Türkiye’de Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik (PDR) Mesle÷i ve Psikolojik DanÕúman E÷itimi Emel ÜLTANIR* Özet – HÕzlÕ toplumsal de÷iúme ile, Türkiye’de çocuk ve gençlerin uyuúturucu, úiddete yönelme, okula devamsÕzlÕk gibi problemlerinde artÕú olmuútur. Ça÷daú e÷itim sisteminde, özellikle e÷itim kurumunda psikolojik danÕúma ve rehberlik hizmetlerine duyulan gereksinim kaçÕnÕlmaz olmuútur. VII.,VIII. ve IX. Milli E÷itim ùuralarÕnda alÕnan kararlar okullarda psikolojik danÕúma ve rehberlik hizmetlerinin baúlamasÕnda oldu÷u kadar, bireylerin kiúisel problemlerinin çözümünde de yardÕmcÕ olmuútur. 60’lÕ yÕllardan baúlayarak, E÷itim Fakülteleri’nde, PDR lisans programlarÕna baúlanmÕútÕr. Psikolojik danÕúma ve rehberlik lisans e÷itiminin üniversitelerimizde yaklaúÕk 40 yÕllÕk bir deneyimi vardÕr, bununla birlikte okullarda rehberlik hizmetleri bakÕmÕndan beklenen düzeyin çok altÕnda oldu÷umuz açÕktÕr. Ülke genelinde, 22 PDR programÕ bulunmaktadÕr. Lisans programlarÕnÕn yeniden düzenleme çalÕúmalarÕ da yapÕlmÕútÕr. Anahtar kelimeler – Psikolojik danÕúmanlÕk mesle÷i, psikolojik danÕúma hizmetleri, psikolojik danÕúma ve rehberlik lisans programÕ. Abstract – The Psychological Counseling and Guidance (PCG) as a Profession and Training of Counselor in Turkey – There has been an increase the use of drugs, inclination towards vandalism, dropping out from school by children and youth in Turkey because of the fast social change. The need for the psychological counseling and guidance system has become unavoidable in the contemporary educational system. The decisions made at the 7th., 8th. and 9th. National Education Councils helped not only the start of psychological counseling and guidance at schools but also the solution of individual problems. Psychological Counseling and Guidance undergraduate programs have been carried out in the Educational Faculty since the beginning of 60s. Although there is a 40 yearexperience in the field it is clear that the guidance services at schools is much lower than expected. There are 22 Psychological Counseling and Guidance undergraduate programs in the country. There have been studies to reorganize the undergraduate programs. Key words – Psychological counseling as a profession, services of psychological counseling, undergraduate program of the psychological counseling and guidance. Giriú Bir Meslek Olarak Psikolojik DanÕúma Tarih boyunca çeúitli kimseler ve çeúitli meslek sahipleri, yardÕm arayanlar, baúkalarÕndan daha az úanslÕ olanlar ya da basitçe bir arkadaúÕnÕn verebilece÷i rahatlÕ÷a ihtiyacÕ olanlarÕn özgüven kazanmalarÕna yardÕm etmiúlerdir. Eski dönemlerde kabile üyeleri arasÕndaki yardÕm iliúkilerinin, onlarÕn hayatta kalma becerilerini ö÷renmelerine * Emel ÜltanÕr, Prof. Dr., Mersin Üniversitesi, Yeniúehir Kampusü, E÷itim Fakültesi, E÷itimde Psikolojik Hizmetler ABD Ö÷retim Üyesi, <emultanir@yahoo.de>. Mersin Üniversitesi E÷itim Fakültesi Dergisi, Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005, ss. 102-111. Mersin University Journal of the Faculty of Education, Volume 1, Issue 1, June 2005, pp. 102-111. ÜLTANIR 103 odaklandÕ÷Õ düúünülebilir. Medeniyet ilerledikçe bu iliúkiler gencin kiúisel, sosyal ve canlÕ kalma becerileri bakÕmÕndan, yeterlilik kazanmasÕ için onu motive eder. Tarih çeúitli yardÕm iliúkilerinin kültürler içinde ve kiúiler arasÕnda biçimlendi÷ini gösterir. ønsanlar arasÕ etkileúim ve iletiúimlerin tümünde bireyler, saygÕ duyduklarÕ arkadaú ve meslek mensuplarÕndan akÕl ve öneri ararlar. Ço÷u örneklerde yardÕm arayanlar, kendileri ve baúkalarÕyla iliúkilerine yönelik