KIYI (OFF-SHORE) BANKACILIĞI ve İMAR
advertisement
KIYI (OFF-SHORE) BANKACILIĞI ve İMAR BANK OFF-SHORE LTD. Hakan GÜÇLÜ * 1. GİRİŞ Uluslararası bankacılık literatüründe kıyı ötesi bankacılık anlamına gelen “off-shore bankning” terimi, Türk bankacılık literatüründe “kıyı bankacılığı” olarak kullanılmakla birlikte doğrudan “off-shore bankacılığı” terimi de kullanılmaktadır. Literatürde kıyı bankacılığının farklı tanımları bulunmaktadır. En kapsamlı şekilde kıyı bankacılığı tanımı şu şekilde yapılabilir. Kıyı bankacılığı; ülke dışından sağlanan fonların ülke dışında veya koşullara göre ülke içinde kullandırıldığı; uluslararası devletsiz paraların fon fazlası bulunan merkezlerden fon açığı bulunan merkezlere transfer edilmesi gibi finansal hizmetlerin yürütüldüğü; genellikle serbest bölgelerde kurulan merkezlerde faaliyetlerinin yürütüldüğü; ülke içindeki bankacılık sektörüne yönelik olarak düzenlenmiş tüm yasal düzenlemelerin kapsamı dışında tutulan, getirilen mali ve hukuksal avantajlar sayesinde müdahale, denetim ve vergilemenin asgari koşullarda tutulduğu ve bu nedenle geçmişte “vergi sığınağı” (tax haven), günümüzde ise uluslararası kıyı ötesi mali merkezler (international off-shore financial center–IOFC) olarak adlandırılan bankacılık türüdür. * İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası Bankacılık ve Finans Yüksek Lisans Öğrencisi. * İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Müdürlüğü Uzmanı. www.hakanguclu.com 1 2. DÜNYA’DA KIYI BANKACILIĞI 2.1. Kıyı Bankacığının Tarihsel Gelişimi II. Dünya Savaşı’ndan sonra savaşta büyük yıkıma uğrayan devletlerin yeniden imarı için ABD tarafından aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 16 Avrupa Ülkesine “Marshall Planı” olarak bilinen “Dış Yardım Kanunu” çerçevesinde parasal yardımlarda bulunuldu. ABD tarafından yapılan sözkonusu parasal yardımlar ABD doları olarak yapıldığından dolayı ABD doları cinsinden fonlar ABD dışında dolaşmaya başladı. Devletsiz para haline gelen bu fonlar Europiyasaların temelini oluşturdu. Ayrıca, 1950’li yıllarda SSCB bankalarının ABD bankalarında bulunan ABD doları mevduatlarını Avrupa bankalarına aktarmaları da europiyasaların gelişmesinde önemli bir faktör oldu. Europiyasalar eurodolar ve eurotahvil olmak üzere bütünleşmiş iki piyasadan oluşmaktadır. “Eurodolar” terimi ABD dışındaki dolar mevduatlarını, “eurotahvil” (eurobond) terimi ise euro piyasalarında işlem gören tahvilleri tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu piyasaların gelişmesi ve ülkeler arasındaki mali işlemlerde kullanılmaya başlanması, 1960’lı yıllardan itibaren kıyı bankacılığı ve kıyı bankacılığı merkezlerinin ortaya çıkmasını ve gelişmesini sağlamıştır. Kıyı bankacılığının gelişmesini sağlayan diğer bir etken de liberal ekonomi uygulamaları nedeniyle ortaya çıkan politik değişikliklerdir. Liberal ekonomi düşüncesinde olan gelişmiş ülkeler, etkin kaynak dağılımı gerçekleştirebilmek ve karlarını optimum kılabilmek için sınırlarını yabancı ülkelere açarak, ülkelerarası ticaretin arttırılmasına yönelik politikaları uygulamaya başladılar. Ancak bu durum, büyüme süreçlerini arttıran gelişmiş ülkelerin dış ticaret açıklarında artışlara yol açtı. www.hakanguclu.com 2 Bundan dolayı gelişmiş ülkeler uluslararası ticarete ve dış ticaretin artmasıyla birlikte artan sermayenin uluslararası serbest dolaşımına 1960’lı yıllardan sonra bazı kısıtlayıcı düzenlemeler, denetim ve vergi yükümlülükleri getirdiler. Getirilen sözkonusu kısıtlamalar nedeniyle, uluslararası sermaye bu türden kısıtlamaların olmadığı veya az olduğu alanlara yani kıyı bankacılığının oluşturulmaya başlandığı alanlara kanalize edilmeye başlandı. 1973 yılında petrol fiyatlarında ortaya çıkan yüksek artışlar nedeniyle, petrol ihraç eden ülkelerin elde ettikleri fonların oldukça büyük boyutlara ulaşması ve ayrıca çok uluslu büyük şirketler ile uluslararası finansal merkezlerin ortaya çıkması sonucu, uluslararası sermaye hareketlerinde ortaya çıkan artış kıyı bankacılığının önemini artırdı. Oluşan fonlar daha fazla avantaj sağlayan kıyı bankacılığı merkezlerinde değerlendirilmeye başlandı. Kıyı bankacılığının gelişmesini sağlayan unsurlardan biri de ABD’de kurulu bankalara yurtdışı bankacılıkta uygulanan kısıtlamalardır. ABD bankaları, birçoğu ABD merkezli olan şirketlerin Avrupa’da gerçekleştirdikleri gerek fabrika kurulması gibi fiziki sermaye yatırımları için, gerekse satış ağlarının kurulması için verdikleri kredileri ABD Doları olarak kullandırdılar. Sözkonusu bankalar, kar marjlarını artırabilmek için sözkonusu kredileri kıyı bankacılığı merkezleri aracılığıyla kullandırdılar. Bu şekilde kredi kullandıran ve kullanan için vergi yükünün azaltılması sağlandı. Yukarıda ifade edilen gelişmeler sonucunda günümüzde kıyı bankacılığı merkezlerinde oluşan fonların oldukça arttığı, ayrıca mevduat toplama ve kredi yoluyla fonların www.hakanguclu.com 3 aktarılması dışında döviz ve dövize bağlı işlemlerin, döviz ve faiz swaplarının, arbitrajların, dış ticaret finansmanının, kredi sendikasyon düzenlemelerinin, future, factoring, forfaiting gibi ihracat işlemlerinin, leasingin, altın işlemlerinin, yatırım fonlarının oluşturulmasının, menkul kıymet fonlarının idare edilmesinin, varlıklı müşterilerin her türlü ekonomik faaliyetlerinin yönetilmesi gibi finansal faaliyetlerin oldukça arttığı ve bu işlemleri yapan birçok kuruluşun bu merkezde faaliyette bulundukları görülmektedir. 