Lif Bitkileri Dünya`da 2000`den fazla lif bitkisi bulunmaktadır

advertisement
Pamuk Bitkisinin Morfolojik Özellikleri
Yrd. Doç. Dr. Remzi EKİNCİ
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Tarla Bitkileri Bölümü
remzi.ekinci@dicle.edu.tr
İTÜ-UHUZAM
OCAK 2013
İstanbul Teknik Üniversitesi
Pamuk Bitkisinin Morfolojik Özellikleri
Pamuk, yıllık alt çalı, çok yıllık çalı ya da ağaççık
biçiminde yetişebilen bir bitkidir.
Tropik iklim kökenli olup, genotipik olarak çok yıllıktır.
Bununla birlikte, kışı soğuk ve donlu geçen bölgelerde tek
yıllık olarak yetişebilmektedir.
Yetişmiş bir pamuk bitkisi çok derinlere kadar giden bir
kök, en ucunda tepe tomurcuğu bulunan bir ana sap ile
bu saptaki boğumlardan çıkan yaprak, yan dal, tomurcuk,
çiçek ve kozalardan oluşmuştur.
Koza içinde tohumlar, tohum üzerinde ise lifler bulunur.
Kök
Pamuk, kazık köklü bir bitkidir. Kazık kök belirgin ya
da silik olarak dört köşeli bir yapıdadır.
Normal koşullarda kök 10-12 cm kadar derine indikten
sonra yan kökler oluşur.
Bir pamuk bitkisinde yan kök sayısı 3-5 arasında
değişir. Yan kökler, derinlere inerek, kazık kökün
fonksiyonuna yardımcı olurlar.
Yan köklerin epidermis hücrelerinin dışa
uzaması ile çok sayıda emici tüyler oluşur.
doğru
Yapılan birçok çalışma pamuk köklerinin ilk gelişme
döneminde çok hızlı bir biçimde büyüdüğünü
belirlemiştir.
Yüzlek profilli ya da taban taşı bulunan topraklarda
kökler çok derine gidemezler.
Gövde
Pamuk bitkisinde gövde,
• Ana Sap
• Yan Dallardan oluşur.
Ana sap orta kalınlıkta olup, sağlam
bir kabuk dokusu ile örtülüdür.
Büyüme uçtan olduğundan, sapın alt
kısımları (yaşlı kısımlar) koyukırmızımtrak-kahverengi bir renge
sahip olmasına karşın, üst kısmı
(genç kısımlar) açık kırmızımtraktanyeşilimtrak renge dek değişir.
Gövde
Ana gövde üzerinde boğumlar, bu
boğumlarda
yapraklar
ve
bu
yaprakların
koltukaltı
tomurcuklarından çıkan yan dallar
bulunur.
Her bir yaprağın koltuğunda 2
tomurcuk vardır. Bu tomurcuklardan
birisi merkezi durumda olup, “asıl
koltuk tomurcuğu”, diğeri ise “yan
tomurcuk”
adı
verilir.
Bu
tomurcuklardan yan dallar oluşur.
Merkezi tomurcuk, odun dallarını, yan
tomurcuklar ise meyve dallarını
oluşturur.
Gövde
Genellikle yaprak tomurcuklarından biri gelişir. Böylece,
genelde, her yaprak koltuğundan bir dal oluşur.
Odun dalları, daha çok bitkinin alt kısmında bulunan birkaç
koltuk tomurcuğundan oluşur. Odun dalları ana gövdeye
benzeyip, dikine büyürler. Uzun ve oldukça kalın olan bu
dalların her boğumunda yine bir yaprak oluşur. Bu yaprakların
koltuk altlarından yine meyve dalı oluşabilir. Bu meyve
dallarına ikincil meyve dalı adı verilir.
Bir pamuk bitkisinde 0-8 odun dalı oluşabilmekte ve 1-3 den
çok olması istenmez.
Gövde
Odun Dalı
Vegetative Branches
(monopodia)
Meyve Dalı
Fruiting Branches
(sympodia)
Gövde
Meyve dalları zikzaklı ve yere oldukça paralel bir durumda büyür.
