ilaç ve toksinlere ait atık yönetimi

1
İlaç ve Toksine Yönelik Atık Yönetimi
Prof.Dr.Dildar Konukoğlu
İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp fakültesi Tıbbi Biyokimya AD
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çevre Birimi Tehlikeli Atık Birimi
Dünya sağlık örgütü (WHO ) ilacı şu şekilde tanımlamaktadır; "Fizyolojik sistemleri veya
patolojik durumları alanın yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılabilen bir
maddedir." İlaç, canlı hücre üzerinde meydana getirdiği etki ile bir hastalığın teşhisini,
iyileştirilmesi veya semptomlarının azaltılması amacıyla tedavisini veya bu hastalıktan
korunmayı mümkün kılan, canlılara değişik uygulama yöntemleri ile verilen doğal, yarı
sentetik veya sentetik kimyasal preparatlardır. Ticari ilaçlar ilaç firmaları tarafından üretilir ve
genellikle patentlidir. Etken maddesinin patent süresi dolmuş ve birden çok firmanın
üretebildiği ilaçlara ise jenerik ilaçlar denir.
İlaçlar;
Kimyasal yapısına göre ;kolin esterleri, organik fosfatlar,barbütüratlar, penisilinler gibi ,
Etki yerlerine göre; otonom sinir sistemi, endokrin sistem ilaçları , kalp-damar sistemi,
ürogenital sistem gibi ve
Kullanıldığı durumlara göre ;antihipertansif , diüretik, antihistaminik ,antilipidemik,
antiemetik,
antidepresan, antipsikotik, antidiyabetik , antibakteriyel
antihelmintik ,
antifungal,, antimalaryal antikanser ilaçları gibi sınıflandırılabilir.
Daha güvenilir ve geniş kullanım alanına sahip sınıflandırma sistemi ise aşağıda verilen
‘’Anatomical Therapeutic Chemical Classification System’’dir (ATC sistemi).
 Sindirim sistemi ve metabolizması
 Kan ve kan oluşturan organlar
 Kardiyovasküler sistem
 Dermolojikler
 Genitoüriner sistem ve seks hormonları
 Sistemik hormon preparatları
 Sistemik kullanılan antiinfektifler
 Antineoplastikler ve immunmodülatör ajanlar
 Kas ve iskelet sistemi
 Sinir sistemi
 Antiparazitikler, insektisitler
 Solunum sistemi
 Duyu organları
 Çeşitli ; Allerjenler, diagnostik ve teröpatik radyofarmasötikler
Hazırlama Şekline göre ilaçlar:
1. Majistral İlaç: Doktor tarafından yazılan formüllü etken madde ve miktarlarına göre
eczacının hazırladığı yapma ilaç şekli. Artık bazı kısıtlı cilt ilaçları dışında pek tercih
edilmemektedir.
2. Ofisinal ilaç: Farmakope' de bulunan formüle göre eczacı tarafından hazırlanan, hazır
bulundurulan ilaçlardır.
3. Müstahzar ilaç: Sağlık Bakanlığından alınmış ruhsatla ilaç firmaları veya ilaç
laboratuvarları tarafından hazırlanan ilaçlar.
2
İlaç iki kısımdan meydana gelir:
1. Etkin madde (drog): Canlıda fizyolojik etki gösteren bir veya birkaç kimyasal madde
karışımıdır.
2. Taşıyıcı (sıvağ): Etkin maddenin hasta tarafından kolay alınabilmesi veya dozunun
iyi yaralanabilmesi için katılan fizyolojik etkisi olmayan kimyasal maddelerdir (glukoz,
parafin, gliserin gibi).
Hastalıkların tedavisi, ilaçların kullanım amaçlarının en önemlisini oluşturur. İlaçlar ya
sentez yolu ile veya doğal kaynaklardan elde edilirler. Bitkisel kaynaklı ilaçlar bitkilerin
özsuyu, yaprak, rizom (soğan), kök, tohum veya kabuk gibi belirli bir kısmından elde edilir.
Bitkisel kaynaklardan elde edilen en önemli etkin maddeler alkaloidler ve glikozitlerdir
(Örneğin belladon ve afyon alkoloidleri, dijital glikozidi gibi). Hayvansal kaynaklı ilaçlar,
hormonlar, serumlar, enzimler gibi preparatlardır. Mikroorganizmalardan antibiyotiklerin elde
edilmesinde yararlanılır. Örneğin Penisilin, Penicillium notatum adlı küf mantarından elde
edilir. Madensel (mineral) kaynaklı ilaçlar daha az sayıdadır. Tedavide kükürt, iyot, demir,
alüminyum, magnezyum, amonyum bileşiklerinden yararlanılır. DNA Rekombinasyonu
tekniği ile de ilaç eldesi mümkündür. Bu tekniğin esası, insan veya deney hayvanlarında
belirli bir etkin maddeyi sentez eden hücrelerden alınan DNA molekülünü çeşitli işlemlerden
geçirerek kolay üretilen bir mikroorganizmanın sitoplazması içine sokmaktır. Rekombinanat
teknoloji ile insan interferonları, insülin, büyüme hormonu ve bazı aşılar hazırlanmaktadır.
