Epidemiyoloji Dersi Slayt_1
advertisement
VETERİNER EPİDEMİYOLOJİ Prof. Dr. Ömer Memduh Esendal Yakın Doğu Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı DERS AKIŞI • • • • • • • • • Epidemiyolojinin tanımı Epidemiyolojinin amacı Epidemiyolojinin bölümleri Sağlık ve Hastalık tanımları Hastalık etkenleri Bireysel hayvanlarda hastalık Popülasyonun tanımlanması Popülasyonda hastalık Popülasyonda hastalıklardan korunma ve hastalıkların kontrolü EPİDEMİYOLOJİNİN TANIMI • Popülasyonda – – – – Hastalıkların sıklığını, Hastalıkların dağılımını Hastalık oluşumunu etkileyen faktörleri inceleyen, Bu hastalıkların kontrolüne ve korunmasına yönelik hedefleri ve yöntemleri belirleyen bilim dalı • Epizootiyoloji EPİDEMİYOLOJİNİN AMACI • Nedeni bilinmeyen hastalıkların kökeninin araştırılmasında bir TEŞHİS ARACI olarak kullanılabilir • Popülasyondaki HASTALIKLARIN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİNDE kullanılabilir • Hastalık KONTROL PROGRAMLARININ PLANLANMASI ve İZLENMESİNDE kullanılabilir TEŞHİS ARACI • Hastalıkların teşhisi • – Klinik ve otopsi bulguları – Laboratuvar testleri – Epidemiyolojik veriler Popülasyon düzeyinde – Bu salgın neden oluştu? – Hasta hayvan sayısı neden arttı? – Neden sadece bu hayvanlar hastalandı? – Hastalık ne zaman ve nerede oluştu? – Hastalığın oluşmasında hangi fektörler rol oynadı? – Hastalık nasıl önlenebilir veya kontrol edilebilir? HASTALIK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ • Hastalığın epidemiyolojk özellikleri – Popülasyon düzeyindeki özellikleri – Çevreyle ilişkililerine bağlı özellikleri • Bir popülasyondaki – Hastalık sıklığı – Hastalık yayılışı – Hastalık boyutları – Etkilediği hayvanların özellikleri – Hastalığın çıkışını etkileyen konakçı ve etken faktörleri KONTROL PROGRAMLARININ PLANLANMASI VE İZLENMESİ • Popülasyondaki hastalığı kontrol altına almak veya ortadan kaldırmak için – Hastalığın boyutlarını – Hastalığın oluşumu ile ilgili faktörleri – Mücadele için gerekli yöntemleri – Bu işlemin maliyetini ve olası sonuçlarını bilmek gerekir EPİDEMİYOLOJİNİN BÖLÜMLERİ • Tanımlayıcı (Deskriptif) epidemiyoloji • Deneysel (Eksperimental) epidemiyoloji • Analitik epidemiyoloji • Teorik epidemiyoloji SAĞLIK VE HASTALIK • Sağlık • İnfeksiyon • – Subklinik infeksiyon – Klinik infeksiyon Hastalık • Hastalık etkenleri – Dış etkenler – İç etkenler DIŞ ETKENLER • • • • Fiziksel etkenler (ışınlar, ısı, elektrik) Kimyasal etkenler (kimyasal maddeler, gazlar, zehirler, gıda) Mekanik etkenler (vurma, çarpma, tıkanma, boğulma) Biyolojik etkenler – Arthropod – Helmint – Protozoon – Mantar ve Maya – Bakteri – Virus – Prion İÇ ETKENLER • Hormonel • Metabolik • Genetik HASTALIK POSTÜLATLARI • Şüpheli bir hastalık etkeninin gerçek hastalık etkeni olduğunun kanıtlanabilmesi için belirlenen kurallardır KOCH POSTÜLATLARI (1890) – Bir mikroorganizma bir hastalığın tüm vakalarında bulunursa, – Diğer hastalıklarda raslantısal olarak veya apatojenik olarak bulunmazsa, – Bir hayvandan saf olarak izole edilir, aynı türün diğer hayvanlarında üretilir, aynı hastalığı oluşturur ve tekrar izole edilirse, o hastalığın nedenidir EVANS POSTÜLATLARI (1976) • Şüpheli etkene maruz kalan bireylerdeki hastalık sıklığı, • • • • etkene maruz kalmayan bireylerdeki hastalık sıklığından önemli ölçüde yüksek olmalıdır Diğer tüm risk faktörleri sabit kaldığında, hastalar, şüpheli etkene hasta olmayanlardan daha çok maruz kalmış olmalıdır Şüpheli etkene maruz kalanlarda görülen yeni hastalık vakalarının sıklığı, etkene maruz kalmayanlardaki yeni hastalık vakalarının sıklığından önemli ölçüde yüksek olmalıdır Şüpheli etkenle teması, inkübasyon periyodunu içine alan çan eğrisi şeklinde seyir takip etmelidir Şüpheli etkenle teması, biyolojik bir düzen içinde hafiften şiddetliye kadar değişen açılımda bir konakçı yanıtı izlemelidir EVANS POSTÜLATLARI (1976) • Şüpheli etkenle temastan sonra, temastan önce var olmayan • • • • konakçı yanıtı saptanmalı, temastan önce varsa şiddeti artmalı, bu durum etkenle temas etmeyenlerde oluşmamalıdır Hastalık deneysel olarak etkene maruz bırakılan insan ve hayvanlarda, maruz bırakılmayanlara göre önemli ölçüde yüksek oranda görülmelidir Şüpheli etkenin ortadan kaldırılması veya değiştirilmesi hastalık oluşum sıklığını azaltmalıdır Konakçı yanıtının değiştirilmesi, normalde şüpheli etkenle temasta oluşan hastalığın seyrini değiştirmelidir Kurulan tüm bağlantılar ve ilişkiler istatistiksel ve epidemiyolojik bakımdan geçerli ve mantıklı olmalıdır HASTALIK BELİRLEYİCİLERİ • Bir hastalığın oluşumunu ve popülasyondaki sıklığını etkileyen her faktöre veya değişkene belirleyici (determinant) adı verilir – Primer belirleyici – Sekonder belirleyici – İç kaynaklı (intrinsik, endojen) belirleyici – Dış kaynaklı (ekstrinsik, eksojen) belirleyici – Konakçı-etken-çevre belirleyicileri KONAKÇI BELİRLEYİCİLERİ • Bir hastalığın oluşabilmesi için mutlaka duyarlı bir konakçının bulunması gerekir – Tür • At vebası, sığır vebası, distemper (köpek gençlik hastalığı), Campylobacter fetus subsp venerealis • Anthrax (şarbon) – kanatlı hayvan • C. fetus subsp fetus koyunda enzootik, sığırda sporadik abort – Irk • İri cüsseli köpek ırkları – eklem displazisi, osteosarkom • Bos taurus ırkı sığır – kene ve