Bölüm 6 SOSYAL-BİLİŞSEL YAKLAŞIMLAR

BÖLÜM 6
SOSYAL-BİLİŞSEL YAKLAŞIMLAR
Kariyer Danışmanlığında Sosyal Öğrenme Kuramı
Sosyal-Bilişsel Kariyer Kuramı
Bilgiyi İşleme Yaklaşımı ve Danışma Modeli
GENEL ÖZELLİKLER
Sosyal koşullar, sosyal durum ve yaşam
olaylarının kariyer seçimleri üzerinde anlamlı bir
etkisi olduğunu savunurlar.
 Kariyer seçim sürecinin anahtar ögeleri;



problem çözme
karar verme becerileridir.
‘Öğrenme’ bu alandaki kuramların odak noktasında
yer alır.
 Hatalı düşünme/yanlış inançlar, akılcı bir karar
verme davranışını engeller.

KARİYER KARARI VERMEDE SOSYAL
ÖĞRENME KURAMI
Kromboltz ve arkadaşları, Bandura tarafından
geliştirilen genel sosyal öğrenme kuramına dayalı
olarak, kariyer kararları vermenin de bireyin
çevresi ile etkileşiminin sonucu olduğunu kabul
ederler.
Buna göre meslek seçimi, bireyin sosyalleşme
süreci içinde bir çok etkenin, karşılıklı etkileşimi
ile oluşan karmaşık bir süreçtir.
BU SÜRECİ ETKİLEYEN VE BİÇİMLENDİREN
BAŞLICA 4 ETKEN VARDIR:
Kalıtımsal özellikler
 Çevresel koşul ve olaylar
 Öğrenme yaşantıları
 Göreve yaklaşım becerileri

« Gerçek yaşam her zaman
kuramlardan daha
karmaşıktır.»
Krumboltz
Açıklanan bu 4 grup etken bireyleri farklı
şekillerde etkiler ve bu etkiler onların kariyer
kararlarına, aşağıda açıklanan dört alanda yansır:
1.Kendine ilişkin genellemeler
2.Dünya görüşü ile ilgili genellemeler
3.Karar vermede kullanılan göreve yaklaşım
becerileri
4.Eylemler
KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ
1.Problemi ve danışanın amaçlarını tanımlayınız.
2.Danışma süreci sonunda ulaşılacak hedefleri tartışıp
anlaşma sağlayınız.
3.Problemin çözümüne ilişkin alternatifler oluşturunuz.
4.Alternatiflere ilişkin bilgi toplayınız.
5.Her bir alternatifin olası sonuçlarını tartışınız.
6.Amaçlar, alternatifler ve sonuçları yeniden
birlikte değerlendiriniz.
7.Bu değerlendirmelere dayanarak danışanın
karar
vermesini
veya
seçim
yapmasını
sağlayınız.
8.Danışanın, yeni bir problemde bu süreci
uygulaması için genelleme yapmasına yardımcı
olunuz.
KARİYER DANIŞMASININ HEDEFİ VE KARİYER
DANIŞMANLARININ ROLLERİ


Kariyer gelişimi ve seçimlerini etkileyen akılcı
olmayan inançları belirlemeye ve değiştirmeye
çalışmak,
Danışana göreve yönelim becerilerini ve karar
verme stratejilerini öğretmek,



Danışanın mesleki ufkunu genişletmesi için
gerçek yaşam ve iş deneyimleri araştırmasını
teşvik etmek,
Danışan için olumlu deneyimler kazanıp olumlu
pekiştireçler alabileceği fırsatlar yaratmak,
Olumlu rol modelleri görme fırsatları sağlamak,


Danışanın kendi amaçlarını seçmesi için uygun
kariyer planlama becerilerini geliştirmesine
yardımcı olmak (araştırma, bilgi toplama,
alternatifleri
kristalleştirme,
seçenekleri
değerlendirme vb),
Danışanın, belirsizliğin normal bir durum
olduğunu kabul etmesine ve yeni deneyimleri
planlamada bu koşuldan yararlanmasına yardımcı
olmak.
KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ,
MÜDAHALE YÖNTEMLERİ VE
UYGULAMALARI


Bu yaklaşımda, danışanın
öncelikle öğrenme geçmişi
üzerinde
durulmakta
ve
olumsuzlukları
anlaşılmaya
çalışılmaktadır.
Hangi
yönleri
güçlüdür,
başarılıdır, yaşamda neler
yapmaktan hoşlanmaktadır?