İlaçların hastaya verilebilecek şekilde özel kalıplara sokulmuş hallerine ilaçların
farmasötik şekli denir.
İlaçların farmasötik şekillerine göre sınıflandırma
Katı ilaç çeşitleri
Toz ,kaşe,paket,kapsül ,pilül ,
Tablet (komprime),pastil,ovul/fitil/suppozituvar
Yarı katı ilaç çeşitleri
Pomad/merhem ,Krem ,Pat (Macun) ,Liniment ,Yakı
Sıvı ilaç çeşitleri
Solüsyon, liyofilize,tentür ,ekstre (eriyik)
Eliksir ,şurup ,losyon,lavman ,damla
Süspansiyon ,emülsiyon
Çift fazlı sistemler
Diğer ilaç çeşitleri
Aerosol ,nebülizör
Transdermal terapötik sistem
Kemoterapötikler: Vücudu istila eden mikroorganizma, parazit veya zararlı hücreleri
konakçıya zarar vermeden öldüren veya üremesini ve çoğalmasını durduran tedaviye
kemoterapi denir. Kimyasal yapıları belli veya yapay olarak elde edilen maddelere
kemoterapötik, doğal kaynaklı olanlara ise antibiyotik denmesine karşın, günümüzde
antibiyotiklerin çoğunun sentetik ya da semisentetik yöntemlerle elde edilmesi mümkün
olduğundan, antibiyotik terimi tedavide kullanılan kemoterapötik ve antibiyotik niteliğindeki
maddeler için genel bir ad olarak kullanılır. Kemoterapide kullanılan ilaçlar, genellikle etki
yaptıkları mikroorganizmanın cinsine göre sınıflandırılır :
3
Kemoterapötiklerin sınıflandırılması
Antibakteriyel
Genel olarak antibiyotik olarak adlandırılır. İki tip etki gösterirler;
Bakteriyostatik etki yapanlar: Bunlar bakteri hücresinin gelişmesini
ve üremesini önlerler. Sülfonamidler. tetrasiklinler , makrolitler
kloramfenikol , linkozamidler; Bakterisid olanlar: Bakteri hücresini
yok ederler. Penisilinler, sefalosporinler, aminoglikozidler,
vankomisin, rifampin gibi
Antihelmintik
Mebendazol, Diklorofen, Metronidazol, Piperazin gibi
Antifungal
Amfoterisin B, Mikonazol nitrat, Griseofulvin gibi
Antimalaryal
Klorokin, Primetamin ve Primakin
Antiamibik
Klorokin fosfat, organik arsenik bileşikleri
Ektoparazitlere karşı Uyuz /Bit tedavisinde kullanılan ilaçlardır.
Antivirutik
İnfluenza virusuna etkili ilaçlar (amantadin gibi),herpes virusuna
etkili (vidarabin, Asiklovir gibi), İmmün yetmezlik Virüsüne Etkili
İlaçlar ( Azidotimidin ;AZT gibi), interferonlar
Antineoplastik
Memeli hücresine de toksik etki gösterirler. Sitostatik veya
sitotoksik ilaçlardır . Alkilleyici ajanlar, antimetabolitler gibi
Antiseptik
ve Halojenler; İyot (Örnek:tentürdiyot) / klor-hipoklorid içerirler
dezenfektanlar
Alkoller; %70 lik Etil alkol
Aldehidler: Formaldehid, glutaraldehid gibi
Fenolik Bileşikler: Heksaklorofen
Oksidleyici maddeler: Hidrojen peroksid (H2O2), Potasyum
permanganat (KMnO4
Katyonik deterjanlar
Metal bileşikleri : Gümüş nitrat, Gümüş sülfadiazin .