kene kökenli hastalıklar • Cezayir koyunları - Brucella melitensis • Hereford sığırlarda göz kanseri (koruyucu pigment olmaması) KONAKÇI BELİRLEYİCİLERİ – Yaş • Köpeklerde distemper hastalığı, tavuklarda infeksiyöz bronşitis • Kanser • Histophilus ovis – genç koyunlarda septisemik infeksiyon erişkin koçlarda epididimitis • Pasteurella haemolytica – kuzularda pneumonik infeksiyon koyunlarda septisemik infeksiyon – Cinsiyet • Anatomik – metritis, mastitis, epididimitis, orşitis • Hormonel – dişilerde diabetes mellitus (östrustan sonra) • Genetik – Cinsiyetle ilişkili (erkek köpeklerde hemofili A ve B) Cinsiyetle sınırlı (erkek köpeklerde kriptorşidizm) Cinsiyetle artan (dişi köpeklerde açık ductus arteriosis) • Hayvanın kullanımı – erkek köpek – av dişi buzağı – soyun devamlılığı ETKEN BELİRLEYİCİLERİ • İnfektivite – Mikroorganizmanın konakçıda yerleşme yeteneği minimal infektif doz50 (MID50) • Patojenite – Mikroorganizmanın hastalık oluşturma yeteneği • Virulens – Mikroorganizmanın hastalık oluşturma gücü ve şiddeti, • • • • • • minimal letal doz50 (MLD50) Vücuda giriş yolu Vücuda giriş dozu Etkenler arası etkileşim Kolonizasyon – flagella Adhezyon – adhezin – pilus (fimbria) İnvazyon – hyaluronidaz, lesitinaz, kollagenaz, fibrinolizin, hemolizin, kapsül, koagülaz • Toksijenite – endotoksin ve ekzotoksin • Fenotipik ve genotipik değişiklikler ÇEVRE BELİRLEYİCİLERİ • Fiziksel (abiotik) çevre – İklim • Makro iklim – yağış, sıcaklık, nem, rüzgar, hava basıncı, oksijen konsantrasyonu, vs • Mikro iklim – yersel (terrestrial), biyolojik • – Yerleşim ve toprak – Barınak Biyolojik (biotik) çevre – Flora – Fauna – İnsan – Stres İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Vücuda Giriş Yolları – Sindirim sistemi yoluyla • Başta sindirim sistemi patojenleri olmak üzere birçok patojen – Solunum sistemi yoluyla • Solunum sistemi infeksiyonları oluşturan viruslar ve mikoplazmalar – Ürogenital sistem yoluyla • Assendens ve dessendens yolla yayılan mikroorganizmalar – Deri yoluyla • Brucella ve Leptospira türleri – Göz ve kulak mukozası yoluyla • Moraxella bovis, Mycoplasma conjunctivae, sığır vebası virusu – Dolaşım sistemi yoluyla • Derin yaralanmalar, operasyonlar, injeksiyon, kan emici artropodlar – Meme yoluyla • Mastitis etkenleri İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Vücutta Yayılması – Hücrelerarası yayılma • Salmonella typhi’nin bağırsak hücrelerine yayılması, deride bulunan stafilokok ve streptokoklar, karaciğer lezyonlarındaki tüberküloz etkenleri – Fagositik hücrelerle yayılma • Tüberküloz olgularındaki metastaz olay – Kan yoluyla yayılma • B. abortus ve C. fetus subsp fetus (yayılma) • P. multocida (hem yayılma hem de üreme) – Lenf yoluyla yayılma • Francisella tularensis, Corynebacterium pseudotuberculosis ovis – Sinir yoluyla yayılma • Kuduz virusu İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Vücuttan Çıkış Yolları – Deri yoluyla • Çiçek virusu, Marek hastalığı virusu, Anthrax etkeni, ruam etkeni, deri tüberkülozu etkeni – Solunum sistemi yoluyla • Damlacık infeksiyonu – Sindirim sistemi yoluyla • Dışkı ve kusma (Helicobacter felis, H. pylori) – Ürogenital sistem yoluyla • İdrar – Corynebacterium renale, Leptospira türleri • Genital akıntılar – Mycoplasma türleri, Haemophilus somnus, abort etkenleri – Salgılar yoluyla • Süt – mastitis etkenleri, B. abortus, B. melitensis, L. monocytogenes • Göz yaşı – M. bovis, M. conjunctivae, sığır vebası virusu İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Bulaşma Şekilleri – Vertikal bulaşma (İntra-uterin bulaşma) • Herediter bulaşma – Retroviruslar (RNA virusları) – Kongenital bulaşma • Germinal bulaşma (S. pullorum, S. gallinarum, M. galliseptium, • • Newcastle hastalığı, Avian Encephalomyelitis, EDS’76 virusları, H. somnus) Plasental bulaşma (Mavi-dil hastalığı virusu, kedi panleukopeni virusu) Doğum anında bulaşma (C. jejuni) – Horizontal (Lateral) bulaşma (Ekstra- veya post-uterin bulaşma) • Direkt ve indirekt bulaşma İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Bulaşma Şekilleri – Direkt bulaşma • • • • Direkt fiziksel temas (mantar infeksiyonları, anthrax, stafilokok, vs) Venereal bulaşma (C. fetus subsp venerealis) Fekal – oral bulaşma (Salmonellosis) Damlacık infeksiyonu veya hava kökenli (air-borne) bulaşma – İndirekt bulaşma • İatrojenik bulaşma (Cerrahi müdahele, tedavi amaçlı aplikasyonlar) • Cansız aracılarla (fomit) bulaşma • Canlı aracılarla (rezervuar ve vektör) bulaşma İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Mikroorganizmaların Bulaşma Şekilleri – Rezervuar • Sığırlar, koyunlar için mavi-dil hastalığı virusunun rezervuarıdır • Tavuklar, koyunlar için C. jejuni’nin rezervuarıdır • B. anthracis sporlarını taşıyan toprak hayvanlar için anthraxın rezervuarıdır – Vektör • Mekanik vektör (M. bovis’in vektörü olan sinekler) • Biyolojik vektör – – – – Sivrisinek – Diroflaria immitis (yaşam siklusu) Ixodes kenesi – Louping ill virusu (üreme) Kene – Babesia türleri (yaşam siklusu + üreme) Sterkoraryan bulaşma İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • Konakçı Tipleri – – – – – – – – – – Son konakçı – kuduz hastalığı, köpek Belirleyici (definitif) konakçı – Taenia pisiformis, köpek Primer (doğal) konakçı – Distemper