2.2. Dünya’da Kıyı Bankacılığı Düzenlemeleri ve Faaliyet Alanları Kıyı bankacılığı genellikle ülkeler tarafından kendi sınırları içerisinde oluşturulan “Serbest Bölgeler”de faaliyet göstermekle birlikte, ülke sınırlarının tamamını kıyı bankacılığına açan ülkeler de bulunmaktadır. Ülkelerin birçoğu, kendi sınırları içerisinde faaliyet gösteren kıyı bankacılığının ülke ekonomisine zarar vereceği düşüncesiyle bu faaliyetleri serbest bölgeler içinde düzenlemişlerdir. Kıyı bankacılığı faaliyetleri ile ilgili olarak ev sahibi ülkeler tarafından yapılan düzenlemeler genellikle normal yurtiçi bankacılık faaliyetlerinden bağımsız olarak yapılmıştır. Kıyı bankacılığında, şube veya ofisin kurulu bulunduğu ülkenin ulusal parası dışındaki paralar işlemler yapılmaktadır. Ayrıca, genellikle kıyı bankacılığı yapan kuruluşlar, kurulu oldukları ülke sınırları dışındaki fon sahiplerinden borçlanabilmekte ve kurulu olduğu ülkede yerleşik olmayan kişi ve kuruluşlara kredi açabilmektedir. Kıyı bankacılığı merkezinde olması gereken asgari şartlar aşağıdaki gibi sıralabilir: www.hakanguclu.com 4 - Uluslararası sermaye hareketlerine taraf olan ülkelerle vergi anlaşmalarına gidilmesi, - Bankacılık sektörünün iyi bir iletişim ağını da içermiş olarak kurulması, - Elde edilen kurum kazançlarından düşük oranlarda vergi alınması veya hiç alınmaması, - Kıyı bankaları tarafından ödenen faiz ve diğer gelir ödemelerine de vergi tevkifatının uygulanmaması, - Kurumlar üzerinden denetimin hiç olmaması veya oldukça sınırlı düzeyde olması. Yukarıda ifade edilen asgari şartlar dışında aşağıda yeralan unsurlar, sözkonusu kıyı bankacılığı merkezlerine uluslararası sermayenin girişini artıran unsurlardır: - Gizlilik (sır saklama ilkesinin sıkı biçimde uygulanması), - Politik ve ekonomik istikrar, - Sermaye hareketlerinde tam serbesti, - Faiz oranlarının belirlenmesinde tam serbesti, - Belli bir likidite, disponibilite oranının uygulanmaması, munzam karşılık yatırılmaması, - İyi iletişim ağının yanısıra ulaşım, konaklama gibi diğer alt yapıların kurulmuş olması, - Uzman personel veya kurumları olması (vergi danışmanları, avukatlar vs.). İşlemlerin gerçekleştirilme biçimine göre kıyı bankacılığı merkezleri; kayıt merkezleri ve fonksiyonel merkezler olarak iki kategoride sınıflandırılmaktadır. www.hakanguclu.com 5 Kayıt merkezleri (paper center, shell branch, brass plate) başka merkezlerde gerçekleştirilen finansal işlemlerin muhasebe kayıtlarının tutulduğu ve önemli vergi avantajlarının sağlandığı yerlerdir. Bu merkezlerde vergi ve kambiyo denetimi yapılmamakta, yalnızca sabit bir ücret ödenmektedir. Kurulan paravan şirket tarafından eurotahvil ihracının yapılması ve elde edilen fonların ana şirkete kullanıdırılması yapılan faaliyetlerin başında gelmektedir. Fonksiyonel merkezler (functional centers) ise uluslararası sermaye işlemlerinin bizzat gerçekleştirildiği yerlerdir. Uluslararası bankacılığın yapıldığı bu merkezlerde, kıyı bankacılığı yapan kuruluşlar yurtdışı kaynaklı mevduatlar oluşturmakta, toplanan mevduatları kredi olarak kullandırmakta, dolayısıyla bu merkezlere ve bu merkezlerden dışarıya fon hareketleri olmaktadır. Fonksiyonel merkezler kendi içlerinde; Birincil Merkezler (primery centers), Fon Sağlayıcı Merkezler (funding centers) ve Fon Toplayıcı Merkezler olarak üçlü bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. Üç merkez arasında son derece gelişmiş olan finansal merkez, büyük fon arz ve talebinin karşılaştığı birincil merkezlerdir. Kıyı bankacılığının yapıldığı merkezlerde, kısa ve uzun vadeli işlemler ile trust işlemleri yapılmaktadır. Kısa vadeli işlemler, uygulamada kıyı bankacılığı merkezlerine göre farklılık göstermekle birlikte, bu merkezlerde yapılan işlemler; para ve faiz swapı, altın ve döviz işlemleri, forward, fature ve opsiyon işlemleri de dahil olmak üzere türlü bankacılık www.hakanguclu.com 6 işlemleridir. Uzun vadeli işlemler, vadesi bir yıldan fazla olan kredi kullandırmaları ile tahvil ihraçlarını kapsamaktadır. Trust işlemi, bir kimsenin sahip olmadığı menkul ve gayrimenkul kıymetlerini korunması, saklanması, işletilmesi, yönetilmesi, ölümünden sonra vasiyetname hükümlerinin uygulanması ve