha güncel veriler bulunmamas›n›n nedeni,
son y›llarda yap›lan Eurobarometre çal›ﬂmalar›nda Avrupal›l›k ve ulusal kimlik sorular›n›n art›k sorulmuyor olmas›d›r. Soru sorulan kiﬂilere iki kimlik aras›nda bir tercih yapmak zorunda b›rak›ld›klar› ve bu tercih yapma zorunlulu¤unun sak›ncalar› olabilece¤i düﬂünüldü¤ünden bu yönde bir karar verilmiﬂtir.
40 E. Weber, Peasants into Frenchmen: the Modernization of Rural France- 1870-1914, Stanford, Stanford University Press,
1976.
41 J.H.H. Weiler, The Constitution of Europe: “Do the New Clothes Have an Emperor?” and Other Essays on European Integration, Cambridge, Cambridge University Press, 1999; ve J. Habermas, Die Postnationale Konstellation: Politische Essays, Frankfurt an Main, Suhrkamp, 1998.
42 D.M. Curtin, Postnational Democracy: The European Union in Search of a Political Philosophy, The Hague etc., Kluwer
Law International, 1997; T. Kostakopoulou, Citizenship, Identity and Immigration in the European Union: Between Past
and Future, Manchester, Manchester University Press, 2001.
43 Á.C. Oliveira, “Workers and Other Persons: step-by-step from movement to citizenship – case law 1995-2001.” Common
Market Law Review, 39, 2002: 77-127.
44 E. Guild, “Competence, discretion and third country nationals: the European Union’s legal struggle with migration.” Journal of
Ethnic and Migration Studies, 24 (4), 1998: 613-625; H. Staples, The Legal Status of Third Country Nationals Resident
in the European Union, The Hague etc, Kluwer Law International, 1999.
51
BELLEK KUTUSU
Serbest Dolaﬂ›m›n Hukuki Dayanaklar›
Kiﬂilerin serbest dolaﬂ›m›n›n her boyutu ile anlaﬂ›labilmesi için 1993’ten beri de¤iﬂmeden yürürlükte
olan Topluluk müktesebat›n›n ikincil kaynaklar›n›n incelenmesi gerekir. AB içi dolaﬂ›m›n serbestleﬂtirilmesi 1957 Roma Antlaﬂmas›’na kadar dayan›r, ancak iﬂçilerin dolaﬂ›m› 1612/68 say›l› Konsey Tüzü¤ü ile Topluluk ikincil hukukunda düzenlenmiﬂtir. Bu Tüzü¤e göre:
1) Üye ülke yurttaﬂlar›n›n her biri, ikametgâhlar›n›n oldu¤u yere bak›lmaks›z›n, baﬂka bir üye devlet s›n›rlar› içinde, bu üye devletin yurttaﬂlar›n›n tabi oldu¤u kanunlar ve bu kanunlardan kaynaklanan düzenleyici ve idari kurallar çerçevesinde, iﬂveren olarak faaliyet gösterme hakk›na sahiptir;
2) Kiﬂiler baﬂka bir üye devletin s›n›rlar› içinde, o ülkenin yurttaﬂlar› ile eﬂit koﬂullara sahip olarak istihdam edilme hakk›na sahiptir (1612/68 say›l› Tüzük, Madde1).
Buna ek olarak, do¤rudan antlaﬂma hükümlerinden kaynaklanmasa da, iﬂçiler eﬂleri ve 21 yaﬂ›n alt›ndaki çocuklar› veya onlara ba¤l› olan, anne-baba gibi akrabalar› ile birlikte dolaﬂabilirler (1612/68 say›l› Konsey Tüzü¤ü, Madde10). ‹ﬂçiler aileleri olmadan taﬂ›nmak istemeyeceklerinden, iﬂçilerin serbest
dolaﬂ›m hakk›n›n amac›na ulaﬂmas› için ailelerini de yanlar›na alma hakk›n›n verilmesi gereklidir. ‹ç göçün kontrol edilmesine iliﬂkin olarak, oturma iznini düzenleyen 68/360 say›l› Yönerge önemlidir. Topluk iﬂçileri ve aileleri tüm Üye Ülkelerin s›n›rlar›na geçerli kimlik kart› veya pasaportlar›n› göstermek
suretiyle girebilirler (Madde3.1). Üye ülkeye giriﬂ için Üye ülke yurttaﬂ› olamayan aile üyelerinden giriﬂ
vizesi ya da eﬂ de¤eri belgeler istenmesi yasakt›r (Madde 3.2).
