Erozyon Oluşumu, Sonuçları ve Beklentiler

Erozyon Oluşumu, Sonuçları ve
Beklentiler
Prof. Dr. Mustafa Çanga
Ankara Üniversitesi
Ziraat Fakültesi
Toprak Anabilim Dalı
canga@ankara.edu.tr
Şekil.1 Yüzey akışların küresel düzeyde dağılımı
Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Çölleşme ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü
Erozyon nedir?
• Erozyon toprak materyalinin su, rüzgar, deniz
dalgaları, buzullar ve yerçekimi gibi taşıyıcı
vasıtalarla oluştukları veya bulundukları
yerden başka bir yere taşınmasıdır.
• En önemli erozyon vasıtaları su ve rüzgardır.
Su erozyonu nedir?
• Su erozyonu toprak materyalinin su ile
parçalanması ve taşınmasıdır. Bu oluşum doğal
veya insan faaliyetleri sonucu hızlandırılmış
olabilir.
• Erozyon oranı toprağa, yerel peyzaja ve hava
koşullarına bağlı olarak çok yavaştan çok
hızlıya kadar değişen oranlarda olabilir.
• Sonuç olarak su erozyonu arz yüzeyini çıplak
bırakır.
Rüzgar Erozyonu nedir?
• Toprakların rüzgar vasıtasıyla özellikle kurak
bölgelerde taşınması ve hızının kesildiği
yerlerde biriktirilmesidir.
• Genellikle yıllık yağış toplamı 300 mm nin
altında olan kurak sahalarda veya yıllık yağışı
300 mm nin üstünde olup da kurak dönemleri
uzun olan yerlerde rüzgar erozyonu sık
görülmektedir.
Toprak taneciklerinin büyüklüğüne bağlı olarak
üç ayrımlı hareket çeşidi oluşmaktadır.
Bunlar,
• Süspansiyon
• Sıçrama
• Yüzey sürüklenmesi
Su erozyonuna neler neden olur?
• Erozyon yağmur damlalarının çıplak toprağa vuruş
etkisi ve yüzeyden akan suyun gücü ile oluşur.
Doğal erozyon oranı toprağın özellikleri, eğim,ve
iklime bağlıdır. Bu özellikler ayrıca o yerin bitki
yetişmesi için elverişliliğini de belirler.
• Hızlandırılmış erozyon ise bitki örtüsünün
azaltıldığı, bitkiler arası boşluğun genişletildiği ve
toprak strüktürünün aşırı işleme veya organik
madde ilavesinin azaldığı yerlerde oluşur.
Su erozyonuna neler neden olur?
• Toprağın sıkışması (kompaksiyon) yüzey akış
suyunu ve hızlandırılmış erozyon riskini artırır.
• Yüzey akışları iyi tasarımlanmamış veya
bakımsız yol veya patikalarda konsantre olurlar
ve bitişik yamaçlarda hızlandırılmış erozyona
neden olurlar.
Su erozyonuna neler neden olur?
• Erozyon riskini bir çok toprak ve bitki özelliği
etkiler.
• Her bir toprak kendi doğal erozyon oranına
sahiptir.
• Kumlu veya killi bünyeli topraklar genellikle tın
veya silt tın topraklardan daha az erozyon
duyarlılığına sahiptirler. Ancak granitik
kayalardan ayrışma ile oluşmuş kumlu
topraklarda yüksek erozyon duyarlılığı vardır.
Su erozyonuna neler neden olur?
• Yüzeylerinde kaya parçaları veya biyolojik kabuklar
bulunan topraklar yağmur damlalarının darbe
etkisinden korunurlar.
• Organik madde ile bağlanmış stabil toprak agregatları
erozyona dayanıklı olup, infiltrasyonu artırır ve yüzey
akışı azaltırlar.
• Uzun ve dik eğimlerde yüzey akış suyu miktar olarak
daha fazla olup parçalama ve taşıma için daha fazla
güce sahiptir.
• Bitkiler arasındaki çıplak topraklar erozyona en duyarlı
yerlerdir.
Erozyonla niçin ilgilenilir?
• Yüzey toprağının kaybı toprağın fonksiyonlarını
sınırlandırır ve gelecek kullanımları için
sürdürülebilirliğini kısıtlar.