virusu, köpek; Şap virusu, sığır Sekonder konakçı – C. jejuni, koyun primer, yabani kuşlar sekonder Paratenik konakçı – Parazitolojide sekonder konakçı ile eşanlamlı Ara konakçı – Aseksüel üreme geçiren parazit bulunduran konakçı Güçlendirici konakçı – Popülasyonda duyarlı hayvan sayısını arttıran Raslantısal konakçı – B. abortus, boğa Bağlantı konakçısı – Diğer konakçı tipleri arasında bağlantı kuran Gizleyen konakçı – Aeromonas türleri, yılan İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • İnfeksiyonların Uzaklara Taşınması – Hayvan hareketleri • Legal hayvan hareketleri (karantina) • İllegal hayvan hareketleri – Türkiye’e sığır vebası salgınları • Doğal göçler – Biyolojik ürün ve fomitler • Aşı ve serum gibi biyolojik ürünler • Hayvansal yem hammaddeleri (BSE) – Rüzgar ve akarsu • Şap hastalığında damlacık çekirdeği oluşması ve siper dalgası etkisi • Portekiz’de görülen mavi-dil salgını, Kuzey Afrika’dan rüzgarla taşınan vektör sivrisinekler aracılığı ile oluşturulmuştur İNFEKSİYONLARIN BULAŞMASI ve YAYILMASI • İnfeksiyonların Yayılmasıyla İlgili Faktörler – Konakçı, etken, çevre belirleyicilerinin rolü – İnkübasyon periyodu • Prepatent periyod • İnkübasyon periyodu (kuluçka dönemi) • İnkübasyon periyodu kısa olan infeksiyonların yayılabilmesi için yüksek • bir konakçı yoğunluğuna gereksinim vardır – Distemper, köpek İnkübasyon periyodu uzun olan infeksiyonlar konakçı yoğunluğu az olan popülasyonda bile kolayca yayılabilir – Leptospirosis, 12-24 ay idrarla çıkış – Etkili temas (infeksiyon oluşması muhtemel koşullar) • Mevsimsel seyir gösteren veya vektör kökenli hastalıklarda etkili temas • süresi kısadır Anthrax hastalığında ise sporların uzun süre toprakta canlı kalması sonucu etkili temas süresi uzundur İNFEKSİYON TİPLERİ • Vücuttaki Konumlarına Göre – Genel (sistemik) infeksiyon – at vebası, sığır vebası – Lokal infeksiyon – deride stafilokok ve streptokok infeksiyonları, IBK B. abortus – dişi genital kanal C. renale - böbrekler C. fetus – plasenta – – – – – Fokal infeksiyon – streptokok, korinebakteri Latent infeksiyon – buzağılarda parainfluenza virus infeksiyonları, CEM Fırsatçı (opurtinistik) infeksiyon – Candida infeksiyonları Gizli infeksiyon – martılarda C. jejuni infeksiyonu Ortak (ko) infeksiyon – koyun pnömonisinde P. multocida, mikoplazma ve parainfluenza-3 virusu; piyetende F. necrophorum ve B. nodosus – Sekonder infeksiyon – koyunlarda çiçek lezyonlarına stafilokokların girmesi AIDS hastalığında sekonder infeksiyonlar İNFEKSİYON TİPLERİ • İnfeksiyon Seyrine Göre – Perakut infeksiyon – Newcastle hastalığı, neonatal septisemiler – Akut infeksiyon – tavuk tifosu, anthrax – Subakut infeksiyon – Kronik infeksiyon – paratüberküloz, tüberküloz, lökoz, brucellosis, campylobacteriosis POPÜLASYONDA HASTALIK • Popülasyon boyutları – – – – – – – – – – – – – Bir akvaryumdaki 10 balık Bir kümesteki 50 tavuk Bir ahırdaki 200 sığır Bir köydeki tüm koyunlar Bir şehirdeki tüm köpekler Bir coğrafi bölgedeki tüm tektırnaklılar Bir ülkedeki tüm inekler Bir kümesteki 50 tavuktan yumurtlayan 40 tanesi Bir ahırdaki 200 sığırın içinde yeni doğan 20 buzağı Bir köydeki koyunların içinde gebe olanları Bir şehirdeki tüm köpeklerin içinden sokak köpekleri Bir coğrafi bölgedeki tektırnaklılar içindeki tüm atlar Bir ülkedeki tüm inekler içindeki tüm yerli sığır ırkları POPÜLASYONDA HASTALIK • Hayvan popülasyonlarının yapısı (Spasyal popülasyon yapısı) – Rasgele (düzensiz) dağılım Belirli noktalardaki hayvan sayısı, yoğunluğu ve konumları düzensiz – Kümesel (kontagiyöz) dağılım Hayvanlar belirli alanlarda yoğunlaşmıştır, kümeler arası mesafeler yakın veya uzak olabilir – Düzenli (üniform) dağılım Alandaki hayvan yoğunluğu sabit ve birbirleriyle mesafeleri eşittir POPÜLASYONDA HASTALIK • Hayvan popülasyonlarının yapısı, belirli bir alandaki yerleşim özellikleri (kontagiyöz ve separe) ve popülasyondaki hareketler yönünden (açık ve kapalı) incelenir – Kontagiyöz popülasyonlar Kedi ve köpek popülasyonları, Ekstansif hayvancılıkta, bir bölgedeki koyunların aynı otlakta bulunmaları Göç eden yabani hayvanlar İnsan tarafından nakledilen yerleşik popülasyonlar Kontagiyöz popülasyonların hacmini belirlemek zordur İnfeksiyöz hastalıklar kontagiyöz popülasyonlarda daha kolay yayılır, yerleşir ve daha uzun süre devam eder POPÜLASYONDA HASTALIK • Hayvan popülasyonlarının yapısı, belirli bir alandaki yerleşim özellikleri (kontagiyöz ve separe) ve popülasyondaki hareketler yönünden (açık ve kapalı) incelenir – Separe popülasyonlar İntensif hayvancılıkta; Hayvancılık işletmelerindeki, Çiftliklerdeki, Kümeslerdeki sürüler Bir adadaki veya coğrafik engellerle kuşatılmış bir bölgedeki hayvanlar Göç etmeyen yabani hayvanlar Separe popülasyonların hacmini belirlemek mümkündür İnfeksiyöz hastalıkların separe popülasyonlarda yayılması ve yerleşmesi daha güçtür POPÜLASYONDA HASTALIK • Hayvan popülasyonlarının yapısı, belirli bir alandaki yerleşim özellikleri (kontagiyöz ve separe) ve popülasyondaki hareketler yönünden (açık ve kapalı) incelenir – Açık popülasyonlar Zaman zaman giriş ve çıkış olan separe popülasyonlardır Bir işletmedeki sığır popülasyonuna dışarıdan boğa katılması Etçi bir sığır sürüsünün yaylaya besiye çıkarılması Dışarıda hazırlanan