Diğer antiseptikler:Borik asid , salisilik asid Rivanol , Ichtyol,
İlaç atıkları
1980 yıllardan itibaren farmasötikler çevrenin kimyasal kirleticileri olarak
tanımlanmaya başlamış ve bu yöndeki kanılar giderek artmıştır. Son yıllarda analitik
kimyacıların farmasötik atıklardan kaynaklanan
problemler üzerindeki çok sayıdaki
çalışmaları EPA tarafından yayınlanan rehberlerde kaynak olarak gösterilmiştir. İçme
sularında , yer altı ve üstü sularda ve toprakta farmasötik atıklar saptanmıştır. Su kalitesinde
azalma, endokrin bozukluklar, antibiyotik direnci farmasötik atıkların yol açtığı en sık
gözlenen olaylardır. Yapılan çalışmalarda 1939 dan beri erkek sperm sayısı %50 azaldığı,
infertilite , genital bozukluklar, kanser (meme ve prostat) ve çocuklarda nörolojik
bozukluklarda artış bulunduğu bildirilmektedir. Antibiyotik direnci özellikle ampisilin direçli
bakteri , penisilin, tetrasiklin ve vankomisin dirençli- E.Coli tespit edilmiştir. İlaçların kullanım
öncesi ve sonrası oluşan atıkları kimyasal atık olarak çevreye geçtiklerinde ortaya
çıkabilecek olası zararlı etkilerinin değerlendirilmesi, bu maddelerin yerüstü ve yeraltı su
kaynaklarına geçen miktarlarının izlenmesi yakın gelecekte ciddi problemlerin önlenmesi
açısından önem verilmesi gereken bir konudur. Bu tip atıkların toplanması ve imhası, hem
halk sağlığı, hem de çevre üzerine doğrudan etkileri nedeniyle önemlidir.
Mevzuatımızda İlaç atıkları;
Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği(30 Mart 2010 tarih, 27537 sayılı Resmi
Gazete) , 05.07.2008 tarih, 26927 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Atık Yönetimi Genel
Esaslarına İlişkin Yönetmelik , 22 Temmuz 2005 tarih, 25883 sayılı Resmi Gazetede
4
yayımlanan Tıbbı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (30 Mart 2010 tarih, 27537 sayılı Resmi
Gazetede yayımlanan Tıbbı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik) ve Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (30/7/2004 tarihli ve
25538 sayılı Resmi Gazete) kapsamında değerlendirilmektedir
Yukarıda belirtilen yönetmelik esaslara göre ilaç atıklarının yönetimi yapılır.
İlaç atıkların kaynağında ayrılması ve toplanması
İlaç atığı kapsamı içinde, kullanım tarihi dolmuş, kullanılmayan veya kontamine olmuş
farmasötik ürünler, ilaçlar, aşılar, ve serumlar bulunur. Kapağı açılmış şurup ve göz
damlaları, soğuk zinciri bozulmuş aşı, insülin ve gama globülinler, dökülmüş tablet veya
kapsüller, kapaksız krem veya pomadlar, farmasötiklerin hazırlanmasında kullanılan şişe ,
kutu, eldiven, maske, hortumlar ve ilaç vialleri de ilaç atığıdır. Dermal bandlar, nikotin
bandları da
tehlikeli atık sınıfındadır. Aerosoller: Aerosol inhaler içinde farmasötik
barındırıyor ise tehlikeli atıktır. Birçok aerosol inhaler irritan madde içerir. ilaç atığı infeksiyöz
olduğunda (enfeksiyonlu hastaya paranteral yolla verilen ilacı atığı içeren enjektörler veya
serum şişeleri gibi) iki kat tehlikelidir. Bu tip atıkların toplandığı atık kutularının üzeri
‘’Enfeksiyöz ve Tehlikeli Atık ‘’ olarak etiketlenmesi gereklidir.
İlaçların ambalajları da özeldir , örneğin serum ve kan ürünlerinin ambalajında
polivinil klorür kullanılır, bunlar yakılarak imha edildiğinde dioksin ve furan gibi toksik
maddeler oluşmasına neden olmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü , tüm bu nedenlerle, kan
ürünlerinin ambalaj materyalleri, perfüzyon çözeltilerinin plastik torbaları, intravenöz
kullanılan PVC tüpler ve cıva gibi ağır metalleri içeren farmasötik ürünlerin imhasında yakma
işleminin uygulanmamasını; farmasötik ürünlerin ambalajlanmasında PVC içermeyen
materyallerin kullanılmasını önermektedir.
Genotoksik atıklar , tehlikeli atıklar içinde yer alan farmasötik atık olup genotoksik
atıkların mutajenik, teratojenik veya karsinojenik özellikleri bulunur. Hem hastane içinde hem
de hastaneden çıkartıldıklarında güvenlik problemi oluştururlar. Sitostatik ilaçlar, sitotoksik
ilaçlar, kimyasallar ve radyo aktif materyel ile tedavi gören hastaların dışkı, idrar ve
kusmukları genotoksik atıklar içinde değerlendirilir. Sitotoksik (antineoplastik) ilaçlar kanser
kemoterapisinde kullanılır ve canlı hücrelerinin büyümesini durdurur veya hücreyi öldürürler.
Onkoloji ve radyoterapi ünitelerinde kullanımları yaygın olan immunosupresiv ajanlar ayrıca
organ transplantasyonunda ve çeşitli immünolojik temelli hastalıklarda kullanılır. Onkoloji
ünitelerinde genotik atıklar (sitostatik +radioaktif ) % 1 gibi bir miktarı oluşturur.