gelirlerini önceden belirlenen koşullarda değerlendirilmesi amaçlarıyla imzalanan bir sözleşmeyle “trustee” adı verilen kişi veya kurumlara devretmesi olarak tanımlanmaktadır.1 2.3. Belli Başlı Kıyı Bankacılığı Merkezleri Kıyı bankacılığı merkezlerinin en ünlüleri, Bahama Adaları, Hong Kong, Panama, Lüksemburg, İsviçre, Bermuda, Liechtenstein, Cayman Adaları ve Bahreyn’dir. Bunların dışında kıyı bankacığı yapılan merkezler şunlardır; Andorra, Anglo Norman Adaları, Aruba, Barbados, Batı Samua, Belize, Birleşik Arap Emirlikleri, Cebelitarık, Cook Adaları, Costa Rica, Dominik Cumhuriyeti, Dublin, Filipinler, Granada, Güney Kore, Gibraltar, Guernsey, Hollanda Antilleri, Ise of Man, İngiliz Virjin Adaları, İrlanda, Jamaika, Jersey, Kıbrıs, Kosta Rika, Liberya, Madeira, Malta, Manile, Marshall Adaları, Monako, Singapur, Uruguay, Vanatu. 1 www.turmob.org.tr/yayinlar/sirkuler www.hakanguclu.com 7 Chase Manhattan, Swiss Bank and Trust Corporations, Citibank, Schrooks, Midland, Barclay gibi dünyanın büyük kuruluşlarının da faaliyet gösterdikleri kıyı bankacılığının yapıldığı merkezlerde oldukça büyük miktarlarda fonlar bulunmaktadır. 2.4. Kıyı Bankacılığının Kara Para Aklanmasında Kullanılması Yasal olmayan ve suç olarak kabul edilen ekonomik faaliyetlerden elde edilen kazancın, yasal ekonomik faaliyetlere sokularak bu faaliyetlerde kullanılması süreci kara para aklama olarak tanımlanmaktadır. Yasadışı fonlara yasal bir görüntü verilebilmesi, yasadışı kazançların müsadere edilmesinin önlenebilmesi, adli soruşturmalardan korunabilmesi, vergi kaçakçılığının kolaylaştırılabilmesi ve daha çok gelir elde edilebilmesi için kara para aklanmaktadır. Dünyada dolaşan yaklaşık 1-2 trilyon dolar kara para bir şekilde sisteme girmek ve aklanmak istemektedir. Dünya, ya bunun kıyı bankacılığı merkezlerinde kurulan şirketler kanalıyla olacağını kabul edecekti ya da bu para Amerika ve Avrupa bankalarını kullanacaktı. Bu büyüklükteki bir paranın rantını almak isteyen ülkenin bankacılık sisteminin çökmesi ve sistemin kokuşması ise kaçınılmaz olacaktı. Bu nedenle devletler bir yandan kara para kaynaklarını kurutmaya ve engel olmaya çalışırken, bir yandan da kendilerini bu paranın sistemlerine en az bulaşacak başka bir yerden ekonomiye girmesine razı olmak zorunda hissetmişlerdir. Citibank ve Chase Manhattan yöneticilerinin bile kara para akladığı düşünüldüğünde, kıyı bankacılığı merkezlerinin küresel finansal sistemin arıtma tesisleri veya sübapları olduğu kabul www.hakanguclu.com 8 edilebilir. Zaten Aralık/1981 tarihinde Amerikan Federal Rezerv Bankası (FED) de Amerikan düzenlemelerinden kaçınmak için kıyı bankacılığı merkezlerinde şube açan ABD bankalarını tanımış ve International Banking Facilities kapsamında legalize etmeye karar vererek, bu sistemi resmen onaylamıştır.2 Kara para aklamanın ilk aşaması olan yerleştirme aşaması genellikle kıyı bankacılığı sistemi kullanılarak yapılmaktadır. Çünkü, kara paranın bu bankalarda yakalanması riski hemen hemen hiç bulunmamakta ve finansal sisteme bu fonlar rahatlıkla girebilmektedir. 3. TÜRKİYE’DE KIYI BANKACILIĞI Türkiye’de kıyı bankacılığı yalnızca serbest bölgelerde yapılabilmekte ve bu konuda yapılan düzenlemeler serbest bölge düzenlemeleri içerisinde yeralmaktadır. 3.1. Türkiye’de Serbest Bölgeler Serbest bölgeler, bir ülkenin milli sınırları içinde fakat gümrük sınırları dışında, ekonomik faaliyetlerin teşvik edildiği, dış ticaret ve gümrük ile ilgili yasa ve kısıtlamaların tamamen veya kısmen uygulama dışı bırakılması ile oluşturulmuş, bütün kişiler ile her türlü malın giriş ve çıkışlarının serbestçe yapıldığı bölgelerdir. 2 www.baskent.edu.tr/~gurayk/22cuma www.hakanguclu.com 9 Türkiye’de ihracat için yatırımın ve üretimin artırılması, sağlanan teşvik ve avantajlarla ekonominin girdi ihtiyaçlarının ucuz ve düzenli şekilde tedarik edilmesi, yabancı sermaye ve teknoloji girişinin hızlandırılması, dış finansman ve ticaret imkanlarından daha fazla yararlanılması amaçlarıyla serbest bölgeler kurulmuştur. Türkiye’de fiili olarak faaliyette bulunan 21 serbest bölge ve faaliyet geçiş tarih şöyledir; - 1987 yılında Mersin Serbest Bölgesi ve Antalya Serbest Bölgesi, - 1990 yılında Ege Serbest Bölgesi ve İstanbul-Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi, - 1992 yılında Trabzon Serbest Bölgesi, - 1995 yılında İstanbul-Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi, Doğu Anadolu Serbest Bölgesi ve Mardin Serbest Bölgesi, - 1997 yılında İMKB Uluslararası Menkul Kıymetler Serbest Bölgesi, - 1998 yılında İzmir-Menemen Deri Serbest Bölgesi, Rize Serbest Bölgesi, Samsun Serbest Bölgesi, İstanbul Trakya Serbest Bölgesi, Kayseri Serbest Bölgesi, - 1999 yılında Avrupa Serbest Bölgesi ve Gaziantep Serbest Bölgesi, Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi, - 2001 yılında