yemlerin popülasyona sokulması – Kapalı popülasyonlar Hareketleri tamamen kısıtlanmış ve dışarıyla hiç ilişkisi olmayan popülasyonlardır SPF ve Gnotobiotik laboratuvar hayvanı popülasyonları POPÜLASYONDA HASTALIK • Popülasyon hacmi ve yoğunluğu – Popülasyon hacmi: bir popülasyondaki hayvan sayısı – Popülasyon yoğunluğu: bir popülasyonda birim alana düşen hayvan sayısı • Riskteki popülasyon Bir hastalık veya olaya konu olan popülasyondur Abortus probleminde dişi, hatta gebe hayvanlar Tüberküloz probleminde yaşlı hayvanlar Pullorum hastalığında civcivler POPÜLASYONDA HASTALIK • Popülasyondaki hastalık seyri – Epidemik eğri • Etkenin infektivitesi • Hastalığın inkübasyon periyodu • Popülasyondaki duyarlı hayvanların oranı • Hayvanlar arasındaki mesafe (hayvan yoğunluğu, popülasyon yapısı) – – – – Sporadik seyir Endemik seyir Epidemik seyir Pandemik seyir POPÜLASYONDA HASTALIK • Hastalık ölçüleri – Ratio: Bir kantitatif ölçüyü diğerine bölerek elde edilen değer • Bir köpek popülasyonunda dişilerin erkeklere oranı = 3:2 • Bir popülasyonda yeni doğanların erişkinlere oranı = 1:10 • Bir popülasyonda hasta hayvanların sağlamlara oranı = 1:5 – Proportion: Bir kantitatif değerin içinde yer aldığı topluluk değerine oranı • Abort yapan koyunların tüm koyunlara oranı = 12:60 • Ölen hayvanların popülasyondaki tüm hayvanlara oranı = 5:200 • Gebe hayvanların tüm dişilere oranı = 28:45 – Rate: Bir değerde belirli bir zaman aralığında oluşan değişiklik • Dakikada 60 kalp atımı • Bir gündeki ölüm oranı POPÜLASYONDA HASTALIK • Prevalens (P) – Bir popülasyonda, belli bir zaman kesitinde, hastalık miktarı – Eski ve yeni olaylar ayırt edilmez – Günlük, haftalık, aylık, yıllık ve yaşam boyu ölçülebilir • Belirli bir günde yapılan araştırmada, 300 sığırlık bir popülasyonun 30’unda tüberküloz saptanırsa; P = 30:300 = 0,1 olur • Belirli bir anda 100 ineklik bir popülasyonda 40 inekte mastitis saptanırsa; P = 40:100 = 0,4 olur – Prevalens rate: Prevalensin yüzde olarak ifadesi • Tüberküloz örneğinde prevalens rate = 30:300x100 = % 30 • Mastitis örneğinde prevalens rate = 40:100x100 = % 40 POPÜLASYONDA HASTALIK • İnsidens (I) – Bir popülasyonda, belli bir zaman periyodu içinde ortaya çıkan yeni hastalık olgularının miktarı – Hayvanların sağlıklı konumdan hastalıklı konuma geçişi – Yeni olguların sayısı – Yeni olguların oluştuğu zaman aralığı – İnsidens hesaplaması için belirli aralıklarla araştırma yapılması gerekir • İlk araştırmada 30 tüberküloz olgusu saptanan bir popülasyonda, 1 yıl sonra yapılan araştırmada 15 yeni hayvanda tüberküloz saptanırsa, bu sürüdeki tüberküloz insidensi 15 olur POPÜLASYONDA HASTALIK • İnsidens rate – Numeratör, belli bir zaman aralığında hastalanan hayvan sayısını, – Denominatör, herbir hayvanın riskte olduğu zaman periyodunu kapsar – Denominatörde, popülasyondaki herbir hayvanın riskte olduğu zaman aralığının toplamı yer alır • Bir çiftlikte 7 sığır bir yıl boyunca gözlenmişse, denominatör şu şekilde hesaplanır: 7 x 1 yıl = 7 (7 hayvan risk yılı) • Bir kümesteki 50 tavuk 3 hafta boyunca gözlenmişse, denominatör, 50 x 3 hafta = 150 (150 hayvan risk haftası) POPÜLASYONDA HASTALIK • Kümülatif insidens (Kİ) – Bir popülasyonda, belli bir periyodun başlangıcında sağlıklı olup, periyodun sonunda hasta olan hayvanların, periyod başlangıcındaki sağlıklı hayvanlara oranı – Kİ zaman boyutuna bağlı değildir ve 0 ile 1 arasında bir değer alır • Bir köpek çiftliğindeki 10 köpekte bir hafta içinde pnömoni gelişirse ve bu çiftlikte hafta başında 50 köpek varsa, o hafta için Kİ: 10:50 = 0,2 olur • Aynı çiftlikte ikinci haftada 10 köpekte daha pnömoni gelişirse, iki hafta için Kİ: 20:50 = 0,4 olur POPÜLASYONDA HASTALIK • Prevalens ile insidens arasındaki ilişki – Prevalans hastalığın süresine ve insidensine bağlıdır – Hastalığın insidensinin düşmesi, prevalansı da azaltır – P=İxS POPÜLASYONDA HASTALIK • Epidemiyolojik oranlar – Morbidite = Hasta hayvanların toplam popülasyona oranı – Mortalite = Ölen hayvanların toplam popülasyona oranı – Letalite = Ölen hayvanların hasta hayvanlara oranı – – – – Ham ölüm oranı Yaş spesifik ölüm oranı Yavru ölüm oranı Fötal ölüm oranı, vb HASTALIKLARIN SPASYAL ve TEMPORAL DAĞILIMI • Spasyal dağılım: Hastalıkların popülasyon bazındaki dağılımı • Temporal dağılım: Hastalıkların zaman bazındaki dağılımı Hastalıkların Temporal Dağılımı Hastalıkların temporal dağılımı takvim zamanı üzerinden veya absolüt zamanda gösterilebilir. Hastalık sıklığının zaman içindeki dağılımı, dikkate alınan zaman boyutuna göre 3 başlık altında incelenir: 1- Kısa süreli 2- Periyodik 3- Uzun süreli HASTALIKLARIN SPASYAL ve TEMPORAL DAĞILIMI • Kısa süreli dağılım: Aniden ortaya çıkan hastalıklar zaman • boyutunda kısa bir zaman dilimine kümelenirler. Epidemiler, kısa süreli temporal dağılım gösterirler Periyodik (siklik) dağılım: Bazı hastalıkların sıklığı belirli zaman periyotlarında düzenli olarak artar ve azalır, yani zaman içinde dalgalanma gösterir. Bu dalgalanmaların görüldüğü sikluslar hastalığa göre mevsimlik ve yıllık olabilir – Mevsimsel dağılım Vektörle bulaşan hastalıkların yaz aylarında daha fazla görülmesi Sığırlarda IBK hastalığının yaz aylarında daha sık görülmesi Afrika’da sığır vebasının kuru mevsimlerde daha sık görülmesi