İKTİSAT TARİHİ

İKTİSAT TARİHİ
ÜNİTE 4
İLERİ ORTAÇAĞ’DA AVRUPA
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN
SAĞLANMASI

10. Yüzyıl Öncesinde Avrupa
– Daha önce gördüğümüz gibi 10. yüzyılda









Avrupa fakir ve iptidai idi
Sayısız kırsal birimden meydana geliyordu
Bu birimler büyük ölçüde kendi kendine yeten malikanelerdi
Halk dini, sosyal ve siyasi gerekçelerle içine kapanmıştı
Para kullanımı hemen hemen kaybolmuştu
Nüfus az, üretim kıt, yoksulluk aşırıydı
Değerler sistemi kuvvet ve inançlara dayalı bir toplumdu
Savaşçılık ve din adamlığı saygı gören mesleklerdi
İşçiler aşağılık serfler olarak görülüyordu
– Bu olumsuz yapı 10. yy’dan itibaren değişmeye başlamıştı
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN
SAĞLANMASI

10. Yüzyıl Avrupa’sı
– 10. yy’da Orta ve Batı Avrupa’nın, istilacıların yıkıcı etkilerinden kurtuluş
ve yeniden toparlanma dönemi oldu
– Bu toparlanmada en önemli faktör Ortaçağ devletler sisteminin ortaya
çıkışıydı
– Bu küçük devletlerin yönetiminde siyasi istikrara kavuşan Avrupa, dışa
karşı daha saldırgan politikalar izlemeye başladı. Bu saldırgan politikaların
göstergeleri;



Haçlı akınları ile Müslümanlara karşı girişilen saldırılar
Avrupa içindeki göç ve kolonizasyon hareketleri
Avrupa dışında ticari üsler kurma çabalarıdır.
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN
SAĞLANMASI

Avrupa’nın Genişlemesi
– Güney: Güneyde 1061 ile 1091 arasında Normanlar, Sicilya’daki Arap
egemenliğine son verdiler.
– Güneybatı: Güneybatıda genişleme İber yarımadasının Hıristiyan
prensler tarafından Araplardan alınması şeklinde oldu
– Güneydoğu: Güneydoğu’da 11. yy’dan 13. yy’a kadar Haçlılar,
Müslüman bölgelerine başarılı seferler düzenlediler ve Ortadoğu’da
Hıristiyanlık hükümdarlıkları kurdular
– Doğu: Doğu Avrupa’da Almanlar doğuya doğru genişlediler. Bu
genişleme hareketi 1300’lere kadar sürdü.
EKONOMİK BÜYÜME

Ekonomik Büyüme ve Nedenleri
– Bu dönem aynı zamanda bir ekonomik genişleme dönemidir.
– 11. yy’dan itibaren;




Ticaret genişlemiş
Yeni şehirler doğmuş
Mevcut şehirler büyümüş
Ekonomik ihtisaslaşma doğmuştur
– Henri Pirenne Avrupa’nın gösterdiği bu genişlemenin dış bir faktörün
etkisiyle meydana geldiğini iddia etmektedir. Bu dış faktörler;


Haçlı Seferleri
Bizans ve İslam dünyasıyla olan ticari ilişkilerin geliştirilmesidir.
EKONOMİK BÜYÜME

Ekonomik Büyüme ve Nedenleri
– Bir grup iktisat tarihçisi ise Pirenne’nin bu tezini reddederek büyümeyi iç
faktörlere dayandırmışlardır. Bunlar;


Teknolojik Gelişme: Daha fazla hayvan ve su gücünden yararlanmayı ve
böylece üretim girdilerini daha etkin bir şekilde bir araya getirmeyi sağlayan
teknik ve kurumların ortaya çıkışı
Nüfus Artışı: Artan nüfus beraberinde göçü getirmiştir. Bu sayede yeni üretim
alanları ortaya çıkmış ve pazar ekonomisi gelişmiştir.
– Ortaçağ’da ekonomik gelişmenin merkezileri;