Antineoplastik ilaçlar aşağıdaki şekilde de sınıflandırılır;
- Alkilleyici İlaçlar: Hücrede DNA çift zincirinde birden fazla noktaya kovalent bağla
bağlanarak
DNA
molekülünü
alkillerler.
Busulfan,
Dakarbazin,
Lomustin
(CCNU),Estramustin fosfat sodyum Fotemustine, fosfamid, Karboplatin, Karmustin,
Klorambusil, Klornafazin, Mekloretamin hidroklorür ,Melfalan, Mileran, Siklofosfamid,
Sisplatin, Streptozosin, Teosulfan bu grupta yer alır.
- Antimetabolitler: DNA, RNA, proteinler ve diğer hücre komponentlerinin sentez
zincirinde rol oynayan doğal metabolitlerin analoglarıdır .Örnekler; Azotioprim,
Fludarabin, Fluorourasil, Merkaptopürin, Metotreksat , Procarbazin, Sitosin arabinosid ,
Tioguanin
- Mitoz inhibitörleri: Etkilerini mitozun metafaz döneminde, mikrotübüllerden ibaret olan
mitoz iğciklerinin oluşmasını önleyerek gösterirler. Örnek; Etoposid ,Vinkristin, Vinblastin,
Vinerolbin
- Antibiyotikler: Çeşitli mikroorganizmaların kültürlerinden elde edilirler. Doksorubisin
Daunorubisin ,Bleomisin , Mitomisin ,Mitramisin ,Epirubisin gibi
5
Hormonlar ve hormon antagonistleri: Bazı malign tümör hücreleri, bir hormon
tarafından baskı altında tutulan hücrelerden kaynaklanır. Bu durumda hormonlar
kullanılabilir. Bazı tümör grupları da hormon tarafından stimüle edilen dokulardan
kaynaklanır. Bu tip tümörlerde de hormon antagonistleri kullanılabilir. Glukokortikoid
hormonlar,Östrojenler
Projestinler
GnRH
(Gonadotropin
salıverici
hormon),
Antiandrojenler gibi
Genotoksik Atıklar
1. İlaç hazırlanması ve verilmesi sırasında ; kullanılan enjektör, iğne, vial ,ampul gibi
kontamine olan materyel, kontamine ambalajlar
2. Kullanım süresi dolmuş ilaç ve solüsyonlar.
3. Hastanın idrarı, dışkı ve kusmuğu :öncelikle 48 saat genotoksik olduğu düşünülür. Bu
süre bazı durumlarda 1 haftayı bulabilir.
İlaç atıklarının toplanması
Sitotoksik ilaçlar hazırlandıktan sonra uygulama alanına götürülürken, temiz plastik
torbaların içine yerleştirilerek güvenli bir şekilde kapatılmalı ve yırtılması engellenecek
şekilde taşınmalıdır. Sitotoksik ilaçları taşımadan görevli personel dökülmelerde, bulaşmış
alanın işaretlenmesi ve yardım çağırma gibi konularda eğitim almış olmalıdır.
İlaç atıkları farmasötik formlarına göre ayrılmalıdır; kapsül, toz, krem, losyon, jel,
solüsyon, suppozutuvar, şurup, tablet gibi. Ancak narkotikler , antineoplastikler, yasal
kontrole tabi ilaçlar, antiseptik ve disinfektanlar olarak etiketlenmeli ve diğer ilaç atıklarından
ayrılmalıdır.
İlaçların kağıt, karton, plastik ve metal ambalaj atıkları, ilaç atığı ile kontamine
olmamaları şartıyla diğer atıklardan ayrı olarak mavi renkli plastik torbalarda toplanır. Serum
ve ilaç şişeleri gibi cam ambalaj atıkları ise yine kontamine olmamaları şartıyla cam ambalaj
kumbaralarında, kumbara olmaması halinde ise diğer ambalaj atıkları ile birlikte mavi renkli
plastik torbalarda toplanırlar. Kullanılmış serum şişeleri ayrı toplanmadan önce, uçlarındaki
lastik, hortum, iğne gibi hasta ile temas eden kontamine olmuş materyallerden ayrılır. Eğer
ilaç atığı ile kontaminasyon var ise ‘’Tehlikeli Atık’’ kutusunda toplanır.
-






İlaç atıkların depolanması ve bertarafı
İlaç atığı tehlikeli atıktır. Tehlikeli atıklar kesinlikle kanalizasyon sistemine boşaltılmaz,
doğrudan havaya verilmez, düşük sıcaklıklarda yakılmaz, evsel atıklarla karıştırılmaz ve
depolanarak bertaraf edilmez.