Denizli Serbest Bölgesi, Bursa Serbest Bölgesi, Kocaeli Serbest Bölgesi, - 2002 yılında TÜBİTAK-Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji Serbest Bölgesi, www.hakanguclu.com 10 3.2. Türkiye’de Kıyı Bankacılığı Düzenlemeleri 1990’lı yıllarda meydana gelen Körfez Krizi ve sonrasındaki gelişmeler sonucunda, kıyı bankacılığı merkezleri olan Kuveyt ve Bahreyn’in önemi azalacağı düşünülerek Ortadoğu’daki kıyı bankacılığı merkezlerini Türkiye’ye çekmek amacıyla düzenlemeler yapılmıştır. Sözkonusu düzenlemeler yapılarak uluslararası firmaların İstanbul’da toplanması, İstanbul’un uluslararası düzeyde bir finansal merkez haline getirilmesi ve dış kaynaklardan elde edilecek fonların ülke içindeki yatırımlara kanalize edilmesi amaçlanmıştır. Türkiye’de kıyı bankacılığına ilişkin düzenlemeler, Serbest Bölgeler Mevzuatı çerçevesinde yapılmıştır. 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu’nun 6. maddesinde, serbest bölgeler gümrük hattı dışında sayılmış ve bu bölgelerde vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo mükelleflerine dair mevzuat hükümlerinin uygulanmayacağı hükme bağlanmıştır. “Bakanlar Kurulu’nun 18.09.1990 tarih ve 90/999 Sayılı Kararı”nın (Karar) 1. maddesinde, Serbest Bölgelerde, kıyı bankacılığı faaliyetlerinde bulunulması da dahil tüm bankacılık işlemlerini yapmak üzere banka kurulması ve yabancı bankaların şube açması Bankalar Kanunu’na tabi olmaksızın Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın bağlı bulunduğu Bakanlığın iznine tabi olduğu hüküm altına alınmıştır. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, serbest bölgelerde kurulan veya şube açan bankaların faaliyetleri ile ilgili olarak hesap ve kayıt düzenine dair usül ve esasları belirlemeye, kuruluş ve faaliyetlere ilişkin işlemlerin uygunluğunu denetlemeye yetkili kılınmıştır. www.hakanguclu.com 11 Karar’ın 4. maddesinin (a) bendinde serbest bölgelerde kurulan veya şube açan bankaların yapacakları işlemlerden dolayı Bankalar Kanunu’na tabi olmadıkları belirtilmekle birlikte, Karar’ın 6. maddesinde Türkiye’de kurulu bankaların serbest bölgelerde şube açmaları ve faaliyetleri Bankalar Kanunu hükümlerine tabi olduğu belirtilmiştir. Türkiye’de kıyı bankacılığının yürütülmesi amacıyla 1990 yılında İstanbul Havalimanı Serbest Bölgesi kurulmasına karar verilmiş ve aynı yıl faaliyete geçmiştir. Karar’ın uygulanmasına ilişkin olarak Devlet Bakanlığı 1990 yılında “1 Numaralı Tebliğ” (Tebliğ) çıkarmıştır. Tebliğ’in 11. maddesinde, Türkiye’de kurulu bankaların Tebliğ’in 1. maddesinde ifade edilen Türkiye’de kurulu tüm serbest bölgelerde şube açmak suretiyle faaliyet gösteremeyeceklerini hüküm altına almıştır. Türkiye’de kıyı bankacılığının yalnızca kayıt merkezi olarak faaliyette bulunmasına izin verilmektedir. 3.3. Türkiye’de Kıyı Bankacılığı Uygulaması Kıyı Bankacılığı konusunda yapılan düzenlemeler çerçevesinde, günümüzde Türkiye’de kıyı bankacılığının yapılabileceği tek merkez olan Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi’nde hiçbir kıyı bankası kurulmadığı gibi, yabancı bir bankanın da şubesi bulunmamaktadır. www.hakanguclu.com 12 Türkiye’de yapılan kıyı bankacılığı uygulaması, Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi yerine ülke dışındaki kıyı bankacılığı merkezlerinde kurulu olan kuruluşlar aracılığıyla yapılmaktadır. Bu durumum nedenleri aşağıdaki şekilde sıralabilir; 1. Türkiye’de kurulu bankaların serbest bölgelerde şube açmak suretiyle kıyı bankacılığı faaliyetlerinde bulunmalarına engel olunmuştur. Sözkonusu bankalarında serbest bölgelerde kıyı bankacılığı yapabilmeleri için yeni bir banka kurmaları ve bu bankayı kurarken belirlenen tüm prosedür ve şartların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu durum ise oldukça uzun bir süreyi almakta ve oldukça maliyetli olmaktadır. Bu nedenle Türkiye’de kurulu bankalar daha az zaman alan ve çok daha az maliyetli bir yöntemle Türkiye dışında bulunan kıyı bankacılığı merkezlerinde kurdukları kıyı bankaları veya açtıkları şubeler ile kıyı bankacılığı yapmakta, ayrıca bazı merkezlerde yalnızca temsilcilik açmak suretiyle de kıyı bankacılığı faaliyetlerinde bulunabilmektedirler. 2. Serbest bölgelerde kurulan veya şube açan bankalar, Türkiye’de kurulu bankalar hariç olmak üzere Türkiye’de yerleşik kişilerden mevduat kabul edememekte; bono, tahvil ve benzeri kıymetler ihraç etmek suretiyle ödünç para toplayamamaktadırlar. Bu türden bir sınırlandırma Türkiye’de kurulu bankaların mevduat oluşturmalarına büyük engel teşkil etmektedir. Türkiye’de kurulu bankalar sözkonusu kısıtlamayı aşmak için; yurtdışında mevcut bir kıyı bankacılığı merkezinde banka kurmakta veya şube açmakta ve Türkiye’de mukim kişilerden mevduat toplayarak bu mevduatları Türkiye’de mukim şirketlere kredi olarak verebilmektedir. www.hakanguclu.com 13 Ülke dışındaki kıyı bankacılığı merkezlerine yönelik olarak yapılan faaliyetler, yurtdışında kurulu kıyı bankacılığı yapan diğer bankalar kanalı ile de yapılabilmektedir. 