Kuzey İtalya
Güney Alçak Ülkeler (Belçika – Hollanda – Lüksemburg)
Hansa Şehirleri
– Bu dönemde İtalya Avrupa’nın en gelişmiş bölgesi idi.
NÜFUS

Nüfus Yapısı ve Gelişimi
– Ortaçağ döneminde Avrupa’da nüfus;


Doğum oranları yüksekti. Bu nedenle Avrupa nüfusu gençti.
Ölüm oranları da yüksekti. Bu nedenle nüfus artış hızı düşüktü
– Doğum Oranlarının Yüksekliği;








Avrupa’da nüfus seyrekti
Büyük salgına kadar nüfus yavaş, fakat sürekli arttı
Çeşitli kültürel faktörler nedeniyle doğurganlık sınırlanmaktaydı
Hiç evlenmemişlerin oranı yüksekti
Evlilik yaşı oldukça ileriydi, bekarlık toplum tarafından övülmekteydi
Ekonomik nedenlerle evlilikten kaçılıyordu
İlkel doğum kontrol yöntemleri uygulanıyordu
Ancak yine de doğum oranları yüksekti. Avrupa’nın ayakta kalması bununla
açıklanır.
NÜFUS

Nüfus Yapısı ve Gelişimi
– Ölüm Oranlarının Yüksekliği: Sanayi öncesi toplumların temel özelliklerin
biri her çeşit felakete karşı aşırı zayıf olmalarıdır. Bu da ölüm oranlarını
artırmaktadır. Nedenleri;



Savaşlar: Savaşlar genellikle yaygın kırımlara neden oluyordu.
Açlık: Belli dönemlerde ortaya çıkan kıtlık ve açlıklar salgın hastalıkların temel
nedeniydi
Salgınlar: Felaketten kaynaklanan ölümlerin en tehlikelisi salgınlardı.
– Veba: 1348-1351 yılları arasında 80 milyonluk Avrupa nüfusunun 25
milyonu ölmüştür
– Tifüs
– Humma
– Dizanteri
– Grip
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ

Şehirler
– 10. ve 12. yüzyıllarda Avrupa’da şehirlerin doğuşu, Batı Avrupa tarihinde
bir dönüm noktası oldu.
– 11. yüzyıldan itibaren şehirler birer değişim ve imalat yeri haline geldi
– Şehirler birer değişim yeri olmaya başlayınca sınai faaliyetler de
malikanelerden şehirlere kaydı
– Şehirlerin büyümesinin temelinde yığınlar halinde göç hareketi
bulunuyordu
– İnsanlar biri itici, diğeri çekici gücün etkisiyle şehirlere göç ediyorlardı


İtici Güç: Pek çok serf malikanede sıkıntı çekiyordu. Bu durumdan kurtulması
ancak o bölgeyi terk etmesine bağlıydı.
Çekici Güç: Şehirler bir yenilik unsuru, talihi deneme şansı idi. Şehir yeni ve
dinamik bir dünya idi.
– “Şehir havası insanı hür yapar” sözü bir atasözü haline gelmişti.
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ

Şehirleşme ve Feodalizm
– Şehirlerin doğuşunun önemli bir siyasal sonucu feodal olmayan bir
yönetim şeklinin ortaya çıkmasıdır.
– Malikane kuralları tüccar için uygun değildi. Bu nedenle şehirlerde iş
yapmak daha kârlıydı.
– Şehirler bulundukları bölgenin lordu ile anlaşma yaparak kiraların, pazar
vergilerinin ve para cezalarının bir kısmını lorda veriyorlar, bunun
karşılığında şehir halkının haklarına saygı gösterilmesini istiyorlardı.
– Şehirlerin kârlı olması nedeniyle pek çok feodal yönetici yeni şehir
kurma yoluna gitti.
– Bu yeni şehirlere, sakinlerinin sahip olacağı hürriyetleri belirten
imtiyaznameler bağışlandı.
– Fransa ve İngiltere’deki krallar bu imtiyazların garantörü oldular. Böylece
krallar ve şehir halkı arasında bir ittifak doğdu.
– Bu ittifak Fransa ve İngiltere’de milli monarşilerin kurulmasına neden
oldu.
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ

Çin ve Bizans Şehirleri ile Ortaçağ Şehirleri
– Çin ve Bizans şehirlerinde tüccarlar ve esnaf sosyal olarak üstün bir
mevkiye sahip değildi
– Bunlar servet sahibi olsalar bile aşağı bir sosyal statüde olmaktan
kurtulamıyorlardı
– Yüksek sınıfın kırsal idealleri tüm topluma nüfuz etmişti
– Şehir kendi başına bir varlık değildi, kır ve şehir devamlılığının içinde bir
parçaydı
– Ortaçağ şehirleri ise kırsal kesimden ayrı ve bağımsızdı
– Fiziki anlamda şehir kırdan duvarlarla, hendeklerle ve yollarla ayrılmıştı
– Bir insan şehir kapısından geçtikten sonra farklı kurallara tabi oluyordu
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ

Şehir Örgütlenmesi
– Feodal dünyada tipik olarak dikey bir düzenleme geçerliydi
– İnsanlar arasındaki ilişkiler;



Fief ve Hizmet
Bağış ve Bağlılık Yemini
Lord, Vassal, Serf gibi kavramlarla düzenlenmekteydi
– Şehirde ise eşitler arasında işbirliği ile karakterize edilen bir düzenleme
geçerliydi.
TEKNOLOJİK YENİLİKLER

İleri Ortaçağ Öncesindeki Yenilikler
– MÖ 2500 yılından itibaren Batı dünyasında teknolojik ilerlemeler sona erdi
– MS 6. ve 11. yy’lar arasında ortaya çıkan yenilikler daha çok tarımla
alakalıydı. Bunlar;




Ağır saban
Üçlü tarla rotasyonu
Yeni bir at koşum sistemi
Çivili at nalı
– Bu yenilikler 11. yy’dan itibaren özellikle Kuzey Avrupa’da tarımsal
büyümenin temelini oluşturuyordu.
TEKNOLOJİK YENİLİKLER

6. ve 11. Yüzyıl Teknolojik Yenilikleri
– Ağır Saban



Kuzey Avrupa’nın sert ve yoğun topraklarını tarıma elverişli hale getirmekteydi
İnsan emeğinden tasarruf sağlamaktaydı
Toprağın uzun çizgiler halinde sürülmesine imkan sağlamaktaydı. Bu sayede
toprak daha rahat kurumaktaydı
– Üçlü Tarla Rotasyonu






Farklı mevsimlerde değişik ürünlerin ekilmesini sağlıyordu
Hasat kötülüğüne ve onu izleyen kıtlığa karşı sigorta görevi görüyordu
Sürüm işlemlerinin daha düzenli olmasına neden olarak yeni toprak açma
faaliyetlerini hızlandırıyordu
Köy topluluğunun üretimini yaklaşık %50 artırmaktaydı
Baklagil üretimine imkan vererek köylülere protein yönünden daha zengin bir
beslenme imkanı sağlamaktaydı
Toprağı azot bakımından zenginleştirerek kış üretimine katkı sağlamaktaydı
TEKNOLOJİK YENİLİKLER

6. ve 11. Yüzyıl Teknolojik Yenilikleri
– Çivili At Nalı ve Yeni At Koşum Sistemi



Atın gücünden daha etkin bir şekilde istifade etmeyi sağlamaktadır
Geleneksel koşum sistemi öküzlerin bünyesine göre düzenlenmişti ve at için
elverişsizdi
Yeni koşum sistemi atın çekebileceği yükü 4-5 kat artırmaktaydı
– At Koşum Sistemi ve Sermaye Malları