Bu dallar, odun dallarına oranla daha cılızdırlar. Üzerlerinde 3-9
boğum bulunur. Her bir boğumda bir yaprak ve bir meyve
tomurcuğu oluşur. Meyve tomurcuğu, yaprakların koltuk
tomurcuklarından çıkmayıp, boğumun sonundaki tomurcuktan
oluşur. Yan tomurcuktan ise dal uzamaya devam eder. Böylece,
meyve dalları zikzaklı bir görünüm kazanırlar. Çiçek tomurcuğu ve
yaprak, oluştukları boğumun, karşılıklı iki tarafında, tam eksen
üzerinde bulunur.
Bilinçli bir pamuk tarımında, meyve dallarının çok sayıda ve kısa
olması istenir.
Yapraklar
Pamuk yapraklarının biçim ve doku yapısı, pamuk türlerine ve çeşitlerine
göre oldukça değişiklik gösterir.
Yapraklar genellikle 3-5 parçalı olup derin ya da yüzlek yırtmaçlıdır. Bununla
birlikte, tam kenarlıdan, çok yırtmaçlıya dek çok değişik biçimli yapraklara
da rastlamak olasıdır.
Yaprak dokusu çok kabadan çok inceye, tüylüden tüysüze dek değişim
gösterir.
Stoma sayısı, yaprağın alt yüzeyinde fazladır. Normal olarak bir yaprağın alt
yüzünde, mm2’de
bulunmaktadır.
150-300, üst yüzeyinde ise 50-150 kadar stoma
Yapraklar
Yaprağın altında genellikle 3-5 ana
damar bulunur.
Ana damarlar üzerinde
nektar (beze) bulunur.
genellikle
Yapraklar ana gövde üzerinde dipten
uca doğru belirli bir düzen içinde
dizilmişlerdir.
Bu diziliş biçimine Filotaksi adı verilir.
Filotaksi oranı Upland pamuklarında
genellikle 3/8, Asya tipi pamuklarda ise
1/3’dür.
Ana gövde ile odun dalları üzerinde
izlenebilen yaprak diziliş biçimi meyve
dalları üzerinde değişiktir.
Çiçek
Pamukta, her bir meyve dalı boğumunda bir yaprak ve bir çiçek
tomurcuğu oluşur.
Bu tomurcuklar, üç ender olarak dört adet yeşil renkli brakte
yaprağı ile kaplı olarak önce piramit biçiminde gözükürler.
Her bir tarak, üç tane üç köşeli yaprak ile çiçek tomurcuğunu
içerir.
Bu yapraklara “dış çanak” ya da “brakte-brakteol” adı verilir.
Bu yapraklar, büyümekte olan tarağı ve döllenme olduktan sonra
oluşan kozaları tamamen örterek onları olumsuz çevre koşullarından
korurlar.
Çiçek
Bu yaprakların büyüklüğü, yırtmaç sayıları ve biçimi
çeşitten çeşide oldukça değişiktir.
Bu yararları yanında, bu yaprakların bazı zararları da söz
konusudur.
Bunlar tomurcuk büyüyüp çiçek açtıktan ve döllenme olup
koza büyüdükten sonra da dökülmezler.
Bu nedenle bazı zararlıların yumurtaları için çok uygun bir
ortam yaratırlar.
Yine bu yapraklar koza açtıktan bir süre sonra kururlar.
Kuruyan bu yapraklar, çeşitli biçimlerde pamuk lifleri
arasına karışarak, onların yabancı madde oranını yükseltip
değerlerini azaltırlar.
Çiçek
Bu yaparaklar G. hirsutum türünde beyaz-krem, G. barbadense ve G.
herbaceum türlerinde ise sarı renktedirler.
Ayrıca, son iki türde, bu yaprakların iç kısımlarında kırmızı ya da mor
yuvarlak lekeler bulunur.
Taç yapraklar içinde dişi ve erkek organlar bulunur.
Dişi organ çiçek temelinde bulunan yumurtalık, dişicik borusu ve
tepecikten oluşmuştur.
Çiçek
Çiçek
Yumurtalık 3-5 gözlüdür. Her göz
(karpel-çenet) ortadan yalancı
bir bölme ile ikiye ayrılmıştır.
Pamuk tohumları bu gözlerde
gelişir.
Her
çenette
5-15
ortalama 8-10 tohum bulunur.
Yumurtalık ince bir dişicik borusu
ile tepeceğe bağlıdır.