Oturma izni, sözkonusu iﬂçi iﬂi b›rakt›¤›nda ya da vefat etti¤inde iﬂçi ve aile üyeleri için geçerlili¤ini korur. Oturma iznine yap›lacak k›s›tlamalar yaln›zca kamu yarar›, kamu güvenli¤i ya da sa¤l›¤› temelinde
meﬂrulaﬂt›r›labilir (Yönerge 64/221). 1251/70 Say›l› Komisyon Tüzü¤ü, yapt›¤› iﬂ sona erse bile iﬂçinin
temel oturma hakk›n› garanti alt›na al›r. 1408/71 Say›l› Konsey Tüzü¤ü ise Topluluk iﬂçilerine sa¤lanan
sosyal güvenlik uygulamalar›n›n s›n›rlar›n› belirler. Avrupa serbest dolaﬂ›m müktesebat› kiﬂiler üzerindeki yetkisini, ratione personae, hizmet sa¤layan (Yönerge 73/148) ve serbest çal›ﬂan (self-employed) iﬂçileri (Yönerge 75/34) kapsayacak ﬂekilde geniﬂleterek daha kapsay›c› hale gelmiﬂtir.
1986 y›l›nda Avrupa Tek Senedi’nin kabul edilmesi ile ayr›mc› ulusal düzenlemelerle mücadele yo¤unlaﬂm›ﬂ ve serbest dolaﬂ›m müktesebat› geniﬂletilmiﬂtir. 1990 y›l›nda ise Topluluk sadece ekonomik faaliyetleri koruma gelene¤inden vazgeçerek sa¤l›k sigortas› ve yeterli kayna¤› olan tüm üye ülke uyruklar›na ve onlara ba¤l› kiﬂilere oturma izni vermiﬂtir (Yönerge 90/364). Buna ek olarak, emekliler ve ö¤renciler de benzeri bir oturma hakk›na sahip olmuﬂlard›r (90/365 ve 90/366 Say›l› Yönergeler).
Her Birlik yurttaﬂ›n›n üye ülke topraklar›nda serbestçe dolaﬂ›m ve oturma hakk› bir kategori hakk› olarak
Maastricht Antlaﬂmas›’nda (Madde 8A) ve daha yak›n zamanda AB Temel Haklar ﬁart›’nda (Madde 45) yer
alm›ﬂt›r.
Bu haklar›n uygulanmas› ve bütünleﬂmiﬂ Avrupa alan›nda kiﬂilerin serbest dolaﬂ›m› anlam›nda gösterilen
baﬂar›ya bak›ld›¤›nda ise serbest dolaﬂ›m›n tam anlam›yla ve koﬂulsuz olmad›¤› görülür.45 Veil raporu olarak bilinen “Kiﬂilerin serbest dolaﬂ›m›na iliﬂkin üst düzey panel raporu”na göre, ‘Avrupa yurttaﬂlar›n›n kafalar›ndaki serbest dolaﬂ›m hakk› Antlaﬂma ile düzenlenen haktan çok daha ileri gitmektedir.46 Birçok insan
45 Euro-Citizen Action Service, Listening to Citizens: The difficulties that people face in exercising their rights within the
Single European Market ,1998. http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/update/score/cflisten.pdf.
46 S. Veil, “Report of the High Level Panel on the free movement of persons”, 18 March 1997: 89, http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/people/hlp/hlpen.pdf.
