Slayt 1 - İstanbul Sağlık ve Beslenme Bienali
advertisement
PROF. DR. METİN SAİP SÜRÜCÜOĞLU ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ FAKÜLTESİ BESLENME VE DİYETETİK BÖLÜMÜ İSTANBUL SAĞLIK VE BESLENME BİENALİ 12-14 KASIM 2014 15 milyar yıl önce Evrenin oluşumu 4.5 milyar yıl önce Yeryüzünün oluşumu 3.5 milyar yıl önce Yaşamın başlaması 1 milyar yıl önce Oksijen tüketen hayvanlar 200 milyon yıl önce Dinozorlar çağı 2 milyon yıl önce İlk insanlar tarafından alet yapımı 1 milyon yıl önce Homo erectus 200 000 yıl önce Neandertal, Cro-Magnon 10000 yıl önce Neolitik Devrim 8000 yıl önce Tarımın gelişmesi 5000 yıl önce Bronz Çağı 4000 yıl önce Sümerler 3000 yıl önce Demir Çağı Tarihte Dönem DEMİR ÇAĞ GEÇ TUNÇ ÇAĞI Holosen Çağ ORTA TUNÇ ÇAĞI ERKEN TUNÇ ÇAĞI TUNÇ ÇAĞI BAKIR ÇAĞI CİLALI TAŞ DEVRİ/NEOLİTİK Orta Taş Çağı/Epipaleolitik Buzul Çağı/ Pleisto sen ÜST PALEOLİTİK ORTA PALEOLİTİK ALT PALEOLİTİK 1.8 milyon10 bin yıl arası ESKİ TAŞ ÇAĞI Strohle vd. Latitude, local ecology, and hunter-gatherer dietary acid load:Implications from evolutionary.Am. J. Clin. Nutr. 2010;92:940-945 İnsanoğlunun var olduğu günden bu yana belki de ilk problemi AÇ KALMAMAK ÜREMEK KORUNMAK BARINMAK olmuştur. • Bu gereksinmeler giderildikten sonra diğer istekler ve davranışlar ortaya çıkmıştır. İNSAN SAĞLIĞI KALITIM BESLENME gibi etmenlerin etkisi altındadır BARINMA EKOLOJİK ÇEVRE Besinleri sağlık yönünden değerlendiren, tanımladığı hastalıklar için diyet önerilerinde bulunan Hipokrat (M.Ö. 460-377)’ın, “diyet en etkin ilaçtır" deyimi günümüzde de geçerlidir. Yine Hipokrat “yemek, içki ve uyku hepsi ölçüyle”; “zayıflığın son sınırına varan diyetler zararlıdır; şüphesiz son sınırına dayanan tokluklar da” demektedir. • Skiadas, P.K., Lascaratos, J.G.2001. Dietetics in ancient Grek philosophy: Platao’s concepts of healthy diet. European Journal of Clinical Nutrition 56(12):102. Filozofa göre orta derecede ve sağlıklı diyetler; tahılları, kurubaklagilleri, meyveyi, sütü, balı ve balığı içermelidir. Et, şekerleme ve şarap orta derecedeki miktarlarda tüketilmelidir. Aşırı besin tüketiminde hastalıkların ortaya çıkabileceğini ve bu yüzden sakınmak gerektiğini belirtmiştir. “Tabipler çok iyi söylemişler; insan yemeği ne kadar az yerse, o kadar sıhhatli ve neşeli olur. Daima sıhhatte kalmak ve hiç hasta olmamak istersen, “AZ ADLI BİR İLAÇ YE VE ÖYLE YAŞA”. İster ziyafete git, ister gitme; fakat boğazına hakim ol, yemeği az ye ve sıhhatle yaşa. “Bütün hastalıkların aslı yenilen ve içilen nesnelerdir. Yemek ile karnını tamamen doyurmadan önce elini yemekten çek. İştah ile yenilen az yemek iştahsız yenilen çok yemekten daha iyidir.” Yusuf Has Hacib İbni Sina (980-1037) bugün de geçerli olan aşırı yemenin, aşırı tuzun zararları ile sağlıklı beslenme konusunda önerilerde bulunmuştur. “Ancak günde iki defa yemek yeme alışkanlığında olan, eğer bir defa yemek yerse, doğal olarak zayıflayacağı