TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBNÜ'I-ESfR, Mecdüddin
r
İBNÜ'l-ESIR, Mecdüddin
(~YI ~~ ~~~~)
Ebü's-Seadat Mecdüddin el-Mübarek
b. Esirüddin Muhammed
b .. Muhammed eş-Şeybani el-Cezeri
(ö. 606/1210)
Hadis ve tefsir alimi,
ve biyografi yazarı.
edebiyatçı
L
Reblülevvel S44'te (Temmuz-Ağustos
1149) Cizre'de (Cezlre-i ibn ömer) doğdu.
Hayatının önemli bir kısmı Musul'da geçtiği için Mevsıli, dedelerinden sahabi Müsenna b. Harise eş-Şeybani'nin mensup
olduğu Şeyban kabilesine nisbetle Şeyta­
ni nisbeleriyle anıldı . Zengin ve faziletli
bir kimse olduğu belirtilen, idarecilerle
yakın ilişkiler kurarak önemli görevler üstlenen babası, Esir (Esirüddin) lakabı ile
anıldığından İbnü'I-Esir künyesiyle meş­
hur oldu. Kardeşleri izzeddin ve Ziyaeddin İbnü'I-Esir de tanınmış birer alimdir.
İlk öğrenimini kardeşleriyle birlikte Cizre'de gördü. S6S'te (1169-70) ailesiyle beraber Musul'a göç edince burada öncelikle nahiv, edebiyat, hadis ve fıkıh dersleri
aldı. Arap dili ve edebiyatını Ebu Muhammed Said b. Dehhan ei-Bağdacti, Ebu Bekir Yahya b. Sa'dOn ei-Mağribi, Ebü'I-Harem Mekki b. Heyyan b. Şebbe ei-Makdisi gibi alimlerden öğrendi. Cemaleddin
Ebu Abdullah b. Seraya, muhaddis ve mutasawıf Ebu Yasir Abdülvehhfıb b. Hibetullah, İbn Sükeyne, Ebü'I-Kasım Yaiş b.
Sadaka ei-Furative İbn Sa'dOn'dan çeşit­
li hadis kitaplarını okudu. Ayrıca şeyhül­
kurra diye bilinen İbn ZüreyJ5 Mübarek b.
Mübarek b. Ahmed'le bazı eserleri mütalaa ederek ondan bu eserlerin rivayet
iznini aldı. Talebeleri arasında ise kaynaklarda adı belirtilmeyen oğlu, bütün eserIerinin rivayet kazetini verdiği İbnü'I-Kıf­
ti, İbn İlalmış, Taceddin Abdülmuhsin b.
Muhammed ei-Bacerbeki, Ebü'I-Feth Şe­
habeddin Muhammed b. Mahmud etTOsi ve Kadılkudat Ebu Talib Ali b. Ali eı­
Buhfıri gibi şahsiyetler sayılabilir.
İbnü'I-Esir, istekli olmamasına rağmen
Selçuklu Atabegleri döneminde idari görevler aldı. Musul'a ilk gidişinde bir müddet Seyfeddin Gazi (Il.) b. MevdOd b. Zengi'nin hazinedarlığını ve Cezire-i İbn Ömer
civarının divan katipliğini yaptı . Musul Veziri Celaleddin Ebü'I-Hasan Ali b. MansOr
ei-İsfahani tarafından divan başkatipli­
ğine getirildi. Emir Mücahidüddin Kaymaz'ın (595/1 ı 98-99) ve onun hapse atıl-
28
masının ardından Musul Emiri izzeddin
Şa"ar'ın
Mes'Qd b. MevdOd ei-Atabegi'nin yakın
çevresinde yer aldı. Daha sonra izzeddin
Mes'Qd'un oğlu Nı1reddin Zengi Arslanşah'ın yanında bulunan İbnü'l-Esir onlara inşa katipliği ve müşavirlik yaptı, resmi yazışmalarda sır katipliğine kadar yükseldi. NOreddin Zengi Arslanşah, bir ara
kendisini vezirlik görevine getirdiyse de
İbnü'l-Esir bundan rahatsızlık duyunca
onu bu görevden affetti. İbnü'I-Esir felç
yüzünden elleri ve ayakları tutmayınca
eser yazamaz hale geldi. Musul'un köylerinden Derbüdderrac'daki geniş arazisinde bir ri bat yaptırarak bütün mal varlığını buraya vakfetti. Kasru Harb diye
anılan bu ribatta hastalığı boyunca talebelerinin yardımıyla çalışmalarını sürdürdü ve önemli eserlerinden bir kısmını bu
dönemde yazdı. 29 Zilhicce 606'da (24
Haziran 121 O) vefat edince ribata defnedildi. Daha so nraları bu ribat tasawuf ehlinin uğrak yeri olmuştur.