konular çevresinde dönüp dururlar. Ço÷unlukla bu iliúkiler, kiúisel kabul, sosyal ait olma ve gelecekteki amaçlarÕn neler oldu÷u gibi sorularÕ içerir. Birey, “Ben kimim?”, “Nereye aitim?”, “YaúamÕmda ne yapmalÕyÕm?”diye sorar. Bireye bu ve benzeri di÷er sorularda yardÕm edenler, destek sa÷layÕcÕ bir atmosfer içinde beklenen amaçlarÕ araútÕrabilen bir baúarÕ planÕnÕ oluútururlar. Bu yardÕm süreci, bilgi toplama, bireyin farkÕnda olmasÕ, seçenek ve amaçlarÕ araútÕrma ile kendine bir yön seçme úeklinde olup, aslÕnda psikolojik danÕúma mesle÷inin tanÕmÕdÕr. Psikolojik danÕúma mesle÷i, bireyin ihtiyaçlarÕnÕ saptayan bir iliúkiyi yerleútirme, bu ihtiyaçlarÕn doyumuna hizmet etme, stratejileri desenlendirme, kararlarÕna etkili yardÕm planlarÕnÕ gerçekleútirme ve benlik farkÕndalÕ÷ÕnÕ [selfawareness] geliútirmeye yardÕm etme sürecidir (Schmidt, 1996). Gibson ve Mitchell (1995)’e göre, Wilhelm Wundt’Õn 1879’da Leipzig Üniversitesi’nde Psikoloji Enstitüsünü kurmasÕ ile psikoloji ayrÕ bir uzmanlÕk, araútÕrma ve ö÷retim alanÕ olan bir disiplin olarak tanÕnmÕútÕr. Psikolojinin geliúimine paralel olarak daha sonra ortaya çÕkan, psikolojik danÕúma mesle÷indeki geliúim hareketi, 1909’larda fiziksel ve psikolojik problemli çocuklarla çalÕúmÕú olan William Healy ve eúinin yerleútirdi÷i çocuk rehberli÷i klinikleriyle geliúmiútir. Healy ile baúlayan çocuk rehberli÷i klinikleri [child guidance clinics] yirminci yüzyÕlÕn baúlarÕnda Amerika’da 100’ün üzerine çÕkmÕútÕr (Nugent, 1994). Yirmibirinci yüzyÕlÕn koúullarÕnda internet, bilgisayar, televizyon ve telefon gibi iletiúim sistemlerinin, dünyadaki güncel olaylarÕn ve de÷iúen teknolojilerin toplumsal de÷iúime etkileri olmaktadÕr. HÕzla de÷iúen toplumsal koúullarda, bireylerin karúÕlaútÕklarÕ “bireysel, e÷itimsel ve mesleksel sorunlarÕnÕn” çözümü ve bu konularda optimal kararlar verebilmeleri için profesyonel anlamda yardÕm sa÷lama hizmeti, “psikolojik danÕúman”larla gerçekleúmektedir. Türk E÷itim Sisteminde Psikolojik DanÕúma ve Rehberli÷in Önemi Ülkemizin gerçekleri göz önünde bulunduruldu÷unda, okullarda alkol ve uyuúturucu kullanmaya yönelme; okul vandalizmi adÕ verilen hÕrsÕzlÕk, okul araç-gereçlerine zarar verme, okul zorbalÕ÷Õ, intihar, ve okul devamsÕzlÕklarÕndaki artÕú gibi olumsuz tutum ve davranÕúlarÕn giderek artmasÕnÕn yanÕ sÕra; gençlerin de mesleksel yönelimlerine uygun olan e÷itsel yönlendirme hizmetlerine duyulan gereksinimlerinin arttÕ÷Õ görülmektedir. Çocu÷un ruh sa÷lÕ÷ÕnÕn olumlu yöndeki geliúmesinin, onun okuldaki baúarÕsÕ üzerindeki olumlu etkileri bilinmektedir. Bu gereksinimler, ça÷daú e÷itim sisteminde Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005 104 TÜRKøYE’DE PSøKOLOJøK DANIùMA VE REHBERLøK (PDR) MESLEöø … psikolojik danÕúma ve rehberlik mesle÷inin hizmetlerine duyulan talebi giderek arttÕrmaktadÕr. Bu amaçla, anaokulu ve ilkokul dönemlerinden itibaren çocuklara geliúimsel özelliklerine uyan Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik yaklaúÕm süreçlerinin uygulanmasÕ ve okullardaki ö÷retimin kalite sorununa dikkat edilmesi gerekmektedir. (Morse ve Russel, 1988; ÜltanÕr, 2003). Gelso ve Fretz (1992) psikolojik danÕúmanlarÕn rollerini çare bulucu, önleyici ve geliútirici özellikli olarak belirtmiúlerdir. Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ’nÕn da “Rehberlik ve Psikolojik DanÕúma Hizmetleri Yönetmeli÷i’nin 12. maddesinde, “örgün ve yaygÕn e÷itimdeki PDR hizmetlerinde sorunlara, erken müdahale ve özellikle sorunun oluúmamasÕna yönelik geliúimsel ve koruyucu yaklaúÕm esastÕr” ifadesi yer almaktadÕr (17.04.201 tarih ve 24376 sayÕlÕ Resmi Gazete). Bu ba÷lamda, ça÷daú, sa÷lÕklÕ ve verimli bir e÷itim-ö÷retimin gerçekleútirilmesi, ancak psikolojik danÕúma ve rehberlik alanÕnÕn yaklaúÕm, ilke ve tekniklerinin benimsenip uygulanmasÕyla olasÕdÕr. Türkiye’de son yÕllarda gençlerde úiddet [vandalism] ve saldÕrganlÕk davranÕúlarÕ, özellikle göçlerin yapÕldÕ÷Õ bölgelerde ve büyük kentlerde giderek artÕrmÕútÕr. Mersin ilinde yüksek lisans çalÕúmasÕ yapan ö÷retmenlerin gözlem sonuçlarÕndan ve E÷itim Fakültesi’nin tezsiz yüksek lisans programlarÕndaki seminerlerden alÕnan bilgilerde, “Çeúitli bölgelerde bulunan maddi durumlarÕ zayÕf ö÷renciler arasÕnda sigara, tiner kullanma gibi alÕúkanlÕklarÕ bulunan çocuklarÕn, ailelerinden sevgi göremedikleri için okulda olay çÕkararak ilgi çekmeye çalÕútÕklarÕ” ifade edilmiútir. YÕlman (1996)’Õn yaptÕ÷Õ araútÕrmada, ortaö÷retim ve üniversite gençleri üzerinde, alkol ve uyuúturucu madde kullanÕm oranlarÕ saptanmÕútÕr. Bu oran ortaö÷retimde kÕzlarda %03, erkeklerde %04; üniversite ö÷reniminde kÕzlarda %03, erkeklerde ise %1.6 olarak bulunmuútur. Türkiye’de intihara giriúenlerin büyük bir ço÷unlu÷u, Avrupa’daki gibi 15-24 yaú arasÕdÕr. Erkekler arasÕnda intiharÕ gerçekleútirme, kadÕnlar arasÕnda ise giriúme riskinin daha yüksek oldu÷u görülmüútür (SayÕl ve Devrimci-Özgüven, 2002). Bu durumlarda alkol, uyuúturucu, intihar v.b. gibi faktörlerle karúÕlaúmadan önce, çocuk ve gençlerin yaúam mücadeleleriyle baúa çÕkabilmeleri için, onlarÕn erken yaúlardan itibaren aileleri, okulda ö÷retmenler ve psikolojik danÕúmanlar tarafÕndan desteklenmeleri gerekmektedir. Türkiye’deki ailelerin genelde koruyucu bir davranÕú yönelimi içinde olduklarÕ ve gençlerin bugünkü problemlerini çözme çabalarÕnda yetersiz kaldÕklarÕ gözlenmektedir. Ergenlik dönemi, gencin daha ba÷ÕmsÕz olmasÕ ve kendine yeter hale gelmesi için bir hazÕrlÕk dönemidir. ùehirde yaúayan ve özellikle orta ve üst sosyoekonomik düzeyli olan günümüzün Türk ailelerinde, “çocuk merkezli yetiútirme tutumu” benimsenmiútir. KulaksÕzo÷lu (2000)’na göre, bu ailelerde hemen her úey çocuklarÕn isteklerine göre düzenlenmekte ve çocu÷un bakÕmÕndan sorumlu olan anne ve büyükanneler çocuklarÕn Mersin Üniversitesi E÷itim Fakültesi Dergisi ÜLTANIR 105 isteklerinin yerine getirilmesine destek vermektedirler. Çocu÷a çok az sorumluluk verilmekte ve yaúÕna uygun kurallarÕ ö÷renmeleri için e÷itim verilmemektedir. Bu anlamda, her sosyoekonomik düzeydeki ailelerin çocuk ve gençlerinin karúÕlaútÕklarÕ yaúam problemleri giderek artmakta ve karmaúÕklaúmaktadÕr. Gibson & Mitchell (1995)’e göre, önleme programlarÕ bireyin yaúamÕ ya da güvenli÷i tehdit altÕna girdi÷inde istenmektedir. Sadece önleme ve çare bulma çalÕúmalarÕnÕ psikolojik danÕúma ve rehberlik hizmetleriyle gerçekleútirmek yeterli olamamaktadÕr. Çocuk ve gençlerin büyümeleri ve geliúmeleri sÕrasÕnda, geliúimci bir anlayÕúla onlarÕn daha özgüvenli, daha yeterli olabilmeleri ve kendi özelliklerini geliútirmeleri yönünde optimal bir çevrenin sa÷lanmasÕ gerekmektedir. Okullarda psikolojik danÕúma ve rehberlik hizmetlerinin amacÕ, sadece gençlerin sorunlarÕnÕ çözmeye çabalamalarÕ sÕrasÕnda yardÕm etmek de÷ildir. OnlarÕn kendi sorunlarÕnÕ etkili ve en uygun yollarla çözebilen, olumlu benlik algÕlarÕ geliúmiú bireyler olarak geliúebilmeleri yönünde de destek vermektir. Bu çalÕúmanÕn amacÕ, ülkemizde psikolojik danÕúma ve rehberlik mesle÷inin hizmetlerine özellikle okullarda duyulan gereksinim ile, PDR ö÷retim alanÕnÕn ve tarihçesinin belirtilmesidir. Bunun ötesinde, PDR lisans, yüksek lisans ve doktora programlarÕnÕn olan durumlarÕndan yola çÕkarak olasÕ durumlar hakkÕnda vardamalarda