ve halsiz kalacağı için, kişisel alışkanlıkları göz önünde bulundurmak daha iyi olacaktır. Zayıf midesi olanlar yemekleri ufak parçalara ayırmalı ve daha sık yemek yemelidir “ demiştir. Arkeolojik bulgulardan eski insanların yaşam biçimleri hakkında çok bilgi edinilmektedir. Cam vb. • Evsel atıklar • Çanak çömleklerdeki artıklar Taş, kemik-boynuz • Fosilleşmiş besin kalıntıları • İskelet ve dişler Çeşitli analizleri sonucunda insanların beslenme evrimine ilişkin bilgiler edinilmektedir Stabil İzotop Analizleri ile kemiklerin protein (kollojen) yapısının incelenmesi ile proteinin kaynağı da tespit edilebilmektedir Neolitik Çağ Paleolitik Çağ Endüstri Çağı Ateşin bulunması Mağara Alet yapımı Kaya sığınağı Ağaç kovuğu vb. ALET YAPIMI • . İnsanlık tarihindeki en önemli olaylardan biri ateşin kontrol edilmesi ve kullanılmasıdır. Bunun ilk kez ne zaman gerçekleştiği henüz tartışmalı bir konudur. Güney Afrika, Kenya ve Çin'de ortaya çıkarılan ateş izleri 1.4-1.5 milyon yıl önceye aittir. Ancak bunları insanın kontrol edip etmediği bilinmemektedir. Paleolitik çağda yaşam biçimi FİZİKSEL AKTİVİTE • Atalarımız gün içinde yiyecek toplamak ve avlanmak için hergün 5-10 mil (1 mil =1 609,344 m) yürüyor ya da koşuyorlardı. Yay ve ok ile geyik avcılığı Paleolitik Çağda yaşayan insanların fiziksel aktivitesi batılılardan çok daha fazla olup, günlük fiziksel aktivite için enerji harcaması 1240 kkal/gün, batılıların yaklaşık 555 kkal/gündür. Seramik yapımı Kalıcı konutlara yerleşme Üretim Depolama Tüketim Bu dönemde insanlar geçici doğal barınaklardan kalıcı yerleşim yerlerine, avcılık ve toplayıcılıktan üretime yani tarım ve hayvancılığa geçmiştir. İlk kez Yakın Doğu’da filizlenen bu dönem bazen Neolitik Devrim olarak nitelenir. Çağımızın sosyal ve ekonomik düzeyinin temelini oluşturan Neolitik Çağ (Yeni Taş Çağı ya da Cilalı Taş Çağı) insanlığın kültürel evriminde ve gelişimindeki en önemli evredir. The Fertile Crescent Tarım Olay Tarımın gelişmesi Tarih (günümüzden) Bölge 10 000 Orta Doğu 8000 Yunanistan, Batı Afrika 7-8000 Orta ve Güney Amerika 7000 Çin, Hindistan ve Güney doğu Asya 6500 Paris civarında 6000 Orta Afrika 5500 İskandinavya, İngiltere Kültüre alma işlemleri Olay Tarih (G.Ö. Yıl) Bölge Buğday ve arpanın kültüre 10000-11000 Orta Doğu 7000 Çin, Hindistan ve Güney alınması Pirinç Doğu Asya Mısır 7000-9000 Orta ve Güney Amerika Darı 5000-6000 Afrika Sorgum 5000-6000 Batı Afrika Çavdar 5000 Güneybatı Asya Yulaf 3000 Avrupa İnsan Diyetine İlişkin Bazı Tarihsel Gelişmeler Evcilleştirme Koyun 11 000 yıl önce Keçi 10 000 yıl önce İnek 10000 yıl önce Domuz 9000 yıl önce Tavuk 8000 yıl önce Süt ürünleri 6100-5500 yıl önce Buğday 10000-11000 yıl önce Arpa 10000 yıl önce Pirinç 10000 yıl önce Mısır 9000 yıl önce Şarap 7100-7400 yıl önce Tuz 5600-6200 yıl önce Bitkisel yağlar 5000-6000 yıl önce Bira 4000 Milattan Önce 5000 4000 3500 3000 2750 2500 1700 1680 1200 1000 500 