Atın öküzün yerini alması, daha pahalı fakat buna karşılık daha etkin bir
sermaye malının, daha ucuz fakat daha az etkin bir sermaye malının yerine
ikame edilmesi demekti
Daha etkin araçların kullanımı verimde artışı, verimde artış ise daha pahalı ve
etkin sermaye araçlarının kabul edilmesini sağladı
TEKNOLOJİK YENİLİKLER

Diğer Teknolojik Yenilikler
– Rönesans dönemindeki yeniliklerin birçoğu Avrupa dışında ortaya
çıkmıştır





Ağır saban - Slav
Rüzgar değirmenleri – İran
Çıkrık – Çin
Matbaa – Çin
Etkin at koşum sistemi – Asya
– Avrupa 12. yüzyıldan itibaren bu yenilikleri alarak daha da geliştirmiştir.
Bu yenilikler;





Rüzgar değirmenleri: Avrupa’da ilk kez 12. yy’ın sonlarında görüldü. Bu,
Sanayi İnkılabı’nın ilk habercisi olarak kabul edilir.
Dikey Tezgah: 10. yy’ın ortalarında Flandra’da bulundu.
Çıkrık ve Gözlük: 13. yy’ın ortalarında Avrupa’da görüldü
Saat ve Ateşli Top: 14. yy’ın başlarında ortaya çıktı.
Yelkenli Gemiler: Ortaçağ’ın sonlarında kürekli gemilerin yerini aldı.
TEŞEBBÜS VE KREDİ ALANINDAKİ
GELİŞMELER

İş Tekniklerindeki Gelişmeler
– 11. yy’dan itibaren Avrupa’da iş tekniklerinde önemli gelişmeler yaşandı




Panayırların düzenlenmesi
Ticari temsilcilerin yaygınlaşması
Yeni muhasebe tekniklerini doğuşu
Çek, ciro ve sigortanın ortaya çıkışı gibi
– Piyasalarda kredi mekanizması gelişti. Bu durum tasarrufları artırdı
– Ortaçağ İtalya’sında yeni bir ortaklık türü olan Commenda ortaya çıktı


Commenda: Ortaçağ İtalya’sında bir tarafın sermaye koyduğu, diğer tarafın
da dış ticareti yürüttüğü ortaklık türüdür.
Commenda’nın ekonomik önemi, toplumun likit fona sahip bütün üyelerinin
dolaylı yolla da olsa üretim sürecine katılabilmesiydi
TEŞEBBÜS VE KREDİ ALANINDAKİ
GELİŞMELER

İş Tekniklerindeki Gelişmeler
– 15. yy’a doğru Commenda, yerini daha gelişmiş bir ortaklık şekli olan
Kumpanya’ya bırakmıştır.





Kumpanya: İlk başta kumpanyalar kan bağışına sahip kişiler arasında kurulan
bir ortaklıktı. Daha sonra içine giderek yabancıları da almaya başladı.
Kumpanya’larda sermaye ihtiyacı mevduat ile karşılandı.
Bu sayede ticaret ile bankacılık sektörü birbirine yakınlaştı
Poliçenin gelişmesi bu ilişkiyi daha da yakın hale getirdi
Poliçe: Paranın bir bölgeden bir başka bölgeye transfer edilmesini sağlayan
araçtı. Sermayeyi oldukça likit ve uluslararası ölçüde mobil hale getirdi
– Bütün bu gelişmeler sonucunda ekonomik büyüme arttı.
– Ücretler, kârlar ve kiralar arttı. Ancak faizler artmadı. Bunun
nedeni tasarrufların fazla olmasıydı.
PARA ALANINDAKİ GELİŞMELER

Para Alanındaki Gelişmeler
– 10. yy’dan itibaren nüfus çoğaldı, ekonomi gelişti ve daha iyi bir para
sistemine ihtiyaç doğdu
– Bu dönemdeki paralardan birkaçı;