bulunmaktÕr. Türkiye’de Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik Hizmetleri Tarihsel Bir BakÕú Türkiye’de Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik hizmetleri kavramsal düzeyde 1950’li yÕllarda baúlamÕútÕr. Türkiye ile USA arasÕnda 1947’de yapÕlan iúbirli÷i ve karúÕlÕklÕ yardÕm anlaúmasÕ çerçevesinde, Türk Milli E÷itiminin yenileúmesi çabalarÕyla ilgili olarak e÷itimin çeúitli dallarÕnda uzman personel yetiútirmek üzere Amerika Birleúik devletlerine ö÷renciler yollanmÕútÕr. Özgüven (1999)’a göre, ellili yÕllarÕn baúÕnda ülkemize (1952-53) John Rufi, Ellswarth Tompkins, Mills ve Lester Bills gibi e÷itim ve rehberlik uzmanlarÕ ve üniversitelerin e÷itim alanÕndaki ö÷retim üyeleri davet edilmiútir. BunlarÕn hazÕrladÕ÷Õ raporda, ö÷retimde bireysel farklÕlÕklara dikkat edilmedi÷i belirtilerek, ö÷renci geliúim ve gereksinimlerine uygun daha iúlevsel ö÷retim programlarÕnÕn yapÕlmasÕ önerilmiútir. Bunlara ba÷lÕ olarak, ö÷retmenlerin de bu yeni e÷itim sistemine uygun olarak yetiútirilmesini ve okullarda ö÷renci rehberlik hizmetlerinin baúlatÕlmasÕnÕ önermiúlerdir. Türkiye’de planlÕ kalkÕnma döneminin benimsedi÷i ilkeler çerçevesinde, Milli E÷itimin ùura kararlarÕnda ve Beú YÕllÕk KalkÕnma PlanlarÕnda Psikolojik DanÕúma ve Rehberlikle ilgili olarak alÕnan kararlarÕn bu alanÕn oluúumunu baúlatan etkileri olmuútur. Milli E÷itim sisteminde okul rehberlik hizmetlerine yer verilmesi görüúü ilk olarak VII. ve VIII. Milli E÷itim ùuralarÕnda úu úekilde ele alÕnmÕútÕr. Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005 106 TÜRKøYE’DE PSøKOLOJøK DANIùMA VE REHBERLøK (PDR) MESLEöø … 1962 yÕlÕnda toplanan VII. Milli E÷itim ùurasÕnda; “Okullarda ö÷renciye yardÕmda bulunacak rehberlik hizmetleri konusunda; Ö÷rencilerin özelliklerine uygun e÷itim görebilmeleri, buna paralel olarak en uygun mesle÷e yönelmeleri, objektif ölçme araçlarÕ ve yetiúmiú elemanlarÕn kÕsa zamanda sa÷lanmasÕ, ö÷rencilerin geliúimleri hakkÕnda sistemli bilgilerin kaydedilmesinin gereklili÷i” önerilmiútir (VII. Milli E÷itim ùurasÕ, 5-15 ùubat, 1962). 1970 yÕlÕnda toplanan VIII. Milli E÷itim ùurasÕnda ise, lise ö÷retim sisteminin yeniden düzenlenmesi ve yüksek ö÷retime geçmenin önemi vurgulanmÕútÕr. Buna göre, ö÷rencilerin ilgi, yetenek ve motivasyonuna göre, “ortaö÷retimde farklÕ branúlara”, “Yüksekö÷retime”, ”mesle÷e” ve “hayata ve iú alanlarÕna” hazÕrlayan programlara yöneltilmelerine a÷ÕrlÕk verilmiútir. AyrÕca, 9. sÕnÕflarÕn “Yöneltme sÕnÕfÕ” olmasÕ, ö÷rencilerin ilgi ve yetenekleri do÷rultusunda bir “ö÷renim koluna” ayrÕlabilmesi için “temel derslerin” yanÕnda “seçmeli derslere” de yer verilmesi gibi temel kararlar alÕnmÕútÕr (VIII. Milli E÷itim ùurasÕ, 1970). 1967 yÕlÕnda økinci Beú YÕllÕk KalkÕnma PlanÕnda Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ’nca, okullarda planlÕ ve programlÕ rehberlik uygulamalarÕnÕn baúlatÕlmasÕ öngörülmüútür (KalkÕnma PlanÕ II, 1967: 258) Daha sonra økinci Beú YÕllÕk KalkÕnma PlanÕ ve VIII. Milli E÷itim ùurasÕ kararlarÕyla ilgili olarak, 1970-1971 ö÷retim yÕlÕnda Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ’nca “Orta Dereceli Okullarda Rehberlik Servislerinin Kuruluúu ve Görevleri ile ølgili Esaslar” (MEB. Tebli÷ler Dergisi 1619, 1970) geliútirilerek, 24 lisede ö÷rencilerin ders seçme, program seçme ve meslek seçme kararlarÕna yardÕm etmek üzere okullarda PDR hizmetleri baúlatÕlmÕútÕr. IX. Milli E÷itim ùurasÕnda ülke düzeyinde orta dereceli okul programlarÕnda rehberlik çalÕúmalarÕ “rehberlik saati” adÕ altÕnda iki saatlik zaman diliminin ayrÕlmasÕ kararlaútÕrÕlmÕútÕr. 