İlgi envanterleri ve meslek değerleri ile ilgili
araçlar kullanılabilir.
Danışanın kariyerindeki ilerlemesini engelleyen
inançların üstesinden gelinmesine yardım etmek
amaçlanır.


Müdahale yöntemlerinin başında gelişimsel ve
önleyici yöntemler bulunmaktadır.
Bunlar; kariyer eğitimi, nasıl iş aranacağının
öğretilmesi,
mesleki
bilgi
kaynaklarından
yararlanmak,
meslekleri
canlandırma
(simulation) olabilir.


İkinci olarak, uyarlanmış
ve çözüm
yöntemlerden
yararlanılabilir.
Bunlar
müdahaleler olabilir.
bulucu
bilişsel
Örneğin, hedefleri açıklığa kavuşturma, bilişsel
yeniden yapılandırma ve yeniden düzenleme,
engelleme yaratan inançlara karşı fikirler üretme ,
bilişsel prova, öyküsel analizler , kitap okuma ve
meslek üyesiyle görüşme yapma olabilir.
KARİYER İNANÇLARI ENVANTERİ (KİE)


Krumboltz (2001), tarafından geliştirilen Kariyer
İnançları Envanteri, bir psikolojik danışmanın,
danışanın kariyerindeki ilerlemesini durdurabilen
sayıltıları belirleyerek yardım etmesi amacıyla
geliştirilmiştir.
Danışanın isteklerini gerçekleştirmesini engelleyen
ya da ona yardım eden inançları keşfetmek
amaçlanmıştır.
DEĞERLENDİRME


Öncelikle,
bu
kuram
sayesinde,
psikolojik
danışmanların kendilerini basitçe “eşleştirme yapıcı”
olarak görmemesi için, danışanların / öğrencilerin
öğrenme görevlerine önem vermelerinin yararı
anlaşılmaktadır.
Ayrıca, karar verme becerileri ve KİE gibi bir ölçme
aracı sayesinde danışanların / öğrencilerin akılcı
olmayan inançları üzerinde durulması da önemli bir
katkıdır.
SOSYAL BİLİŞSEL KARİYER
KURAMI
(SBKK)
GENEL BİLGİLER



Lent, Brown ve Hackett tarafından geliştirilen
Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı (SBKK) öğrenme
temelli, bilgi işleme ve sosyal bilişsel görüş
açılarından yararlanılarak geliştirilmiştir.
1980’lerden
sonra,
bireyler
kendi
kariyer
gelişimlerinin
özneleri
(agents)
ya
da
biçimlendiricisi olarak görülmeye başlanmıştır.
İnsanların zaman içerisinde ve farklı durumlarda
davranışlarının nasıl değiştiği, geliştiği ve
davranışlarını nasıl düzenledikleri önemlidir.



SBKK, ilkesel olarak Albert Bandura’nın geliştirmiş
olduğu genel sosyal bilişsel kurama dayalı olarak
geliştirilmiştir.
SBKK, insanın kendi gelişimi ve çevresini etkileyen
kapasitesi ile ilgili belirli oluşumcu/yapılandırmacı
(constructivist) sayıltıları benimsemektedir.
SBKK; birey, davranış ve çevrenin karşılıklı olarak
birbirini etkilediğini kabul ederek, Bandura’nın
karşılıklı üçlü adını verdiği nedensellik modelinden
yararlanır.
Bu modele göre ;
a) içsel olan bilişsel ve duyuşsal durumlar gibi kişisel
özellikler,
(b) dışsal çevresel etkenler ile ve
(c) gözlenen (açık) davranışla (bireyin içsel ve fiziksel
özelliklerinden farklı olarak) bağlantılı mekanizmalar
şeklinde çalışarak, birbirlerini karşılıklı olarak
etkilerler.
Nasıl elde ediliyor?
Bilişsel Birey Değişkenleri
Bilgilendirici kaynaklar:
Kendini Yetkin Görme
Beklentileri
Sonuç Beklentileri
Kişisel Hedefler
1. Başarılı performans yaşantıları gösterme.
2. Dolaylı öğrenme.
3. Sosyal ikna.
4. Fizyolojik ve duyuşsal durumlar (Bandura,
1997).
Nasıl elde ediliyor?
Bilgilendirici kaynaklarla paralellik gösteriyor:
1.İnsanların
geçmişteki
benzer
davranışlarından sonra elde ettikleri sonuçları
anımsama.
2. Diğer insanların elde ettiği sonuçlara dikkat
etme.
3. Kişinin kendisinin ortaya çıkardığı sonuçlara
ya da diğerlerinin verdiği tepkilere dikkat
etme.
4. Bedensel-fizyolojik ipuçlarına dikkat etme.
Türleri:
Seçim hedefleri
Performans hedefleri
SBKK’ NIN ÇEVRESEL ETKİLERE İLİŞKİN
GÖRÜŞLERİ

