EKOSİSTEM VE MADDE DÖNGÜSÜ
advertisement
EKOSİSTEM VE MADDE DÖNGÜSÜ • Biyoçeşitlilik • Canlıların Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Coğrafi Faktörler Bazı Kavramlar • Biyosfer (Canlı Küre): Canlıların, okyanusların dibinden atmosferde yükselebildikleri en yüksek seviyeye kadar olan yaşayabildikleri bölüme denir. • Biyosferin kalınlığı 16 km’yi bulmaktadır. • Canlılar toprağın 10 m altından başlayarak yeryüzeyinden 117 m’ye kadar çıkabilir. Bu alan ana yaşam alanı olarak kabul edilir. Ancak bazı canlılar nadiren bu seviyelerin altında ve üstünde yaşayabilir. Bazı Kavramlar • Ekosistem: Belirli bir ortamda bulunan canlı ve cansız unsurların tamamını kapsayan sistem ve ilişkilerin tümüdür. • Biyom: Benzer bitki ve hayvan topluluklarını barındıran bölgelerdir. • Habitat: Bir bitkinin veya hayvanın doğal olarak bulunduğu, yetişebildiği ve yaşayabildiği ortama denir. • Biyoçeşitlilik: Bir ekosistem, biyom veya tüm Dünya'da bulunan yaşam formlarının çeşitliliğidir. Biyosferle İlgili Temel Kavramlar • Biyom: Benzer bitki ve hayvan topluluklarını barındıran bölgelerdir. • Örneğin; Tropikal yağmur ormanları biyomu içerisinde sürekli yeşil kalan yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar ve bunlara uyum sağlamış olan fil, şempanze, orangutan, jaguar, leopar, antilop, kelebek ve kuş türleri yer alır. BİYOMLAR Biyomlar • Biyom, biyosferin aynı iklim koşullarında ve aynı bitki örtüsünün egemen olduğu çok geniş bölümlerini belirten çevrebilim terimidir. • Yeryüzündeki birbirine bitişik, benzer yayılmış yaşam alanları olarak da tanımlanabilir. • Her biyomda, egemen bitki örtüsü, o biyoma özgü bir dizi hayvan topluluğunu barındırır. Her biyomun biyotası (bitkileri ve hayvanları), doğanın her yanında benzer özellikler taşır. Biyomlar, yaşam çevresi denilen içinde özel organizmaların yaşadıkları daha küçük birimlerden oluşurlar. Biyomların birçok çeşidi vardır. Bunlar; • Ilıman Çayırlar Biyomu • Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu • Savan Biyomu • Çöl Biyomu • Yapraklarını Döken Orman Biyomu • Çalı Biyomu • İğne Yapraklı Orman Biyomu • Tundra Biyomu • Dağ Biyomu • Kutup Biyomu Ilıman Çayırlar Biyomu • Bitki örtüsü otsu bitkiler, step, çayır ve preri olan topluluklardan oluşur. • Faunası çakal, lama, bizon, kanguru, bufalo, tavşan ve çeşitli kuşlardan oluşur. • Ilıman karasal iklim bölgelerinde İç Anadolu, Orta Asya, ABD’nin iç kesimleri, Sibirya’nın güneyi, Avustralya’nın doğusunda ve kuzeyinde yaygındır. Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu • Sürekli yeşil yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar, otsu ve uzun boylu orman bitki örtüsüne sahiptir. • Şempanze, orangutan, yılan, papağan, yarasa, kartal, jaguar, böcek ve kuşlar fauna içerisinde öne çıkar. • Dünya üzerinde Amazonlar, Kongo Havzası, Güneydoğu Asya’daki Endonezya, Yeni Gine, Malezya’da yaygındır. Savan Biyomu • Savan ikliminin hakim olduğu alanlarda uzun boylu otlar ve yer yer ağaçlardan oluşan bitki örtüsüne sahiptir. • Zebra, zürafa, aslan, çita, timsah, antilop, gergedan, sırtlan, maymunlar bu biyomun öne çıkan hayvan türleridir. • Ekvatoral yağmur ormanlarının kuzeyi ve güneyinde bulunan Savan ikliminin hakim olduğu bölgelerde hakimdir. Çöl Biyomu • Su tutabilen bitkiler, kaktüs, kurakçıl ot ve çalıların bulunduğu bitki örtüsüne sahiptir. • Deve, yılan, örümcek, yarasa, çöl faresi, çöl tilkisi gibi hayvan türleri öne çıkar. • Sahra Çölü, Arabistan çölleri, Atakama Çölü, Gobi Çölü, Kızılkum ve Karakum çölleri, İran çölleri çöl biyomunun yaygın olduğu yerlerdir. Yapraklarını Döken Orman Biyomu • Özellikle Orta Kuşak’ta yapraklarını döken ağaçların bulunduğu bölgelerde hakimdir. • Bu biyomdaki bitki örtüsü sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan oluşur. • Kartal, ayı, sincap, sansar, geyik, çakal, tilki ve kuşlar bu biyom içerisinde yer alan hayvan türleri arasında yer alır. Çalı Biyomu • Çalılık ve bodur ağaçların bulunduğu bitki örtüsüne sahiptir. Akdeniz iklim bölgesinde maki bölgelerinin bulunduğu bölgelerde hakimdir. • Çakal, yaban koyunu, keçi, tavşan, tilki, karaca ve kuş türleri bu biyomun öne çıkan faunası içerisinde yer alır. İğne Yapraklı Orman Biyomu • Bitki örtüsü iğne yapraklı (çam, ladin, göknar gibi) ormanlardan oluşan bitki örtüsüne sahiptir. • Dünya üzerinde tayga (boreal) ormanlarının yaygın olduğu bölgelerde hakimdir. • Başlıca faunası içinde samur, geyik, kartal, ayı, baykuş gibi türler yer alır. • Dünya üzerinde Sibirya, İskandinavya, Kanada ve Alaska’nın iç kesimlerinde yer alır. Tayga (Boreal) Ormanların Yeryüzündeki Dağılışı Tundra Biyomu • Likenler, otlar ve kaya yosunları bitki örtüsünün hakim olduğu tundra biyomunda hayvan tür çeşitliliği de çok fazla değildir. Tundra biyomunda bulunan başlıca hayvan türleri ren geyiği, kutup ayısı, kar kuşları, kutup tilkisi olarak sayılabilir. • Tundra biyomu kutup çevrelerinde bulunur. KYK’de Kanada’ın kuzeyi, İzlanda, Sibirya’nın kuzey kıyı kuşağında bulunur. Dağ Biyomu • Dikey yönde değişen iğne yapraklı orman, bitki örtüsünden yoksun alanlar söz konusudur. • Kartal, dağ keçisi, yak ve yırtıcı hayvanlar öne çıkar. • Himalaya Dağları, And dağları ve Kayalık Dağlarının yüksek kesimlerinde yaygındır. Kutup (Buzul) Biyomu • Yıl boyunca buzlu bir yüzeye sahip olduğu için bitki örtüsünden yoksundur. • Hayvan türlerinin başlıcaları ise kutup ayısı, kutup tilkisi, fok ve penguen olarak öne çıkar. • Dünya üzerinde Grönland’ın iç kesimleri ile Antarktika başlıca dağılış alanlarıdır. CANLILARIN YERYÜZÜNE DAĞILIŞINI ETKİLEYEN COĞRAFİ FAKTÖRLER Fiziki Faktörler • İklim • Yer şekilleri • Toprak Biyolojik Faktörler • İnsan • Diğer Canlılar Paleocoğrafya • Kıtaların Kayması • İklim Değişimleri Fiziki Faktörler 1. İklim: Canlıların Dünya üzerindeki dağılışında en etkili faktör iklimdir. Canlılar üzerinde doğrudan etkili olan iklim elemanları sıcaklık, yağış ve rüzgardır. Fiziki Faktörler 2. Yer şekilleri: Canlıların dağılışını etkileyen faktörlerden bir diğeri de yer şekilleridir. • Dağların uzanış doğrultuları ve yüksekliği, dar ve derin vadiler, geniş kıyı düzlükleri farklı canlı türleri için yaşam alanlarıdır. • Yer şekilleri canlı dağılımı üzerinde yaygınlaştırıcı, sınırlandırıcı ve değiştirici etkilerde bulunmaktadır. • Yer şekilleri, sınırlandırıcı etkide bulunabilmektedir. Örneğin Karadeniz kıyı kuşağının bitki toplulukları yüksek dağ kuşağının ardına sızamamış buraya özgü bir canlı topluluğunun oluşmasına neden olmuştur. • Değiştirici etkisine örnek olarak dağ tavşanı ve ova tavşanının tırmanma ve koşma hızı arasındaki büyük farklılıkları gösterebiliriz. Fiziki Faktörler 3. Toprak: Canlı yaşamını sağlayan önemli faktörlerden biri de topraktır. • Toprak gerek yapısı ve mineral içeriği ile bitkilere kaynak sağlamakta, diğer taraftan da bazı hayvan türleri için doğal bir sığınak oluşturmaktadır. • Bazı canlı türleri yalnızca belirli toprak türlerinde yaşayabilirler. Örneğin orta kuşaktaki uzun boylu çayır toplulukları genellikle çernozyom türü topraklarda yaşayabilmektedirler. Biyolojik Faktörler 1. İnsan Etkisi: Yeryüzünün günümüzdeki başlıca aktörü insanoğludur. • İnsanoğlu canlı çeşitliliği üzerinde olumlu ve olumsuz etkilerde bulunabilmektedir. • Örneğin Kuzey Amerika kıtasının keşfi ile buradaki kimi canlı türleri (at, eşek, üzüm, tütün vs) Dünya’nın diğer kıtalarına yayılmıştır. Biyolojik Faktörler 2. Diğer Canlıların Etkisi: Canlılar yaşam alanlarında birbirilerini doğrudan etkileyen unsurlardır. • Canlıların yaşaması, üremesi, yayılması birbirleri ile olan ilişkilerine bağlıdır. Örneğin çiçekli bitkilerin üremesi için en başta arılara ve diğer böceklere ihtiyacı vardır. Paleocoğrafik Etkenler 1. Kıtaların Kayması: • Canlı türlerinin dağılımında kıtaların kayması ya da diğer adı ile levha tektoniği oldukça etkili olmuştur. • Alfred Wegener ilk kez kıtaların hareket ettiğini düşündüğünde bunu kanıtlamanın yolunun, özellikle kıtaların kopmaya başladığı alanlardaki canlı türlerini incelemekten geçtiğini düşünmüştür. Kıtaların Kayması Teorisi (Alfred Wegener) Paleocoğrafik Etkenler 2. İklim Değişimleri: • Dünya eksen eğikliğinin ve eksendeki periyodik bozulmanın sonucunda sürekli iklim değişimlerine sahne olmaktadır. Bu değişimler canlı türlerinin yayılışı üzerinde farklı etkilerde bulunmaktadır. Buzullaşmanın olması ya da buzulların erimesi farklı canlı türlerinin yayılışı üzerinde yakından etkilidir.