1974-75 ö÷retim yÕlÕnda bütün orta dereceli okullarda rehberlik çalÕúmalarÕ baúlatÕlmÕútÕr (MEB: Teb. Dergisi. 1805, 16.9.1975). Türkiye’de Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik Lisans ProgramlarÕ Türkiye’de, PDR alanÕnda ilk lisans programÕ, 1965-1966 ö÷retim yÕlÕnda Ankara Üniversitesi E÷itim Fakültesi’nde “E÷itim Psikolojisi ve Rehberlik Bölümü” adÕyla kurulmuútur (Kuzgun, 1993). 1982 yÕlÕnda 2547 sayÕlÕ Yüksekö÷retim Kanunu’nun yürürlü÷e girmesiyle, psikolojik danÕúma ve rehberlik alanÕnda eleman yetiútirmek üzere, üniversitelerde “E÷itimde Psikolojik Hizmetler Anabilim DalÕ” adÕyla lisans düzeyinde “Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik” programlarÕ baúlatÕlmÕútÕr. Literatüre göre, okullarda her 250 ya da 300 ö÷renciye bir psikolojik danÕúman düúmektedir. Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ’na ba÷lÕ olarak görev yapan rehber ö÷retmenlerin sayÕsal da÷ÕlÕmlarÕ úöyledir (MEB; 2004 istatistiksel iúlemleri verileri): Mersin Üniversitesi E÷itim Fakültesi Dergisi ÜLTANIR 107 x ølkö÷retim Genel Müdürlü÷ü’ne ba÷lÕ olarak görev yapan, 2338 erkek ve 3100 kadÕn olmak üzere toplam 5473, x Rehberlik AraútÕrma Merkezleri Rehber Ö÷retmen sayÕlarÕ, 527 erkek ve 390 kadÕn olmak üzere toplam 917, x Özel E÷itim Rehberlik ve DanÕúma Hizmetleri Genel Müdürlü÷ü’nde, 347 erkek ve 330 kadÕn olmak üzere toplam 689, x Ortaö÷retim Genel Müdürlü÷ü’nde, 1207 erkek ve 1316 kadÕn olmak üzere toplam 2539, x Ö÷retmen Yetiútirme ve E÷itimi Genel Müdürlü÷ü’nde 60 erkek ve 35 kadÕn olmak üzere toplam 95, x Din Ö÷retimi Genel Müdürlü÷ü’nde, 62 erkek ve 75 kadÕn olmak üzere toplam 138, x Ticaret Turizm Ö÷retimi Genel Müdürlü÷ü’nde 238 erkek ve 268 kadÕn olmak üzere toplam 507, x Erkek Teknik Ö÷retimi Genel Müdürlü÷ü’nde 365 erkek ve 295 kadÕn olmak üzere 663, x KÕz Teknik Ö÷retim Genel Müdürlü÷ü’nde 106 erkek ve 291 kadÕn olmak üzere toplam 399. Bu görünümlere göre, Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ’nda görev yapan tüm rehber ö÷retmenlerin toplam sayÕlarÕ 11.420’dir. BunlarÕn yaklaúÕk %45’i, alan dÕúÕndan gelen elemanlar olup, bu sayÕ mevcut okullar için yetersizdir. Hatta bugün okullarÕn hepsinde henüz rehberlik örgütü bulunmamaktadÕr. Ülkemizde PDR lisans programlarÕndan mezun olanlarÕn, ülke ihtiyaçlarÕ nedeniyle a÷ÕrlÕklÕ olarak okullarda (ilkö÷retim ve ortaö÷retim), üniversitelere hazÕrlÕk yapan özel dershanelerde ve her üniversitede bulunmamakla birlikte, üniversitelerin psikolojik danÕúma ve rehberlik merkezlerinde istihdam edilmeleri nedeniyle, daha çok okul psikolojik danÕúmanÕ elemanÕ olarak yetiútirildikleri söylenebilir. Ülkemizde en yaygÕn olarak; okul ve e÷itimle ilgili güçlüklerle meslek seçimi konusunda yardÕm hizmetlerinin yapÕldÕ÷Õ (e÷itimsel danÕúmanlÕk ve kariyer danÕúmanlÕ÷Õ) okul psikolojik danÕúmanlÕ÷Õ, evlilik ve aile danÕúmanlÕ÷Õ, bireysel ve grupla danÕúmanlÕk çalÕúmalarÕnÕn yapÕldÕ÷Õ terapötik danÕúmanlÕk, kamu ve özel kuruluúlarda halkla iliúkiler danÕúmanlÕ÷Õ, özel e÷itim kurum ve kuruluúlarÕnda psikolojik danÕúmanlÕk hizmetleri gerçekleútirilmektedir. Psikolojik DanÕúmanlÕk hizmetleri, özel psikolojik danÕúmanlÕk merkezlerinde ve kamu kuruluúlarÕnda sürdürülmektedir. Buna ilave olarak, son yÕllarda sa÷lÕk ve endüstri kuruluúlarÕnda da PDR mezunlarÕnÕn çalÕútÕklarÕ gözlenmektedir. Ülkemizde psikolojik danÕúman olabilmek için lisans düzeyinde PDR programÕndan mezun olmak yeterlidir. AyrÕca psikolojik danÕúman olarak yetiúen ve e÷itim, sa÷lÕk ve endüstri kurumlarÕnda çalÕúan elemanlar, önce profesyonel psikolojik danÕúman olarak, daha sonra da çalÕútÕ÷Õ kurumun elemanÕ olarak tanÕnÕrlar. Üniversitelerde lisans Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005 108 TÜRKøYE’DE PSøKOLOJøK DANIùMA VE REHBERLøK (PDR) MESLEöø … programlarÕ, 4 yÕl (8 sömestre) olup, ö÷renciler merkezi Ö÷renci Seçme SÕnavÕ sonuçlarÕ (ÖSS) puanlarÕyla programa kabul edilirler. PDR lisans programÕna, liseyi bitiren mezunlar arasÕndan eúit a÷ÕrlÕklÕ puanla yani Türkçe-Matematik puanÕ ile ö÷renci alÕnÕr. PDR ö÷retim programlarÕ, genellikle 140-150 ve üstü kredilik bir programla yürütülmektedir. 