Yumurtalık ince bir dişicik borusu
ile tepeciğe bağlıdır.
Dişicik borusu uzunluğu ile lif
uzunluğu arasında sıkı ve olumlu
bir ilişki vardır.
Dişicik borusu üstte genişleyerek
tepeciği oluşturur.
Çiçek
Erkek organlar, flament (sapçık) ve
tekalardan (başakçık) oluşmuş olup, tür
ve çeşitlere bağlı olarak sayıları 30-50
arasında değişir.
Bunlar altta birleşerek dişi organı bir
boru gibi sararlar.
Polen tozları
kadar ağırdır.
ruzgarla
taşınmayacak
Bu durum kendine döllenmeyi teşvik
eder. Pamukta meyve dallarının her
boğumunda bir çiçek tomurcuğu (tarak)
oluşur.
Silkmeyen taraklar, tür ve çeşitlere bağlı
olarak yaklaşık 21 gün sonra çiçek
durumuna dönüşürler.
Çiçek
Pamuklarda çiçekler güneş doğarken ya da bundan biraz önce açar.
Bir pamuk bitkisinde tarakların oluşumu, çiçeklerin açılışı, kozaların
oluşumu oldukça düzenli bir seyir içinde olur.
Pamuk bitkisinde ilk çiçek en alttaki meyve dalının birinci boğumunda
oluşur.
Bunu 2. meyve dalının ilk boğumundaki, onu 1. meyve dalının 2.
boğumundaki ve 3. meyve dalının 1. boğumundaki çiçekler izler.
Böylece çiçeklenme alttan üste, içten dışa doğru bir düzen izler.
Birbirini izleyen meyve dallarının ilk boğumları üzerinde açan çiçekler
aşağıdan yukarıya doğru sıra ile oluşmaktadır.
Çiçek
Bu oluşumdaki zaman aralığı türlere ve
çeşitlere göre az değişiklik göstermekle
birlikte ortalama 2.5-3.5 gün kadardır.
Bu zaman aralığına “ Kısa
Çiçeklenme Aralığı” adı verilir.
Gün
Aynı meyve dalı üzerinde ise önce
birinci boğumdaki sonra 2., 3.
Boğumlardaki çiçekler açmaktadır.
Bunlar arasındaki zaman aralığı ise
yine tür ve çeşitlere göre değişmekle
birlikte 5.5-6.5 gün kadardır ki buna da
“Uzun Gün Çiçeklenme Aralığı” adı
verilmektedir.
Çiçeklenme zaman aralığı erkencilik
unsurlarından birisi sayılır.
Çiçek
Çiçeklerin açılması sabahın erken saatlerinde
olmaktadır.
Pamuk hem kendine döllek hem yabancı döllenen bir
bitki olmakla birlikte kendine döllenmeye eğilimlidir.
Bununla birlikte, yabancı döllenme oranı çevre
koşullarına
bağlı
olarak
(özellikle
böcek
populasyonuna) % 1 ile % 60 arasında
değişebilmektedir.
Döllenme çiçek açtıktan sonra 24-36 saat içinde
tamamlanır.
Çiçekler açtığı zaman taç yaprakların rengi krem ya
da sarı renklidir.
Döllenmenin ertesi günü bu renk kırmızıya döner.
Üçüncü gün ise bu yapraklar solar ve dökülür.
Döllenmiş çiçekten koza oluşmuş olur.
Bezeler
Pamukta dış ve iç olmak üzere iki çeşit
beze vardır.
Dış bezeler, tatlı bir sıvı salgıladıkları için
nektar olarak da bilinirler.
İç bezeler, pamuğun kökleri dışında tüm
organlarında görülebilirler.
Bunlar, küçük yağ bezecikleri durumunda
olup “reçine bezecikleri” adını da alırlar.
Bu bezecikler ilk fide döneminde belirerek,
kotiledon kısmından itibaren görünürler.
Bunlar çeşitli eterik yağlar, tanen ve
gossypol içerebilirler.
Koza
Çiçeğin döllenmesi ile birlikte koza oluşur. Pamukta koza
gelişimi oldukça hızlıdır.
Döllenmeden sonra, yumurtalık içindeki plesantalarda bir
yandan tohumlar gelişmeye başlarken, öte yandan tohumların
endosperm hücrelerinin uzaması ile lifler oluşur.