400 350 327 200 İnsanlar kaynatılmış hububat ve kızartılmış et yemeğe başladılar. Ortadoğu'da insanlar süt mayalamayı başardılar. Aşağı Mezopotamya'da bira ve şarap içilmeye başlandı. Gılgamış Destanı'ndan insanların o çağda salatalık, incir, soğan ve ekmek yemişler. Çin İmparatoru Çen Nong devrinde ilk çay içildi. Girit ve Yunanistan'da da şarap kültürü gelişmeye başladı. Hammurabi Kanunları'ndan Babil'de kıyılmış et ve tuzlanmış balığın yenildiği anlaşılıyor. Mısır'da ilk kez mayalı hamurdan ekmek yapıldı. Mısırlılar yağda kızartmayı keşfettiler. Çinliler besinlerin bozulmasını önlemek için buz kullanmaya başladı. Kuzey Hindistan'da şeker kamışından şeker elde edildi. Uzak Doğu'dan Avrupa'ya Baharat Yolu ile besin maddeleri gelmeye başladı Archestratos ilk yemek tariflerini bir kitapta topladı. Büyük İskender'in orduları muz ve şeker kamışı ile tanıştı. Japonlar ilerde geleneksel içkileri haline gelecek olan pirinç rakısı Sake'yi ürettiler. Anadolu’da Asur Ticaret Kolonileri Çağı (M.Ö. 1950-1750): ANTİK ÇAĞ • HELLENİSTİK ÇAĞ (M.Ö.300-30) Hanlar, kervanlar ve ticaret yolları Fabrikalarda işçilerin çalışması Kadınların iş yaşamına katılması Sokak satıcıları Bugünkü diyetlerimiz ve yaşam biçimimiz eski atalarımızınkinden çok farklıdır. .. Paleontological veriler insan beyninin evrimleşmesini Homo erectus’un ortaya çıktığı 1.8 milyon yıl önce başlamıştır. Yiyecek arama davranışları, vücut hacmi, diyetteki önemli değişiklikler bu sürece katkı yapmıştır Paleolitik Çağda SÜT Kurubak lagiller ALKOL TAHILLAR Tarım PALEOLİTİK Yok MEZOLİTİK Yok NEOLİTİK Başladı Diyet enerjisi kaynağı Avcılık-toplayıcılıktan Küçük memeliler, balık, kümes hayvanları, topladıkları bitki ve meyveler Tarım ve hayvancılıktan/özellikl e tahıllardan Besin çeşidi 100-200’den fazla tür yabani av hayvan etleri, çok çeşitli meyve ve sebze Biraz azaldı Azaldı (3-5 tahıl çeşidi ile hayvan), 20-50 civarında bitkisel besin Genetik yapı Son 40 000 yıldır fazla değişmedi Diyet değişikliği Değişmedi Çok az değişiklik Tamamen değişti Diş çürüğü Çok az Çok az Arttı Mutfak araç gereçleri/seramik Yok Yok Başladı Büyük ve geniş otlaklarda otlanan Var Nesli tükendi Nesli tükendi Atalarımızın diyeti Günümüz Batı diyeti Total enerji Daha fazla Daha az Enerji konsantrasyonu Çok az Daha fazla Diyet hacmi Daha fazla Daha az Total CHO Daha az Daha fazla Şeker ve rafine CHO Çok az Aşırı Glisemik yük Nispeten düşük Yüksek Meyve ve sebze İki misli Yarısı kadar Posa Daha fazla Daha az Soluble:insoluble Yakın yada eşit Insoluble daha fazla Protein alımı Daha fazla Daha az Yağ alımı Eşit Eşit Serum kolesterol Daha az Daha fazla Total PUFA Daha fazla Daha az ω-6:ω-3 Yakın ya da eşit ω-6 daha fazla (Eaton vd. 1988) Geç Paleolitik Çağ Çağdaş Amerikalılar Günümüzde önerilen Protein (enerjinin %) 33 12 12 CHO (enerjinin %) 46 46 50-60 Yağ (enerjinin %) 21 42 30 P:S oranı 1.41 0.44 1.00 Kolesterol (mg) 520 300-500 300 Posa (g) 100-150 19.7 30-60 Sodyum (mg) 690 2300-6900 1100-3300 Kalsiyum (mg) 1500-2000 740 800-1600 Askorbik asit (mg) 440 87.7 60 Günlük ortalama makrobesinögesi alımı Geç Paleolitik insanlar ile günümüz ABD diyeti ile kıyaslanması (1983). Paleolitik Günümüzde ABD Protein 251 90 Hayvansal 191 62 60 28 Yağ 71 142 Hayvansal 30 82 Bitkisel 41 60 P:S oran: 1.4 0.44 Kolesterol 591 600 Karbonhidrat 334 335 Posa 46 20 Bitkisel Günlük ortalama makrobesinögesi alımı Geç Paleolitik insanların tüketimi 3000 kkal (et %35 ve bitkisel %65 oranında) (Leaf ve Weber 1987). Paleolitik Diyet %35.0 Meyve ve Sebze, ceviz, fındık gibi sert kabuklu yemişler, bal %65.0 Av hayvanı, yumurta, balık, deniz ürünleri Eskimolarla Danimarkalıların besin ögesi kıyaslaması (Leaf ve Weber 1987). Eskimo Danimarkalılar Protein 25 11 Karbonhidrat 37 47 Yağ 38 42 Toplam 100 100 Doymuş YA (%) 22.8 52.7 Tekli Doymamış YA (%) 57.3 34.6 Çoklu DYA (%) 19.2 12.7 P:S oranı 0.84 0.24 Omega 6 (%) 5.4 10.0 Omega 3 (%) 13.7 2.8 Avcı-toplayıcı toplumlarda bitkisel ve hayvansal besinlerin diyetlerdeki oranı (%). Cordain vd 2002. Topluluklar Bölge Hayvansal besinler (%) Bitkisel besinler (%) Aborjinler Avustralya 77 23 Ache Paraguay 78 22 Anbarra Avustralya 75 25 Efe Afrika 44 56 Eskimo Greenland 96 4 Gwi Afrika 26 74 Hadza Afrika 48 52 Hiwi Venezuella 75 25 KUNG Afrika 33 67 Nukak Kolombiya 41 59 Onge Andaman adaları 79 21 Atalarımızın vitamin, mineral, antioksidan ve fitokimyasal alımları yüksek miktarlarda olup, günümüzdeki alımlardan 1.5-8 kez daha yüksektir. Amerikalı bir yetişkinin ortalama C vitamini tüketimi 90 mg iken, atalarımızın tahminen günlük alımı 500 mg üzerindeydi Mezolitik Çağda (M.Ö. 15000 ) tarım yoktu ve insanlar bu çağda yabani meyve, çilek, kiraz gibi meyveleri de bol miktarda yiyorlardı. Meyve çeşidi de boldu. Yiyecek işleme ve koruma teknikleri olarak balık kurutma, haşlama (kaynar suda pişirmek) yöntemleri uygulanıyor, tütsüleme de yapılıyordu. Yay ve ok başı icat edilmiş, muhtemelen köpek, keçi, ren geyiği ve koyun evcilleştirilmiştir Günümüzdeki insan diyetleri ilk hominidlerden ve primatlardan çok farklıdır. Tarımın gelişmesinden önce insanların ne yediği tartışmalı olup, diyetlerinde süt ve tahılların çok olmadığı tahmin edilebilir. Neolitik Döneme kadar tahıl üretimi ve tüketimi için gerekli alet ve depolama çukurları bulunmamıştır. Süt ve süt ürünleri hayvanların evcilleştirilmesinden sonra insan beslenmesinde yerini almıştır • Tarım devrimi ile birlikte nişastalı besinlerin tüketimi artmış, et tüketimi azalmıştır. Tahıl taneleri ile kurubaklagiller insan diyetinin esas yiyeceği olmuştur. Neolitik dönemde süt ürünleri, bitkisel yağlar, özellikle zeytinyağı tüketimi başlamıştır. Endüstri devrimine kadar insan diyetlerinde önemli bir farklılık gözlenmemiştir. • Endüstri devriminden sonra ve günümüzde paketlenmiş gıdalar (konserve et, konserve çorbalar, hidrojenize edilmiş bitkisel