Kullanma süresi geçmiş veya istenmeyen ilaçlar ‘’Tehlikeli Atık’’ olarak
değerlendirilmelidir. Kontrollü maddeler, anti-infektif maddeler, sitotoksik ve sitostatik
ilaçlar , antiseptikler ve disinfektanlar olarak ayrı ayrı toplanmalıdır. Diğer ilaçlar katı-yarı
katı-pudlara, sıvılar ve aerosoller olarak farmasötik özelliklerine göre sınıflandırılır .
Süresi dolmuş, kullanılmamış ilaçlar , ilaç firmasına geri verilebilir.
Farmasötikler ile kontamine yataklar, elbise, çamaşır ve laboratuvar cam eşyaları ayrı
değerlendirilmelidir (tekrar kullanıma sokulabilir, parçalanarak depolanabilir)
Dış ambalajlar kontamine olmamış ve uygun ise geri dönüşüme verilir; uygun değilse
depolama alanına ‘tehlikeli atık’’ olarak gönderilmelidir.
Atık üreticisinin yükümlülükleri Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği atıkların
tesislerinde geçici olarak depolaması durumunda valilikten izin alınmasını gerekli tutar.
Atık üretimi 1000 kg/ay dan az ise izin almaksızın 180 gün , atık üretimi 1000 kg/ay
dan fazla ise ise geçici depolama izni alınması gereklidir.
6




Tehlikeli atıklar için birimlerde yönetmeliklerde verilen kriterlere uygun ara depolama
istasyonları oluşturulmalıdır.
Zararlı ve tehlikeli atık toplama ve saklama konteyner/kapları ilgili atık ile uyumlu olmalıdır
ve uyumsuz bakiye materyal barındırmamalıdır.
Tehlikeli kimyasal kaplarının üzerinde ayrıca atığın ‘‘tehlike atıklar yönetmeliğinde’’
verilen atık kodunun, atık oluşum tarihinin ve kimyasal ile ilgili diğer bilgilerin bulunduğu
bir etiket bulundurulmalıdır. “Dikkat Tehlikeli Atık” yazısı olmalıdır.
Atık depoları tesis ve binalardan uzak olmalıdır. Beton saha üzerinde uluslar arası
standartlardaki konteynırlarda, konteynır üzerinde “Tehlikeli Atık” ibaresi, miktar, tarih
yazılmalı,
konteynırlar
kapalı
olmalı,
reaksiyona
girmeyecek
şekilde
depolanmalıdır.Yetkisiz kişileri erişimin engellendiği güvenlikli bir yer olmalıdır. Depoda
yangın güvenliği önlemleri alınmış olmalıdır. Uygun bir havalandırma sistemi kurulmalıdır.
İlkyardım malzeme kiti bulundurulmalıdır ve personele ilk yardım eğitimi verilmelidir.
Farmasötik atıkların kodlanması;
Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde ;İnsan ve hayvan sağlığına ve/veya
bu konulardaki araştırmalara ilişkin atıklar (doğrudan sağlığa ilişkin olmayan mutfak ve
restoran atıkları hariç) (18) nolu kod ile tanımlanmaktadır. ‘A’ mutlak tehlikeli olduğunu ‘M’
tehlikeli atık olma kriterlerinin sorgulanması gerektiğini gösterir.
15 01 Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil)
15 01 10
Tehlikeli maddelerin kalıntılarını içeren yada tehlikeli maddelerle
pislenmiş ambalaj
15 01 11
Tehlikeli gözenekli kalıplar içeren (örneğin asbest) boş basınçlı
konteynırlar içeren metalik ambalajlar
18 01 İnsanlarda Doğum, Teşhis, Tedavi ya da Hastalık Önleme Çalışmaları
Atıkları
18 01 03 Enfeksiyonu engellemek amacı ile toplanmaları ve atılmaları özel işleme
tabi olan atıklar
18 01 06 Tehlikeli maddeler içeren yada tehlikeli maddelerden oluşan kimyasallar
18 01 08 Sitotoksik ve sitostatik ilaçlar
18 01 10 Diş tedavisinden kaynaklanan amalgam atıkları
18 02 Hayvanlarla İlgili Araştırma, Teşhis, Tedavi Yada Hastalık Önleme
Çalışmalarından Kaynaklanan Atıklar
18 02 02
Enfeksiyonu engellemek amacı ile toplanmaları ve atılmaları özel işleme
tabi olan atıklar
18 02 05
Tehlikeli maddeler içeren yada tehlikeli maddelerden oluşan kimyasallar
18 02 07
Sitotoksik ve sitostatik ilaçlar
Gönderime hazır olan ilaç atıkları tehlikeli atıkların kontrolü yönetmeliği gereklilikleri
sağlanarak ‘’Tehlikeli Atık’’ olarak lisanslı firma aracılığı ile bertaraf tesisine teslim edilir.