52
için bu hak, Birlik ülkelerinden herhangi birinde hiçbir resmi formalite ile ba¤l› olmadan dolaﬂma ve yaﬂama anlam›na gelmektedir.’ Serbest dolaﬂ›m, tüm Birlik yurttaﬂlar›n›n her bir üye ülkede ayn› haklara sahip
oldu¤u anlam›na da gelmemektedir. Birlik içinde vergilendirmenin uyumlaﬂt›r›lmad›¤› sürece, Birlik yurttaﬂlar› için eﬂit sosyal güvenlik sisteminden bahsedilemez. Böylece, baﬂka bir üye ülkede engelli yard›m› ya da
emeklilik fonundan faydalanan bir kimse ulusal yurttaﬂlarla ayn› haklara sahip olabilir. Ancak baﬂka bir ülkede oturmak sosyal güvenlik ödemelerini garanti alt›na almaz. 2001 May›s’›nda Komisyon, bu alanda varolan çok say›da düzenlemeyi tek bir yasama arac› alt›nda toplarken, bu hakk›n kullan›m›n›, koﬂullar›n› ve
formalitelerini kolaylaﬂt›rmak ve bu hakk›n, kamu politikas›, kamu güvenli¤i ve sa¤l›¤› gibi k›s›tlama gerekçelerini netleﬂtirmek olan yeni bir yönerge kabul etmiﬂtir.47 Bu yönergeye göre dört y›l boyunca bir üye ülkede oturan kiﬂi baﬂka bir koﬂula ba¤lanmaks›z›n daimi oturma iznine sahip olabilecektir.
Öte yandan 2007 Aral›k ay›nda kabul edilen ve Avrupa Birli¤i Anayasas›n›n temel hatlar›n› belirleyen Lizbon
Antlaﬂmas›, sivil toplum kuruluﬂlar› ve Avrupa Birli¤i yurttaﬂlar› aç›s›ndan önemli birtak›m demokratikleﬂme önerilerini de beraberinde getirmiﬂtir. Buna göre Avrupa Birli¤i Parlamentosunun yetkileri art›r›lacak ve
böylece son y›llarda AB’ye yöneltilen ‘demokratik aç›k’ ﬂeklindeki eleﬂtirilere karﬂ›l›k verilmesi ve Yurttaﬂlar›n Avrupas›’na bir ad›m daha yaklaﬂ›lmas› hedeflenmiﬂtir. Yurttaﬂlar›n, Avrupa Birli¤i karar alma süreçlerinde daha yak›ndan yer almas›na olanak tan›may› amaçlayan Lizbon Antlaﬂmas›, “Yurttaﬂ inisiyatifi” hakk› ile Avrupa Birli¤i yurttaﬂlar›na, üye devletlerin önemli bir bölümünden en az bir milyon imza toplanmas›
halinde, Komisyona yasa tasla¤› önerme hakk› tan›m›ﬂt›r (Lizbon Antlaﬂmas›, Madde 8). Antlaﬂma yurttaﬂlar, sivil toplum örgütleri ve Birlik kurumlar› aras›ndaki diyalo¤un önemini onaylamakta ve Avrupa kararlar›n›n al›nmas›nda kuruluﬂlar›n ve sivil toplum örgütlerinin yer almas›na daha çok olanak tan›maktad›r. Bu
antlaﬂma ile Avrupa yurttaﬂl›¤› kavram›, Avrupa demokrasisinin yarat›lmas›nda “merkez unsur” ﬂeklinde tan›mlanmaktad›r.48
4. Sonuç
Yurttaﬂl›k konusu, özellikle yüzy›l›n son çeyre¤inde yo¤unluklu bir ﬂekilde tart›ﬂ›l›r hale gelmiﬂtir. Bu tart›ﬂman›n yükselmesinin nedenleri, h›zla artan küreselleﬂme rüzgârlar›, modern ulus-devletin maruz kald›¤›
merkezkaç kuvvetlerin say›ca artmas› ve kapitalizmin de¤iﬂen dinamikleridir. H›zla örgütlenen ulus-ötesi