3.3.1. Yurtdışında Kurulu Bankalar Aracılığıyla Yapılan Faaliyetler Yurtdışındaki kıyı bankacılığı merkezlerinde kurulan bankalar aracılığıyla Türkiye’den mevduat toplanabilmekte ve toplanan bu mevduatlar kullanılarak Türkiye’de mukim kurumlara kredi kullandırabilmektedir. Bu kullandırma nedeniyle elde edilen kazançlar bankanın yurtdışında kurulmuş olması, Türkiye’de şube ve temsilciliğinin olmamasından dolayı yapılan faaliyetin Türkiye’de yapılan bir ticari faaliyet olarak değerlendirilmemesi nedeniyle Türkiye’de beyan edilmemektedir. Kıyı bankacılığının avantajlarından yararlanılabilmesi amacıyla, başta KKTC’de olmak üzere birçok kıyı bankacılığı merkezinde kıyı bankası iştiraki kurmak suretiyle veya kıyı bankalarıyla yapılan anlaşmalar çerçevesinde kıyı bankacılığı yapılabilmektedir. Kıyı bankacılığı faaliyetin yapılabilmesi için yurtdışındaki kıyı bankacılığı merkezinde bir banka kurulması durumunda, yurtiçi banka ile kıyı bankası arasında bir muhabirlik sözleşmesi yapılmaktadır. Kıyı bankası nezdinde hesap açtırmak isteyen müşteriler Türkiye’deki banka şubesine başvurmaktadırlar. Sözkonusu hesapla ilgili tüm işlemleri de bu banka aracılığıyla yapmaktadırlar. Her iki hesap arasındaki işlemler yurtdışına giden veya yurtdışından www.hakanguclu.com 14 gelen havaleler olarak gösterilebileceği gibi kıyı bankasının Türkiye’de kurulu banka nezdinde açtıracağı hesap kullanılarak da yapılabilmektedir. Türkiye’deki bankanın yaptığı işlemlerden dolayı müşterilerden genellikle masraf alınmamaktadır. Ayrıca kıyı bankasının yurtiçi kurumlara kredi kullandırması durumunda da Türkiye’de kurulu banka, kıyı bankası adına istihbarat, ödeme, tahsil ve talep işlerini yapabilmektedir. 3.3.2. Yurtdışındaki Şubeler Aracılığıyla Yapılan Faaliyetler Türkiye’deki bankanın yurtdışında kıyı bankacılığı merkezlerinde kurdukları şubeleri aracılığıyla yaptıkları işlemler, yurtdışında yine aynı merkezlerde kurulan bankalar yapılan işlemler ile hemen hemen aynıdır. Havaleler, ödemeler, kredi kullandırmalar aynı çerçevede işler. Türkiye’deki banka müşterilerine yurtdışındaki şube nezdinde hesap açtırmaktadır. İşlemler Türkiye’de banka ile şubesi arasında yapılmaktadır. İşlemleri Türkiye’deki banka yapmakta, yurtdışındaki şubede ise kaydi işlem yapılmaktadır. Kıyı bankacılığı işlemlerin yurtdışında banka kurarak yaptırmaktan farklı olarak, Türkiye’de kurulu bankanın şubesi kanalıyla yapılması durumunda elde edilen kazançlar yurda getirilerek konsolide edilmekte ve banka yurtdışından elde ettiği kazançlar üzerinden kurumlar vergisi ödemektedir. 3.4. Türkiye’de Kıyı Bankacılığının Avantajları 3.4.1. Kıyı Bankacılığı Mevduat Sahipleri Açısından Faydaları www.hakanguclu.com 15 Kıyı bankasında ve Türkiye’de kurulu bir bankanın kıyı merkezinde kurulu şubesinde mevduatı bulunan mudilere ödenen faizler üzerinden Gelir Vergisi Kanunu’nun 94. maddesi uyarınca vergi tevkifatı yapılmamakta ve buna bağlı olarak fon payı da hesaplanarak tahsil edilmemektedir. Ayrıca mevduatın bulunduğu kıyı merkezinde faaliyet gösteren kurumlara sağlanan vergi avantajlarından dolayı normal döviz faizinden 2-3 puan daha fazlası mudilere verilebilmektedir. Türkiye’de yerleşik bir kişi veya kurum, kıyı merkezinde kurduğu bir şirketi kullanarak, Türkiye’de kurulu bir şirkete dolaylı olarak ortak olması durumunda, sözkonusu şirketin yabancı ortağa dağıttığı karpayı yurtdışına rahatlıkla vergisiz olarak aktarılabilecek ve kıyı bankacılığı merkezinde hiç vergilendirilmeyecek yada çok az oranda vergilendirilecektir. 3.4.2. Kıyı Bankacılığının Bankalar Açısından Avantajları Bankaların yaptıkları kıyı bankacılığından sağladıkları avantajları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. - Nispeten daha yüksek faiz verdikleri için mevduatın bankalarda toplanmasını sağlar. - Vergi yükümlülüğü olmadığında topladıkları bu mevduatı daha düşük faizle kullandırma imkanları vardır. - Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na (TMSF) prim ödemezler. - Mevduat için Merkez Bankası’na kanuni karşılık yatırmazlar ve sağladıkları fonların belirli bir kısmını kredi olarak kullandırma zorunlulukları yoktur. - Bundan dolayı elde ettikleri fonların tamamını hiçbir karşılık ayırmaksızın kıyı bankacılığı merkezine aktarabilirler ve kullanabilirler. www.hakanguclu.com 16 - Kıyı bankasına yatırılan mevduatlar fiziki olarak yurtdışına gönderilmeksizin muhasebe kayıtlarının kaydi olarak yapılması nedeniyle bu fonların kullanımı kendi ellerinde olacaktır. - Hesapların Müsteşarlığı, yurtdışında Sermaye tutuluyor Piyasası olduğu Kurulu gösterildiğinden ve TCMB dolayı Hazine denetimlerine tabi olunmamaktadır. - Yurtiçi bankacılıkta geçerli olan vergi ve diğer yükümlülüklerden kurtuldukları için bilanço karlarını artırmaktadırlar. 