Lent ve arkadaşları (1994), ikinci düzey
analizlerinde fiziksel özellikler (cinsiyet, ırk gibi),
çevrenin özellikleri ve belirli öğrenme yaşantıları
üzerinde durmuşlardır.


Değinilen bu değişkenlerin kariyerle ilişkili ilgi
ve seçim davranışını çeşitli yollardan geçerek
etkilediği düşünülmektedir.
Bu yüzden, kariyer gelişim kuramcıları seçim
davranışını etkileyen hem içsel hem de dışsal
etkenleri hesaba katma gereği duymaktadırlar.
Ortama Özgü Birey Dışı Değişkenler
Sosyal ortam etkileri
Çevresel Etkiler
Çevrenin objektif ve algılanmış yanları
Uzak ve yakın çevresel etkiler
Kariyer Engelleri
Kariyer Destekleri
Kariyer ilerlemesini engelleyen iki engel türü olabilir:
Birey (örneğin, düşük yetkinlik) ve ortama özgü etmenler
(örneğin, önemli kişilerin onayını alamama).
Kariyer engelleri zamansal bir boyut üzerinde
düşünülebilir: Engellerin bir kısmı geçmişimizle ilgilidir.
Örneğin,
kültürel
ve
cinsiyet
rolüyle
ilgili
toplumsallaşma yaşantıları gibi. Bir kısım engeller ise
daha yakın etkilere sahiptir. Örneğin, işe alım sırasında
cinsiyet ya da etnik ayrımcılık yaşamak gibi.
Kariyer engelleri; başetme yetkinliği, duygulanım
eğilimi ve sonuç beklentileri ile ilişkilidir
Destekler, bireylerin kariyer seçimlerini oluşturmalarını
ve
bu
amaçları
doğrultusunda
kendilerini
geliştirmelerini kolaylaştırabilir.
Bunun için kişilerin ortamlarında yeni düzenlemeler ya
da yararlı kaynakların olduğu ortamlara ulaşılması için
değişiklikler yapılabilir.
KARİYER GELİŞİMİ İLE İLGİLİ DENENCELER


Sosyal bilişsel yaklaşım, kariyerle ilişkili ilgileri,
seçimi ve performansı birbirleriyle iç içe üç ayrı
model (ilgi gelişimi, seçim ve performans modelleri)
şeklinde kavramlaştırmıştır ve bu modeller
üzerinde denenceler oluşturulmuştur.
(s.247’de şekil 6.1’i inceleyiniz)
UYGULAMALAR



SBKK
gelişimsel
(developmental;
öğrencilerin
eğitsel/kariyer ilgi ve becerilerini teşvik ederek
geliştirmek için),
Önleyici (preventive; çalışma yaşamına başlamadan
önce kariyerle ilişkili zorlukları önlemek için) ve
Çözüm bulucu (remedial; kariyer seçimine ve çalışma
ortamına uyuma yönelik problemlerle başa çıkmaya
yardım için) kariyer müdahaleleri önermektedir.
OKULDAN ÇALIŞMA YAŞAMINA GEÇİŞ
6 tane birbirleriyle ilişkili sürece önem verilmektedir.
Bunlar;
(a)Olumlu, ancak gerçekçi yetkinlik ve sonuç beklentisi
kazanma,
(b)Akademik ve kariyer ilgileri geliştirme,
(c)İlgi ve kariyerle ilişkili hedefler arasında bağlantılar
oluşturma,
(d)Hedeflerin eyleme dönüştürülmesi,
(e)Akademik ve çalışma becerileri geliştirme,
performansla ilgili problemlere bir çözüm bulma
ve
(f)Benlik ve mesleki inançların gelişimini etkileyen
sosyal destek ve engellerin müzakere edilerek,
tercih edilen eğitsel/kariyer seçeneklere ulaşmak
amacıyla çaba gösterilmesi.
RİSK GRUBUNDAKİ GENÇLERE YÖNELİK
ÖNERİLER