yarg› sistemleri (Avrupa Adalet Divan›, Uluslararas› Tahkim Yasas› vb.), uluslararas› iﬂ piyasas›, evrensel insan haklar›na sayg› ve küresel ekolojik sisteme karﬂ› sorumluluk gibi inisiyatifler, ulusal yurttaﬂlar›n tabi olduklar› modern ulus-devletin s›n›rlar›n› belirsizleﬂtirmiﬂtir. Bu nedenle, ulus-devlet birimleri art›k kendi s›n›rlar› içinde yaﬂayan insanlar› mutlak bir iktidar ile yönetmeye muktedir de¤ildirler. Bu küresel ölçekli sosyal de¤iﬂimler karﬂ›s›nda pek de¤iﬂmeyen ulusal yurttaﬂl›k kurumu, günümüz toplumlar›n›n medeni, siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlar›na yan›t vermekten uzakt›r. Sözgelimi, ‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras›nda bat›ya göç eden iﬂçilerin kapitalist sisteme dahil edilmeleri, kapsay›c› olmayan ve ‘ötekini’ d›ﬂlayan
ulusal yurttaﬂl›k yasalar›n›n uygulanmaya konmas› nedeniyle, büyük ölçüde gerçekleﬂememiﬂtir. Burada sorulmas› gereken, kad›nlardan eﬂcinsellere, fiziksel özürlülerden etnik az›nl›klara kadar pek çok az›nl›k grubunu siyasal-kamusal alana dahil etmek için neler yap›labilece¤idir.
Marshall’›n medeni, siyasal ve sosyal olmak üzere üç eksende oluﬂtu¤unu öne sürdü¤ü modern yurttaﬂl›k
kurumuna, günümüzde kültürel haklar, ekonomik haklar, ekolojik haklar gibi baﬂka birtak›m eksenlerin daha dahil edilmesi gerekti¤i görülmektedir. Yaﬂanan küreselleﬂme süreçleri bir yandan ulusal yurttaﬂl›k ku47 Commission of the European Communities (CEC), “Third Report from the Commission on Citizenship of the Union”, COM
(2001): 1.
48 Antlaﬂma ile ilgili ayr›nt›l› bilgi Senem Ayd›n Düzgit’in bu kitap içindeki çal›ﬂmas›nda verilmektedir. Lizbon Antlaﬂmas›n›n tam
metni için bkz. http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:EN:HTML
53
rumunun s›n›rlar›n› ulus-üstü bir yöne do¤ru zorlarken, di¤er yandan da kentli yurttaﬂ›n oluﬂumuna zemin
haz›rlayan merkezkaç bir kuvvetin ortaya ç›kmas›na da neden olmaktad›r. Di¤er bir deyiﬂle, ulusal yurttaﬂl›k günümüzde ulus-üstü ve ulus-alt› birtak›m etkiler alt›nda bulunmaktad›r. Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤› bu anlamda ulus-üstü bir karakter sergilerken, kentlilik baﬂl›baﬂ›na ulus-alt› bir nitelik taﬂ›maktad›r. Küreselleﬂmenin ve yerelleﬂmenin paralel bir seyir izledi¤i yurttaﬂl›k kurumu bugünkü haliyle ulusal niteli¤ini kaybetmeye yüz tutmuﬂ gibidir. Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤› her ne kadar, do¤rudan üye ülkelerden birinin yurttaﬂ› olmakla edinilen bir aidiyet biçimi olsa da, bu statünün AB yurttaﬂlar›na sadece üye ülke yurttaﬂ› olmakla edinemeyecekleri pek çok hakk› sa¤lad›¤› görülmektedir. AB yurttaﬂlar›n›n istedikleri bir AB ülkesinde oturma,
çal›ﬂma, oy kullanma ve e¤itim görme gibi pek çok haktan yararlanabildikleri düﬂünülürse, AB yurttaﬂl›¤›n›n asl›nda baﬂl› baﬂ›na bir gerçeklik oldu¤u sonucuna var›labilir. Öte yandan, AB ba¤lam›nda son y›llarda
kentlerin ve bölgelerin daha ön plana ç›kt›¤› düﬂünülürse ulus-devlet yurttaﬂl›¤›n›n AB yurttaﬂl›¤› ve kent
yurttaﬂl›¤› karﬂ›s›nda belli ölçüde zay›flad›¤› iddia edilebilir.
Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤›, küreselleﬂmenin uluslar aras›ndaki etnik, cografi ve kültürel s›n›rlar› h›zla aﬂ›nd›rd›¤› günümüzde yeni birtak›m aç›l›mlar sergileme potansiyeline de sahiptir. H›zla etno-kültürel aç›dan heterojen bir nitelik sergilemeye baﬂlayan ulus-devletler, kamusal alanda görünür hale gelen gruplar›n siyasal,
sosyal ve ekonomik kat›l›m›n› sa¤layabilmek için önceden belirlenmiﬂ ve etno-kültürel aç›dan farkl› olan yeni unsurlar› içermekte zorlanan ulus tan›mlar› d›ﬂ›nda dinamik ulus ve yurttaﬂl›k anlat›lar›na ihtiyaç duymaktad›r. Anayasal yurtseverlik veya Türkçede kullan›ld›¤› haliyle anayasal yurttaﬂl›k bu tür bir ulus ve yurttaﬂl›k anlat›s›na iﬂaret etmektedir. Ulusun etno-kültürel ve dinsel kodlar temelinde de¤il de devlete, anayasaya
ve siyasal de¤erlere sadakat üzerine inﬂa edilmesi gerekti¤ini öngören anayasal yurtseverlik anlay›ﬂ› seküler ve post-nasyonel bir nitelik arzetmektedir. Ayn› ﬂekilde Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤› da AB s›n›rlar› içerisinde AB yurttaﬂlar›n›n nerede olursa olsun birtak›m siyasal, sosyal, medeni ve kültürel haklardan yararlanmalar›n› sa¤lamaktad›r. Lizbon Antlaﬂmas›’yla birlikte AB’nin karar alma süreçlerinde yurttaﬂlar›n ve sivil toplum kuruluﬂlar›n›n do¤rudan kat›l›mlar›na olanak tan›may› amaçlad›¤› da görülmektedir.
Yukar›da yap›lan tart›ﬂmalar ›ﬂ›¤›nda bak›ld›¤›nda Avrupa Birli¤i entegrasyon sürecinde bulunan Türkiye
toplumunun karﬂ›laﬂt›¤› sorunlar›n tan›mlanmas›nda ve çözümlenmesinde yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar›n›n çok ayr›cal›kl› bir yer kapsad›¤› iddia edilebilir. 1992 y›l›nda dönemin Cumhurbaﬂkan› Süleyman Demirel’in dile getirdi¤i ‘anayasal yurttaﬂl›k’ ilkesi ile her yurttaﬂ›n haklar ve ödevler aç›s›ndan din, dil, ›rk ve cinsiyet fark› gözetilmeksizin eﬂit oldu¤unun vurgulanmas›, Türkiye’de yurttaﬂl›k alg›s› ad›na büyük hamleler yap›ld›¤›n›n
önemli iﬂaretidir. 17 Aral›k 1999 tarihinde dönemin baﬂbakan› Mesut Y›lmaz’›n ‘Kürt Sorunu’na iliﬂkin yapt›¤› de¤erlendirme ve nihayet Tayyip Erdo¤an’›n 12 A¤ustos 2005 tarihinde gerçekleﬂtirdi¤i Diyarbak›r gezisinde “Kürt sorunu benim sorunumdur” diyerek y›llardan beri süregelen sorunu aç›kl›kla “Kürt Sorunu”
ﬂeklinde telaffuz etmesi Türkiye’de önemli bir siyasal dönüﬂümün gerçekleﬂti¤ine dair ipuçlar› vermektedir.49 Ancak, görünen o ki, bugüne de¤in, ‘vesayetçi demokrasi’ anlay›ﬂ›, bu alanda daha uzun bir mesafenin al›nmas›n› önlemiﬂtir. Günümüz Türkiyesi’nde, merkezi devletin yaﬂanan yap›sal ve konjonktürel krizler
karﬂ›s›nda içine düﬂtü¤ü çözümsüzlük, bu ülke içinde yaﬂayan insanlar› Thomas Hobbes’un sözünü etti¤i
‘do¤al düzene’ do¤ru götürmektedir. Sosyal refah devletinin henüz tahsis edilemedi¤i Türkiye’de, Yeni Sa¤
politikalar›n da etkisiyle ortaya ç›kan ben-merkezci, f›rsatç› ve ‘güven’ duyulmayan bireylerin ülkeyi gün
geçtikçe bir ç›kmaza do¤ru götürdükleri aç›kça görülmektedir.