3.5. Türkiye’de Kıyı Bankacılığının Vergilendirilmesi Yurtdışındaki kıyı bankacılığı merkezlerindeki bankalarda ve Türkiye’de kurulu bankaların şubelerinde açılan hesaplardan elde edilen ve Gelir Vergisi Kanunu’nun 94. maddesi uyarınca gelir vergisi ve fon stopajı yapılmayan faiz ve benzeri menkul sermaye iratları için başka gelir unsurlarından dolayı beyanname verme zorunluluğu olmasa bile Türkiye’de TL üzerinden beyanname verilmesi gerekmektedir. Elde edilen menkul sermaye iratları için asgari beyan sınırı bulunmamaktadır. Elde edilen iratlar enflasyondan arındırılmamakta, gelirin elde edildiği tarih itibariyle T.C. Merkez Bankası’nın döviz alış kuru dikkate alınarak hesaplamalar yapılmaktadır. Bu gelirler üzerinden daha önce stopaj yapılmadığı için beyanname üzerinden mahsubu gereken bir vergi bulunmamaktadır. www.hakanguclu.com 17 Yurtdışındaki kıyı bankacılığı merkezlerinde, Türkiye’de kurulu bankanın iştiraki ile kurulan bankalar elde ettikleri kazançlardan dolayı Türkiye’de vergilendirmeye tabi tutulmamaktadırlar. Sözkonusu kıyı bankasının karından iştirak oranına göre Türkiye’de kurulu bankaya ödenen karpayı, bankanın vereceği kurumlar vergisi bayannamesine dahil edilmesi sözkonusu olacaktır. Türkiye'de kurulu bankanın kıyı bankacılığı merkezinde açtığı şubenin tüm kazançları Türkiye’ye getirilmekte, bankanın diğer kazançları ile konsolide edilmekte ve beyanname verilmek suretiyle kurumlar vergisi hesaplanmaktadır. 4. İMAR BANKASI VE KIYI BANKACILIĞI 4.1. İmar Bankası İle İlgili Tarihsel Gelişim Türkiye İmar Bankası T.A.Ş. (İmar Bankası), 1984 yılında Uzan Grubu tarafından satın alınmıştır. Kullandırdığı kredilerin tamamına yakınını Uzan Grubu’na kullandırması, bankacılık işlevlerinden uzaklaşması, gelir-gider dengesinin bozulması, karlılığın düşmesi ve likidite sıkışıklığının olması nedenleriyle; 20 Haziran 1994 tarihinde İmar Bankası, Bankalar Kanunu’nun 64. maddesi kapsamında yakından gözetime alınmıştır. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) kurulduktan sonra da, Uzan Grubu üzerindeki risk yoğunlaşması devam ettiği için yakın gözetimde kalmıştır. Sorunların çözümüne yönelik olarak İmar Bankası’dan istenen plan gerçekçi bulunmamış ve daha sonra İmar Bankası’nın Uzan Grubu üzerindeki riskleri azaltması ve sermaye yapısının güçlendirilmesi konusunda verilen talimatlara da uyulmaması www.hakanguclu.com 18 nedeniyle, BDDK tarafından 12 Temmuz 2001 tarihinde veto yetkisine sahip bir yönetim kurulu üyesi atanmış, 26 Aralık 2001 tarihinde üye sayısı ikiye çıkarılmıştır. Uzan Grubu’na ait risklerin azaltılması konusunda gösterilen performans üzerine BDDK, 16 Ağustos 2002 tarihinde İmar Bankası’nın yönetim kurulundaki veto yetkisine sahip üyenin göreve devamına gerek kalmadığına, Bankaya verilen talimatların yerine getirilmesini izlemesi için diğer üyenin görevine devam etmesine karar vermiştir. 12 Haziran 2003 tarihinde Uzan Grubu’nun sahibi bulunduğu Çukurova Elektrik A.Ş. ve Kepez Elektrik A.Ş.’nin imtiyaz sözleşmeleri iptal edilmiştir. Aynı gün BDDK tarafından İmar Bankası yönetim kurulundaki mevcut üye veto yetkisi ile donatılmış ve hiçbir şekilde Uzan Grubu’na kaynak aktarılmaması talimatı verilmiştir. 25 Haziran 2003 tarihine kadar olan dönemde bu talimata aykırı gelişmelerin artması üzerine, BDDK talimatlarını yinelemiştir. İmar Bankası’ndan mevduat çekilişinin yaşanması (89,8 trilyon lira + 24,7 milyon dolar), 12 Haziran tarihinde 41,9 trilyon TL seviyesinde olan net likiditenin 25 Haziran tarihi itibariyle 6,6 trilyon TL’ye düşmesi, talimatlara aykırı bir şekilde kıyı bankası hesaplarının mevduata dönüştürüldüğüne ilişkin emareler görülmesi üzerine, yerinde inceleme yapılmasına karar verilmiştir. İmar Bankası, 26 Haziran 2003 tarihinde BDDK’ya bilgi ve belge göndermeyi kesmiş ve BDKK tarafından atanan yönetim kurulu üyesi dışındaki üyeler toplu halde istifa etmiştir. www.hakanguclu.com 19 13 Haziran - 2 Temmuz 2003 döneminde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nda (Kurul) sadece dört üyenin bulunması ve eksik üyeliklere atama yapılmaması nedenleriyle herhangi bir karar alınamamıştır. 2 Temmuz 2003 tarihinde yeni Kurul üyesi atanmış ve aynı tarihte İmar Bankası’na yeni yönetim kurulu atanmıştır. 3 Temmuz 2003 tarihinde tasarruf mevduatlarına uygulanan 50 milyar liralık güvence sınırsız hale getirilmiş ve Kurul’un 3 Temmuz 2003 tarih ve 1085 sayılı kararı ile; yükümlülüklerini vadesinde yerine getiremeyen, alınması istenen tedbirleri almayan, faaliyetine devamı mevduat sahiplerinin hakları ve mali sistemin güven ve istikrarı bakımından tehlike arz eden İmar Bankas’nın bankacılık işlemleri yapma ve mevduat kabul etme izni Bankalar Kanunu’nun 14. maddesinin (3) numaralı fıkrası uyarınca kaldırılmış ve Bankalar Kanununun 16. maddesinin (1) numaralı fıkrası hükmü gereği yönetim ve denetimi TMSF’na intikal etmiştir. 