Mantar infeksiyonlarının kışın daha yüksek oranda görülmesi Abortif infeksiyonlar ve neonatal septisemiler Sığırlarda hipomagnezeminin bahar aylarında daha sık oluşması HASTALIKLARIN SPASYAL ve TEMPORAL DAĞILIMI – Yıllık dağılım Şehirlerde köpeklerin Distemper hastalığı ve koyunların campylobacter infeksiyonları, 2-3 yıllık periyodlarda artış gösterir • Uzun süreli (seküler) dağılım: Uzun süreler boyunca hastalık sıklığında meydana gelen değişikliklerdir. Hastalıkların seküler dağılımları, geçmişte tutulan kayıtlardan elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi (retrospektif araştırma) ile hesaplanır – Türkiye’de son 50 yıl içinde tüberküloz, kuduz ve ruam gibi hastalıkların sıklığında azalma meydana gelmiştir – ABD’de 1945-1875 yılları arasında köpeklerdeki kuduz vakaları azalırken, yabani hayvanlarda artmıştır – Son yıllarda kanser ve solunum sistemi infeksiyonlarında kademeli bir artış meydana gelmiştir HASTALIKLARIN SPASYAL ve TEMPORAL DAĞILIMI • Hastalıkların seküler dağılımındaki değişikliklerin nedenleri mantıklı varsayımlarla açıklanabilir – Kanser ve solunum sistemi infeksiyonlarındaki artış, çevre kirlenmesine bağlanabilir – Bazı infeksiyöz hastalıkların sıklığında görülen azalma, aşılamalar ve hastalık eradikasyon programları ile ilişkili görünmektedir – İnfeksiyöz etkenlerin virülenslerindeki değişiklikler, uzun vadede hastalıkların seküler dağılımlarına etki eder – Teşhis yöntemlerinde son yıllarda meydana gelen gelişmeler, daha önce teşhis edilemeyen veya yanlış tanımlanan birçok hastalığın ortaya çıkarılmasına neden olmuştur (enterik campylobacter infeksiyonları, Lyme hastalığı) Absolüt zamanda hastalık dağılımı HASTALIKLARIN SPASYAL ve TEMPORAL DAĞILIMI • Hastalıkların Spasyal Dağılımı - Hastalıkların spasyal dağılımını etkileyen faktörler arasında popülasyon yapısı, bulaşma yolları ve ekolojik faktörler yer alır - Bir hastalığın bir bölgede görülebilmesi için, orada duyarlı hayvan popülasyonunun, hastalık vektörlerle taşınıyorsa vektörün bulunması gerekir - Temasla geçen bir epideminin oluşabilmesi için duyarlı hayvan sayısının belirli bir yoğunlukta olması gerekir - Epideminin oluşabilmesi için gerekli olan minimum hayvan yoğunluğuna eşik düzeyi denir ve bu yoğunluk Kendal eşik teoremi ile belirlenir - Köpeklerde parvovirus epidemisinin oluşabilmesi için km2 en az 12 hayvanın bulunması gerekir EKOLOJİK YAKLAŞIM • Hayvanların ve bitkilerin yaşadıkları çevre ile ilişkilerini inceleyen bilim dalına ekoloji denir • Popülasyonlarda hastalıklar üzerinde çalışırken konakçı ve • etkenin çevre ile ilişkisinin bilinmesi gerekir Bu ilişkiler hastalıkların görülme zamanlarını ve görüldüğü yerleri belirler – Bir bölgenin iklimi, o bölgede yaşayan hayvanların ve hastalık etkenlerinin yaşamını veya bitkilerin yaşamını dolayısıyla bitki ile beslenen vektörlerin yaşamını etkiler – Hayvanların mineral ve iz elementleri gıdalardan elde edebilmesi, o bölgede bulunan bitki örtüsü ve toprak yapısına bağlıdır EKOLOJİK YAKLAŞIM • Ekosistem: Kendine has özellikleri olan belirli bir biyolojik alanda yaşayan canlılar toplamını ve bunlar arasındaki ilişkiyi ifade eder - (göl, tarım alanı, çöl veya yağmur ormanındaki yaşam) – Otokton ekosistem – çöllerdeki ve yağmur ormanlarındaki ekosistem – Antropurjik ekosistem – tarım alanları ve şehirlerdeki yaşam – Sinantropik ekosistem - çöplük • Biotop: Yaşam için bir örnek koşullar sağlayan en küçük • coğrafik alan – açık bir mera veya iki merayı ayıran çalılık Biotik komün: Belirli bir biotopta yaşayan hayvan, bitki ve mikroorganizmaların tümü – sığır, koyun, tavşan, köstebek, yılan, böcekler, solucan, parazit yumurtaları, bitki, mantar, bakteri, virus = mera • Biomes: Kendine has bitki ve hayvan yapısı olan ve iklim koşulları tarafından belirlenen büyük alanlar – çöller, tundralar, savanlar, yağmur ormanları EKOLOJİK YAKLAŞIM • Ekolojik klimaks: Bir coğrafik alandaki değişik hayvan, bitki • • • ve mikroorganizma türlerinin birbirleriyle ve çevre ile olan ilişkilerinin dengeli bir siklus içinde olması ve bu dengenin en üst düzeye ulaşması Ekolojik niche: Bir canlının bir toplulukta işgal ettiği yer veya fonksiyonel pozisyondur Ekolojik interface: İki ekosistemi birbirinden ayıran alan veya iki ekosistem arasında bağlantı kuran faktör Ekolojik mozaik: Ekolojik denge içindeki bir ekosistemin veya biomesin yapısının, özellikle, bitki örtüsünün insanlar tarafından değiştirilmesi ile ortaya çıkan tablo EKOLOJİK YAKLAŞIM Popülasyonların Ekolojik Düzeni • Vejetasyonal zonlar: Dünyanın belirli alanları, iklim ve özellikle sıcaklık tarafından belirlenen, kendilerine has bitki örtüsüne sahiptir • Doğanın dengesi: Çevresel direnç ve Yarış • Yarış: Toplulukta belli bir niche’ye sahip olmak için yarışan iki türden biri mutlaka yenilir. Buna kompetatif eksklüzyon (yarışla dışlama) denir • Popülasyon dağılımı: Bazı türlerin, çevre ve iklim koşullarının olumsuz etkilerinin soylarını yok etmemesi için değişik ekosistemlerde yaşam alanları bulmaları EKOLOJİK YAKLAŞIM • Predasyon: Hayvanların daha alt sınıftaki hayvanları avlaması • Yuva alanı: Bazı hayvanların yaşamlarını sınırlandırdıkları ve • • • • dışına çıkmadıkları alanlar Egemenlik alanı: Bir hayvanın, diğer işgalci hayvanlardan korumak için savaştığı