Bu kişilerin beceri gelişimlerini sağlamak kadar,
yetkinlik beklentilerini de geliştirecek programlar
düzenlenebilir.
Program içeriklerinde doğru sonuç beklentileri
kazanmalarına, hedef saptama becerilerine önem
verilebilir.


Kazandıkları çalışma becerilerinin yanı sıra
değişik alanlarda da yetkinleşmeleri sağlanabilir.
Örneğin, bunlar iletişim becerileri, özenli ve
dikkatli olma ve engellerle başa çıkma
davranışları olabilir.
Bu beceriler, çalışma yaşamına daha sağlıklı
geçişlerini sağlayabilir.
SBKK VE KARİYER DANIŞMASI



Meslekler
arasından,
çalışma
kişiliklerinin
(araştırmacı tip, sosyal tip gibi) önemli yanlarına en
uygun olanları seçmeleri için danışanlara yardım
etmek.
Ancak bu sürecin önemli bir yanı, kariyer
seçeneklerini daha geniş bir tarzda düşünmeye sevk
etmektir.
Bunun için danışanların yanlış yetkinlik inançları ve
sonuç beklentileri nedeniyle eledikleri kariyer yollarını
tanımaları
ve
yeniden
düşünmeleri
teşvik
edilmektedir.
2 STRATEJİ ÖNERİLİR:


İlk stratejide standardize edilmiş yetenek testi,
gereksinim ve ilgilere ilişkin ölçüm sonuçları
kullanılmaktadır.
Kapasite
ve
gereksinim/değer
ölçümleri
sonucunda ortaya çıkan mesleki olasılıklar
karşılaştırılmakta ve daha ayrıntılı biçimde
tartışılmaktadır.


İkinci strateji standart kart tasnifi işlemlerinin bir
miktar değiştirilmesi ile ilgilidir. Şöyle uygulanır:
Standart uygulamada da yapıldığı gibi, ilk olarak
“seçebilirdim,” “sorunlu” ve “seçmek istemezdim”
kategorilere uygun düşen meslek isimlerinin tasnifi
Bundan sonra “sorunlu” ve “seçmek istemezdim”
kategorilerindeki meslekleri, şu seçenekleri
yansıtan alt kategorilere ayırması istenir:
(a) Yetkinlik beklentisi inançlarına uygun olan
(“eğer gereken becerilere sahip olduğumu
düşünseydim, seçebilirdim”),
(b) sonuç beklentilerine uygun olan (“değer
verdiğim şeyleri bana sunmuş olsalardı,
seçebilirdim”),
(c) ilgilerinin yetersiz olduğu (“hiçbir koşulda
seçmek istemezdim”) ve
(d) diğer özellikleri olan meslekler.

SEÇİM VE BAŞARIYA ULAŞMAK İÇİN
ENGELLERİN AŞILMASI
(a)
(b)
(c)
Bir kariyeri amaçlaması ve başarılı olması için
potansiyel
engelleri
dikkatli
biçimde
düşünmelerine,
Karşılaşabilecekleri
bu
engelleri
analiz
etmelerine ve
Mesleki beceriler geliştirmelerini zorlaştıracak
olası engelleri önlemek ve aile ya da akran
çevrelerinden sosyal destek alabilmek için
stratejiler hazırlamalarına yardım etmek
amaçlanmalıdır.
DEĞERLENDİRME


Özellikle, ilgilerin nasıl geliştiği ve değiştiği bu
kuram sayesinde daha iyi anlaşılmıştır.
Yeteneği oranında başarılı olamayan öğrencilere
yönelik çözüm bulucu müdahale çalışmaları
bakımından da bu kuramdan yararlanmak olasıdır.