sini
Kaynaklar ahlaki, ilmi ve tevazuu ile
tanınan İbnü'I-Esir'den övgü ile söz etmiş,
üs!Obundaki sadeliğe, başarılı idaözellikle Arap dili, Kur'an ve hadis ilimierindeki üstün mevkiine dikkat
çekımiş, ayrıca matematik gibi bilimlerle de ilgilendiğini belirtmiştir. İbnü'şreciliğine,
onu cimri olmakla itharn etmebulmayan Zehebi, bütün malvakfeden bir kimsenin cimri sayıla­
doğru
larını
mayacağını söylemiştir
(A'UJ.mü'n-nübe-
la',XXI, 491).
Eserleri. 1. Camicu'/-uşul /i-e/:ıadi­
Buhari, Müslim, Ebu DavOd,
Tirmizi. Nesai ve imam Malik'in eserlerinden derlenip konularına göre alfabetik olarak sıralanan hadislerden meydana gelen, çeşitli alimler tarafından üzerinde çalışmalar yapılan eser Abdülmecid
Selim'le Muhammed Hamid ei-Fıki (I-XIII,
Kah i re 1370/1950, 1400/1980). Abdülkadir
ei-ArnaOt ve diğerleri (I-XV, Dımaşk 1389/
1969, 1403/1983) tarafından neşredilmiş­
tir. İbnü'I-Kıfti'nin müellife nisbet ettiği
Kitab ii 'ilmi'l-J:ıadiş, muhtemelen Cami'u'l-uşul'e giriş mahiyetindeki hadis
terimlerini ihtiva eden kısımdır (Haris
Süleyman ed-Dar!, s. I4) . 2. en-Nihaye*
ii garibi'l-J:ıadiş ve'l-eşer. Hadislerdeki
nadir kelimeleri alfabetik sırayla açıkla­
yan ve garibü'I-hadis konusunun önemli
kaynaklarından olan eseri Tahir Ahmed
ez-Zavi ve Mahmud Muhammed et-Tanahi yayımiarnıştır (I-V, Kah i re I 383/1963).
3. el-Menalü't-talib ii şerJ:ıi Tıvali'l-ga­
ra'ib (Menal {f şerJ:ıi Tıvali'L-gara'ib, Şer­
J:ıu garfbi't-Tıv~L). Müellifin öldüğü yıl,
şi'r-Resul*.
Mecdüddin lbnü'I-Esir'in el-Mul]ta.r fi menaif_ıbi'l-al]yar adlı eserinin 1. cildinden iki sayfa (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr.
44 72, vr. z•-')
·,·-
iBNÜ'I -ESTR , Mecdüddin
metinleri uzun olan hadislerde ve sahabe sözlerinde yer alan garib ve nadir ifadeleri açıklamak üzere imla ettiği eser
Mahmud Muhammed et-Tanahi tarafın­
dan neşredilmiştir (Dımaşk-Mekke-Kahi­
re I 400-1403/1980- I 983). 4. el-Muraşşa'
fi'l-abd' ve'l-ümmehat ve'l-benin ve'lbenat ve'l-eFa'i ve'z-zevat. "Eb, üm,
ibn, bint. zCı. zat" gibi kelimelerle başla­
yan, çocuklara, yakıniara ve insan dışın­
daki varlıklara nisbet edilerek meşhur
olan, darbımesel veya deyim halinde kullanılagelen, cümle halinde alem olan ve
anlamı bilinmeyen nadir isimterin alfabetik sıraya göre ele alındığı bir çalışma­
dır. istanbul (ı 304) baskısı ve Christian
Friedrich Seybold neşrinde (Weimar ı 896;
Amsterdam ı 981). Ziyaeddin ibnü'l-Esir'e
nisbet edilen eseri ibrahim es-Samerrai
(Bağdad ı 391/1971) ve Fehml Sa'd (Beyrut 1412/1 992) tahkik ederekyayımlamış­
lardır. Süyuti kitabın künyelerle ilgili kıs­
mını ihtisar etmiştir (Muhammed Abdullah el-Hamdan. s. 386). s. Tecridü esma'i'ş-şaJ:ıabe. Brockelmann, sadece
Zirikil tarafından kaydedilen eserin (elA'lam, VI. ı 52) Hindistan'da neşredildi­
ğini (Haydarabad ı 315) ifade etmişse de
( GAL Suppl., ı. 609) bu tesbit yanlış olup
aynı tarihte orada yayımlanan eser Zehebi'ye ait Tecridü esma'i'ş-şaJ:ıabe'dir.