yuva alanı Sosyal baskınlık: Özellikle kuşlarda ve kemiricilerde popülasyon hacmi büyüdüğü zaman sosyal yönden zayıf hayvanların popülasyon dışına atılması Epidemiyolojik interferens: Bir canlı tarafından işgal edilen bir ekolojik niche’ye başka canlıların yerleşememesi Ekolojik düzenin hastalık oluşumuna etkileri EKOLOJİK YAKLAŞIM • Türler arasında beslenmeye dayalı ilişkiler • Besin zincirleri: Bir ekosistemdeki canlılar bir zincirin • • • • halkalarındaki gibi birbirleriyle beslenme ilişkisi içindedirler Her hayvan beslenme zincirinin belirli bir düzeyinde beslenir. Beslenme zincirindeki bu basamaklara trofik düzey denir Elton sayı piramidi Besin ağlarının infeksiyon bulaşmasındaki rolleri Predasyon analizi EKOLOJİK YAKLAŞIM • • • • • • • Medikal ekoloji Nidalite Nidus Nozojenik kompleks Nosoarea Nidal hastalık Hastalık indikatörü EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA I. II. Kalitatif inceleme Kantitatif araştırma A. Analitik deneysel araştırma B. Analitik gözlemsel araştırma 1. Kesit (kros-seksiyonal) çalışma 2. Longitudinal çalışma a. Vaka kontrol çalışması b. Kohort çalışma C. Model çalışması D. Sürekli gözlem EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Kalitatif inceleme – Hastalık ve olası nedenleri üzerindeki subjektif gözlemler – Hastalığın doğal koşullardaki dağılımı, yayılması, konakçıları, ekolojisi ve infeksiyöz hastalıkların bulaşması ile ilgili gözlemler – Ölçüm ve sayım yapılmaz – Tanımlayıcı epidemiyolojinin çalışma yöntemi – Sebep hipotezi kurulması • Kantitatif araştırma – Hastalık olayları ve bununla ilgili faktörler hakkında sayısal verilerin elde edilmesi ve bunların numerik analizinin yapılması – Esas olan, sayım ve ölçüm yapılması ve bunların analitik yöntemler kullanılarak yorumlanması – Analitik epidemiyolojinin çalışma yöntemi EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Analitik deneysel araştırma – Kontrollü koşullarda ve özel seçilmiş hayvanlarda deneysel yolla oluşturulan hastalıklar üzerinde yapılan çalışmalar – Az sayıda araştırıcıya gerek duyulur – Kontrollü koşullarda gerçekleştirilir – Birçok faktör aynı anda değerlendirilebilir – Hastalık nedenleri direkt olarak saptanabilir – Maliyeti yüksektir – Sınırlı sayıda hayvan kullanılabilir – Hastalığın doğal koşullardaki davranışı ile özdeşleştirilemeyebilir EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Analitik gözlemsel araştırma – Doğal koşullarda oluşan hastalıkların, oluştukları ortamda izlenmesi ve analiz edilmesi (obzervasyonel araştırma) – Hastalıklar çok sayıda hayvan üzerinde ve doğal ortamında izlenebilir – Elde edilen bulgular hastalığın doğal koşullardaki davranışı hakkında fikir verir – Çok sayıda araştırıcıya gerek vardır – Sınırlı sayıda parametre değerlendirilebilir – Direkt sebep-sonuç ilişkisi kurulamayabilir EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Kesit (kros-seksiyonal) çalışma – Belli bir zaman kesitinde hastalıkların veya infeksiyonun saptanması – Hastalık prevalensi ve determinantların hastalık üzerindeki etkileri incelenir – Hasta X Sağlıklı Etkene maruz kalma durumu – Çeşitli faktörlerin hastalık prevalensi üzerindeki etkisi belirlenir – Bir sığır popülasyonunda hayvanlar kısırlık yönünden klinik olarak ve üreaplasmalar yönünden de bakteriyolojik olarak bir kez taranırlarsa; – Popülasyonda infertilite ve üreaplasma prevalensi saptanır, ve – Ureaplasma ile infertilite arasında ilişki olup olmaığı belirlenir EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Kesit çalışma = survey – Etkene karşı oluşan humoral ve hücresel yanıtın incelenmesi, ve – Mezbahada kesilen hayvanlarda görülen lezyonların kaydedilmesi de survey kapsamına girer – Bu işleme screening adı verilir – Kullanılan testlere screening test denir – Yapılan araştırma tipi de surveydir – Antikor tesbitine yönelik olan surveylere serosurvey denir ve bu çalışma sonunda bulunan prevalense seroprevalens adı verilir – Kensus = Surveyde popülasyondaki hayvanların tümünün çalışma kapsamına alınması – Örnekleme survey = Popülasyondan seçilen örnekler üzerinde araştırma yapılması EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Longitudinal çalışma – Belli bir zaman periyodunda devam eden ve popülasyonda periyodik gözlemlere dayanan araştırma şeklidir – İnsidens saptanır – Retrospektif çalışma = Geçmişteki bir zaman aralığında yapılmış sürekli gözlemlere veya kayıtlara dayanan araştırma – Prospektif çalışma = Gelecekteki bir zaman periyodunda yapılmak için planlanan veya mevcut bir problemin sürekli gözlenmesine dayanan araştırma – Vaka-kontrol çalışması – Kohort çalışma EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Vaka-kontrol çalışması – Hasta ve hasta olmayan hayvanlar şeklinde bölünen çalışma gruplarında belirli bir determinantın varlığı veya sıklığı araştırılır – Mastitisli inekler Sağlıklı inekler Süt verimi Sağım yöntemi Irk – Vaka kontrol çalışmaları daha çok retrospektif özelliktedir – Neonatal buzağılarda ölüm olayları üzerine doğum ağırlığının etkisi – Kolay ve ucuz çalışmalardır, düşük insidensli hastalıklar için uygundur – Orijinal bilgilerin nasıl toplandığının bilinmemesi – Sağlıklı hayvanlara ait yeterli bilgiye ulaşılamaması EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Kohort