Benzer şekilde, risk altındaki gençlik, işsizler ya
da motivasyonu düşük öğrencilerle yapılacak
çalışmalar
bakımından
bu
kuramdan
yararlanılabilir.
Bu
bakımdan
özellikle
kuramın
hedef
belirlemeyle ilgili olarak sunduğu bilgiler yararlı
olabilir.
BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI
KARİYER GELİŞİM SÜRECİNE İLİŞKİN
TEMEL ÖNERMELERİ
1.Kariyer seçimleri, bilişsel ve duygusal süreçlerin
karşılıklı etkileşimlerinin bir sonucudur.
2.Kariyer seçimleri bir problem çözme eylemidir.
3.Bireyin kariyer problemlerini çözme kapasitesi;
bilişsel işlemler kadar, geçerli bilgilere sahip
olmaya bağlıdır.
4.Kariyer problemlerinin çözümü, üst düzey bellek
işlevleri gerektiren bir görevdir.
5.Bireyin
kariyer
sorunlarını
‘motivasyon’ önemli bir öğedir.
çözmesinde
6.Kariyer gelişimi, bireyin sürekli gelişimini ve bilgi
yapılarındaki değişimleri içerir.
7.Kariyer kimliği, bireyin kendisine ilişkin bilgi ve
algılarına dayanır.
8.Kariyer olgunluğu, bir kişinin kariyer problemlerini
çözme yeterliğine/gücüne dayanır.
9.Kariyer danışmanlığında sonal hedef, bilgiyi işleme
becerilerinin gelişimini kolaylaştırarak bireyin
başarılı olmasını sağlamaktır.
10.Kariyer danışmanlığının sonal amacı, danışanların,
karar verici ve problem çözücü bir birey olarak
kendilerini geliştirmelerini sağlamaktır.
ANAHTAR KAVRAMLARI
*
*
*
*
*
Problem,
Problem çözme,
Karar verme,
Bilgi işleme alanları piramidi
İASDU döngüsü: İletişim, analiz,
değerlendirme, uygulama döngüsü
sentez,
PROBLEM;
Mevcut durum ile arzu edilen durum arasındaki
boşluk olarak tanımlanır.
Boşluk, bir insanın olduğu yer ile olmak istediği yer
arasındaki farktır.
PROBLEM ÇÖZME;


Bireylerin mevcut durum ile arzu ettikleri durum
arasındaki boşluğu kapatacak bilgi ve kavramaya
yönelik stratejiler edinmelerini içerir.
Problem çözme sürecinin amacı boşluğu kapatmak
için kişi tarafından istenilir bir seçeneği
bulmaktır.
KARAR VERME SÜRECİ;


İstenilen seçeneği
dönüştürmektir.
belirli
hareket
adımlarına
İş bulma sürecini düşündüğümüzde elde edilen bir
iş, problem çözümü sürecinin sonucu iken, o işi
elde etmek için harekete geçme, karar verme
sürecinin bir sonucudur.
BİLGİ İŞLEME ALANLARI PİRAMİDİ;