2004-2005 yÕlÕ PDR lisans programlarÕ halen, birinci ö÷retim programÕ (gündüz) 20, ikinci ö÷retim programÕ (gece) 5 ve özel üniversitelerde 2 olmak üzere toplam 27 programdÕr (ÖSYM 2005, Ö÷renci Seçme ve Yerleútirme Sistemi-ÖSYS). Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik Lisans ProgramlarÕnÕn Bugünkü YapÕsÕ 1996 yÕlÕnda YÖK/Dünya BankasÕ Milli E÷itimi Geliútirme Projesi kapsamÕnda, ülke çapÕnda uygulanmak üzere psikolojik danÕúma ve rehberlik lisans programlarÕ geliútirilmiútir. Ancak psikolojik danÕúman e÷itimi veren her programda genelde ö÷retim üyelerinin çalÕútÕklarÕ alanlara öncelik verildi÷inden, zorunlu ve seçmeli derslerin belirlenmesinde ve kredilerinde farklÕlÕklar olabilmektedir. Programa kaydolan ö÷renci sayÕlarÕ, üniversitelerde 30 ile 40 arasÕnda de÷iúmektedir. Beúinci yarÕyÕldan itibaren lisans programlarÕna bazÕ seçmeli dersler konulmaktadÕr. PDR programlarÕnÕn yeniden düzenlenmesi için son iki yÕldÕr ülkedeki anabilim dalÕ ö÷retim üyeleri tarafÕndan çalÕúmalar yapÕlmÕútÕr. 23-24 Ekim tarihleri arasÕnda Konya Selçuk Üniversitesi ve 29-30 Nisan tarihleri arasÕnda Pamukkale Üniversitesi E÷itim Fakülteleri’nde yapÕlan PDR lisans programlarÕyla ilgili ülke bazÕnda yapÕlan toplantÕlarda, “Yeni PDR Lisans ProgramÕnÕn Program Hedefleri ve Ö÷retim ProgramÕ”nÕ düzenleme çalÕúmalarÕ gerçekleútirilmiútir. Bu çalÕúmalar ile Bolu Abant øzzet Baysal Üniversitesi ve Mersin Üniversitesi PDR lisans programlarÕna iliúkin gözlem ve deneyimlerime dayalÕ olarak, PDR programÕndaki mevcut durumu úu baúlÕklar altÕnda özetleyebilirim: x AlanÕn derslerinin bir kÕsmÕ ilk yÕlda okutulan Atatürk ølkeleri ve ønkÕlap Tarihi ile Türkçe Dersleri gibi tüm E÷itim Fakültelerinin birinci ve ikinci yarÕyÕlda okutulmakta olan “Ortak ve Zorunlu Derslerdir”. x Bireyin her aúamadaki “Büyüme ve Geliúimi” ile “Sosyal, Kültürel ve E÷itim Temelli Dersler” içinde Ö÷renme Psikolojisi, Geliúim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Program Geliútirme ve Ö÷retimi ile E÷itim Yönetimi gibi dersler bulunmaktadÕr. Bu alanlardaki dersler, bireylerin toplum yapÕsÕ içindeki rollerini, toplumsal yapÕyÕ etkileyen ö÷eleri, bireyin geliúimlerine göre, ö÷renme çevresinin etkili ve donanÕmlÕ olarak nasÕl düzenlenebilece÷ini hedeflemektedirler. x “Bireyi TanÕma ve De÷erlendirme” ile “Meslek Rehberli÷i ve DanÕúmanlÕ÷Õ” dersleri bireyi tanÕmada kullanÕlan teknikler, ölçeklerin tanÕtÕlmasÕ, uygulanmasÕna a÷ÕrlÕk verir. Bireylerin mesleksel olgunlaúmalarÕna ve kendi Mersin Üniversitesi E÷itim Fakültesi Dergisi ÜLTANIR 109 özelliklerini tanÕmalarÕna ba÷lÕ olarak meslek seçimi yapmalarÕ ile ilgili yaklaúÕmlarÕ tanÕtÕr. Ülkemizde meslek seçimi liseyi bitiren ö÷rencilerin (ÖSYM-Ö÷renci Seçme ve Yerleútirme Merkezinin) sÕnavÕnda aldÕklarÕ sözel, sayÕsal ve dil puanlarÕyla gerçekleúmektedir. Ö÷renciler, bu sÕnavdaki puanlarÕ do÷rultusunda programlara girebilirler. PDR programlarÕ, lise mezunlarÕ için E÷itim Fakültelerinin programlarÕ içinde istihdam olanaklarÕnÕn zengin olmasÕ nedeniyle, en fazla tercih edilen program durumundadÕr. x “YardÕm Becerileri, Psikolojik DanÕúma UygulamalarÕ ve Kurum Deneyimi” dersleri psikolojik