Cenova – Genovini
Floransa – Florin
Venedik – Ducat
– Ortaçağ’da uluslararası seviyede haklı bir şöhret yapan paralar, Florin ve
Ducat’tı. Bu paralar yıllarca ağırlıklarını ve ayarlarını korudular.
PARA ALANINDAKİ GELİŞMELER

Para Alanındaki Gelişmeler
– Bu dönemde para kıtlığı yaşanmaktaydı. Para kıtlığından kurtulmanın
yolları;



Kredinin geliştirilmesi
Madeni para dışında ödeme araçlarının yaygınlaştırılması
Paranın altın ve gümüş ayarının bozulmasıydı
– Paranın ayarındaki bozulmaların nedenleri;






Altın ve gümüş arzının elastikiyetinin düşük olması
Ekonominin gelişerek daha çok paraya dayalı hale gelmesi
Nüfus ile gelir artışı nedeniyle paraya olan talebin artması
Hükümet harcamalarında artış olması
Enflasyondan menfaat sağlayan sosyal grupların baskısı
Ödemeler dengesinde açıkların olması
TARIM

Tarımsal Genişleme
– Avrupa’nın bu dönemde ilerlemesinin arkasında tarımsal üretimde
yaşanan genişleme yatıyordu.
– Yeni toprakların üretime açılması;



Malikane içindeki bataklıklar kurutularak, orman ve korular ise temizlenerek
tarla haline getirildi.
Çayır ve meralar ekili alanlara dönüştürüldü.
10. yy’da kıt nüfusa karşı toprak bolluğu vardı.
– Kolonizasyon;


Bu dönemde yaygın olarak kolonizasyon faaliyetlerine girişildi
Elbe Nehri’nin doğusunda Slav kabilelerin yaşadığı bölgeler, Avrupalılar
tarafından iskan edildi.
TARIM

Malikane Bünyesindeki Değişiklikler
– Şehir hayatı ve ticaretin yeniden canlanması Ortaçağ’daki doğal
ekonomi düzenini gereksiz kıldı
– Zamanla sınai faaliyetler şehirlerde toplanmaya başladı
– Ekonominin parasallaşması ile lordlar ayni ödemeleri nakdi ödemelere
çevirdi
– Lordlar rezerv topraklarını parçalara bölerek sabit bir ödeme karşılığında
kiraya verdiler
– Lordla, vassal ve serf arasındaki anlaşmalar geleneksel olmaktan çıkarak
sözleşmelere dayalı hale geldi
– Böylece serf ve köylüler ortakçı ya da kiracı durumuna geldi
– Lordlar krallarla da ilişkilerini parasal ilişkilere çevirdi. Böylece
merkeziyetçi milli devletlerin doğuşunun temeli atıldı.
TİCARET

Ticaretin Doğuşu ve Çeşitlenmesi
– Batı Avrupa malikanesi hiçbir zaman kendine yeterli değildi
– 10. 11. yy’da şehirlerin gelişmesiyle birlikte ticaret hacmi ve ticaret
konusu malların sayısı arttı
– Avrupa Doğudan sürekli mal alıyor, ihracat yapmıyordu.
– 12. yy’da Avrupa artık satmak için yeni mallara sahip olmaya başladı.
Bu sayede ticaret dengesinde değişme başladı.
– Akdeniz ticaretinin karakteri değişti, Akdeniz ticareti artık Kârlı olmaya
başladı.
– 12. yy’da Avrupa’da bölgesel ihtisaslaşma başladı. Bordo şarapları bunun
kanıtıdır.
– Avrupa içi ticaret Kuzey ile Güney arasında karadan yapılıyordu.
TİCARET

Ticaretin Doğuşu ve Çeşitlenmesi
– 12. yy’da Champagne panayırları, Avrupalı Kuzeyli ve Güneyli
tüccarların buluşma noktasıydı.
– Bu panayırlarda hemen hemen bütün işlemler krediyle yürütülüyor, bir
panayırın sonundaki borçlular ve alacaklılar kredi mektuplarıyla bir sonraki
panayırda hesaplaşabiliyorlardı.
– Deniz yollarının gelişmesiyle Champagne panayırı fonksiyonunu yitirdi,
Bruj’deki pazarların önemi arttı.
– Ortaçağ’da önemi giderek artan bir diğer ticaret alanı Kuzey denizleriydi.
– Bu ticarete Hansa adında örgütlenmiş Alman ticaret şehirleri
hükmediyordu