yağ ve tahılların rafine edilmesi ve beyaz ekmek) büyük rahatlık getirmiştir. Glisemik indeksi yüksek karbonhidratlı besinler, hayvansal ürünler, et, doymuş yağ ve diyetle alınan kolesterol insan diyetlerinin temeli olurken; kurubaklagil, sebze, meyve ve ceviz, fındık gibi sert kabuklu yiyeceklerin tüketimi azalmıştır. Fosil hominidlerden seçilmiş türlerin boy uzunluğu, beyin ağırlığı (g), vücut ağırlığı (kg) McHenry ve Coffing 2000; Leonard vd. 2003 TÜR Jeolojik yaş (m.yıl) Boy uzunluğu (cm) Erkek Kadın Beyin ağırlığı (g) Vücut ağırlığı (Kg) Erkek Kadın Australopithecus afarensis 3.9-3.0 151 105 434 45 29 Australopithecus africanus 3.0-2.4 138 115 448 41 30 Paranthropus boisei 2.3-1.4 137 124 514 49 34 Paranthropus robustus 1.9-1.4 132 110 523 40 32 Homo habilis 1.9-1.6 131 100 601 37 32 Homo rudolfensis 2.4-1.6 160 150 736 60 51 Homo ergaster 1.9-1.7 180 160 849 66 56 Homo erectus (early) 1.8-1.5 - - 863 66 54 Homo erectus (late) 0.5-0.3 - - 980 60 55 Homo sapiens 0.4-0.0 175 161 1350 58 49 Buluntu Yeri Dönemi Araştırıcı Kadınlar Erkekler Ortalama(Kadın) Ortalama(Erkek) Kumtepe Kalkolitik Şenyürek 1949 153.82 160.50 Büyük Güllücek Kalkolitik Şenyürek 1950 - 163.80 Şeyhöyük Şeyhöyük Kalkolitik Kalkolitik Tunakan 1951 Şenyürek 1955 149.11 150.64 164.59 163,46 Alacahöyük Eski Tunç Tunakan 1965 160.89 174.89 Evdi Tepesi MÖ. 3-2. Bin Çiner 1964 158.44 163.08 Ahlatlıbel MÖ. 3. Bin Kansu1939 163.20 165.25 Acemhöyük MÖ. 2. Bin Çiner 1965 155.13 - Alacahöyük Tunç Çağı Kansu vd.1946 - 152.40 Kusura Hitit Kansu 1939 160.30 166.80 Alacahöyük Hitit Kansu 1937 - 153.25 Müskebi Miken Çiner 1966 156.02 161.22 Dirmil Miken Tunakan 1964 151.52 172.56 Altıntepe Urartu Çiner 1965 153.71 173.61 Buluntu Yeri Dönemi Araştırıcı Kadınlar Erkekler Ortalama Ortalama Klazomenai-Akpınar MÖ. 7-4. Yüzyıl Gözlük 1998 160.45 164.15 Korkuteli Bizans Kansu, Çiner 1968 - 170,23 Koca M. Paşa Bizans Çiner 1971 149.70 163.84 Yarımburgaz Bizans Çiner 1974 161.03 - Topaktı Bizans Coşkun 1988 154,03 165.55 Ayatekla Bizans Çiner 1964 - 167.49 Beyköy Bizans Alpagut 1985 154,14 _ İznik Geç Bizans Özbek 1984 - 167.40 Dilkaya Ortaçağ Güleç 1989 153.04 163.89 Karagündüz Ortaçağ Güleç1998 150.52 164.52 Panaztepe İslam Güleç 1989 156.53 164.58 Aziz Nikolaos 20. yüzyıl Erdal 1997 151.70 165.50 Eski çağlarda ortalama insan ömrü BÖLGE PERYOD ERKEK KADIN FARK Çek-Moravia Neolitik 34.8 32.3 2.5 Anadolu Kalkolitik 35.8 27.9 7.9 Çatalhöyük M.Ö.6300 34.0 30.0 4.0 Lerna-Yunanistan M.Ö 1750 37.0 31.0 6.0 Atina M.