çalışma – Belli bir etkene maruz kalan ve kalmayan gruplarda hastalık oluşum sıklığının incelenmesi – Kohort çalışmalar genelde prospektif özelliktedir – Silajın sığır listeriosis’indeki rolü incelenecekse; – Silaj tüketen ve tüketmeyen hayvanlar seçilir – Her iki grupta listeriosis olguları araştırılır – Doğal koşullarda az sayıda değişken içeren bireylerden oluşan grupların oluşturulamaması – Düşük insidensli hastalıklarda çalışma grubu çok büyük hacimli olma zorunluluğu – Gözlem süresinin uzun olması popülasyon özelliklerinde değişikliklere neden olabilir EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA • Model çalışması – Hastalıkların oluşum mekanizmalarını ve patogenezislerini açıklamak için deney hayvanlarının kullanılmasına biyolojik modellendirme denir • Sürekli gözlem – Sürekli kayıt (monitoring): Sınırlı hayvan popülasyonlarında bir olay veya hastalık hakkında sürekli kayıt tutulması – Bir işletmede süt verimleri, doğum ve ölüm olayları, düzenli brucellosis ve tuberculosis kontrolünün yapılması veya bir mezbahada kesilen hayvanlarda görülen lezyonların kaydedilmesi – Yoğun gözlem (surveillance): Büyük hayvan popülasyonlarında sağlık veya spesifik bir hastalıkla ilgili bilgilerin sürekli toplanması ve hastalığın sürekli izlenmesi – Brucellosis kontrol programı uygulamak için ülke düzeyinde hastalıkla ilgili sürekli bilgi toplanması AMAÇ ve VERİ TOPLAMA • Problemin ortaya konulması ve amacın belirlenmesi • Amaca yönelik veri toplanması • Bir araştırma yapılmadan önce araştırma önceliklerinin • • • • bilinmesi gerekir Popülasyonda problem yaratan hastalıklar Bu hastalıkların nedenleri, diğer faktörlerle ilişkileri, yayılmaları veya bulaşmalarına yönelik araştırmalar Araştırma alanını belirlemek için literatür taraması yapılır Araştırmanın amacı ve bu amaca ulaşmak için gerekli olan bilgiler belirlenir AMAÇ ve VERİ TOPLAMA • Problem araştırmaya değer mi? • Problemi açıklayabilecek veriler mevcut mu? (literatür ve • • • kayıt) Bu çalışmayı yapmak için yeterli bilgi kaynağı var mı? Amacın kesin sınırları bir hipotez ile belirlenir Epidemiyolojik bir hipotezde şu unsurlar bulunmalıdır – – – – – Çalışılacak popülasyon Dikkate alınacak determinantlar Dikkate alınacak hastalık veya hastalıklar Determinantın hastalık sıklığı üzerindeki etkisi Biyolojik mantık VERİNİN NİTELİĞİ • Hastalık ismi ve sınıflandırması • Spesifik nedene göre – Parvovirus infeksiyonu – Brucella infeksiyonu • Lezyon veya bozulan fonksiyona göre – Hepatitis – Enteritis • Ortaya çıkan klinik belirtiye göre – Ataksi – Tortikollis • Eponim isimlendirme – Marek hastalığı – Newcastle hastalığı VERİNİN NİTELİĞİ • Doğruluk – verinin gerçeği ne derecede yansıttığının ölçütü – Hayvanın vücut ağırlığı 50 kg • Ayrıntı – verinin ayrıntı düzeyini veya detayını belirten ölçüt – – – – – Hayvanın vücut ağırlığı 50,450 kg Enteritis Bakteriyel enteritis Salmonella enteritisi S. typhimurium enteritisi • Kesinlik – ayrıntı ile eş anlamlı veya bir dizi ölçümdeki • • tutarlılık Güvenilirlik – diagnostik testin tekrarlandığında aynı sonucu vermesi Geçerlilik – diagnostik testin hastalığı teşhis etmek için yeterliliği VERİNİN NİTELİĞİ • Özgüllük (spesifite) ve duyarlılık (sensitivite) • Yanlış pozitiflik – sağlıklı hayvana hepatitis teşhisi konması • Yanlış negatiflik – hepatitisli hayvanda hastalığın teşhis • • • • edilememesi Teşhiste kullanılan testlerin geçerliliği, teşhis yönteminden bağımsız ve geçerli bir testten elde edilen bulguların karşılaştırılması ile saptanabilir Böylece, testin spesifite ve sensitivitesi belirlenir Sensitivite: testin saptadığı gerçek pozitiflerin oranı Spesifite: testin saptadığı gerçek negatiflerin oranı VERİNİN NİTELİĞİ • • • • • Sapma (bias) Yanlış ilişkiden doğan sapmalar Kişisel görüşten doğan sapmalar Ölçüm sapmaları Seçimden ileri gelen sapmalar • Verilerin kodlanması – – – – – Numerik kodlar Ardışık ve hiyerarşik numerik kodlar Alfa kodlar Alfanumerik kodlar Semboller ÖRNEKLEME YOLUYLA VERİ TOPLAMA • Kensus • Hedef popülasyon: hakkında bilgi toplanılan popülasyon • Çalışma popülasyonu: Örneklerin toplanması için seçilen • • • • hayvan grubu Hedef popülasyon riskteki popülasyon olmalı ve hedef ve çalışma popülasyonları aynı olmalı Örnek çatısı: çalışma popülasyonundaki her bir üye Örnek birim: örnek çatısındaki her bir üye Örnek fraksiyonu: örnek toplanacak üyelerin çalışma popülasyonundaki hayvan sayısına oranı ÖRNEKLEME YOLUYLA VERİ TOPLAMA • • • • • Tesadüfi örnekleme Ayarlı tesadüfi örnekleme Sistematik örnekleme Küme örnekleme Çok aşamalı örnekleme ÖRNEK HACMİNİN BELİRLENMESİ • Çalışma popülasyonundan örnekleme yapmadan önce hangi • • • • • oranda örnek alınacağının bilinmesi gerekir Bu oran amaca ve hastalığın prevalansına göre değişir Amaç hastalığın varlığını göstermek ise, alınan örneklerde tek bir hastalık vakası tesbit etmek bile yeterlidir Amaç hastalığın prevalansını saptamak ise örneklemedeki belli güvenilirlik kriterlerine uymak gerekir Hastalığın tek bir vakasını göstermek dahi yeterli ise hastalığın tahmin edilen prevalansı ve popülasyondaki hayvan sayısı dikkate alınarak değerlendirme yapılır Hastalığın prevalansı saptanacaksa, a) hastalığın tahmini prevalansı, b) örneklemenin güven düzeyi ve c) örneklemenin