Bertaraf tesis tarafından teslim alınan atık ilaçların imha işleminin yapılıp ilgili bertaraf
tutanağının hazırlanması işlemleri, atık üreticisi tarafından takip edilir. Atık üreticileri “Atık
beyan formunu her yıl takip eden yılın en geç Mart ayı sonuna kadar bir önceki yıla ait
bilgileri içerecek şekilde Bakanlıkça hazırlanan web tabanlı programı kullanarak doldurmak,
onaylamak ve çıktısını almak ve beş yıl boyunca bir nüshasını saklamakla” yükümlüdür.
İlaç atıkları nasıl azaltılabilir?
İhtiyaç kadar alınır, yan etkileri, ilaç etkileşimleri ve maliyetler göz önüne alınarak
ilaçlar seçilmelidir. İlaçlar uygun şartlarda depolanmalı ve saklanmalıdır. Nemli yerlerde
7
tutulmamalıdır.Küçük miktarlarda ilaç reçete edilerek gereksiz ilaç stoklarının oluşumu
engellenmelidir. Tekrarlanacak ilaç aralığının optimizasyonu sağlanmalı, tekrarlanan ilaçların
durumu yeniden değerlendirilmelidir. Bilgisayar destekli reçeteleme yaygınlaştırılmalı,
gereksiz /uygun olmayan reçete yazımı azaltılmalıdır.
Toksinler ve toksin atıkları
Hayvan, bitki veya mikroplar gibi canlı organizmalar tarafından üretilen, ve diğer
canlılar için zarar verici olan maddeler, genel anlamda toksin olarak adlandırılmaktadır
Ağız yoluyla alındığında veya herhangi bir yolla emildiğinde biyolojik sistemlerde hasar veya
ölüm oluşturan maddelere “toksin” veya “zehir”, toksinlerin etkilerini inceleyen bilim dalına da
“toksikoloji” denir. Orginlerine göre toksinler ; organik ve inorganik kaynaklı olanlar olmak
üzere iki başlık altında toplanabilir. Maddenin üç halinde de toksinler bulunabilir.Bunlar içinde
en tehlikeli olanları sıvı ve gaz halinde olanlardır. Katı halde bulunan toksinler vücut alınması
için için sıvı yada gaz formuna dönüşmeleri gerekir.Toksinlerin canlı üzerindeki etkileri belirli
bir bölge ile kısıtlı (lokal) yada toksin vücut içinde farklı bir yerde etkisini gösterebilir (genel).
Bazı durumlarda ise her iki etkinin aynı anda gözlendiği bilinmektedir. Toksinler kimyasal
veya biyolojik kökenli olabilir .
 İnorganik kimyasal toksinler; Toksik elementler ve tuzları (Ağır metaller- civa,
arsenik, kadmiyum gibi) amonyak, nitrit, nitratlar gibi
 Organik kimyasal toksinler: Pestisitler, herbisitler, koruyucu maddeler,
renklendiriciler, tatlandırıcılar, antibiyotikler, anti-depresanlar, biyotoksinler, benzen ve
formaldehit kimyasallar, deterjanlar ,kanserojenler, farmasötikler vb
 Biyolojik kökenli toksinler (biyotoksin): Bitkisel, hayvansal ya da bakteri kökenli
olurlar. Organizmada antitoksin adı verilen özel bağışıklık cisimlerinin oluşmasına yol
açarak antijen ödevi görürler. Organizmanın savunma gücünün üstündeki miktarlara
ulaştıklarında ise hastalıklara yol açarlar. Bitkisel kökenli toksinlere örnek olarak kimi
bitkilerin reçine vb. salgıları gösterilebilir. Risin biyolojik silah olarak kullanılan
toksindir. Yılan, akrep gibi hayvanların zehirleri hayvansal kökenli toksinlerdendir. Son
dönemde yapılan çalışmalarda peptit bileşenlerinin otoimmün, kronik enflamatuar,
kardiyovasküler, nörolojik ve tümöral hastalıkların tedavisinde de etkili olabildiği
gösterilmiştir. Bakteri kökenli toksinler ekzotoksin ve endotoksin olmak üzere ikiye
ayrılır. Ekzotoksinler yaşayan bakteriler tarafından salgılanan zehirlerdir. Bakterilerin
metabolizma ürünü olan ekzotoksinler, endotoksinlerden daha etkilidir.
- Endotoksinler
Bakterilerin hücre çeperlerinde bulunan dışarıya salgılanmayan, ancak hücrenin
parçalanması sonucu meydana çıkan lipopolisakkarit yapısında (yani bakterinin yapı
maddelerinden olan) bir takım toksik maddelerdir. Daha çok gram (-) bakteriler
tarafından meydana getirilirler. Bunlar da ısıya ve birtakım protein eritici enzimlere
karşı dayanıklıdırlar. Bazıları 100°C sıcaklığa dayanabilir ve formol'la harap olmaz.