15 Ocak 2004 tarihinde, ödenmesine karar verilen İmar Bankası’ndaki sigortaya tabi mevduatların ödeme usul ve esasları kamuoyuna duyurulmuş ve ödemelere 17 Ocak 2004 tarihinde başlanmıştır. 4.2. İmar Bankası’nın Kıyı Bankacılığı Faaliyetleri Hakkında Bilgi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kıyı bankacılığı mevzuatı çerçevesinde kurulan İmar Bank Off-Shore Ltd., ortaklık yapısı itibariyle Uzan Grubu’na dahil olmakla www.hakanguclu.com 20 birlikte, ayrı tüzel kişiliğe haiz bir kıyı bankasıdır. İmar Bankası’nın sözkonusu bankaya havale ettiği Türkiye kaynaklı fonların toplam tutarı hakkında bilgi bulunmamaktadır. İmar Bankası 1994 yılından itibaren grup şirketlerine İmar Bank Off-Shore Ltd.’den kredi kullandırmıştır. BDDK tarafından 12-25 Haziran 2003 döneminde yapılan incelemelerde, talimatlara aykırı olarak kıyı bankası hesaplarının yurtiçi mevduata dönüştürüldüğüne ve aynı dönemde tutarın 616 trilyon TL, 17,5 milyon ABD Doları ve 9,4 milyon Euro tutarında olduğuna ilişkin bilgilere ulaşılmıştır. TMSF’na devrinden sonra İmar Bankası’nın bilgisayar sisteminin ana belleğindeki yalnızca 2003 yılına ilişkin kayıtların incelenmesinde de kıyı bankası hesaplarının mevduata dönüştürüldüğü tespit edilmiştir. 4.3. İmar Bank Off-Shore Ltd. Mudilerinin Durumu BDDK’nın 4 Temmuz 2003 tarihinde yaptığı açıklamada; İmar Bank Off-Shore Ltd.’nin, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde anılan ülke mevzuatı çerçevesinde kurulduğu belirtilerek, sözkonusu kıyı bankasında İmar Bankası’nın doğrudan ve/veya dolaylı hiçbir ortaklık payı bulunmadığı; bu kapsamda, Türkiye’de faaliyet gösteren ve mevduat kabulüne yetkili bulunan bankaların yurtiçi şubelerinde gerçek kişiler tarafından açılmış olan tasarruf mevduatını sigorta eden TMSF’nun kıyı bankalarında mevduatı olanlara sigorta kapsamında bir ödeme yapmasının mümkün olmadığı ifade edilmiştir. www.hakanguclu.com 21 Danıştay 4. Dairesinin 2000/559 esas no’lu ve 03.05.2000 tarihli 2000/1913 sayılı örnek teşkil edebilecek kararında; mevduatlar muhabir banka aracılığıyla Türkiye’den toplansa da, bankanın kanuni ve iş merkezinin KKTC’de olması ve dolayısıyla faaliyetin bu ülkede yapılıyor olması nedeniyle Türkiye’de yapılan bir bankacılık faaliyetinden söz edilmesinin; diğer taraftan muhabir bankanın yaptığı havale işlemleri nedeniyle offshore bankanın daimi temsilcisi sayılmasının da Gelir Vergisi Kanunu ve Kurumlar Vergisi Kanunu uyarınca mümkün olmadığı ifade edilmiştir. 5. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Dünya’da kıyı bankacılığı II. Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemlerde ülkeler arasında geliştirilen siyasi ve ekonomik ilişkilere bağlı olarak gelişmiştir. ABD dolarının uluslararası para piyasalarında kullanımının artması, liberal ekonomi uygulamaları nedeniyle ortaya çıkan politika değişiklikleri, 1973 yılında petrol fiyatlarındaki yüksek artış nedeniyle oluşan petrol fonları, çokuluslu büyük şirketler ile uluslararası finansal merkezlerin ortaya çıkması, ABD’de kurulu bankalara uygulanan bankacılık kısıtlamaları bu gelişmeye en önemli katkıyı yapmıştır. Kıyı bankacılığı, kara para aklamanın ilk aşaması olan yerleştirme aşamasında kullanılabilmektedir. Çünkü, kıyı bankacılığı merkezlerinde gizlilik ilkesinin uygulanması, denetim hiç bulunmaması veya sınırlı düzeyde bulunması ve sermaye hareketlerinin tam serbestisi sözkonusudur. www.hakanguclu.com 22 Türkiye’de kıyı bankacılığının yapılabileceği tek merkez olan Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi’nde hiçbir kıyı bankası kurulmadığı gibi yabancı bir bankanın da şubesi bulunmamaktadır. Serbest bölgede kıyı bankacılığı yapmak isteyen Türkiye’de kurulu bankanın yeni bir kıyı bankası kurması istenmekte, serbest bölgede şube açmasına ve Türkiye’den Türk bankaları hariç olmak üzere mevduat toplamasına yapılan düzenlemelerle engel olunmaktadır. Bundan dolayı, Türkiye sınırları içerisinde kıyı bankacılığı uygulaması bulunmamakta birlikte, son yıllarda yapılan kıyı bankacılığı işlemleri bu kapsamda yapılıyor gibi gösterilmiştir. Türkiye’de kıyı bankacılığı özellikle Körfez Krizi’nin patlak verdiği 1990’lı yılların başından itibaren kullanılmaya başlanan uluslararası bir bankacılık türü olmuştur. Özellikle vergi denetimleri ve yasal düzenlemelerin avantajlı ortamlar yarattığı kıyı bankacılığı merkezlerinde bulunan bankalardan yüksek faiz oranları elde edilebildiği için Türk yatırımcıları ilgi göstermiştir. Türkiye’de kurulu bankalar tarafından ilk başta Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Bahreyn’de olmak üzere diğer ülkelerde bulunan kıyı bankacılığı merkezleri kullanırak