Mecdüddin lbnü'I·Esir'in el-Mul)tar {i
Carullah Efendi, nr. 1624)
Bu kitabın izzeddin ibnü'l-Eslr'e nisbet
edilmesi de doğru değildir. 6. eş-Şafi
ŞerJ:ıu Müsnedi'ş-Şafi'i (eş-Şa(i'l-'ay
fi
şerf:ıi Müsnedi'ş-Şafı'i). Yaklaşık 100
"kürrase" hacminde olduğu söylenen ve hadisleri ahkam, dil ve mana açısından ele
alan bir eserdir (Hindistan 1306; Kahire
ı 327) . 7. el-İnşat fi'l-cem' beyne'l-Keşf
ve'l-Keşşôt ({i tefsiri'l-~ur'an). Sa'lebi'nin el-Keşf ve'l-beyan ii tefsiri'l-Kur'an 'ı ile Zemahşeri'nin el-Keşşat 'an J:ıa­
~ii'i~i't-tenzil adlı tefsirinin bir araya getirildiği eserin dört cilt olduğu kaydedilmektedir (Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba', XVII,
76). 8. el-Mul].tôr ii mena~ıbi'l-al].yar.
Sahabeden itibaren meşhur kişilerin hayatını ve menkıbelerini anlatan ve dört
cilt olduğu belirtilen eserin (a.g.e., XVII,
77) Leiden (nr. ı 090, ı. ci lt) , Kayseri Raşid
Efendi (nr. 95 ı). Süleymaniye (Carullah
Efendi, nr. 1624; Fatih, nr. 4472), Hacı Selim Ağa (Aziz Mahmud Hüday'l, nr. ı 054).
Köprülü (Fazı! Ahmed Paşa, nr. ı ı 36, ı.
cilt) ve Millet(Feyzullah Efendi. nr. 1516,
ı ı. ci lt) kütüphanelerinde yazmaları mevcuttur. 9. es-Siretü'n-nebeviyye (Dı­
maşk 1971) . 10. el-Bedi' ii 'ilmi'l-'Arabiyye (el-Bed!' fi şerf:ıi'l-fuşüt, el-Bedi'
fi'n-naf:ıv). ibnü'd-Dehhan'ın el-Fuşıl.l
fi'n-naJ:ıv adlı
menalf:ıbi'l·a/]yar adlı
nahiv,
şiir,
eserinin şerhi olup sarf,
hitabet vb. konuları yirmi bab-
eserinin Il. cildinin ilk ve son
sayfaları
(Süleymaniye Ktp:,
da ele alan kitap üzerinde Salih b. Hüseyin el-Ayid doktora çalışması yapmıştır
( 1406, Camiatü'l-imam Muhammed b. SuGd el-islamiyye) Müellife Ki tab Latif fi
şan'ati'l-kitôbe ve Teh;::ibü Fuşuli İb­
ni'd-Dehhan (Yaküt, Mu'cemü '1-üdeba',
IV, 14 ı) adıyla nisbet edilen eserler de
muhtemelen bu kitaptır (Zeheb'l. Tari/]. u 'iislam, S . 2 ı 7). tt. Divanü resa'il (er-Resa'il). Süleymaniye (Kıl1çAii Paşa, nr. 723).