Pamuk lifleri, döllenmeden sonraki 10-15 gün içinde en uzun
şeklini alırlar.
Döllenmeden yaklaşık 20-25 gün sonra en büyük şeklini alır.
Koza
Ancak kozanın olgunlaşması 30-40 gün daha sürer.
Böylece, içi selülozla dolan lifler ve iyice irileşen tohumlar koza içine
sığmayarak, kozayı çatlatır. Böylece koza döllenmeden yaklaşık 50-80 gün sonra
açılır.
Kozanın büyüklüğü, biçim ve rengi, türler ve çeşitlere göre oldukça değişik
olup, tür ve çeşitlerin ayırımında önemli bir özellik olarak kullanılır.
Koza ağırlığı tür ve çeşitlere bağlı olarak çenetli 4-11 gr., çenetsiz 3-8 gr.
arasında değişir.
Koza çenet açıklığına göre kozalar, açık, yarı açık ve kapalı olarak üç kısımda
belirlenir.
Tohum (Çiğit)
Tohum, çiçeğin döllenmesinden
sonra,
yumurtalığın
gelişmesi
sonucu oluşan bir kısımdır.
Döllenmiş yumurta hücresinin dış
zarı, tohum kabuğunu oluşturur.
Olgunlaşmış bir tohum genellikle
armut biçiminde olup, ucu sivri ve
serttir.
Tohumun “Şalaza” denen geniş ya
da
yuvarlak
kısmı,
yumuşak
süngerimsi bir dokudan yapılmıştır.
Tohumun üzeri çıplak ya da
tüylerle kaplıdır. Bu tüylerden
kısalara hav, uzunlara ise lif adı
verilir.
Tohum (Çiğit)
100 tohum ağırlığı, genotip ve çevre koşullarına bağlı
olarak 8.0-12.0 gr. arasında değişir.
Kuru maddesinde ortalama % 36-42 karbonhidrat, %
18-23 yağ, % 19-24 protein, % 10-14 ham selüloz ve %
2-3 kül içermektedir.
Liflerin Oluşumu
Pamuk bitkisinin ana ürünü, tohumu etrafında bulunan
liflerdir.
Lifler pamuk tohumundaki üst epidermis hücrelerinin
dışa doğru uzaması ile oluşur.
Çiçeklenmeden sonra epidermis hücrelerinin bazıları
çıkıntı yaprak dışa doğru uzamaya başlar.
Uzantılar öncellikle tohumun şalaza kısmında belirir.
Bunu tohumun orta ve uç (mikropil) kısmındaki uzantılar
izler.
Bu çıkıntıların zamanla büyümesi ile lifler ve havlar
oluşur.
Bu uzantılardan kısa olanlara linter, uzun olanlara ise lif
adı verilir.
Liflerin Oluşumu
Tohum üzerindeki lif ve hav sayısı kalıtsal bir özellik
olup,
türlere
göstermesine
ve
çeşitlere
karşın,
göre
genel
oldukça
olarak
bir
değişiklik
pamuk
tohumundaki havın life oranı 1:10 kadardır.
Genel olarak bir pamuk tohumunda 4 ile 15 hatta 20
bin kadar lif bulunur.
Linterin Anatomik Yapısı
Gelişimini tamamlamış olan pamuk lifleri % 18 sodyum
hikroksit (NaOH) ile
şişirilip, Kongo Kırmızısı ile
boyanarak mikroskop altında incelenirse morfolojik
olarak, Kütikül ve mumlu tabaka, Primer çeper, Sekonder
çeperin üst katı, Sekonder çeper ve lümenden oluştuğu
gözükür.
Pamuk lifinin % 94’ü saf selüloz olup, % 6’sı protein, pektik
maddeler, kül, mum, şeker gibi maddelerden oluşur.
* Teknolojik Özellikler
Lif Uzunluğu
Lif İnceliği
Lif Kopma Dayanıklılığı
Kısa Lif İçeriği
Esneklik
Olgunluk
Nep
Yapışkanlık
Parlaklık
Sarılık
Renk Derecesi
Yabancı Madde
İplik Yapılabilirlik İndeksi
* TEŞEKKÜR EDERİZ...
remzi.ekinci@dicle.edu.tr
Download