• Erozyon organik madde, biyolojik aktivite ve
besin maddeleri bakımından en zengin olan
yüzey toprağını uzaklaştırır. Bitkilerin yüzey
toprağı kaybolduktan sonra toprağı ıslah
etmeleri bu bakımdan çok sınırlıdır.
Erozyonla niçin ilgilenilir?
• Erozyon toprak strüktürünü parçalar, toprak
agregatları içindeki organik maddenin açığa
çıkmasını ve böylece dekompoze olarak
kaybolmalarına neden olur. Bozulmuş (degraded)
toprak strüktürü suyun toprağa infilitrasyonunun
azalmasına neden olur.
• Besin maddelerince zengin olan yüzey toprağının
erozyonu bitki deseninin otlardan çalılara gibi
daha az istenen bitkilere dönmesine neden olur.
Bu oluşumda toprak organik maddesi ve besin
maddeleri çalıların etrafındaki alana dahil olur.
Erozyonla niçin ilgilenilir?
• Yüzlek toprakların erozyonu kök bölgesi
kalınlığının azalmasına ve hava, su ve besin
maddelerinin bitkiler için yarayışlılıklarının
azalmasına neden olur.
• Erozyonla uzaklaştırılan sedimentler bitki ve
yolların gömülmesine; akarsu, dere ve
rezervuarlarda birikmeye ve su kalitesinin
bozulmasına neden olur.
Su erozyonu şekilleri
• Yüzey erozyonu toprağın yüzeyden aşağı yukarı
uniform olarak uzaklaştırılmasıdır.
• Parmak ve oyuntu erozyonu konsantre olmuş
yüzey akışlar toprakta kanallar oluşturduğunda
meydana gelir.
• Sediment birikimi erozyonla uzaklaştırılan
sedimentlerin yüzey akış sularının hızı
kesildiğinde meydana gelir. Birikim alanı
çoğunlukla bitkilerin , kayaların ve döküntü
materyalleri arkaları; eğimin azaldığı yerler veya
akarsu, göl ve rezervuarlardır.
Yoğun yüzey erozyonu yüzey toprağının uniform olarak taşınmasını sağlamıştır. Yoğunlaşma eğilimindedir.
Lokalize yüzey erozyonu alanları. Yayılma ve yoğunluğun artarak oyuntu erozyonuna doğru kuvvetli bir eğilim
vardır.
Korunmamış hafif eğimli arazilerde arazinin %30-60 ını etkileyen dominant yağmur damlası
sıçratma erozyonu. Yayılım için kuvvetli bir eğilim vardır.
Korunmamış hafif eğimli arazilerde arazinin %30-60 ını etkileyen dominant yağmur damlası sıçratma erozyonu.
Parmak erozyonuna geçiş için kuvvetli bir eğilim vardır.
Yoğun oyuntular.
Lokalize olmuş yüzey erozyonu alanları. Parmak ve oyuntu erozyonuna geçiş için kuvvetli bir eğilim var. (Fas)
Lokalize olmuş yüzey erozyonu alanları. Parmak ve oyuntu erozyonuna geçiş için kuvvetli bir eğilim var. (Fas)
Lokalize olmuş yüzey erozyonu alanları. Parmak ve oyuntu erozyonuna geçiş için kuvvetli bir eğilim var. (Fas)
Lokalize olmuş yüzey erozyonu alanları. Parmak ve oyuntu erozyonuna geçiş için kuvvetli bir eğilim var. (Fas)
Eğimli tarım arazisi üzerinde hakim yüzey erozyonu (Tunus). Lokal yoğunlaşma eğilimi.
Eğimli tarım arazisi üzerinde hakim yüzey erozyonu (Tunus). Lokal yoğunlaşma eğilimi.
Dik eğimli yamaçlar ve erozyona duyarlı ana materyal üzerinde oluşmuş parmak erozyonu ağı. Yayılma
eğilimindedir.
Dik eğimli yamaçlar ve erozyona duyarlı ana materyal üzerinde oluşmuş parmak erozyonu ağı.
Yayılma eğilimindedir.