Ö. 630-350 45.0 35.0 10.0 Mısır Roma 41.9 30.6 11.3 Cirencester/ İngiltere Roma-İngiliz 40.8 36.6 4.2 Caerwent/İngiltere M.S. 8-12.yy 31.6 31.7 + 0.1 Josefov/Çek M.S. 9-11. yy 46.2 40.8 5.4 Wells, C. 1975. Ancient obstetric hazards and female mortality. Bull. N.Y. Acad. Med.,51 (11):1235-1249. Buluntu Yeri Dönem Araştırıcı N Ortalama yaş Çatalhöyük Neolitik Angel 1971 216 31.5 Çayönü Neolitik Özbek 1989 372 29.5 Farklı alanlar Kalkolitik Şenyürek 1951 90 32.5 Karataş Tunç Angel 1986 356 31.3 Değirmentepe Demir Özbek 1985 5 32.0 Troy' 9 Helenistik Angel 1986 36 44.6 Klazomenai (Y.Tepe) Börükçü Helenistik Güleç 1985 16 34.0 Güleç ve ark. 28 35.1 Geç.Roma Boğazköy Roma Backofen 1986 127 33.0 Topaklı Ortaçağ Güleç 1987 87 32.8 İznik Ortaçağ Erdal 1992 86 38.2 Tepecik Ortaçağ Sevim 1993 443 41.4 Dilkaya Ortaçağ Güleç 1994 156 46.6 İNSAN ÖMRÜ Tablo 1. 1900-2003 yılları arasında doğumla beklenen yaşam süresi (yıl) (Shrestha 2006). Yıllar Her iki cins Bütün ırklar Erkek Kadın 1900 47.3 46.3 48.3 1910 50.0 49.4 51.8 1920 54.1 53.6 54.6 1930 59.7 58.1 61.6 1940 62.9 60.8 65.2 1950 68.2 65.6 71.1 1960 69.7 66.6 73.1 1970 70.8 67.1 74.7 1980 73.7 70.0 77.4 1990 75.4 71.8 78.8 2000 77.0 74.3 79.7 2003 77.5 74.8 80.1 Paleolitik çağ süresince gıda, nüfusun gelişmesinde sınırlayıcı bir faktör olmuştur. 1850 yılına kadar dünya nüfusu bir milyar 1960 yılında dünya nüfusu üç milyar 1976 yılında dört milyar Leaf, A.,Weber, P.C. 1987.A new era for sciences in nutrition. Am J Clin Nutr., 45;1048-1053. ANNE SÜTÜ • Bütün memeliler gibi insanoğlu da yaşamını devam ettirebilmesi için anne sütüne ihtiyacı vardır. Hierapolis/Denizli Şeker tüketimi; 1815> O’Keefe, JH., Cordain, L.2004. Cardiovascular disease resulting from a diet and lifestyle at Odds with our paleolithic genome:how to become a 21st-century hunter-gatherer. Mayo Clin Proc.,79:101-108. • Evrimsel olarak insanın atalarının günde <1 gramdan az tuz içeren diyet uyguladıkları bilinmektedir. Tuz alımının artması ile kan basıncı arasındaki ilişkiye ilk temas eden M.Ö. 2000’li yıllarda Çinli bir hekim “Eğer çok tuz alınırsa nabız katı ve sert olur” demiştir. Çatalhöyük •Seramik tuzluk; benzerlerinin en eskisi olarak kabul edilmektedir. Tuz doldurmak için üstteki deliklerden başka bir açıklığı yoktur. Antik Yunanistan’da M.Ö. 5. yüzyıldan kalma bir tuzluk, Louvre Müzesi İskelet Kalıntılarında tespit edilen hastalıklar 1-Dişler üzerindeki aşınma ve diş çürükleri. Tarımsal diyetlerle birlikte yapışkan gıdaların tüketimi diş çürüklerinin oranını artırmıştır. 2-Demir yetersizliği anemisi. Göz soketlerinde, veya kranial kemerde gözenekler oluşmakta ve buna perotik hiperostosis denmektedir. 5-Malnütrisyon ve yetersiz beslenme iskelet ölçümlerinden anlaşılmaktadır. Eski toplumlarda boy uzunluğundaki azalma beslenme durumunun bir göstergesi olarak kabul edilmektedir 3-D vitamini yetersizliği bacaklarda çarpıklıklara neden olmaktadır 6-Enfeksiyonlar kemik üzerinde özel izler bırakmaktadır. Tüberkülozis lumbar vertebrada harabiyet ve kaburgada karakteristik izler bırakmaktadır. 7.Çeşitli kanserler iskelet üzerinde tanımlanabilir. 4.Çocuklarda büyüme gelişme geriliği uzun kemiklerde çizgiler görülmektedir. Buna Harris Çizgileri denmektedir. 8.İskeletlerde iş yükünün bırakmış olduğu izler açıkça görülmektedir. Fiziksel çalışma ve yıpranmalar sonucunda oluşan dejeneratif eklem rahatsızlıkları yüksek oranda görülür. 