Hansa: Ortaçağ’da, önce 13. yy’da Alman liman şehirleri Hamburg ve Lübeck
tarafından kurulan daha sonra da iki yüz kadar şehir ve kasabanın katılması ile
ortaya çıkan ticari birliğin adıdır.
TİCARET

Ticaretin gelişimi
– Ortaçağ’da Kuzey’in ticaret hacmi sürekli artmıştır. Bunun göstergeleri;




Kıyı ticaretine bağlı liman şehirlerinin büyümesi
Panayır ve pazarların kurulması
Ekonominin daha çok paraya dayalı hale gelmesi
Ticari metotlarda gelişmeler yaşanması
SANAYİ

Sanayi Dallarında Durum
– Ortaçağ toplumu tarımsa dayalıydı.
– İmalat faaliyetleri Erken Ortaçağ’da malikanelerde toplanmıştı ve bir ek
gelir kaynağı olarak görülüyordu.
– İleri Ortaçağ’da ise imalat faaliyetleri şehirlere yönelmişti.
– Dokumacılık: Ortaçağ’da en geniş ve yaygın sanayi kolu dokumacılıktı.
11. yy’dan itibaren bazı bölgelerde ihtisaslaşma ortaya çıktı. Yün en
önemli hammadde, yünlü kumaş en önemli mamul üründü.
– Metalurji: Dokuma endüstrisine göre daha küçük, fakat ekonomik
açıdan daha önemli bir sanayi kolu idi.
– Demir: Silah ve zırh talebi bu endüstriyi geliştirmiştir.
– Dericilik: Semerlerde, koşum takımlarında ve mobilyacılıkta
kullanılıyordu.
SANAYİ

Sanayide Yaşanan Gelişmeler
– 10 ve 12. yy’larda imalat faaliyetleri şehirlere kaydı
– İmalat faaliyetleri artık ihtisaslaşmış kişilerce yürütülmekteydi
– Sanayinin ölçeğinde artış yaşandı. 10. ve 11. yy’lardan itibaren 14. yy’a
kadar üretim genişledi.
– Üretimdeki bu artışa rağmen sınai üretim birimleri Ortaçağ dönemi
boyunca hep küçük kaldı.
– Ortaçağ’da ideal üretici sınıfı kalfa ve çırakların yardımıyla üretim yapan
ustalardı.
– Şehirlerde imalat faaliyetlerini yürüten esnaflar, loncalarda
örgütlenmişlerdi.
– Esnaf loncalarının şehir ticareti üzerindeki tekelci uygulamalar nedeniyle
doğduğu kabul edilir.
SANAYİ

Loncalar
– Loncalar, aynı meslek dalında faaliyet gösteren esnafın, karşılıklı yardım
ve destek için bir araya geldiği meslek birlikleridir. Bu birliklerin dini ve
sosyal amaçlı ile ekonomik fonksiyonları çoğu kez birbirine karışmıştır
– Loncalar tüccar kapitalistlerin ekonomik ve siyasi güçlerine bir tepki
olarak ortaya çıkmışlardır
– Esnaf loncaları;



İşin kalitesini garanti altına alır
Tüketiciye adil fiyatlarla malların ulaşmasını sağlar
Esnafı toplumun değerli bir üyesi haline getirir
– Loncalara yöneltilen eleştiriler;




Teknik gelişmeye engel oldukları iddia edilir
Etkin iş organizasyonunu engelledikleri iddia edilir
Büyük işletmelerin kurulmasını engelledikleri iddia edilir
Tekelci özelliklerinin olduğu iddia edilir