kesinlik derecesi (absolut hata) dikkate alınarak örnekleme yapılır EPİDEMİYOLOJİK VERİ KAYNAKLARI • • • • • • • • • • • Veteriner teşkilatı Mezbahalar Özel veterinerler Devlet kayıt kurumları Özel hayvancılık işletmeleri Hayvan sahipleri Hayvancılık birlikleri Üniversiteler Banka ve sigorta şirketleri Karantinalar ve hayvan pazarları Belediyeler VERİLERİN ANALİZİ • Epidemiyolojik veriler kantitatif nitelikte ve değişken karakterdedir – Vücut ısısı 36 °C ile 42 °C arasında değişebilir – Hayvanların tümü aynı yaşta olamaz • Epidemiyolojik araştırmanın analiz kısmı, bu değişken • grupların karşılaştırılması esasına dayanır Bu karşılaştırmada ve değişkenler arasında ilişki kurulmasında istatistiksel yöntemler kullanılır VERİLERİN ANALİZİ • Değişken: Gözlenebilen her türlü değişiklik – Ağırlık, yaş, ırk, mikroorganizmanın virulensi, hasta hayvan sayısı, çevre faktörleri • • • • Sürekli değişken: ağırlık, yaş Sabit değişken: ırk, cinsiyet Çalışma değişkeni: Araştırmada göz önüne alınan değişken Merinos ırkı koyunlarda enterik infeksiyonların çeşitli yaşlardaki dağılımı inceleniyorsa – – – – Hayvanların yaşı İnfeksiyöz etkenlerin türü İnfeksiyöz etkenlerin virulensi İnfeksiyon sıklığı VERİLERİN ANALİZİ • Yanıt değişkeni: Diğer bir değişken tarafından etkilenen • değişken Açıklayıcı değişken: Diğer bir değişkeni etkileyen değişken – Bir hayvanın canlı ağırlığı (yanıt değişkeni) – Tükettiği yem miktarı, ırkı ve cinsiyeti (açıklayıcı değişken) ile ilgili olabilir • Epidemiyolojide, hastalık olayı yanıt, hastalık etkeni de • • • • • açıklayıcı değişkendir Bazı durumlarda hastalık açıklayıcı değişken de olabilir Mastitis: açıklayıcı değişken, süt verimi: yanıt değişkeni Yanıt değişkeni= Bağımlı değişken Açıklayıcı değişken= Bağımsız değişken Parametre: Çeşitli durumlarda değişebilen fakat incelenen olayda sabit olan ölçü VERİLERİN ANALİZİ • İlişkiler: İki değişken arasındaki bağımlılığın veya • bağımsızlığın derecesi İstatistiksel olmayan ilişki: Hastalık ve olası nedeni arasında şans eseri ortaya çıkan bir durum – Konjunktivitisli kedilerin gözlerinden Mycoplasma felis izole edilmesi • İstatistiksel ilişki: İki değişkenin, şans eseri bir arada • • görüldüklerinden daha yüksek oranda bir arada görülmesi İstatistiksel ilişkiler nedene bağlı olarak ve nedene bağlı olmayarak ortaya çıkabilir Risk faktörü: Nedene bağlı risk indikatörü VERİLERİN ANALİZİ • Neden modelleri • 1. neden modeli: Hastalık nedenleri “yeterli” ve “gerekli” • olmak üzere iki gruba ayrılır Yeterli neden: Hastalığın direkt etkeni olmayan fakat varlığı hastalık oluşumunu etkileyebilen nedendir – Distemper hastalığının nedeni Distemper virusudur – Yeterli neden ise hayvanın virusla infekte olması veya bağışık olmamasıdır • Hastalıkların çoğu, çok nedenli olduğu için bu nedenlerden herbiri yeterli neden olarak nitelendirilebilir VERİLERİN ANALİZİ • Herbir hastalık değişik yeterli nedenler tarafından oluşturulur • Bu nedenlerden herbiri hastalık oluşumunun değişik • bölümleridir Eğer bir neden bu bölümlerin herbirinde ortak olarak bulunuyorsa, o hastalığın gerekli nedenidir – Distemper hastalığının oluşması için Distemper virusunun mutlaka bulunması gerekir, bu yüzden virus Distemper hastalığı için gerekli nedendir • Bir hastalık nedeni yeterli, gerekli veya her ikisi olabilir • Hem yeterli hem de gerekli hastalık nedeni – Radyasyon hastalığı – gama radyasyon • Gerekli fakat yeterli olmayan hastalık nedeni – Sığırlarda Actinobacillus lignieresi infeksiyonu VERİLERİN ANALİZİ • Hastalıkla ilişkili faktörlerin sınıflandırılması • Hazırlayıcı faktörler: konakçının duyarlılığını arttırır (yaş) • Yatkınlaştırıcı faktörler: hastalığın ortaya çıkışına katılır • • (bakım, beslenme, barınak) Katılan faktörler: hastalığın oluşmasında mutlak rol oynarlar (toksik maddeler, infeksiyöz etkenler) Zorlayan faktörler: Hastalığın devamlılığını sağlar (infeksiyöz etkenle sürekli temas) • Pnömoni, hepsi yeterli olan fakat hiç biri gerekli olmayan • nedenlere bağlı hastalıklara bir örnektir Etiyolojik etkene göre sınıflandırılan hastalıklarda mutlaka bir gerekli neden bulunur VERİLERİN ANALİZİ • 2. neden modeli: İndirekt faktörlerin direkt nedenleri aktive • • • • • ettiği ve zincirleme bir etki gösterdiği düşünülmektedir Neden hipotezi kurulması Farklılık yöntemi: İki değişik durumda hastalığın sıklığı farklı ise ve bir faktör belli bir durumda var diğer durumda yok ise o faktörün hastalık nedeni olduğu hipotez edilir Kabul yöntemi: Bir faktör, belirli bir hastalıkla ilgili değişik durumlarda ortak olarak bulunuyorsa hastalık nedeni olarak hipotez edilir Birlikte varyasyon yöntemi: Hastalığın artışı veya azalışı ile ilişkili olan bir faktörün gözlenmesi Anoloji yöntemi: Araştırılan hastalığın, nedeni anlaşılmış bir hastalıkla karşılaştırılması ve deneyimlerden yararlanılması VERİLERİN ANALİZİ • İlişkilerin Saptanması • Önem testleri: Hastalık ve çeşitli faktörler arasında kurulan • ilişkilerin derecesini yani ilişkinin istatistiksel açıdan anlamlı olup olmadığını saptamak için kullanılan testler (Student ttesti, khi-kare testi) Riskin hesaplanması – Relatif risk: Bir hastalıkla, hipotez edilen neden arasındaki ilişkinin saptanmasında en çok khi-kare testi kullanılır – Odds oranı – Nitelenebilir risk