9.Travma sonucu oluşan kemik kırıkları çok belirgindir Kasların gelişmesi sonucunda kemik üzerindeki kas hacimleri artmıştır. Taş değirmenlerde mısır öğüten kadınların kaslarında üç köşeli yumrular modern vücut geliştiren kişilerinkine benzer bir gelişme göstermektedir Çeşitli ilkel toplumlarda serum kolesterol değerleri (Eaton vd. 1988) Toplum türü Toplumlar Yaş Kolesterol mg/dL AVCI-TOPLAYICILAR Tanzanya Hadza Kadın Erkek 105 114 Kalahari (Bushmen) - 130 Kongo Pigmeleri Kadın Erkek 111 101 Avustralya Aborjinler Kadın Erkek 132 146 Kanadalı Eskimolar - 141 Yeni Gine Wabag - 144 Yeni Gine Chimbu - 130 Brezilya-Xavante Kızılderilileri Kadın Erkek 121 107 Rural Samoans Kadın Erkek 180 167 Meksika Tarahumara Kızılderileri Kadın Erkek 139 136 Guetemala Maya Kızılderilileri Kadın Erkek 143 132 Kenya Samburu Erkek 166 Kenya Masai Kadın İLKEL BAHÇECİLER BASİT TARIMCILAR PASTORALİSTLER Günümüzde ilkel toplumlarda görülen diyabet prevalansı (%) Eaton vd.1988 Toplum türü İlkel toplumlar Oran (%) Avcı-toplayıcılar Alaska Athabaskan Kızılderileri 1.3 Grönland Eskimoları 1.2 Alaska Eskimoları 1.9 Papua- Yeni Gine, Melanesians 0.9 Loyalty Adaları Melanesians (Büyük Okyanus) 2.0 İlkel bahçeciler Kırsal Malezyalılar Basit Tarımcılar Pastoralistler Hindistan’da Kırsal köylüler 1.2 Göçmen Yemenliler 0.1 Kırsal Malezyalılar, Yeni Kaledonya 1.5 Polynesians on Pukapuka 1.0 Kırsal Figians 0.6 Göçebe Broayas, Kuzey Afrika 0.0 Ortalama Endüstrileşmiş ülkeler 1.1 Avustralya, Kanada, Japonya, ABD 3-10 DİŞ ÇÜRÜKLERİ • İnsanda diş çürüğü ile en eski örnekler Güney Afrika’da bulunmuş insanımsılarda görülmüştür. • Diş çürüğü hastalığı insan kadar eskidir. Özbek, M. 1985. Yakın-Doğu tarih Öncesi Toplumlarında Bazı Diş Patolojileri ve Anomalileri. Antropoloji, 12:343-356. Homo erectus’un temsilcilerinde de diş çürüğüne rastlanmıştır. Diş çürüğü hastalığı ancak Mezolitik ve Neolitik dönemden itibaren ani bir yükselme göstermektedir. Avrupa, Kuzey Afrika’da bu devirle yaşıt iskeletlerde bu hastalığa %7.7 oranında rastlanmıştır. • Bu olgu beslenme sisteminde kendini gösteren köklü bir değişimin sonucudur. • Tahılların insan beslenmesinde kullanılmasıyla beraber diş çürüğü görülme sıklığında belirgin bir artış olmuştur. • İncelenen Babil Kalkolitik devir iskeletlerinde 701 dişten 28’inde yani %3.9 oranında çürüğe rastlanmıştır. Özbek, M. 1985. Yakın-Doğu tarih Öncesi Toplumlarında Bazı Diş Patolojileri ve Anomalileri. Antropoloji, 12:343-356. Zaman Toplumlar İncelenen Diş Sayısı Çürük Diş M.Ö. 70000-35000 Neanderthal 259 0 (%0) M.Ö.10000-3000 Mezolitik (Avrupa, Asya) Neolitik (Mureybet) 1148 88 (%7.7) 81 1 (%1.2) Neolitik (Fransa) 11717 379 (%3.2) Almanya 1589 27 (% 1.8) İsveç 6402 91 (%1.4) Danimarka 3612 56 (%1.6) İngiltere 1151 36 (%3.1) Kalkolitik (Byblos) 701 28 (%3.9) Yunanistan 1404 116 (%12.1) M.Ö. 3000-1000