Beyazıt (Veliyyüddin Efendi, nr. 2461) ve
Köprülü (nr. ı 058) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. Nahve dair el-Bahir fi'l-furu~ ile (el-Furük ve'l-ebniye)
(SüyGtT. ıı. 275) Vezir Celaleddin Ebü'l-Hasan Ali b. Cemaleddin el-isfahfıni'nin risalelerinin bir araya getirildiği el-Cevahir ve'l-le'ali min imJQ'i'l-mevle'l-vezir el-Celali, el-Muştafe'l-mul].tar ii'led'iyeti ve'l-ezkar, çeşitli grafiklerden
oluştuğu ifade edilen Resa'il fi'l-J:ıisab
(Resa'il fı'l-f:ıisab mücedvelat) adlı eserler de kaynaklarda ibnü'l-Eslr'e nisbet
edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
Mecdüddin İbnü'I-Esir. en-Nihtıye (nşr. Mah mud M. et-Tanahi -Tahir Ahmed ez-Zavi). Kahire 1383/1963, neşredenlerin girişi, 1, 9-20; Yaküt, Mu'cemü'l-üdebiı', IV, 141; XVII, 71-77;
a.mlf.. Mu'cemü'l-büldan, ll, 138; İbnü'I-Esir,
el-Kamil, IX, 302; İbnü'I-Kıfti, İnbahü 'r-ruvat,
lll, 257 -260; Münziri. et-Tekmile, ll, 191-192; İbn
Hallikan, Vefeyat, IV, 141-143; Zehebi, A'lamü'n-nübela', XXI, 488-491; a.mlf.. Tarii:Ju'lİslam: sene 601-610, s. 216-217; Sübki, Tabakat (Tanahl). VIII, 366-367; İbn Kadi Şühbe. Tabakatü 'ş·Şati'iyye, ll, 60-62; İbn Tağriberdi. enNücümü 'z-zahire, VI, 198-199; Se havi. Fet/:ı.u '1mugiş, Beyrut 1403/1983, lll, 49; SüyCıti. Bugyetü '1-vu'at, ll, 274-275; Taşköprizade, Mevzüatü '1-ulüm, ı, 284; Keş(ü '?-?Unun, I, 256; ll, 1383;
Mehmed Zihni. Kitabü 't-Tera cim, İstanbul 1887,
s. 8-10; Şerefeddin [Yaltkaya]. İbn-i Esirler ve Meşah ir-i Ulema, İstanbul 1322, s. 7 -38; Brockelmann. GAL, I, 438-439; Suppl., I, 607-609; Zirikli, ei-A'Iam, VI, 152; Muhammed Abdullah eiHamdan, Benü'l·Eşir: el-Fürsanü'ş-şelaşe, Tiiif
1394/1974, s. 23-60, 386; Ramazan Şeşen, Nevadirü '1-mai:Jtütati'l- 'Arabiyye fi mektebati
Türkiye,' Beyrut 1975, s. 31-32; Haris Süleyman ed-Dari, "el-imam Mecdüddin ibnü'l-Eşlr
ve cühildühfı fi'l-]J.adlşi 'ş -şerlf", Buf:ı.üşü nedveti ebna'i'l-Eşir, Bağdad 1983, s. 5-40; J . R.
Strayer. Dictionary of th e Middle Ages, New
York 1989, I, 634-635; lmtiaz Ahmad. "Ibn alAthir al-Muhaddith-his Life and Works", IS,
XXIII/! (ı 984). s. 33-43; Kemal Sandıkçı. "ibnü 'lEslr Kardeşler". Ondokuz Mayıs Üniversitesi
ilahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6, Samsun 1992,
s. 62-71; Semir Said Ke ccCı. "Mecdüddln İb­
nü'l-Eşlr ve menhecühil fi't-te'llf", MMLADm.,
LXV /4 (ı 992). s. 620-650; Me'mCın es-Sagırci,
"cami'iı' l-uşill fı e]J.adişi'r-resfıl ve tetimmetüh",
a.e., LXVII/2 (1992). s. 337-341; F. Rosenthal.
"Ibn al-At!:ıir", EJZ (İng.), lll, 723-724; Hasan YCı­
sufl Eşkilri, "İbn Eşlr", DMBİ, ll, 704-705.
li.]
ALi ÜSMAN KOÇKUZU
29