danÕúman adayÕnÕn okul ortamÕnda iú gören olarak bulunmalarÕ ve alandaki ö÷retmen, yönetici ve psikolojik danÕúmanlarÕn karúÕlaútÕklarÕ somut uygulamalarÕ görmeleri açÕsÕndan önemlidir. Okullarda Rehberlik ve DanÕúma Hizmetleri, Psikolojik DanÕúma UygulamalarÕ ve Seminer derslerinin uygulanmasÕnda ülkemizdeki programlar arasÕnda farklÕlÕklar görülmektedir. Bireysel ve Grupla Psikolojik DanÕúma ølke ve Teknikleri derslerinde, bireysel ve grupla uygulama sayÕlarÕ, yapÕlan uygulamalarÕn bireysel ve grupla gözetimlerinin [supervision] yapÕlmasÕ için gerekli olan minimum saatler belirlenir. øyi donanÕmlÕ PDR merkezleri bulunan E÷itim Fakülteleri “Bireysel ve Grupla Psikolojik DanÕúma Uygulama Dersleri” için laboratuar oluúturmaktadÕr. Bu nedenle, Üniversitelerin, E÷itim Fakültelerinde PDR merkezlerinin oluúumu için finansman ayrÕlmasÕ gerekmektedir. BazÕ programlarÕn PDR merkezleri ya da PDR laboratuarlarÕ gerekli donanÕma sahip olmakla birlikte, hepsinin aynÕ özelliklerde oldu÷u söylenememektedir. x “AraútÕrma ve Program De÷erlendirme Dersleri: Sistematik araútÕrma yöntemleri, temel istatistik bilgileri ve araútÕrmalarÕn yasal ve etik dayanaklarÕna iliúkin anlayÕú kazandÕrmayÕ hedefler. Sonuç olarak, ülkemizde özellikle lisans programlarÕnÕn yeniden düzenleme çalÕúmalarÕnÕn yapÕlmasÕna ra÷men, Fakülte’lerdeki PDR programlarÕnÕn oluúturulmasÕnda, ders kredilerinin ve uygulama derslerine ayrÕlabilecek olan saatlerin belirlenmesinde, programdaki elemanlarÕnÕn sayÕsÕnÕn ve sahip olduklarÕ alansal yönelimlerinin etkileri olmaktadÕr. Bu durumda ülke bazÕnda, anabilim dallarÕ ö÷retim üyelerinin katÕldÕ÷Õ toplantÕlarda alÕnan kararlar da tavsiye kararlarÕ niteli÷ini taúÕmaktadÕr. Zorunlulu÷u yoktur. Yüksek Lisans ve Doktora ProgramlarÕ PDR alanÕnda Yüksek Lisans düzeyinde ö÷renim görmekte olanlar, genellikle PDR programÕndan mezun olmuú ve alanda bir ya da daha fazla süre görev yapmÕú olanlardÕr. Programa E÷itim Fakültesi’nin di÷er alanlarÕndan mezun olanlar, kabul edilmemektedirler. Çünkü, PDR lisans programÕndaki temel bilgiler lisans üstü programÕ sürdürebilmek için zemin oluúturmaktadÕr. AyrÕca deneyimli olan psikologlar Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005 110 TÜRKøYE’DE PSøKOLOJøK DANIùMA VE REHBERLøK (PDR) MESLEöø … da tamamlama programÕnÕ aldÕktan sonra, PDR lisans üstü programlarÕna kabul edilmektedirler. Yüksek lisans mezunlarÕ, doktora programlarÕna devam edebilirler, ya da e÷itim, sa÷lÕk ve endüstri alanlarÕndaki görevlerini sürdürmeye bir uzman olarak ve daha fazla bilgi ve beceri kazanmÕú olarak devam ederler. Lisans üstü derslerin kredileri genelde uygulamalÕ derslerle birlikte yaklaúÕk olarak 24 kredilik ve bir yÕlda tamamlanabilen derslerden oluúmaktadÕr. Tez süresi ise normal koúullarda bir yÕl olarak belirlenmektedir. Yüksek lisans ö÷retimleri, tek bir Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik programÕ úeklinde yapÕlanmaktadÕr. “Kariyer DanÕúmanlÕ÷Õ” [careers counseling], “Terapötik DanÕúmanlÕk” [therapeutic counseling] ve “Evlilik ve Aile DanÕúmanlÕ÷Õ” [marriage and family counseling] gibi farklÕ programlar henüz bulunmamaktadÕr. Doktora programÕ, ülkemizde doçent ve profesör unvanlÕ ö÷retim elemanlarÕnÕn bir ya da daha fazla oldu÷u ve yeterli ö÷retim üyesinin bulundu÷u programlarda, Yüksek Ö÷retim Kurumu’nun onayÕ ile açÕlabilmektedir. Genelde amaç, Üniversitelere akademisyen ve araútÕrmacÕ yetiútirmektir. En az 21 kredilik olmak üzere bir ya da bir buçuk yÕllÕk ders programlarÕndan oluúmaktadÕr. Günümüzde özellikle doktora derecesini ve belli bir dil puanÕnÕ almÕú olan ö÷renciler, üniversitelerde