Demokratikleﬂme, insan haklar›, siyasal kat›l›m, eﬂitlik ve özgürlük gibi alanlarda reformlar›n gerçekleﬂtirildi¤i Türkiye’de, yurttaﬂl›k konusunda yeterince tart›ﬂma yap›lmad›¤›n› söylemek abart›l› olmaz. Haklar ve
ödevler konusunda yap›lmas› gereken daha çok ﬂey var. Marshall’›n ‹ngiltere örne¤inde sözünü etti¤i gibi,
Türkiye’de de pek çok yurttaﬂ, herhangi bir anlaﬂmazl›k durumunda mali nedenlerle hukuki yollara baﬂvurmak konusunda çekimser davranmaktad›r. Hukuki kanallar›n iﬂletilmesinin bu denli pahal› oldu¤u Türki49 Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için bkz. http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/08/ 050812_turkey_ kurds.shtml.
54
ye’de, insanlar ‘düﬂünce suçu’ gibi bir uygulama veya Ceza Kanunu’nda yeralan 301. Madde nedeniyle modern anlamda siyasal haklar›n› tam anlam›yla kullanamamakta; artan iﬂsizlik ve sosyal güvenlik alan›nda yaﬂanan ciddi sorunlar nedeniyle gelece¤e güvenle bakamamakta; kendilerini meﬂru siyasal araçlar› kullanarak kamusal alanda ifade edememekte; etnik çat›ﬂmalardan ötürü kültürel haklardan yeterince yararlanamamaktad›r. Buna karﬂ›n kendilerini meﬂru siyasal zeminlerde ifade edemeyen topluluklar ve/veya bireyler
hakk›nda da ulusal güvenli¤i tehdit ettiklerine dair zaman zaman suçlamalarda ve yak›ﬂt›rmalarda bulunulabilmektedir. Bütün bu ﬂartlar alt›nda, Türkiye’de yurttaﬂl›¤›n modern anlamda tan›mlanabilmesi hemen hemen imkâns›z gibidir. Modern yurttaﬂl›k kurumu, akl›n› herhangi bir otoritenin vesayeti alt›nda bulundurmayan, hak ve ödevlerinin bilincinde olan ve bulundu¤u sosyal çevrede ‘güven’ tesis eden hür bireylere ihtiyaç duyar. Sadece bireyler aras› iliﬂkilerde de¤il, ayn› zamanda, bireyin devletin tüm kurumlar›yla olan iliﬂkilerinde de ‘güven’ öncelikli olarak tesis edilmelidir. Bu güvenin tesis edilebilmesi, Türkiye toplumunun bugüne de¤in siyasetle kurdu¤u ya da kurmad›¤› iliﬂki ﬂeklinin de¤iﬂmesiyle mümkün olabilir. Türkiye’de siyaset, farkl› toplumsal gruplar›n ve taleplerin karar alma süreçlerine eklemlenmesi ve siyasal alanda temsil
edilmesi ﬂeklinde alg›lanmak yerine, devlet seçkinleri taraf›ndan tan›mlanan ‘toplumsal yarar›n’ (ça¤daﬂlaﬂma vb.) topluma empoze edilmesi ve toplumun bu amaçla yönlendirilmesi ﬂeklinde alg›lanm›ﬂt›r.50 Bu nedenle, Türkiye’de siyaset, Bat› demokrasilerinde oldu¤u gibi sorunlar›n ve farkl› taleplerin bar›ﬂç›l bir zeminde çözümü için kullan›lan demokratik bir araç olarak görülmemiﬂ, aksine genellikle sorunlar›n nedeni olarak gösterilmiﬂtir.