- Ekzotoksinler
Daha çok gram (+) mikroorganizmalar tarafından meydana getirilirler. Başlıca
Clostridium tetani (tetanoz etkeni), Clostridium perfringens (Clostridium etkeni), Gram
(-)'lerin bir kısmı, Shigella dysenteria (dizanteri amili), Vibrio cholera (kolera amili)
ekzotoksin yapar. Ekzotoksinler mikroorganizma tarafından dışarı salınırlar. Toksinler
suda erirler. Bu yüzden bulundukları ortamda hızla yayılırlar. Bakteriler dışında
birtakım hayvanlar da ekzotoksin yapar. Sıvı halde ve beklemekle aktivitelerini
kısmen kaybederler. Clostridium botulinum toksini yeryüzünde bilinen en kuvvetli
8
-
toksindir. Toksinler genellikle polipeptid yapısında maddelerdir. Ekzotoksinler,
genellikle sıcağa dayanıksız olup 60-80 °C sıcaklıkta tahrip olurlar. Ekzotoksinler
etkilerine göre nörotoksin, eritrotoksin veya enterotoksin gibi isimler alabilir. Bazı
toksinler invaziv özellik gösterebilir, bazı protein yapılı toksinler ise sitotoksik aktivite
gösterirler. Toksin proteinlerinin kuvvetli antijenik özelliği bulunmaktadır.
Diğer taraftan örneğin virüslarla oluşan infeksiyonlarda , mikrop toksinleri ile oluşan
hastalıkların tedavisinde (örn. tetanoz ve difteride) aşı ve bağışık antiserumlar
kullanılmaktadır.
Aşılar
 Cansız (ölü) mikrop aşıları: Ölü bakteri aşıları : Tifo, paratifo, kolera, boğmaca, veba,
salgın tifüs aşıları . İnaktive virüs aşıları : Çocuk felci (Salk tipi) , kuduz, influenza
(Grip) aşıları gibi
 Canlı (atenüe) mikrop aşıları: Canlı bakteri aşıları : BCG Verem Aşısı
 Canlı virüs aşıları : Sabin tipi çocuk felci aşısı, Sarı ateş , kızamık,
kızamıkçık,kabakulak.
 Mikrop ürünlerinden hazırlanan aşılar: Toksoid (Anatoksin) aşılar: Difteri ve tetanoz
gibi bakteri toksinleriyle meydana gelen hastalıklardan korunmada kullanılan aşılardır.
Mikropların belirli bir kısmından hazırlanan aşılar: Bazı infeksiyon hastalıklarında,
etken mikrobun belirli bir parçasından (örneğin HBs Ag partikülleri, N. meningitidis'in
hücre duvar polisakkariti gibi) hazırlanan aşılardır.
 Biyoteknolojik aşılar: Rekombinant DNA Aşıları: Rekombinant HBV aşısı). Sentetik
peptit aşıları: Kolera toksini, streptokok M proteini aşıları gibi. .
Serum tedavisi (pasif bağışıklama)
İnsanda tedavi ve koruma amacıyla kullanılan serumlar heterolog (at, sığır, koyun gibi
hayvanlarda) veya homolog (insanda) olarak hazırlanır. Serumlar insanda pasif bağışıklama
amacıyla kullanılırlar. Hazır, sentezlenmiş antikor içerdikleri için, uygulandıkları anda
etkilerini gösterirler. Bu ürünler çoğunlukla kapsadıkları antikor çeşidine göre isimlendirilirler.
Örneğin;
 Antitoksik serumlar : Difteri, tetanoz, gazlı gangren, botulismus gibi
 Antibakteriyel serumlar : Şarbon, N. meningitidis, boğmaca gibi
 Antiviral serumlar : Kuduz, Hepatit-B, Kabakulak gibi
 Antivenom serumlar : Akrep, yılan, örümcek gibi
Burada verilen örneklerin hayvan orijinli bağışık serum şeklinde olanları veya insan orijinli
hiperimmün gamaglobülin şeklinde olanları vardır.
Toksinler ve atıkları, tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği , Atık Yönetimi Genel
Esaslarına İlişkin Yönetmelik ve Tıbbı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre yönetilir. Sağlık
kuruluşlarından toksin atıkları; toksin ile enfekte olan hastaların vücut sıvıları, kültürler,
enjektör, iğne atıkları, lanset, pipetler, tedavi amaçla kullanılmış ampul /viyal, zamanı geçmiş,
soğuk zinciri bozulmuş , uygun olmayan koşullarda saklanmış, etiketi bozulmuş aşı ve
serumlar, artık serumlardan kaynaklanabilir. Toksinler, toksik özelliklere sahip olduklarından
infeksiyöz ve tehlikeli atık üretirler. Toksin ve kontamine atıklar toksinin türüne göre
inaktivasyon işlemlerine tabi tutulmalıdır . Enjektör, iğne ve flakonlar sharplarda toplanır ve
otoklavlanır veya tehlikeli atık olarak kabul edilir. Organik/inorganik kimyasal toksinler ise
tehlikeli atıkların kontrolü yönetmeliğine göre ‘Tehlikeli atık’’ kaplarında toplanır ve uygun
depolarda saklanır ve bertaraf edilirler. Aşı ve serumlar tehlikeli farmasötik atıktır.