ö÷retim elemanÕ olarak kadro bulabilmektedirler. Programlar genelde, ö÷retim üyelerinin araútÕrma alanlarÕndaki yönelimlerine ve odaklandÕklarÕ ders ve konu alanlarÕna yönelik olarak düzenlenmektedir. Yüksek lisans programlarÕndaki gibi doktora programlarÕnda farklÕ e÷itim düzeylerinde (kariyer, evlilik ve eú danÕúmanlÕ÷Õ gibi) farklÕ programlar bulunmamaktadÕr. Sonuç Bugün ülkemizde, Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik lisans programlarÕ, Üniversite düzeyinde 40 yÕldÕr psikolojik danÕúman yetiútirmektedir. Bu programlar da okul temelli model yaklaúÕmÕ benimsenmiútir. AlanÕn geliúmesi bakÕmÕndan bazÕ öneriler, ileri sürülebilir: x Okullardaki uygulamalarda, psikolojik danÕúman merkezli bir yaklaúÕmdan vazgeçilmemelidir. Çünkü, ö÷renci sorunu oldu÷unda öncelikle ö÷retmene baúvurmakta, ö÷retmen de psikolojik danÕúmandan destek almaktadÕr. x Psikolojik danÕúmanlarÕn okuldaki, daha önemlisi ilkö÷retimdeki iúlevleri içinde, ö÷retmen, yönetici ve ana-babalarÕyla konsültasyon yapmak bulunmalÕdÕr. AyrÕca, PDR hizmetlerinin ö÷retmenle iúbirli÷i içinde yapÕlmasÕ gerekmektedir. “Ö÷retmen asÕl unsur de÷ildir. Psikolojik danÕúmanÕn sorumlulu÷unda, ö÷retmen, veli ve yönetici iúbirli÷iyle yürütülmesi anlayÕúÕ” kabul edilmelidir. x Psikolojik danÕúma ve rehberlik biliminin, akademik e÷itiminin tek ve belirli bir programla verilmesi yerine, kariyer ve terapötik danÕúmanlÕk gibi farklÕ Mersin Üniversitesi E÷itim Fakültesi Dergisi ÜLTANIR 111 dallardan oluúan Yüksek lisans ve doktora programlarÕyla yapÕlandÕrÕlmasÕna geçilebilir. Kaynaklar DPT. (1967).KalkÕnma planÕ: økinci beú yÕl, 1968-1972. Ankara: BaúbakanlÕk Devlet MatbaasÕ. Gelso, C.J. ve Fretz, B.R. (1992). Counseling psychology. Forth Worth, TX: Harcourt Brace. Gibson, R.L. and Mitchell, M.H. (1995). Introduction to counseling and guidance. (4th Ed). Merrill, Prentice Hall. KulaksÕzo÷lu, A. (2000). Ergenlik psikolojisi. (3. BasÕm). østanbul: Remzi Kitabevi. Kuzgun, Y. (1993). Türk e÷itim sisteminde rehberlik ve psikolojik danÕúma. E÷itim Dergisi, 6, 3-8. MEB. <meb.gov.tr/stats/>. MEB. (1970). Orta dereceli okullarda rehberlik servislerinin kuruluúu ve görevleriyle ilgili esaslar. Tebli÷ler Dergisi. No: 1619, Ankara,. MEB. (1975). Tebli÷ler Dergisi. No.1805, Ankara. MEB. (1962). VII. Milli E÷itim ùurasÕ dokümanlarÕ. Ankara: Milli E÷itim BasÕmevi. MEB. (1991). VIII. Milli E÷itim ùurasÕ, (28 Eylül-3 Ekim 1970): ÇalÕúma esaslarÕ, raporlar, kararlar. Ankara: Milli E÷itim BasÕmevi. Morse, C.L., ve Russel, T. (1988). How elementary counselors see their role. Elementary School Guidance and Counseling, 23, 54-62. Nugent, F.A. (1994). An introduction to professional counseling (2nd.ed.) New York: Merrill. ÖSYM (2005). Ö÷renci seçme ve yerleútirme sistemi (ÖSYS). Yüksekö÷retim programlarÕ ve kontenjanlarÕ kÕlavuzu. Ankara: Ö÷renci Seçme Yerleútirme Merkezi. Özgüven, ø.E. (1999). Ça÷daú e÷itimde psikolojik danÕúma ve rehberlik. Ankara: PDREM YayÕnlarÕ. SayÕl, I., ve Devrimci-Özgüven, H. (2002). Suicide and suicide attempts in Ankara in 1998: Results of the WHO/EURO multicentre study of suicidal behaviour. Crisis, 23(1), 11-16. Schmidt, J.J. (1996). Counseling in schools: Essential services and comprehensive programs. Massachusetts: Needhem Heights,. T.C. Resmi Gazete, 17.04.2001 tarih ve 24376 sayÕlÕ. ÜltanÕr, E. (2003). ølkö÷retim birinci kademede: Rehberlik ve psikolojik danÕúma. Ankara: Nobel YayÕn Da÷ÕtÕm. YÕlman, M. (1996). Orta ve yüksek ö÷renim gençli÷inde keyif verici zehirli madde kullanÕmÕ. III. Ulusal E÷itim Bilimleri Kongresi özet kitabÕ, 5-7 Eylül, Bursa. Cilt 1, SayÕ 1, Haziran 2005