Kariyer seçiminde önemli bilişsel boyutları içeren
piramit modelinde yer alan ilk üç boyut genellikle
kariyer kuramlarında geleneksel olarak yer alan
bilgileri kapsamaktadır.
KARAR PİRAMİDİ
Üst biliş
Karar verme
becerileri
(İASDU)
Kendini tanıma
Meslekleri tanıma
İASDU DÖNGÜSÜ
İletişim: İletişim aşaması boyunca, dış (birey için
önemli kişilerden gelen bilgiler ya da olaylar gibi)
ya da iç (bireyin algıları veya olumsuz duyguları
gibi) ip uçlarının sonucunda bireyler mevcut
durumlarıyla arzu ettikleri durum arasında bir
boşluk olduğunun farkına varırlar.
Analiz: Analiz sürecinde bireyler problemlerinin
zihinsel bir modelini yaratırlar ve tercih edilen
mesleğin, eğitim programının ve işin özelliklerini
daha iyi anlamak için öğeler arasındaki ilişkileri,
örneğin, kendileriyle ilgili bilgileri ile seçeneklerle
ilgili bilgileri ilişkilendirirler.
Sentez: Problemin yaratıcı alternatiflerle yeniden
yapılandırılması. Bu aşamada bireyler seçenekleri
dolaylı bir biçimde inceleyip belirginleştirmeye
çalışırlar ve eylem yollarını formüle ederler.
Değerlendirme: Değerlendirme aşamasında,
bireyler her seçeneğin kendilerine, kendisi için
önemli gördüğü diğer kişilere, kendi kültürel
grubuna ve genel olarak toplumsal maliyetini ve
faydalarını değerlendirir ve sonunda deneme
niteliğinde bir ilk seçimde bulunur.
Uygulama: İASDU döngüsünün son aşaması olan
uygulama aşamasında bireyler değerlendirme
aşamasında yaptıkları seçimi uygulamak için bir
yürütme planı ve stratejisi yaratır ve ona bağlı
kalırlar.
o Piramidin en üstünde yürütme süreci alanı yer
alır; başlatma, koordine etme, depolanmış bilgiyi
geri getirme ve yeniden düzenleme gibi becerileri
içerir.
o Bu
beceriler üst-biliş (metacognition) olarak
kabul edilir ve problem çözümünde kullanılan
“içsel konuşma”, “öz farkındalık” ve “kontrol”
süreçlerinden oluşur.
KARİYER DANIŞMA SÜRECİ


Bilgiyi işleme yaklaşımı, genel olarak danışma ve
müdahale süreçlerinde kuramın 10 temel
önermesini kullanmaya odaklanır.
Kariyer gelişimini destek programlarında,
öğrencilere öğrenme yaşantıları sunularak
onların karar verme/problem çözme yeterliklerini
geliştirmek temel strateji olarak benimsenir.
KARAR MODELİ
KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ
(7 ADIMLIK UYGULAMA MODELİ)
1
Başlangıç
Görüşmesi
2
Ön
değerlendirme
3
Problemi
Tanımlama
4
Amaçları
Formüle
Etme
5
6
BÖP
Geliştirme
BÖP
Uygulama
HAYIR
7
Sonuçları
gözden
geçirme ve
genelleştirme
Problem
Çözüldü
mü?
EVET
Çıkış
BİREYSEL ÖĞRENME PLANI

Kitabınızdan s.266’daki örneği inceleyiniz.
DEĞERLENDİRME:


Genel olarak bu yaklaşım da diğer sosyal-bilişsel
kuramlarla aynı/benzer önermeleri benimser, ancak
temel farkı; bireyin kendi kaderini belirlemede gücünü
ve kendini kontrol mekanizmalarını kullanmak için
bilişlerin aracı rolünü vurgulamasıdır.
Bilgi işleme yaklaşımına dayalı karar verme
modelinde, Gottfredson’ın (1996) mesleki gelişim
yaklaşımıyla benzerlik gösteren bir süreç söz
konusudur, ancak bu model, meslek seçimi sürecindeki
tercih mekanizmalarını, Gottfredson ise mesleki
gelişim
sürecindeki
dinamikleri
açıklamaya
çalışmaktadır.
SONUÇ
Bu bölümde incelenen kuramlar, sosyal öğrenme
ve bilişsel süreçlere dayalı olarak geliştirilmiştir.
 Ortak noktaları, bireylerin çevreden etkilenme ve
kendini
biçimlendirme
konusunda
“özne”
olabilecekleri,
 Kendi hedeflerini belirleyip engelleri aşma ve
eyleme geçmede etkin olabilecekleri,
 Algı ve inançlar üzerinde çalışılması, problem
çözme/ karar verme stratejilerinin öğretilmesi,
 İlgili meta yeterliklerinin kazanılması vurgulanır.

TAMAMLAYICI İP UÇLARI



Sosyal bilişsel yaklaşımların genel özelliklerini
önceki kuramlar ile karşılaştırınız.
Sosyal bilişsel yaklaşımları uygulayan araştırma
sonuçlarını dikkate alarak bu kuramların
geçerliğini değerlendiriniz.
Bir psikolojik danışman adayı olarak, bu
kuramları nasıl uygulayabileceğinizi tartışınız.