9
Kullanılmamış/miyadı geçmiş/bozulmuş olanlar ilgili firmalara geri verilerek uzaklaştırılır.
Toksinler ile yapılan çalışmalarda mutlaka güvenlik kabinleri kullanılmalıdır ve ünite içinde
atıklar burada tutulmalıdır.
Sonuç olarak, ilaç ve toksin atıklarının, toplanma-depolama-bertaraf öncesi ve
sonrasının iş gücü, maliyet ve zaman, materyal açısından planlanması, çalışma ekiplerinin
kurulması ve çalışma ekibin sağlık ve güvenliğinin sağlanması, türlerine göre ayrılması,
bertarafı, kontrol altında olan ilaçların güvenliliği için yöntemlerin verilmesi aşamalarının
yönetilmesi gerekmektedir. Bunun için kurum/kuruluşlarda etkin sistemler kurulmalı ve
devamı sağlanmalıdır. İlaç atıkları ve toksinler tehlikeli atıktır. Tüm Sağlık çalışanlarına eğitim
verilmesi, bilimsel çalışmalarda kullanılanlar da dahil olmak üzere tüm ilaçların
envanterlerinin hazırlanması gerekliliği , kişisel ve genel güvenlik önlemlerinin alınması
konusunda gereken titizliğin gösterilmesi gerekliliği , atık ve depo sorumlularının belirlenmesi
ve uygun depolama koşuları sağlanması gereklidir.
Kaynaklar




















Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (05.07.2008 – 26927 R.G)
Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (22.07.2005 - 25883 R.G.)
Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (14.03.2005 - 25755 R.G.)
WHO Management of waste from hospitals and other health care establishments. Report
on a WHO meeting, Bergen, 28 JuneÐ1 July 1983. Copenhagen, World Health
Organization Regional Office for Europe (EURO Reports and Studies, No. 97).1985
WHO.Safe management of wastes from health-care activities.2nd edition,2013
EPA Inaction in Identifying Hazardous Waste Pharmaceuticals May Result in Unsafe
Disposal Report No. 12-P-0508 May 25, 2012
Managing Pharmaceutical Waste A 10-Step Blueprint for Healthcare Facilities In the United
States. 2008
WHO Drug Information .WHO Drug Information Vol. 27, No. 2, 2013
Fent K, Weston AA, Caminada D. Ecotoxicology of human pharmaceuticals. Aquatic Toxicol;
76: 122-159, 2006
ATC/DDD Classification. WHO Drug Information,Vol. 27, No. 2, 2013
Hansel S, Castegnaro M, Sportouch M-H . Chemical degradation of wastes of
antineoplastic agents. Part 1: cyclophosphamide, ifosfamide and melphalan. International
archives of occupational and environmental health,; 69:109-114, 1997
Wilson SJ . Safe disposal of some commonly used injectable antineoplastic drugs.
Journal of clinical and hospital pharmacy, 8:295-299 ,1983
WHO, Expert Consensus Statement on achieving self-sufficiency in safe bloodand blood
products, based on voluntary non-remunerated blood donation 2012
WHO Library Cataloguing-in-Publication Data International statistical classification of
diseases and related health problems. - 10th revision, edition 2010,2012
Saygı Ş, Battal D, Şahin N. Çevre ve insan sağlığı yönünden ilaç atıklarının önemi
Marmara Pharmaceutical Journal 16: 82-90, 2012.
EPA: Hazardous waste listings. A user-friendly reference documentDRAFT,
http://www.epa.gov/osw/hazard/wastetypes/pdfs/listing-ref.pdf ,2008
http://www.vestara.com/images/Issues_Solutions.pdf ,Pharmaceutical waste management
issues and solutions. Vestara.
The Joint Commission Standards. Section on Medication Management and Environmental
Care. www.jointcommission.org.
Gill, D. Michael; Bacterial toxins: a table of lethal amounts; Microbiological Reviews; 1982;
46: 86-94
Registry of toxic effects of chemical substances (RTECS): comprehensive guide to the
RTECS. 1997. Doris V. Sweet, ed., U.S. Dept of Health and Human Services, Public
Health Service, Centers for Disease Control and Prevention, National Institute for
Occupational Safety and Health; Cincinnati, Ohio
10