kıyı bankacılığı işlemleri yapılmaktadır. Son yıllarda ise Türkiye’de kurulu bankalar da kıyı bankacılığı merkezlerinde kurdukları banka ve şubelerle kıyı bankacılığına aracılık hizmeti vermeye başlamışlardır. TMSF tarafından Bankalar Kanunu çerçevesinde kıyı Bankacılığı faaliyetlerine aracılık da eden bankaların devralınması kıyı bankası mudilerini de zor durumda bırakmıştır. Sözkonusu devralınan banka, kıyı bankacılığı merkezinde kurulu olan ve kendisinden ayrı bir tüzel kişilik temsil eden kıyı bankası ile yapılan muhabirlik anlaşması www.hakanguclu.com 23 çerçevesinde verilen işlemleri yapmaktadır. Bu kapsamda kıyı bankasına havale edilen mevduat yurdışında tutulan mevduat olarak kabul edilmekte ve Türkiye’de geçerli olan mevduat sigortası kapsamında kabul edilmemektedir. Türkiye’de bankanın devrolması kıyı bankasının da devrolduğu anlamına gelmemektedir. Bundan dolayı Mudiler mevduatları kıyı bankacılığı merkezinde kurulu olan kıyı bankası nezdinde takip etmek zorunda kalmıştır. İmar Bank Off-Shore Ltd.’de mevduatları bulunan mudiler de mevduat sigortasından yararlandırılmak suretiyle kendilerine ödemeler yapılmamaktadır. Bununla birlikte, İmar Bank Off-Shore Ltd., kendisinde bulunan mevduatları İmar Bankası’na ödemesi durumunda mudiler başvuruda bulunarak mevduatların kendilerine ödenmesini talep edebilirler. BDDK ve TMSF tarafından yapılan açıklamada, İmar Bankası’na verilen talimatlara aykırı ve muvazaalı olarak yurtiçi mevduata dönüştürüldüğü tespit edilen kıyı bankası hesaplarının da mevduat sigortası kapsamında ödenmesinin mümkün olmadığı ifade edilmiştir. Kıyı bankası mudileri mevduatlarının kendilerine ödenmesi konusunda bizzat İmar Bank Off-Shore Ltd.’de başvuracakları gibi İmar Bankası yöneticileri hakkında sorumluluk davaları da açabilirler. Türk bankacılık sektörünün ve kıyı bankası mudilerinin, kıyı bankacılığından kaynaklanan risklere karşı korunabilmesi için ayrıntılı düzenlemeler yapılmalıdır. Konunun tüm boyutları hakkında Türkiye’deki yatırımcıların ve mevduat sahiplerinin bilgilendirilmesi için gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. www.hakanguclu.com 24 KAYNAKÇA ALPTÜRK, Ercan; KAYACAN Ayfer, “Off-shore Hesaplarının Finansal ve Vergisel Boyutu ile Ortaya Çıkan Sorunların Değerlendirilmesi”, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı:170, Kasım 2002, ss.118-133, http://www.gkd.org.tr/kas2inci, Download Tarihi: Mart 2004. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, “T. İmar Bankası T.A.Ş. Müşterilerinin Kurumumuza İlettikleri Sorulara İlişkin Açıklama”, 11.07.2003. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, “Basın Açıklaması”, 18.07.2003. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, “İmar Bankası Olayı” Ekim 2003, http://www.bddk.org.tr/ turkce/imar/imar_rapor_23102003, Download Tarihi: Mart 2004. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, “Basın Açıklaması”, 03.07.2003. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, “Basın Açıklaması”, 04.07.2003. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, “İmar Bankası’na İlişkin Tarihçe”, http://www.bddk.org.tr/turkce/imar/imar_bankası_tarihce, Download Tarihi: Mart 2004. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, “T. İmar Bankası T.A.Ş. İle İlgili Basın Açıklaması”, 19.08.2003. “BDDK ve TMSF’nun İmar Bankası Raporu Yayımlandı”, http://www.ekstrahaber.com/ekonomi/haber_detay, Download Tarihi: Mart 2004. Dış Ticaret Müsteşarlığı, “Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü Aylık Raporu”, Aralık 2003, ss. 3. “İmar Bankası – Hazine Bonosu ve Off Shore”, http://www.hukuki.net/tumforumlar/hukukiyorumbilgi, Download Tarihi: Mart 2004. “İmar Bankası Off-shorezedeleri Ne Yapabilir”, http://www.haberx.com/writers, www.hakanguclu.com 25 Download Tarihi: Mart 2004. KÜÇÜKKOCAOĞLU, Dr. Güray, “Kıyı Bankacılığı (Off-shore Bankacılığı)”, http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finansalpazarlar, Download Tarihi: Mart 2004. KÜÇÜKKOCAOĞLU, Dr. Güray, “Kıyı Bankacılığı-Vergi Cennetleri ve Uluslararası Mali Sisteme Etkileri”, http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finansalpazarlar, Download Tarihi: Mart 2004. “Off-shore Meraklıları İçin”, http://www.yasamdersleri.com/yazi, Download Tarihi: Mart 2004. SEVİM, Cüneyt, “Serbest Bölgeler”, http://www.kho.edu.tr/yayinlar/bilimdergisi/bilimler/200_2, Download Tarihi: Mart 2004. SEYİTOĞLU Halil, Uluslararası İktisat, 14. Baskı, İstanbul, 2001 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, “Basın Açıklaması”, 04.07.2003. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, “Basın Açıklaması”, 19.01.2004. Türkiye Bankalar Birliği, “Türk Lirası Mevduat ve Döviz Tevdiat Hesapları”, http://www.tbb.org.tr/türkce/temel-bankacılık, Download Tarihi: Mart 2004. www.hakanguclu.com 26