Yüzey akışların oluşturduğu oyuntu başı.
f
Erozyona duyarlı bir yol yarmasında yüzey erozyonundan lokalize parmak erozyonuna geçiş.
Yoğunlaşma eğilimi vardır.
Erozyona duyarlı bir yol yarmasında yüzey erozyonundan lokalize parmak erozyonuna geçiş.
Yoğunlaşma eğilimi vardır.
Lokalize olmuş yüzey erozyonundan yayılma ve yoğunlaşma ile parmak ve oyuntuya doğru geçiş için kuvvetli
eğilim.
Yüzey sularının oluşturduğu yüzey akışların konsantre olmaları ile oluşan bireysel oyuntu. (Fas)
Geri dönüşümsüz durumdaki oyuntu erozyonu (badlands). (İspanya)
Kumlu ve taşlı topraklar üzerinde rüzgarın etkisi sonucunda parlatılmış taşlardan oluşan çöl kaldırımı.
Rüzgar etkisiyle ince materyal taşınmış ve geriye kaba materyal kalmıştır.
Gevşek kumlu topraklar üzerine esen rüzgarın etkisi. Oluşum sonunda kumlu /tınlı materyal alttan oyulmakta
ve bitki kökleri açığa çıkmaktadır.
Gevşek kumlu topraklar üzerine esen rüzgarın etkisi. Oluşum sonunda kumlu/tınlı materyal alttan oyulmakta
ve bitki yukarı çekilmektedir. (Iğdır-Aralık)
Tarım alanları hareketli kum yığınları tarafından işgal edilmektedir.
Tarım alanları her yıl ilerleyen bir şekilde hareketli kum yığınları tarafından işgal edilmektedir. (Akhisar)
Tarım alanları hareketli kum yığınları tarafından işgal edilmektedir. (Akhisar)
Tarım alanları her yıl ilerleyen bir şekilde hareketli kum yığınları tarafından işgal edilmektedir. (Tunus)
Kırsal yerleşim alanı rüzgar erozyonu
ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
TEKRAR BİTKİLENDİRME İLE ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Teraslama ve tekrar bitkilendirme.
TEKRAR BİTKİLENDİRME İLE ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Teraslama + Ağaçlandırma
TEKRAR BİTKİLENDİRME İLE ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Eğimli tarım arazilerinde başarısız olmuş
bir ağaçlandırma çalışması. Topoğrafya ve
toprak özellikleri nedeniyle en yüksek
instabilite riski
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Eğimli tarım alanlarında ağaçlandırma.
Topoğrafya ve toprak özelliklerinden dolayı
stabilitesizlik riski.
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Eğimli tarım arazilerinde yapılmış teraslar
(tie-ridged).
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Kontur setler. Düşük- orta instabilite riski.
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Kontur setler. Düşük- orta instabilite riski.
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Low to moderate instability risk on slightly
sloping agricultural land. South Africa
FİZİKSEL YAPILARLA ISLAH EDİLMİŞ ALANLAR
Bağ plantasyonlarında kontur setler.
BEKLENTİLER
• Maalesef ülkemize ait toprak kaynakları
envanteri ve buna bağlı olarak erozyon ile ilgili
veriler çok eskidir. Doğru ve güncel verilerin
bulunması planlama açısından son derece
büyük bir öneme sahiptir.
• Köy
Hizmetleri
Genel
Müdürlüğünün
kaldırılması toprak kaynakları envanterinin
güncellenmesi bakımından büyük bir boşluk
yaratmıştır.
• Anayasanın 44. maddesi açıkca “devlet,
toprağın verimli olarak işletilmesini korumak
ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini
önlemek ve ..” erozyonla ilgili çalışmaların
devletin görevi olduğunu bildirmektedir.
• Bu bakımdan ilgili bakanlıkların erozyonla ilgili
olarak daha fazla çalışmalar yapmaları
gereklidir. Maalesef şu anda erozyon ile ilgili
çalışmalar son derece yetersizdir.
• Ulusal Toprak Enstitüsünün kurulması en
önemli doğal kaynağımız olan topraklarımızın
yönetimi açısından çok yararlı olacaktır. Güncel
olamayan verilerle yapılan planlamalardan
doğru sonuçlar beklemek hayalcilik olur.