Sonuç olarak, Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤› tart›ﬂmalar›n›n Türkiye’deki yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar›n› daha farkl› bir
güzergâha taﬂ›yaca¤› düﬂünülebilir. Füsun Üstel’in deyiﬂiyle 1980’li y›llara de¤in Türkiye Cumhuriyeti’nin yetiﬂtirdi¤i makul yurttaﬂ çal›ﬂkanl›k ve erdem üzerine tasarlanm›ﬂken, 1980 askeri darbesiyle birlikte daha
çok Sünni-Müslümanl›k ve Türklük üzerine vurgu yapan farkl› bir yurttaﬂl›k kurgusu benimsenmiﬂtir.51 Avrupa Birli¤i entegrasyon sürecinde ise AB yurttaﬂl›¤›, anayasal yurttaﬂl›k, çokkültürlü yurttaﬂl›k ve benzeri
yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar›n›n etno-kültürel ve dinsel odakl› ulusal yurttaﬂl›k tart›ﬂmalar› karﬂ›s›nda Türkiye
Cumhuriyeti yurttaﬂl›¤› kurumunu milliyetçi ve d›ﬂlay›c› olmayan daha do¤ru bir zemine taﬂ›ma ihtimalinin
kuvvetle muhtemel oldu¤u düﬂünülebilir. Son y›llarda özellikle Ermeni sorunu, Kürt sorunu, Alevi sorunu,
Türban sorunu ve Laiklik sorunu gibi sorunlar ba¤lam›nda kamusal alanda yaﬂanan tart›ﬂmalar, toplumsal
diyalog ﬂeklinde tan›mlayabilece¤imiz siyasetin zamanla do¤ru bir zemine oturdu¤u yönünde iﬂaretler vermektedir. Sivil toplum kurumlar›n›n, aktivistlerin ve yurttaﬂlar›n bu tür tart›ﬂmalar içerisinde yer almalar›,
siyasetin art›k sadece yasama, yürütme ve yarg› üçgenine s›k›ﬂmay›p, modern demokratik toplumlarda olmas› gerekti¤i gibi eﬂit yurttaﬂlardan oluﬂan sivil topluma da sirayet etti¤ini göstermektedir. Ancak unutulmamal›d›r ki, bütün bu tart›ﬂmalar Türkiye toplumunun ve siyasetinin tecrübe etmesi gereken ö¤renme süreci içerisinde ele al›nmal›d›r. Bu nedenle giderek küreselleﬂen, AB entegrasyon sürecinin içinde yeralan, sivil toplumun görece güç kazand›¤›, farkl› kökenlere sahip ‘yabanc›lar›n’ say›ca h›zla artt›¤›, TRT’nin tam gün
Kürtçe dilde yay›n yapt›¤›, AB yurttaﬂlar›n›n yo¤un bir ﬂekilde ziyaret etti¤i ve AB kamuoyuyla etkileﬂimin
h›zla artt›¤› Türkiye’de, siyasal elitin post-milliyetçi ve seküler bir yurttaﬂl›k anlay›ﬂ›n› benimsemek yönünde birtak›m bask›larla karﬂ› karﬂ›ya kalmas› kaç›n›lmazd›r.
50 Bu tart›ﬂma için bkz. F. Keyman ve A. ‹çduygu, “Türk Modernleﬂmesi ve Ulusal Kimlik Sorunu: Anayasal Vatandaﬂl›k ve Demokratik Aç›l›m Olas›l›¤›”, Tarih Vakf›, 75 Y›lda Tebaa’dan Yurttaﬂa Do¤ru içinde, ‹stanbul, Tarih Vakf› ve ‹ﬂ Bankas› Kültür, 1998.
51 Bu konuda ayr›nt›l› tart›ﬂma için bkz. F. Üstel, Makbul Vatandaﬂ›n Peﬂinde, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 2004.
55

Okuma - 02: Ders Notu: Avrupa Birliği Yurttaşlığı

Related documents

Products

Support

Okuma - 02: Ders Notu: Avrupa Birliği Yurttaşlığı

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib