Bu çalışınanın amacı, Türkiye`nin Avrupa Ekonomik

'
AVRUPA EKONOMiK TOPLULUGUYLA ILIŞKiLER ÇERCEVESiNDE
. TÜRK ŞANAVi YAPISINA YÖNELiK ARAŞTIRMALAR
1963 - 1979
/
Selim iLKiN {*)
I. GlRİŞ
Bu çalışınanın amacı, Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile kurmaya çalıştığı «ortaklık modeli» ve bu modelle ilgili tartışmalarda önemli bir yeri olan Türk Sanayiinin yapısı ve
geleceğiyle ilgili olarak yapılmış araştırmaları ** kısaca özetlemek·tir. Bu çalışmanın, ileride bu alanda yapılacak yeni araştırmalar
için bir kolaylık s.ağlıyacağı ve bu- çalışmaları teşvik edeceğini ümit
ediyoruz.
·Yapılmış olan araştırmalar, Türkiye~AET ilişkilerinin belli evreleri çerçevesinde ele alınarak, bu araştırmaların bu evrelcrle ilgili değerlendirmelere ne derecede yardımcı olduğunun, kabaca da
olsa, saptanabileceği düşünülmüştür .
. 1
· *)
·~*)
O.D.T.Ü. İdari İlimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü.
Bu tebliğ'de «araştırma~. deyimi, daha çok Türk Sanayiini «niceliksel'>
bir yaklaşımla ele alan çalışmalar için kullanılmıştır.
185
II. TÜRKİYE·AET ORTAKLIK
ANLAŞM.4.SI ÖNCESiNDEKi
ÇALIŞMALAR
''
,
üyelik konusundaki girişimlerinin yarattığı endişelerle, bu ülkenin hemen ardından, 1959 yılı Temmuz'unda, üyelik için AET'ye resmen başvuruda bulunmuştur (1). Fa·
kat bu başvuru öncesinde, Türkiye'nin AET üyeliğinin yaratacağı
ekonomik etkileri saptamaya yönelik hemen hiçbir ayrıntılı, aniş­
Türkiye,
Yunanistan'ın
iırma yapılmamıştır.
Uzunca süren müzakereler sırasında da, (2) ele alınan konula·
nn büyük bir bölümü ekonomik çıkarlada ilgili olduğu halde, pek
az sayıda ekonomik içerikli araştırma yapılmıştır. Bu araştırma­
lardan biri, Muhlis Ete'nin «Devlet Sanayii»ne yönelik çalışması­
dır. Ete, ayrıntılı bir çalışmadan çok, yaklaşan AET rekabeti kar- '
şısında bu sektörü, karşılaşacağı sorunlar konusunda uyarınakla
yetinıniştir (3). Bülent Yazıcı ve Feridun Ergin de, aynı uyarıyı, iki
1
(
1)
Türkiye ve Yunanistan'ın, AET'ye yaptığı müracaatların, politik ve
·ekonomik nedenleriyle ilgili olarak bknz. Setephan J. Ettinger, «The
Association of Greece and Turkey with the European Economic
Community.~.» Public and International A!/air, vol. 3, no. 1, Spring
1965, ss. 130-161.
Ali Kazancıgil, ((Association de La Turquie a la Communaute Economique Europenne ... ». These pour Doctorat, Fondation Nationale Des
Science Po litic, Paris 1967, (teks ir), ss. 25-27.
2)
Bu müzakerelerin sistematik bir incelenmesi için bknz. Özer Çınar,
«Batı -i}.lemindeki İktisadi Oluş İçinde Türkiye- Müşterek Pazar
maza Sokmuş Olan Arniller Hakkında 1 Etüd ... » Ticaret Bakanlığı,
Dış Ticaret· Dairesi,
Ankara, 1962, ' (teksir). Ayrıca bknz. Ali
Kazancıgili Op. Cit. ss. 271 - 370. Orhan Dikmen, Haluk Clllov ve
diğerleri,
Müşterek
Pazar.
Karşısında
Türkiye
ve
Yunanistan,
Mali ve İktisadi Araştırmalar III, İstanbul 1962, ss. 89 - 112, T. C.
Dışişleri Bakanlığı, Müşterek Pazar ve Türkiye 1957-63, Ankara 1964. ·
3)
Muhlis Ete,
Müşterek
Pazar
Türkiye Devlet
Sanayii ve
S.B.F. Yayın no. 115-97 Ankara (1960). Ayrıca bknz. Muhlis Ete, «Avrupa Müşterek Pazarı Karşısında Türkiye
Devlet S~nayiinin Durumu ... » Türkiye · Ekonomi Kurumu İktisadi
Araştırmalar Enstitüsü, Avrupa Müşterek Pazarı Karşısında Türkiye,
Ankara 1960, s. 119-156.
Türkiye Maden
186
Politikası,
Karşısında
farkh m'onografi i;inde, özel kesim sanayi
lardır (4).
kuruluşları
için
yapmış­
Dönemin, nicel!ksel bir açıdan AET sorununa yaklaşınayı
. amaçlayan tek araştırması Besim Üstünel'in, Türkiye Ticaret Oda·
ları, Sanayi Odalan ve Ticaret Borsaları Birligi adına yaptığı çalışmadır (5). Bu çalışma, Türkiye'nin AET'ye katılıp, katılmaması
durumunda, Türkiye'nin ihracat, ithalat ve dış ticaret hadlerinde
meydana gelecek ·değişikliklerin, çok ana çizgilerle de olsa, niceliksel olarak hesaplanmasına yöneliktir. Sanayi alanında ise, büyük
ölçüde kuramsal bazı gözlenimlerle yetinilmiştir.
Bazı
iktisadi devlet kuruluşlarının ürettikleri malların fiyatlarını AET'deki fiyatlarla ·karşılaştırıp, rekabet gücü hakkında bilgi verdiği bildirilen, bu yazarın· bulup inceleyemediği yayınlanma·
mış «Özel Rapor» dışında (6), konuya doğrudan yaıklaşan tek çalış­
ma, şeker sanayiyle ilgilidir. Ömer Alp'in AET ülkelerindeki şeker
fabrikalarına yapılan bir gezi sonunda hazırladığı bu çalışma fabrika düzeyinde birçok veriyi içermektedir (7). Fakat toplanan bu veriler ne ayrıntılı bir karşılaştırmaya olanak v:erecek kadar siste.matik ne de yazarın Türkiye şeker sanayiinn «bugünkü hali ile Or·
tak Pazar'a kabul edilebilecek» dururnda olduğu savını destekler
ni teli k tedir.
•
1
12.9.1963 tarihinde, AET ile imzalanan ve Ankara Anlaşması
diye adlandırılan anlaşma öncesinde sanayi alanında yapılan araş·
4) .Bülent Yazıcı, «Türkiye'nin Avrupa Müşterek Pazarına iştiraki ve
Husus! Sanayi ... » i b id, ss. 157-172. ve Feridun Ergin, «Hususl Sanayi
ve Müşterek Pazar ... » İktisat Fakültesi Dergisi, cilt 19, no. 1-4, 1969,
. ss. 1-42 .
. 5)
Besim Üstüne!, Avrupa Müşterek Pazarı'nın Türk Ekonomisi Üzerinde
Muhtemel Tesirleri, Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret
Borsaları Birliği, Ankara 1962; Bu çalışmanın eleştirisi için bknz. Zeyyad Hatipoğlu, «Ortak Pazara Girmemiz ve Prof. Besim Üstünel'in İl­
mı Görüşleri. .. » özel Galatasaray Y. iktisat ve Ticaret Okulu Dergisi,
Yıl. 1970, no. ı ss. 55-62.
6)
Besim Üstünel, op. cit., ss. 90-9l'den naklen.
7)
Ömer Alp, Ortak Pazar Ülkeleri ve Türkiye Şeker Endüstrileri, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Yayın no. 100, Ankara, 1963.
.187
tırmaların
(8) başlıcaları, yukarıda sayılanlardan ibarettir. Görüldüğü gibi AET ortaklığının, sanayileşmemiz üzerindeki etkileri, bu
dönemde pek incelenmemiş ve hatta tartışılmamıştır. (9)
III. HAZIRLIK DÖNEMİNDE
LAR: (1963-1971)
KONUYL1l İLGİLİ ÇALIŞMA·
'
1.9.1963 tarihinde imzalanıp, 1.12.1964 tarihinde yürürlüğe giren
Ankara Anlaşması, Türkiye'nin AET ilc ortaklığını üç aşamalı bir çer·
çevedc ele almıştır: Hazırlık, Geçiş ve Son Dönem (Gümrük Birliği)
dönenılerinden oluşan, bir devreden diğerine geçişin otomatik değ·il fakat n1üzakerelerc bağlı olduğu bu dönemler sonunda, «tam
üyeliği» öngörmektedir. «Tam üyel~ğe» varana kadar geçecek ara
dönemlerde Türkiye, AET'nin ortak üyesi (associate/member) olmaktadır
(10).
Hazırlık döneminde, Türkiye, daha sonraki dönerııferde « ... ken·
üstlcnebilmek için, topluluğun yardımıyla ekonomisini» güçlendirecektir (ll). AET'nin, ticari ve mali
alanlarda verdiği son dereec sınırlı bazı ödünlerle, Türkiye.'nin ken·
disinıi AET rekabetine hazırlamak, aslında, hiç de azımsanmaması · ·
gereken bir yükümlülüktür.
disine
dücşeek yükümlülükl~ri
Ankara
Anlaşması,
unutulmuştun>
imza işlemlerinden sonra adeta «birdenbire
(12). Bu nedenle hazırlık döneminin ilk yıllarında,
8)
Salt bir araştırma olmamakla birlikte, CHP Araştırma ve Yayın Bürosunun, kısa fakat dikkatli bir notu, Türkiye - AET ortaklığının,
Türk sanayinin himayesl açısından yaratacağı sorunlara değinen, ilk
çalışmalardan biridir. Bknz. «Avrupa İktisadi Camiası ve Türkiye'nin
Ca:rp.iayla İşbirliği Hakkında Önçalışma ... », 1959 (teksir).
9)
Mehmet Ali Birand, Bir Pazar Hikayesi : Türkiye • AET İlişkileri,
İstanbul 1978, s. 21-178. Ayrıca bknz. I.K.V., Ankara Anlaşmasının
İmzalanması Sırasında Basınımızdan Bazı Özetler, Y.S. 55, İstanbul
1973.
10)
Bu tip, ara üyelik için bknz. Ayla Yardaş, «EEC and Associate Status
Under Article 238» London University, Ph. d. Thesis, June 1966
(teksir).
·
ll)
Dışişleri Bakanlığı,
taklık
12)
188
Yaratan
Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu Bir Or·
Anlaşma,
Ankara, 1963, s. 7.
Mehmet Ali Birand İbid, s. 181
AET sorununa yönelik hemen hiçbir araştırmanın -Türkiye sanayi
yapısıyla ilgili alanlar da dahil- yapılmadığı görülmektedir (13).
1967 tarihinde Brüksel'deki ortaklık toplantısında
Başbakan Süleyman Demirel, Türkiye'nin, Anlaşma'nın ikinci aşa­
masına geçmeyi istediğini belirterek, çalımşalara başlanması tale. binde bulunmuştur (14). Demirel, iki ay kadar sonra ikinci Beş Yıl­
lık Planın, T.B.M.M.'de görüşülmesi sırasında, muhalefetin
aksi
yöndeki eğilimlerine rağmen, bu yolda kararlı olduklarını tekrar16
Mayıs
lamıştır.
Yine Ankara Anlaşması'nın imzalandığı yıl uygulanmaya konulan Birinci Beş Yıllık Kalkınma ~lanı'nın (1963-67) hazırlanma·
s ında « ... Müşterek Pazar'ın yaratacağı ekonomik şartların ekonomimizc etkHeri ... » nin (15) gözönüne alındığı ileri sürülmüşse de,
AET'ye üyelik hazırlığının nasıl. yapılacağı konusunda hiçbir açık­
lık getirilmemiştir. Öngörülen, ithal ikame'sine dayalı sanayileşme
politikasının, Türkiye-AET ilişkilerini nasıl ctkileyeccği bile, tartış-
13)
Sorunu çok genel bir düzeyde ele almakla birlikte, konuya ilk defa
yaklaşanlardan biri olan Haluk Cillov'un çalışınası bu konuda belki
de tek istisnadır. Bknz. A.E.T. Karşısında Türk Sanayii, İstanbul
. Ticaret Odası, İstanbul 1967; ayrıca bu çalışınanın kapsamına pek
girmeyen, AET'de pazarlama -büyük çoğunluğu tarıma dayalı ihraç
mallarıyla ilgili olarak- için yapılması gereken ön çalışmalarla ilgili
olarak, bknz. Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, Ortak Pazar Karşısında
muz 1967, Ankara 1968.
14)
Hazırlık
Semineri : 5-8 Tem-
Demirel bu konuşmasında, özellikle Türkiye'nin büyük ekonomik potansiyeline değinıniştir. «... Türkiye, AET'nin gelişınesine geniş ölçüde mUzahir olmak ve kattığı değerler nisbetinde de bu Topluluktan
fayda sağlamak amacında» olduğu belirtilen bu konuşma için bknz.
Süleyman Demirel : Türkiye - AET Ortaklık Konseyinde
Oldukları Konuşma Metinleri, Brüksel, 16 Mayıs 1967, s. 9.
Yapmış
bu yolda istekte bulunmaya iten iç ve dış nedenlerle ilgili
olarak bknz. Mehmet Ali Birand, ibid., s. 201-209; AET yetkillleri bile,
biraz hayretle bu kararr «cesur» olarak nitelemişlerdir. Bknz. M.
Emile Noel, AET • Türkiye Ortaldığı Hazırlık Döneminin Bildnçosu ve
Geçiş Dönemi Şartları; I.K.V., No. 37, Kasım 1969, s. 3.
Başbakanı
15)
T. C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilfıtı, Kalkınma Planı : Birinci Beş Yıl ( 1963-67), Ankara, 1962, s. 510.
189
/
dışında tutulmuştur
nın, plan hazırlıklarının
ma
(16). AET müzakerelerinin tamamLanması
bitimine rastlaması, bu ihmalin hafifletici
scbebiydi.
Aslında, 1968 yılında uygulanmaya başlanan İkinci Beş Yıllık
Kalkınma Planı'nda
da (1968-1972) birincisine benzer
şekilde,
AET
sorununa çok genel hatlarıyla eğinilmeklc yetinilmiştir. AET ile
daha ileri bir işibirliğine girme isteminin, Plan tercihleri üzerinde
ne gibi bir etkisi olduğunu görmek mümkün değildir (17).
İkinci dönemle ilgili resmi görüşmelere, uzun bir süre alan ön
teınaslardan
sonra, ancak 6 Şubat 1969 tarihinde başlanabilmiştir.
(18). Gerek bu ön temaslar ve gerek resmi görüşmeler sırasında, AET
yetkililerinin birtakım ayrıntılı soruları (19) ve ülke içinde konuya
ilişkin tartışmaların büyük yoğunluk
kazanması, konu üzerinde,
kısa ve uzun dönemli araştırmalarda göreli bir artışa neden oldu.
Bu çerçevede, sanayi· ile ilgili olan araştırmalann belli başlıları
aşağıdadır.
a) Devlet Planlama
Teşkilatınca Yapılan
(veya
yaptırılan)
Ça-
hşmalar:
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı,
gili
Türkiye-AET ilişkileriyle il·
yürütülen hazırlık ve inceleme
Planlama Teşkilatı yönetiminde koordine
« ... çeşitli kuruluşlar tar.afından
çalışmalarının
Devlet
17)
Örneğin bknz. Mustafa Renksizbulut, «İthalatı İkame Edici ve Döviz
Tasarrufu Sağlayıcı Yatırımlar Hakkında Not ... », D.P.T. Ankara 1962,
{teksir) .
.. ·
T. C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Kalkınma Plttnı : ikinci
Beş Yıl (1968-72), Ankara, 1967, s. 123. Türkiye'nin AET politikasıyla
ilgili genel bazı ifadelere, Plan Hedefleri ve Stratejisinde de yer verilmiştir. Bknz. T. C. Başbakanbk Devlet PUmlama Teşkilatı, Pldn
Hedefleri ve Stratejisi, Ankara, 1967, s. 15.
18)
Mehmet Ali
19)
Örneğin, önemli bir bölümü, devlet kontrolundaki üretimle ilgili olan
· 16)
Biı'and,
ibid., s. 248·298.
böyle bir sual listesi ve bu suallere verilen, geçiştirme cevaplarla ilgili
bknz. ·T.C. D.P.T., «AET - Türkiye Ortaklık Anlaşmasında intikal Safhasına Geçiş Dolayısiyle Ortaya Çıkabilecek Bazı Meselelere Dair Avrupa Toplulukları Komisyonu'nun Sual Listesi ve Türk Hükümeti'nin
Cevapları .. », Ankara 1967 (teksir).
190
edilmesi ve etken bir şekilde düzeltilmesini (20) öngörüyordu. Dev·,
let Planlama Teşkilatı (D.P.T.) koorçline edecek hemen hiçbir araş·
tırma varolmaıdığından bizzat kendisi araştırmalar yapmaya ağır­
lık verdi. Bu araştırmalardan büyükçe bir bölümü, sanayi yapısıy·
la ilgilidir.
'
D.P.T., çalışmalarına ilk önce, 15 kadar malda ayrıntılı mali-
yet analizi yaptırmakla başlamıştır (21). Büyükçe bir bölümü tekstil .üretim dalından seçilmiş olan bu malların maliyet yapıları, ikili
bir incelemeye tbi tutulmuştur. İlk önce o günkü üretim maliyeti
ve maliyetin unsurları incelenmiştir. Daha sonra ise, Türkiye'nin
AET'ye katılması halinde maliyetlerde meydana gelebilecek deği­
şikler incelenmiştir. ·
Araştırmaya
üreten sanayi kuruluşlarının
nasıl seçildiği ve dolayısıyla sözkonusu
«Ortalama» maliyetierin
ne ,ölçüde ö endüstri dalı için model olabileceği, pek açık belirti!·
memiştir. Dolayısıyla,· AET'ye girilmesi halinde, ucuz ara malları,
daha düşük fiy.atlı sermaye v.b. gibi nedenlerle maliyetlerde bekle
n en düşmenin tüm endüstri kolu için ne. derecede geçerli olacağını
saptamak mümkün olamamıştır. Belki daha da önemlisi, bu çalış·
mada, ne Türk fiyat ve maliyet unsurları, ne de bu mali.arı üreten
firmaların yapı ve büyüklükleri, AET rakamlanyla karşılaştırılma­
dığından'rekabet şartları hakkında bilgi vermekten uzak kalmıştır.
konu olan
malları
bu konuda yapılan çok daha geniş kapsamlı
bir araştırınayı ies Necati Özfırat yürütmüştür (22). Özfırat, temelde, imalcıt sanayinde iç. ve dış fiyatları karşılaştırarak, o üretim
dalının «etkinliğini» ölçmüştür. Karşılaştırmalar, sektör, işletme
ve mal düzeyinde ele alınmıştır.
>
.D.P.T.
tarafından
1';
_ _ _ _·,.c_;_·_ ·- - - ' - · - ··'-·--··· ·,
20)
D.P.T., ibid.,
s.
:
••
123.
21) · Ahmet Selçuk,' Yuriiçi Sana i üretiminde Maliyet Unsurları (Pilot Çalışma) : D.P.T. 731-IPD : 262, Ankara, 1968, (teksir). Benzer bir 'kuramsal' yöntem önerisi için ayrıca bknz. Yavuz Yılmaz, «Ortak Pazar
Karşısında Türkiye'nin Çeşitli Tüketim Malları İçin Rekabet Kabiliyetini Tesbitte Kullannılacak Metot Teklifi. .. », D.P.T., Ekim 1967 .
(daktilo).
22)
Necati Özfırat, imalat Sanayiinde Rekabet Güc·ü ve
Yapısı, DPT : 754 - IPD : 287, Ankara 1968 (teksir).
Maliyetlerin
191
.•
1'·
Çalışmayla
ilgili bilgiler, İktisadi Devlet Teşckküllerinden, Baş­
bakanlık Yüksek Murakaıbe Kurulu'ndan, Devlet İstatistik Enstitüsü'nden ve özellikle D.P.T. -bu kuruluşun özel ihtisas komisyonları,
sektör ve madde çalışmaları, Teşvik ve Uygulama Dairesi'ne verilmiş formlar v.b.- kaynaklanndan sağlanmıştır. Hesaplamalar, gerekli verilerin bulunabildiği, ll alt sektör, 9 endüstri· kolundaki
40 işletme ve 8 mal'ı kapsamına almıştır.
Sektör seviyesindeki çalışmalarda, iç fiyatlar ile dış fiyatlar,
sektör veya toplam sektörler seviyelerinde, aşağıda gösterilen yön. temle karşılaştırılmaya gidilmiştir.
(i)
lı
PIEı
i=l
(ii)
lı
PIDı
== i sektöründe ortalama iç fiyat ·
PIEı
= i sektöründe ortalama
W.i
Wı
Wı
Wı
(iii)
fiyat
ISı
i=l
ISı
şekilde
dış
f ınalının yıllık program.
üretim tutarı
W;
=. i sektörünün, dış fiyata göre endeks
tüm imalat sanayii için':
İM
İM
değeridir.
Benzer
İmalat sanayi endeksi
Özfırat, daha sonra dalaylı vergilerin etkisini ortadan kaldıra~
rak, sektörün etken]iğini daha doğrudan hesaplamİştır.
İşletme seviyesinde ayrıntılı olarak toplanan maliyetlerle ilgili
bilgiler girdiler ve katma değer unsurları olarak iki grupta .toplan·
mıştır. Daha sonra da bunlar dış ülkelerle de -çoğu ıkcz Fransa ve
İsrail:- ıbenzer alandaki işletmelerin maliyetleriyle karşılaştırılmış~
.tır. Bu karşılaştırmada
192
PJT . aijT - PJB . aijB
~----·----- oranı· kullanılmıtşır.
PJB
~.
'
Burada, aij, J sanayi kolunda faaliyette bulunan bir işletmenin
toplam sanai üretim masrafları içindeki maliyet unsuninun payı·
dır. (T Türkiye, B. ise yabancı ülkeler içindir). PJ, ler ise mamülün
birim fiyatlandır.
Bu oran maliyet unsurundan dolayı Türkiye'nin avantajını ve
ya dezavantajını vennektedir.
Ö:tfırat,
daha sonra bu avantaj veya dezavantajların, işletme
içi (örneğin, işçi verimliliği) veya işletme dışı (örneğin, girdilerdeki
fiyat farkları) gibi nedenlerini saptayabilmek için, analizlerini, verilerin verdiği olanaklar nisbetinde daha da gcliştirmiştir.
Mal seviyesinde çalışmada o malın Türkiye toptan satış fiyat·
lanndan, toplam (hem o mal hem de o malın girdilerindeki) dolaylı vergiler ve rantlar, başka bir deyilşe, nominal maliyet unsuru düşüriilerek, reel maliyetler bulunmaktadır.
Reel Maliyet
Dış
piyasada rekabet gücü ve
FOB Fiyat
Reel maliyetler
Türkiye'de rekabet gücünün ölçüsü olarak
ÇIF Fiyat
alınmıştır.
'
1
Reel maliyctde FOB veya CIF fiyatlara göre farkların, hangi
.maliyet kalemlerinden doğduğu, ayrıca ayrıntılı olarak ele alın­
mıştır..
Özfırat'ın ana bulgusu, Türk imalat sanayinde fiyat seviyesinin,
dış fiyatlara oranla % 80 oranında yüksek olduğudur. Bu yüksekliği doğuran
ana etmenler rantlar, dalaylı vergiler gibi nominal un. surlarla, hammadde ve mal fiyatlarının yüksekliği 'giJbi işletme dışı
faktörlerle kuruluş masrafları, küçük ve atıl kapasite, faiz oranlarının yüksekliği gibi, işletme içi faktörlerdir. ·İşletme ve mal seviyesindeki bulgular da, sektör seviyesindeki bulguları destekler
ni teli k tedir.
193
.1
\· .~·~
\ ',
'.ı
,,,
ı
." ?'
',
;
'
\,
Sınırlı kapsamına-'ve AET ile karşılaştırmalanndaki önemli
eksikliklerine ra~men, Özfırat'ın bu çalışması, dönemi içinde bu
konuya eğilen en önemli araştırma olmuştur. Özfırat'ın, özellikle
sanayideki «rantları» saptamaya yönelik çabaları, hemekadar bu
randatın nasıl azaltılabileceği konusunda bir görüş belirtmemesi·
ne rağmen, dikkati çckmektedir.
Akın İzmirlioğlu
ise Türkiye ve AET ülkelerinde Firma Bü~
yüklükleri ve. Prodüktivite'yi karşılaştırmaya yönelik bir deneme
yapmıştır (23). Firma büyüklüklerinin hesaplanmasında AET için·
1968 yılı sanayi istatistikleri ve Türkiye için 1964 sanayi ve iş yerleri sayımı, işçi prodüktivesinin hesaplanmasında ise, aynı yıllara
ait, AET ülkeleri için «net üretim değeri», Türkiye için de «katma
değer» verileri kullanılmıştır.
·
İzmirlioğlu,
ana alt sektörleri itibariyle imalat sanayinde çalı·
şan işçi sayısı kıstas olarak ele alındığınıda bile, Türkiye' de küçük
birimlerin hakim olduğunu göstermiştir. Türkiye'de 1 TL işçilik
başına 2,8 TL. katma değer yaratılırken, AET' de 1 TL. işçilik başı­
na 3,8 - 5,0 TL. lık bir net üretim değeri elde edilmektedir.
Başlangıç yıllarının işçi
prodüktivitesinin hesaplanmasına ait
rakam dizilerinin farklı olması gibi nedenler dışında, prodüktivite
farklılıklarının nedenlerini araştırmaya yönelmemiş olması araş­
tırmanın kullanma alanını sınırlamıştır.
Necati Özfırat'ın Vehb~ Dinçer'le birlikte yaptığı başka bir araş­
tırma (24), 1964 sanayi sayımı ile 1966 imalat sanayi anketlerine
.
.
dayanarak, Türk imalat sanayinin yapısı ve etkinliğini ölçmeye yö~
neliktir. Dış ülkelerle karşılaştırmalara pek fazla yer verilmeyen bu
araştırma Türkiye'deki işçi prodüktivitesini, 1966 yılı için yeniden
hesaplıyarak, Akın İzmirlioğlu'nun yukarıda dcğnilen çalışmasının
Türkiye'ye .ilişkin verilerini yenileyerek, daha
tırmay.a olanak vermiştir.
anlamlı
bir
karşılaş·
23)
Akın İzmirlioğlu, AET ülkeleri ve Türkiye'de
Prodilktivite, DPT, Kasım 1968 (teksir).
24)
Necati Özfırat ·ve Vehbi Dinçerler, Türk imalat Sanayiinin Yapısı ve
Etkinliği, D.P.T. 786 - IPD 273, Nisan 1969 (teksir).
194
Firma Büyilklükleri ve
··;.
:,,,.··
...... <:c..
.
~
\
"
,/'-
'
D.P. T. bu dönemde, ayrıca bazı sektör çalışmalarına da eğil­
miştir. AET karşısında Kimya Sanayiinin durumu S. Neşet Omay,
(25) Demir-Çelik Sanayiinin durumu ise, Ayyıldız Mühendislik ve
MüşavirLik Bürosu (26) tar.afından yapılan araştırmalarla belirlenmeye çalışılmıştır.
,Omay'ın çalışması,
büyük ölçüde Türk Kimya sanayiinin üretim düzeyini, AET ülkelerininkiyle karşılaştırmakla yetinmiştir. Bu
haliyle de, bu sektörün rekabet gücü hakkında açık bir bilgi vermekten uzaktır. Ayyıldız firmasının çalışması ise, bu sektörün,
Türkiye ve AET ülkelerindeki üretim, teknoloji, girdi sorunları,
arz-talep dengeleri, işçi prodüktivitesi ve fiyatları ele alıp ayrıntılı
bir biçimde incelemektedir. Çalışmanın ana bulgusu, bu temel sektörde Türkiye fiyatlarının, AET'ye göre %. 4 - % 73 oranında yüksek olduğudur.
D.P.T., geçiş dönemi müzakerelerinin resmen başlamasıyla bir·
likte, Katma Protokol' deki önerileri n Türk ekonomisine etkileri
konusunda bir seri çalışma yapmıştır. Bu çalışmalardan, bu tebli- ğin konusuyla ilgili olanların büyük bir bölümü, Katma Protokol'de öngörülen dışa açılmanın, mevcut ve ileride kurulacak Türk Sanayi üzerindeki olumsuz etkilerini göstermeye ve yine bu protokol.deki «koruma» tedbirlerinin yetersizliğini vurgulaİnaya yöneliktir.
Bu çalışmalar, yukarıda değinilen, D.P.T. araştırmaları sonuçları­
na dayandırılmıştır (27).
Türkiye için alternatif sanayileşme biçim ve stratejisini, uzun
bir zaman· perspektifi içinde ve dünya ekonomisindeki gelişmeleri
de gözönünde tutarak, ele alıp değerlendiren pek az çalışma yapıl­
mıştır. Bu çalışmalarda, Türkiye'nin AET ortaklığının, bu altcrna-
25)
S. Neşet Omay, Türkiye Kimya Sanayii ve AET, D.P.T.,
(teksir).
26)
Ayyıldız
Mühendislik ve Müşavirlik Bürosu, Ortak Pazar Demir Çelik
Sanayii ve. Türkiye, D.P.T., Ankara, Kasım 1969 - Mart 1970 (teksir).
27)
Özellikle bknz. Ali Sait Yüksel, Ortak Pazar Geçiş Dönemi Sorunları,
D.P.T. : 886 - SPD : 202, Ankara, Nisan 1970, (teksir). Ayrıca bknz.
D.P.T., Katma Protokol ile ilgili Not, D.P.T~ : 541 - IPD : 215, Ankara, Ocak 1968 (teksir). ve D.P.T., AET Düzeyine ve Türkiye Yönünden
: Getireceği Sorunlara Genel Bakış, DPT : 580 - IPD : 235, Ankara,
Ağustos 1968 (teks ir).
Kasım
1969
195
''
lı,'
1
',
. 1
.
tif sanayileşme stratejilerini nasıl etkilediği dikkate alınmamıştır
(28). AET sorununa yönelik birkaç, ufak çaplı girişim ise, çok yetersiz kalmıştır (29). Bu eksikliğe rağmen Türkiye sanayiinin ancak belli bir aşamaya gelm·esinden sonra, AET'ye açılaJbileceği savını işleyen,
bu ibelli .aşamaya gelinceye kadar katı ithal ikamesi politikasını
savunan bir rapor ~bir yaıbancı ~zman raporu- D.P.T.'nın müzakere·
lerdeki temel felsefesini oluşturmuştur (30).
b) Alırnet Aker ve Onur Kwnbaracıbaşı'nın Araştırmaları:
Konuya ilişkin önemli ilk araştırma, 1969 yılında y.apılan Ahmet Akcr'in Türkiye Endüstrisi ve Ortak Pazar adlı çalışmasıdır.
(31). Çalışma öznüde, ':füi1kiye'nin ürettiği belli sanayi mallarının
fiyatlarını, bu malların AET fiyatlarıyla karşılaştırarak, bu malların
AET pazarlarındaki rekabet koşullarını araştırınayı amaçlamaktadır.
Aker, bu çalışma için gerekli bilgileri, İstanbul Sanayi Odası'·
na kayıtlı, 130 firmadan anket yoluyla toplamıştır. Çalışmanın kapsamı, bu firmaların ürettikleri 460 tür mal (ve bazı hallerde mal
gnıbu) dan oluşmaktadır. Aker, bu mallar için aşağıda tanımlanan,
şekilde «ınal kurları» ve «ithal oranları» hesaplamıştır.
AET ,sorununa eğilmemiş olmakla birlikte, bu ilginç çalışmalar için
bknz. D.P.T., Milli Ekonomimizin Uzun Vadeli Gelişme ;ve Sanaytleş·
·me Perspektifi : Bir Makro Tahlil ( 1972 - 1982), 2 Cilt (M. Celasun,
<<İktisadi Büyüme Perspektifinin Tesbiti» ı. Cilt ve M. Celasun,
G. Canalp ve N. Özfırat, «Sektörlerde Gelişme Alternatiflerb 2. Cilt).
DPT : 787 - IPD : 272, Ankara, 1969 (teksir); Ayrıca bknz. K.S. G111,
The Perspective for Machine Building Industries, D.P.T., SPO : 781EP : 271 March 1969 (teksir).
29) Bknz. Cemil Çınar, «Ortak Pazar Hazırlık Dönemine Girmeden Önceki ve Uzun Vadeli Plan Çalışınalarının Başında Türk Ekonomisi...~
D.P.T., Ankara 1969 (daktilo) ve Ceınil Çınar, Türk Ekonomisi ile
28)
AET'nin
30)
3t)
Mukçıyesesi
ve, 15
Yıllık
Bir Perspecttt için
Gelişme
Tahmini
D.P.T., Ankara 1969 (teksir).
D.P.T. (K. S. Gill), Türkiye'nin Ortak Pazara Tam Üyeliğint Hazırla­
yıcı Sanayileşme ihtiyacı : Rapor, DPT : 539 - IPD : 212, Ankara,
Ocak 1968 (teksir) ve DPT (K. S. Gill), Türkiye'nin Ortak Pazara
Tam Üyeliğini Hazırlayıcı Sanayileşme !htiyacı : Gerekçe, IPD : 538- ·
IPD : 211, Ankara, Ocak 1968.
Ahmet Aker, Türkiye Endüstrisi ve Ortak Pazar (Türkiye'nin Avrupa
Ekonomik Topluluğu'na Katılması Yönünden Türkiye - AET Endüst·
riyel Fiyat Yapısı Karşılaştırılması), İstanbul 1970.
196
Mal kurları hcsaplamasında, bir malın Tül.·kiye' deki fiyat
(P d, TL olarak ve her türlü dalaylı vergiden anndırmış) bu malın
üretimi için ithal edilen kısım, (Pm, hem TL hem de $ olarak) bu
malın AET'deki fiyatı (Pc, $ olaraik ve .dolaysız vergilerden arındı­
rılmış) ek olarak alınarak, şöyle bir hesaplamaya gidilmiştir:
Pdn-
Pınn
Mal Kuru
Pc$- Pm$
Böylece, Aker, üretimin yerli bölümünün (ithal ikamesi oranı­
nın) TL fiyatının, $ fiyatına bölümüyle, ithal ikamesinin etkenliği­
ni ölçmeye yönelik bir ölçüt olan, «mal kurları»nı bulmuş olmaktadır.
İthal oranı
bu
malın
ise, üretimde kullanılan ithal payı (Pm) nın $ fiyatı,
AET fiyatına {Pc$) bölünmesiyle bulunmuştur.
Aker, böylece hesaplanan mal kurlarını, gerek dönemin «resmi» ve gerekse «denge» döviz kurlarıyla karşılaştıi·maktadır. Aker,
Türk endüstrisinin ürettiği malların önemli ıbir bölümünün resmi .
döviz kurundan değil, denge dövjz kuru üzerinden bile, AET fiyatlarıyla rekabet ederneyecek bir maliyet yapısına sahip olduğunu
saptamıştır. Mal kurları, özellikle iuhal oranı büyük olan mallarda,
yüksek bulunmuştur. İthal oranı yüksek olan bazı mallarda ise,
mal kurları, eksi (-) çıkmış, yani it:hal ikamesinin, bir döviz kazancı değil fakat bir döviz kaybını doğurıduğu görülmüştür.
Aker'in, bu araştırmada kullandığı yöntem, mal kurlarının
yüksekliğinin nedenlerini tam olarak saptamaya elverişli değildir.
Büyük ölçüde, yalnızca üretilen malın yerli veya yabancı sermaye
tarafından üretilmiş olduğu gözlenmiştir. Buna rağmen Aker, böyle yüksek maliyetlerle çalışan bir sanayi yapısına olqnak veren bir
koruma politikasından yanadır .
. «Kalk~nma için en rasyonel politika korumadır. Bu da AET gi·
bi kalkınmış ülkeler grubuna katılmak değil, yerli özel ve devlet sermayesini korumak, hünerli işgücünü arttırıp yurt içinde
kullanmak ve yerli üretimi ithal yasakları \'C gümrük duvarla.. rıyla korumakla olur» (32).
·
32)
Aker'in bu çalışmasının, serbest ticaret yanlısı bir yaklaşımla eleştiri­
si için bknz. Anne O. Krueger, «Turkish Participation in the EEC :
Some Reflections on the Aker - Tanberk Analysis ... ) Minnesota,
(1970) (teksir).
197
·
1··
(
Türkiye'nin sanayi ürünleründeki ihraç azlığı ve bazı hallerde
mal kurlarının yüksekliğini, yabancı sermayenin varlığına. bağlıyan
Aker, Türkiye'nin en önemli sorunu olarak «yabancı özel serinayenin kontrolünü ... » göstermektedir.
Onur Kumbaracıbaşı'nın çalışması, özünde, AET ülkelerinin
ekonomileri ile Türkiye'nin ekonomik durumunu, makro büyüklükler yönünden karşılaştırma ve incelemeye yönelik bir araştırma·
dır. Bu karşılaştırma bir «makro» model aracılığıyla yürütülmüş­
tür. Kumbaracıbaşı, bu modelin ithalat ve iıhracatla ilgili değişken­
lerini, ayrıca ayrıntılı oLarak incelemiştir ·(33).
Kumbaracıbaşı,
ıbirliğinden yararlanmanın,
gümrük
«... ancak·
sanayileşmenin gerçekleştiği oranda mümkün olabileceği ... » ni ileri sürerek, \bu model'in ana değişkenlerinin, Türkiye'nin sanayileş­
mesi sorununa etkisi üzerinde de durmuştur. Kumbaracıbaşı, ithalatın, ihracattan da:ha fazla artacağı, ticaret hadlerinin aleyhimize
döncceği, ithalaHaki artışın «tasarruflan» azaltacağı, ticaret hadlerinin aleyhimize döneceği, ithalattaki artışın «tasarrufları» azaltacağı vb. gibi olumsuz nedenlerle, gümrük birliğine geçişin ertelen·
mesi gereğini savunmuştur.
,
mikro, Onur Kumbaracıbaşı'nın araş­
yaklaşımlarla Türk sanayiinin korunması gere·
ğini yukarıda belirtildiği gibi, vurgulamışlardır. Korunmanın devam edece,ği dönem boyunca ne tür bir sanayi yapısının ortaya çık·
ması gerekt·iği ve bunun nasıl. sağlanacağı konusuna, D.P.T. araş­
tırmainn gibi, bu araştırmalarda da değinilmerniştir.
Ahmet Aker'in
tırnlası i'se makro
c) I.K.V.'cf!-
çalışması
Yapılan
veya
Yaptırılan Araştırmalar:
1
IKV'nin bu dönemde, bir yandan AET'yi Türk iş adamlarına ta
nıtıcı yayıniarına ağırlık verirken, bir yandan da sektörel ihraç
olanaklarını araştırmaya yönelik çalışmalar yaptığı görülmektedir.
33)
1968
yılında tamamlanmış
başı,
Türkiye'nin Ortal<: Pazar ile Olan
lizi, Ankara, ITIA.
Yayın
bu
araştırma
için bknz. Onur
Dış
Ticaretinin
no. 6, Ankara· 1970;
Kumbaracı­
Yapısal
Ana-
Soruna, daha dar bir
benzer öneriler getiren
çerçeveyle yaklaşan, fakat Kumbaracıbaşı'na
bir çalışma için bknz. Seymour S. Goodman, Türkiye'nin Ortak Pazar'daki Ticaret İmkanıarı Hakkında Bir Inceleme, (Çeviren N. Karacan) İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, No.· 234, İstanbul 1969.
198
(34). Ayakıkabı ve deri sanayii, konservc sanayii, orman ürünleri iş·
leme sanayii, •tekstil ürünleri sanayii vb. alanlar incelemeye konu
olmuştur (35). Bu araştırmalar içinde en kapsamlı olanı, tekstil
endüstrisiyle ilgili olanıdır (36). İlk önce tekstil sektörü tüm olarak
daha sonra da pamuklu ve yünlü alt sektörleri ayrı ayrı incelenmiştir. Daha çok, üretimle ilgili verilerin, örneğin firma büyüklükleri, dikey entegrasyon, yatırım miktarları gibi .öğelerin değerlen­
dirildiği bu çalışma aLt başlığının aksine, ihraç olanakları hakkın­
da pek az bilgi vermek·tedir.
IKV'nin bu dönemdeki önemli girişimlerinden hirisi 19 alt
sektörde, Türkiye'deki işçi ücretlerini, 1960-1966 dönemi için AET
ile karşılaştırmaya yönelik araştırrnadır. Brüt ve reel ücret düzeyi
üzeı:ıinden y.apılan bu araştırma, sektörlerdeki ücretierin seyrini
karşılaştırma olanağı vermiştir (37). Bu alt sektörlerıdeki üretim
teknolojisi, işçi sayısı g~bi veriler araştırılmamış olduğu için, Türkiye ile AET ülkeleri arasında, ücret seviyesindeki farkların rekabete ne ölçüde aksettiği tam olarak saptanamamıştır. Daha ileri
bir tarihte yapılan ve bazı seçilmiş dayanıklı 'veya dayanaksız tüketim malları fiyatlarını AET ile Türkiye düzeyinde karşılaştıran
bir· araştırma, doğan farklılıkların -çoğu kez de Türkiye aleyhine
olan- nedenleri üzerinde ise hiç durmamıştır :(38).
Türkiye'nin, Geçiş Dönemi'ne girme istemini açıklamasından
sonra, 1968 .yılında IKV ilk defa olarak, Türkiye'nin AET ile ortaklığının bu ikinci aşamasına geçiş esaslarını kapsayan bir Katma
34) . 1965 yılında İstanbul Ticaret ve Sanayi Odalannın girişimleriyle kurulan bu örgütlenmeyle ilgili bknz. İktisadi Kalkınma Vakfı, I.K.V.
Nedir Ne Yapar, İstanbul 1969.
· 35) Bu tip çalışmalarla ilgili olarak, bknz. IKV, AET Yönünden Konserve
Sanayimizin Tahlili, AET : 20, İstanbul 1968 (teksir). IKV, Ortak Pa·
zar ve Türkiye'de Ayakkabı Sanayii, AET : 43, İstanbul 1970 (teksit).
IKV, Ortak Pazar ve Türkiile'de Deri Sanayii, AET : 36, İstanbul 1970
(teksri). IKV, Ortale Pazar ve Türkiye'de Orman Ürünleri İşleme Sanayii Y.S. : 2, İstanbul 1970. IKV, Ortak Pazar ve Türkiye'de Meyve
ve Sebze İşletmesi Sanayii, AET : 38, İstanbul 1970 (tekslr).
36) IKV, Ortak Pazar ve Türkiye'de Tekstil Endüstrisi : ihraç İmkanıarı
Araştırması, AET : 30, İstanbul 1969 (teksir).
37) IKV, Türkiye ve AET'de İşçi Ücretleri, AET : 21, İstanbul 1968 (teksir).
38) IKV, Türkiye'de ve Ortak Pazar'da Perakende Satış Fiyatları Karşı­
laştırılması, AET : 44, İstanbul 1970 (teksir).
199
Protokol taslağı hazırlanmıştır (39). Bu taslak belli bir ön araştır.n1adan çok, Yunanistan'ın AET ile imzalamış olduğu benzer dökü~
man örnek alınarak, Türk endüstri yapısıyla ilgili kaba gözleniın­
lere· dayandınlarak hazırlanmış olduğu izlenimini vermektedir.
AET'den sağlanacak ödünler konusunda ise «fazla liberal» bir gö.rüş ile kaleme alınmıştır. Bu nedenle de, Katma Protokol çalışmalarına katkısı çok sınırlı k_almıştır.
IKV, özel sektör tarafından kurulmuş bir vakıf olınasına rağ­
ınen Katma Protokol'un bu sektöre getireceği yükler konusunda,
bu dönemde fazlaca bir araştırma· yapmamıştır (40). Tam tersine,
Katma Protokol'ün bu sektöre, büyük bir yük getirmeyeceğini savını işlemiştir. Bu savı
desteklemek için de, araştırmadan çok,
AET'den konferans vermek üzere getirilen uzmanlar kullanılmış­
tır
(41).
Katına
Protokol'ün esasları· belli olmakla birlikte, anlaşma imzalanmadan hemen birkaç ay önce, IKV, «Sanayimizin Ortak Pazara intibak Ettirilmesi için Alınması Gerekli Tedbirler ... » konulu
bir açık oturum tertiplemiştir. İş adamları, akademik çevrelerin·
ve basın mensuplarının büyük bir bölümünün katıldığı bu toplan. tının genel değerlendirmesinde de açıkça ortaya konduğu gibi, konu « ... üzerinde henüz düşünülmemiş olduğu görülmektedir ... » (42).
Bu «düşünme» işinin, Katma Protokol esaslarını saptamadan önce
yapılmış olması gereği üzer,inde ise, pek durulmamıştır. Araştırına
yapılması gereği ise, taın olarak neyin, nasıl (;lraştırılacağına deği­
nilmeden, yalnızca sık sık vurgulanan ortak bir iste'k olarak yenilenmiştir.
, 39)
IKV, Katma Protokol Modeli, AETjii, İstanbul 1968 (teksir).
40)
Bu dönemde Türk Özel Sektörü de, IKV'ye bu tip araştırmalar için
pek yardımcı olmamıştır. Bir örnek. için bknz. Mehmet Ali Birand,
op. cit., s. 275.
41)
ve Robert Touleman, Türkiye - AET Ortaklığının
Gelişme Perspektivi İ çerisinde Türkiye'nin Sanayileşme Şartları,
AET /24,, İstanbul 1968 (teksir). Aynca bknz. Emile Noel, AET Türki·
ye Ortaklığının Hazırlık Dönemi Bilançosu ve Geçtş Dönemi Şartları;
IKV, AET j37, İstanbul 1969 (teksir).
42)
IKV, Sanayimizin Ortak Pazar'a intibak Ettirilmesi içih Alınması
Gerekli Tedbirler : Tarabya Açık Oturumu, İstanbul 1970, s. 193.
200
Ziya
Müezzinoğlu
.
;
Türk ~anayinin hem mevcut, hem de gelecekteki yapısıyla doğ­
rudan ilgili en önemli ibelgelerden ıbiri olan Katma Protokol'ün
imzalanmasından önce bu konuyla ilgili araştırmaların en önemlileri, yukarıda özetlenelerle sınırlıdır (43). Yapılmış olan araştır­
malar da, Türk sanayiinin bu Protokol' de öngörülen esaslar çerçevesinde bir işbirliğine, hazır· olmaktan çok uzak olduğunu gös·teriyordu. Buna rağmen Anlaşn1a'nın imzalanmasının nedenini,
AET ile,:: müzakereleri Türkiye adına yürütmüş olan Dışişleri Bakanlığı yetkililerinin, ortaklığın polil tik cephesine önem vererek,
iktisadi ·cephesini «çok liberal bir bakış açısıyla'» ele almalarında
aramak .gerekir (44). Özellikle D.P.T. gibi, Türkiye'nin sanayileşme­
sinin karşılaşac'ağı zorlukları sürekli olarak ileri süren bir başka
kamu kuruluşu ise görüşmelerde hukuken değilse bile fiilen devre
dışı bırakılmıştır (45).
Ülke içindeki politik gelişmeler, AET'nin yeni üyenin katılma·
sıyla genişlemesinin Türkiye'nin müzakerelerini güçleştireceği kaygısı grbi nedenler, Hükümeti Dışişleri Bakanlığının görüşleri doğ-
43)
Vehbi Koç, Sanayi Odalarının, ll Ekim 1969 tarihinde bir açıklama
yaparak, AET sorununa yönelik açıklamalarının bu soruna ne
kadar hazırlıksız olduğumuzu gösterdiğine değinerek, şöyle demektedir : «(Hazırlık dönemi) zarfında esaslı etüdler yapılarak memleketin dış ticaret ve sanayileşme politikası gözden geçirilmeli ve dış re- .
kabet karşısında takip edllecek politika çlzilmeliydi. Buhdan başka,
daha da ileri gidilerek, geçiş döneniine giriş şartlarının tesbiti için
gerek devlete ait gerekse özel sektöre ait sanayilerde araştırmalar
yapılmalıydı. Ve bu sektörlerin kaç .sene himaye edilmesi gerektiği,
Ortak Pazar'a girmemiz ve girmememiz için lehdeki ve aleyhdeki faktörler sarih olarak ortaya konmalıydı. .. ». Bknz. «Ortak Pazar'ın Geçiş Dönemine Girerken ... >> 1stanbul Sanayi Odası Dergisi, Yıl 4, no.
46, 15 Aralık 1969, s. ll. Bu konuda ayrıca bknz. «Ortak Pazar'a Hazırlannıyor musuuz ... » Sevk ve idare Dergisi, No. 9, Mayıs - Haziran
1969, s. 31-34.
44)
Örneğin bknz. AET Nezdinde Türkiye Daimi Delegeliği, Türkiye-AET
Ortaklığının Geçiş Dönemiyle ilgili Hazırlık Çalışmaları : I. Gümrük
Birliği,
45)
Brüksel, Mart 1968 (teksir).
Mehmet Ali Birand'ın değindiği gibi görüşmeler sırasında «asıl pazarlık ... » sanki Türkiye ile AET arasında değil, dışişleriyle pHl.nlama
arasında» oluyor.. Bknz. op. cit., s. 248-298.
.:
,.
201
rultusunda karar almaya zorladı (46). 23 Kasım 1970 tarihinde
Katma Prokol'le ilgili anlaşma Brüksel'de imzalanırken, Türk sanayileşmesiyle ilgili sorunlar aslında, boyutları genişleyerek büyüyordu (47).
1971 yılı başında, bu Anlaşma, T.B.M.M.'ne sevkedildi. Nevarki Türkiye' de, 12 Mart Muhtırasına yol açan iç olaylar, Katma
Protokol'ün kamuoyunda gereği gibi tartışılmasını önledi (48).
T.B.M.M., bu Prtokol'ü incelemekle görevlendirdiği «Karma Komisyon'a, D.P.T.'nın sunduğu ve bu Protokol'ün Türk ekonomisinde yaratacağı sorunları içeren bir raporun büyükçe bir bölümü,
dalaylı ve dolaysız olarak Türk sanayi mallarıyla ilgiliydi (49).'
Bu dökümanlar, Katma Protokol'ün, T.B.M.M.'de görüşülmesi
sırasında gerekli hazırlığın yapılmamış olduğu ve ödünlerin alına·
mamış olduğunu ileri süren, pek çok ·konuşmacının ana dayanakla-
46)
Türk Hükümeti'ni, bu tür bir anlaşma yapmaya zorlayan iç ve dış
nedenlerle ilgili olarak bknz. Mehmet Ali Birand, op. cit., s. 299-327;
Bu dönemdeki Dışişleri Bakanı, İhsan Sabri Çağlayangil «... bekleyerek ve daha hazırlanarak mı (AET'ye) girseydik~ gibi endişeleri şöy­
le cevaplandırmaktadır : << ... Ortak Pazar'la ilişkilerimiz 22 yılda entegre olacaktır. 22 yılda ıslah edemediğimiz bir sanayi ile iftihar edemeyiz. O itibarla, zaman geçirmeden Avrupa'daki yerimizi şimdiden
alman:iızda fayda gördüğümüzü ve bu tenkitlerin geçerli olmadığını
söyleyebilirim ... » Bknz. İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Yıl 5, no. 58,
15 Aralık 1970, s. 5. Benzer bir değerlendirme için bknz. Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, Türkiye AET arasınçl.a Geçiş Dönemi ile ilgili Olarak
ve Getirdikleri, Ankara 1970.
imzalanan Protokoller
Katma Protokol'ün, Türkiye'nin sanayileşmesi yönünden dağuracağı
sorunlarla ilgili olarak bknz. Bilsay Kuruç, «Katma ProtokolU Okurken ... » A.Ü. S.B.F. Dergisi, Cilt XXVI, Sayı 2, Ankara 1971, s. 181-211;
Ali Sait Yüksel, Ortak Pazar'a Geçiş Dönemi ve Türk Sanayii, İstan­
bul 1970; Aydın Köymen, Ortak Pazar Gerçeği ve Türkiye'nin Sanayileşmesi Sorunu, Yar Yayılan, İstanbul 1974.
·
48) Bu dönemde, örneğin, O.D.T.Ü. Makina Mühendisliği Öğrenci Birliği'­
nin, konuyla ilgili olarak çıkardıkları 1968 tarihli bir broşür yasak
yayınlar listesine alınmıştır. Bu broşür için bknz. Ortale Pazar ve·
Montaj Sanayii, O.D.T.Ü. Makina Mühendisliği Öğrenci Derneği, Yayın no. 1, Ankara 1968.
49) Bu raporlar için bknz. D.P.T., AET-Türkiye Katma Protokol Çalışma­
ları, 5 cilt, DPT : 1032 - M (IPG) : 10, Mart - Nisan, Ankara 1971.
(Bu çalışmanın 4. cildi, «Endüstri mallarının durumuna aynlmıştı).
47)
202
\.
rından
birini
teşkil etmiştir
(SO).
Dışişleri Bakanı
Osman Olcay, bu
görüşmeler sırasında yaptığı konuşmada:
«Her müzakerede olduğu gibi isteklerimizin hepsini elde cdemedik. Ancaık Hükümet olarak Katma Protokol'un bütün ek- .
sik yönlerine rağmen ekonomik ve politik açıdan önem arz
ettiğine inanıyoruz. Geçiş döneminin ekonomik yönü, uygulama öncesi dönemde dahil bütün olanaklar kullanılarak daha yararlı hale getirilecektir ... » diyerek, A.E.T. ile yapılan müzakerelerden istenilen ödünün tam olarak elde edilemediğini
kabul etmekle birlikte Katma Protokol' de ileriki yıllarda değişiklik yapılaca,ğını açıklamak zoruuluğunu
hissetmişlerdir.
(51). Ülke içindeki poliitk koşulların yarattığı belirsizlikler,
AET demokrasilerinin desteğini gerekli kıldığı için, pekçok
üyenin, Katma Protokol'ün tüm eksik ve sakıncalarına rağ·
men aleyıhin~e oy vermek istemedikleri izlenimini yaratmış­
lardır (52). Böylece, Temmuz (1971) ayı sonunda, Katma Protokol, Türkiye açısından, kanuniaşmış oluyor.du (53).
IV. GEÇİŞ DÖNEMİNDE KONUYLA
(1971·1979):
İLGİtİ ÇALIŞMALAR
Katma Protokol'ün yürürlüğe girınesi için, AET ülkeleri. parlementolarında da onaylanması gerektiğinden, ancak 1 Ocak 1973
tarihinde gerçekleşebildi. Yalnız, yapılan bir «geçici anlaşma'yla
Bu görüşmelerle ilgili olarak bknz. Millet Meclisi, Tutanak Dergisi,
2. Dönem, Cilt.15, 1 Temmuz 1971, s. 114-146 ve 2 Temmuz 1971 s.
157-198 ve Cumhuriyet Senatosu, Tutanak Dergisi Toplantı : 10, Cilt
66, 20 Temmuz 1971, s. 5-39, 21 Temmuz 1971, s. 48-93.
51) Bknz. Millet Meclisi, op. cit., s. 170; Osman O~cay'ın Millet Meclisinde, gerekli oyu aldıktan ·sonra, Senatoda yaptığı konuşma, bu konuda oldukça farkdır. Bknz. Cumhuriyet Senatosu, op. cit., s. 77-81.
52) Millet Meclisi'ndeki oylamaya, yalnız 226 üye katılmış ve 7 çekimser,
66 red oyuna karşılık, 151 kabul oyuyla kabul edilmiştir. Millet Meclisi, op. cit., s. 233-236. Senato'daki görüşmelerde ise, durum biraz
farklıdır. Bknz. Cumhuriyet Senatosu, op. cit., s. 133-134. Dönemin iç
ve dış şartlarıyla ilgili olarak bknz. Mehmet Ali Birand, op. cit.,
s. 331-352.
53) Katma Protokol'ün sistematik bir açıklaması için bknz. Oğuz Gorbon,
Ti),rkiye ile AET Arasındaki Ortaklığın Geçiş Dönemi Esasları, Ticaret
Bakanlığı, Ankara 1973.
·
50)
203
bu Prtokol'ün, ticari hükümleri 1 Eylül· 1971. tarihinde uygulama·
ya konuldu. Bu geçici anlaşmanın uygulanmaya girmesinden bir
gün önce, Türkiye, gümrük vergi oranlarını yükselterek,. ertesi gün
yapmak zorunda olduğu indirimler için, önlemler alıyordu (54). Bu
girişim bile, Türkiye'nin, AET ile ortaklığa, ne denli hazırlıksız
olduğunun iyi bir göstergesi olsa gerektir.
Aynı
dönemde AET'nin de Türkiye'nin Katma Protokol'de öngörülen çıkarlarını korumak için, dikkat göstcrmediği gözlenmektedir. 1 Temmuz 1971'de yürürlüğe giren, 91 azgelişmiş ülkeye gümrük indirim ve muafiyetleri tanıyan «genel preferanslar» rejimine,
Türkiye alınmıyordu. Böylece Türkiye'nin, Katma Protokol çerçevesinde çıkarları, büyük ölçüde «erozyona» uğramış oluyordu (SS).
Bu durum AET'ye 4 yeni üyenin, İngiltere,. İrlanda ve Danimarka
ve Norveç'in ·bu sonuncu ülke, bir halk yoklaması sonucuna uyarak, AET'yc katılmaktan vazgeçmiştir.- katılacaklarının belli olması, Türkiye'nin çıkarlarını, daha büyük boyutlarda «erozyonlara»
uğratacağı endişesini arttırdı.
D.P.T., Katma Protokol'ün, Türk ekonomisine getireceği yü~
ki.imlü1Lik1eri saptayabilmek için, yapılnıası gerekli araştırmalan
ayrıntılı olarak saptamıştır (56). Ayrıca Katma Protokol'ün, sanayileşmemiz yönünden yaratacağı sakıncalar ve özellikle, 12 ve 22
yılda korunacak mallar
listesinin indiliği bir başka çalış;mayla
54)
Mehmet Ali Birand, «Tarihin en garip operasyonu'> diye adlandırdığı
bu girişim için bknz. op. cit., s. 347; Bu dönernin niteliğiyle ilgili olarak bknz. Dışişleri Bakanlığı,· Türkiye-AET Ortaklığının Geçiş Dönemi, Ankara 1971, s: 17-20 (teksir).
55)
Mehmet Ali Birand, op. cit., s. 348-50; Türkiye'nin kayıplarıyla ilgili
olarak bknz. Dış Ekonomik BaBkanlığı, AET'nin Genel Prejeranslar
Sistemi Çerçevesinde Gelişme Yolundaki 91 Memlekete 1 Temmuz
1971 tarihinden itibaren Tanımış Olduğu ve Tek Taraflı Tavizler ile
Türkiye'ye Katma Protokol i+e Tanınmış Tavizlerin Mukayesesi Hakkında Not, Ankara, 7 Eylül 1971 (teksir).
56)
Aslında
Katma Protokol'ün · imzası öncesinde yapılması, çok daha
olabilecek, birçok ilginç araştırma önerisi getiren bu çalışma
için bkrk Tülay Ön ey, Erdoğan Sora ı ve Tunç Tayanç, Ortak Pazar
anlamlı
Geçiş
Dönemi Katma Protokolünün Açıklanması ve Türkiye'nin Yü·
kümlülüklerinin Tesbiti Yönünden Yapılması Gerekıt Çalışmalar,
D.P.T., Ankara 1971 (teksir).
204
vurgulanmıştır
olan bir başka
şöyle bitiyordu:
(57). III. Plan hazırhkları çerçevesinde yapılmış
çalışma, yine bu sakıncaları tekrarladıktan sonra
Protokol'ün kabulü ile Türkiye, son yıllarda izlediği
ve yıllardır duyduğu ulusal sanayi özleminin terkini gerektiren önemli bir karar vermiş bulunuyor»
« ... Katma
kalkınma politikasının
(58).
D.P.T.'nın
bu endişelerini paylaşan ve soruna baştan beri bü·
yük ölçüde D.P.T. gibi· bakm.akta olan, Üniversite üyeleri, aydın ve
büyük bir b ürokratlar grubu dışında (59), yeni kesider ortaya çık­
. tı. Bunlardan ilki olan Eskişehir Sanayi Odası, bu Protokol ile hı~­
lı bir sanayileşmenin mümkün olamıyaca,ğını ileri sürerek, tekrar
hazırlık dönemine dönülmesini istedi:
bu dönemde, gerek sanayileşme yönünden, gerek yeni Katma Protokol müzakereleri yönünden gerçekten ve en büyük
bir titizlikle hazırlıkları ·yapmak; böylelikle Türk Sanayinin
ve Katma Protokol'un koşullarını; hızlı kalkınmamız yönünden olgunlaştırdıktan sonra, «Geçiş Dönemine» girmektir ... »
(altını ben çizdim) (60).
« ...
Eskişehir
ölçüsünde olmamakla birlikte, başta Adana olmak
üzere, birçok Anadolu sanayicileri, Katma Protokol'ün karşısında
:.
'
'
57)
Oğuz Dumanoğlu, Türkiye-AET Ortaklığı Katma
Dönemi Koşulları, D.P.T., Ankara 1971 (teksir).
58)
D.P.T., Avrupa Ekonomik
Planı Hazırlık
Topluluğu
Çalışınaları
Proto]+,ol ve Geçiş
Sorunu, III. Beş Yıllık Kalkınma
Yardımcı
Dökümanları,
Özel
Seri No.
D.P.T. : 56-IPD : 16, Ankara 1971 (teksir), s. 38.
59)
Bu grupların endişelerini dile getirdikleri bir seminerle ilgili olarak,
bknz. Milli Prodüktivite Merkezi, Türk Ekonomisinin Entegrasyon
Sorunları Semineri, Yayın no. 103, Ankara 1971.
60)
Bknz. Eskişehir Sanayi Odası, Türk Sanayii ve Katma Protokol Yayın No. 5, Eskişehir 1971, s. 25 (teksir). Ayrıca bknz. 4:Türk Toplumuna Dönül{ Sanayici Bildirisi...» Eskişehir Sanayi Odası Dergisi No. 2,
Aralık 1970, s. 2-11, ve Ali Sait Yüksel, Katma Protokol Karşısında
Türkiye'nin Sanayileşme Sorunları, Eskişehir Sanayi Odası Yayın no.
6. Ankara 1971.
205
.,
endişelerini belli ettiler (61). İstanbul ve İzmir 1 gibi iki büyük saodası ile bir özel sektör kuruluşu olan I.K.V., bu tepkilere
katılmadılar. Ne var ki, bu kurumların da, aşırı iyimser yorumlarının altında bir .ölçüde de olsa, Katma Protokol'ün, istedikleri şe­
nayi
kilde değiştirilebileceği umudu yatmaktaydı (62). Bunun üzerine
Türkiye, Katma Protokol'ün T.B.M.M.'den geçişi üç ayı bile dol~..lurmadan, Ekim 1971
tarihinde AET'nin gelişmesinin yarattığı
; «erozyonu» ileri sürerek yeni tavizler istedi. Aslında istenilen tayizler, sözkonusu «erozyon» ötesinde, geniş kapsamlıydı (63).
resmi görüşmeler, bu amaçla
Dışişleri Bakanı'nın başkanlığında bir heyetin, AET ülkeleri ibaş­
kentlerine yaptığı ziyaret olumlu bir sonuç vermedi. Türk bürokrasisi içindeki derin görüş ayrılıklarının, aynen geçiş dönemi müzakerelerinde olduğu gibi, bu dönemde de devam etmesi, ülke içindeki. siyasi istikrarsızhkla birleşince, gerekli ödün ün alınmasını,
daha ,da güçleşrtirdi (64).
1972
yılının
ilk gününde
başlıyan
yılında bu görüşmeler sürdürülürken, III. Beş Yıllık Kalkınma Planı üzerindeki çalışmalara son şekli veriliyordu. Bu Plan
ve Katma Protokol aynı tarihte, 1 Ocak 1973'de yürürlüğe girecekti. Dolayısıyla hiç olmazsa teorik olarak Plan'ın, kendisinden
1972
önce kanuniaşmış olan Katma Protokol
gerekirdi (65).
61)
,
'
esaslarını
dikkate
alması
Ali Gevgili'nin, bu tepkileri kuramsal bir çerçeveye koyma gayretiyle
ilgili olarak bknz. «Anadolu Sanayii Karşı Çıkıyou Milliyet, 15 Nisan
1971.
62) Bknz. I.K.V., Ortak Pazar'da Türkiye, Y. s. 7, İstanbul 1971; Ertuğrul
Soysal, «Ortak Pazar'da Türk Sanayiinin Sorunlarıı> Son Havadis, 17
Mart 1971; «Türk Sanayiinin 9 Sorunu» Cumhuriyet, 10 Şubat 1971 ve
«Büyük Sanayi Odaları Geçişi Destekliyor» Milliyet 14 Nisan 1971.
63) Bknz.· <<Olcay, Ortak Pazardan Taviz istedi. .. » Milliyet 26 Ekim 1971
ve «AET'den Alınan Tavizlerin Genişletilmesi ... » Cumhurzyet, 8 Aralık 1971.
64) Bu dönemdeki müzakerelerin ilginç bir değerlendirmesi için bknz.
Birgen Keleş, Türkiye - Avrupa Ekonomik Topluluğu İlişkileri, D.P.T.,
Şubat 1974 (teksir), s. 18-25.
65) Tam aksi bir görüş için bknz. Coşkun Ürünlü, Oçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı ve Ortak Pazar, D.P.T. : 1150 - MGS : 1, Ankara 1971;
.Ayrıca bknz. Vural Savaş, IV. Beş Yıllık Kalkınma Putn Döneminde
Katma Protokolden Doğan Yükümlülüklerimiz, IKV. Teorik Çalışma­
lar No. 1976-7, İstanbul 1976 (tekslr).
206
Bu gereklilik, g.örünü.rde yerine getirildi. Herşeyden önce «Kat·
ma Protokol'ün, kalkınma politika'sının yeniden gözden geçirilme~
sini zorunlu ... » kıldığı kabul edilerek, 1995 yılına kadar uzatılarak,
III. Beş Yıllık Plan'ın bunun ilk dilimini oluşturacağı, 22 yıllık ye~
ni bir kalkınma stratejisi, kabul edilmiştir. Buna göre Türkiye
1995 yılına kadar, 1973'deki gelir seviyesini dört kat arttıracaktı.
Böylece, AET'nin o tarihteki en düşük gelirli ülkesi İtalya'nın gelir seviyesine, Türkiye 1995'de ulaşacaktı. Buna da daha yoğun ve
dışa bağımlılığı azalmış bir sanayileşmeyle ulaşılacaktı. Bu sanayileşmenin «İçe değil, dışa dönük» olacağı, «... uluslararası ve· özellikle AET şartlarına intilbakı kolaylaştıncı tedbirler ... » alınacağı gibi
ifadelere r.ağmen, (66) 1995 yılına kadar «katı bir ithal» ikamesi
öngörülüyordu. Böyle bir sanayileşme için, «iyileştirme» veya «es·
neklik sağlama» gibi kullanılan deyimierin kapsamlannın ötesinde,
~atma Protokol'de büyük değişikliklerin öngörüldü,ğü belliydi.
1 Ekim 1973'de başlayıp, 1995'de büyük ölçüde tamamlanması gereken Katma Protokol, yeni stratejiyle, fiilen 1995 yılına kadar ertelenmiş oluyordu.
III.
Beş Yıllık Kalkınma Planı
sürekli olarak, AET ile olan
ilişkilere dikkat edileceği vb. ifadelerle d~lu olmakla birlikte, yeni
stratejiye uygun olarak, Katma Protokol ~saslarını dikkate almadıgı görülmektedir. Aynı şekilde, ne planın esas dayanakları olan
rnodpl ve modelle ilgili y.an çalışmalarda (67) ne de çok sayıdaki
66)
T.C. Başbakanlık D.P.T., Yeni Strateji ve Kalkınma Pltinı : Oçüncü
Beş Yıl (1973-1977), Ankara 1973, s. 971-1004.
67)
Özellikle bknz. State Planning Office, Third Five Year Development
Plan (1973-1977) : Growth Model and its Solutions, D.P.T. : 64-IPD :
21 Ankara 1972 (teksir); K.S. Gill ve Hikmet Çetin, Üçüncü Beş Yıllık
PUlnın Bazı Stratejik Yönleri, D.P.T. : 52 -IPD : 13, Ankara,
1971
{teksir); PUm modelinin, AET iliş~ilerini, dikkate almadığı, Plan
Kollokyumunda tartışılmıştır. Bknz. D.P.T., 3. Pltin Modeli Uluslararası Kollekyumu, DPT : 1221-IPD : 336, Ankara 1972.
207
ı\
sanayi alt sektörüyle ilgili «Özel ihtisas Komisyonu» raporlannda
(68), bu sorunun dikkate alındığını, gözlernek mümkün değildir. Buna karşın, Katma Protokol'le ilgili değişiklik istekleri, «Türk toplumunun temel sorunları» arasında sıralanarak (69), Plan'ın bu
Protokol'ün değieşceği varsayımı altında hazırlandığı, vurgulanmak
istenmiş olsa gerektir. Bu tarihten sonraki uygu]amada, kamu sek·
törü 'yatırımlarında bile, AET faktörünün dikkate alındığı, hemen
hemen hiç görülmedi (70).
1973 yılında, AET, üç yeni üyenin katılmasıyla (71) genişlemesi·
dışında,
bir seri ticaret anlaşmasıyla da çevresini geliştiriyordu. ·
Türkiye'nin, durumuna açıklık kazandırması, daha da zorunlu bir
hal alıyordu.
.
Türkiye, AET ile yürüttüğü müzakereler sonunda, 30 Haziran
1973 tarihinde «Tamamlayıcı» bir protokol imzaladı. Katma Protokol'un imzalanışına çok benzer bir şekilde, Türk bürokrasisi için7
de bile bir görüş birliğine varılmamıştı. Ülke içindeki politik istikrarsızlıklar, konunun daha açık tartışılmasına olanak vcrmemiştir.
68)
'· raporlarının yalnız birinde, bu soruna deBu özel ihtisas komisyon
ğinildiği görülmektedir. «Sanayi Politikaları» ile ilgili rapor, Katma
Protokol'de << ... mümkün olan her türlü esnekliğin» sağlanması, kalkınma çabalarıyla AET ilişkilerinin uygulanmasını bağdaştıracak bir
organın kurulması gibi genel öneriler getiriyordu. Bknz. D.P.T., Sanayi Politikaları Özel ihtisas Komisyonu Raporu, DPT : 1233-ÖIK : 182,
Ankara 1972 (teksir), s. 26; İşçi tasarruflarından, Türkiye Otomotiv
~anayiinin geliştirilmesinde kullanıp,
kullanılamıyacağını inceleyen
bir araştırma, sanayi ihtisas raporunda pek görülmeyen şekilde, AET ·
, ile ilgili boyutu dikkate almıştır. Bknz. Ekrem Ceyhun ve
. Nejat Ölçen, Türkiye Otomotiv Sanayii, D.P.T. : 1185 - M (M) : 20, Ankara
· 1972 (teksirL
69)
T.C.
70)
D.P.T.'de, bir «uzmanlık tezi» çerçevesinde yapılmış bir çalışma, uygulaması olmayan kuramsal bir yaklaşım olarak kalmıştır. Bknz. A.
Melih Borahan, «Ortak Pazar'a girişimizin Kamu Sektörü Projelerinin D.P.'f.'ce Değerlendirilmesine Muhtemel Etkileri. .. » D.P.T., Ankara 1971 (teksir).
71)
sonunda, AET'ye katılmaktan vazgeçince
İngiltere, Dantınarım ve İrlanda Topluluğa girmiştir.
208
Başbakanlık,
Norveç,
D.P.T., op. cit., s. 118.
referanduın
yalnız
Çok
sınırlı
bir
iyileşmeye rağmen,
işleri Bakanlığının
bu Protokol'ün kabulünde Dış·
«politirk» tercihleri önemli rol oynamıştır (72).
Gerek bu Protokol'de sağlanan yeni ödünlerin çok sınırlı oluşu ve gerekse sağlanan ödünlerin A.E.T.'nin özellikle Akdeniz ülkeleriyle yaptığı anlaşmalarla etkinliğini kaybetmesi, Katma Protokol'ün değiştirilmesini isteyen kesimlerin yanına, güçlü özel sektör temsilcileri .de eklenince {73), tamamlayıcı Protokol T.B.M.M.'ne
ulaşamadı. Yalnız 1974 yılında yürürlüğe giren yeni bir «geçici anlaşma», sınırlı bir uygulamayla günümüze kadar devam edip gelmektedir.
· 1973 yılı sonlarında Arap ülkeleri tarafından başlatılan petrol
amborgosu ve da:ha sonra 4 kat artırılan petrol fiyatları, tüm Batı
dünyası ülkeleri gibi, hem AET'yi hem de Türkiye'yi büyük bulı­
ranın içine soktu.
1974 yılında başlıyan ve bugüne dek devam eden koalisyon hükümetleri, Kııbrıs harekatının ve bu harekat sonunda konulan
A.B.D. askeri ambargosunun daha da büyüttüğü dış sorunlara ctkin bir biçimde eğilemediler. Türkiye, AET ilc olan ilişkilerine ayrtı şekilde, tutarsız ve belli stratejik kararları alamadan eğildiğin­
den, anlamlı bir sonuç alamadı (74).
1974'de Geçiş Dönemi koşullarının «yeniden düzenlenmesi»
için Türkiye'nin ileri sürebileceği öncrilerin saptanma:sına yardım­
cı olmak üzere kurulan bir «Özel ihtisas
komisyonu» raporunun
&anayii de ıiçercn bölümü, protokollerdeki «taviz dengesinin», yıp­
ranma (erozyon) sorunu dışında, özünde Türkiye aleyhine çatılmış
72)
Birgen Keleş, op. cit., s. 25; M. Ali Biran d, op. c it., s. 371-378; D.P.T.
ile Dışişleri ·Bakanlığı arasındaki anlaşmazlık için ayrıca bknz. Hasan
Cemal, «Dışişleri - Planlama Arasında Ortak Pazar Kavgası. .. » Cumhuriyet, 24-30 Mart 1974.
73)
«Tamamlayıcı
Protokol» ün imzalanışı üzerinden üç ay bile geçmeden
Sanayi Odalarının, bu protakale tepkileriyle ilgili olarak bknz. «Sanayi
Odaları ... » Cumhuriyet, 12 Eylül 1973; 1973 yılındaki, çeşitli kesimlerin görüşleriyle ilgili bknz. I.K.V., Türkiye-AET Ortaklığının 10. Yılı :
(10-11 Eylül 1973), Y.S. 58, İstanbul 1973 (teksir).
74)
Bu dönemdeki
s. 384-396.
girişimlerlc
ilgili bknz.
Mehmet Ali
Birand, ap. cit.,
209
•
olduğuna deginerek, bu yükümlüklerin hafifletilmesini istemiştir.
Bu yönde ileri sürdükleri, geniş kapsamlı değişiklik tekliflerinin
A.E.T. tarafından kabulünde bile, sorunların, 22 yıl sonraya erte·
lenmiş bir biçimde tekrar ortaya çıkaıbileceği cndişesiyle, Gümrük
Birliği dışındaki örneğin tercilıli ticaret
anlaşması gibi, işbirliği
şekillerinin de dikatle incelenmesini önererek, Türk sanayine «süresiz» bir koruma kazandırabilmenin, gayretine girmiştir (75).
Ne rapor ne de rapora bürokrasinin başka kanatlarından gelen seııt tepkileri (76), kamu oyunda, dış ve iç politikadaki gelişme­
ler nedeniyle, gereken ilgiyi uyandıramadı.
Tür~iye'nin AET ile olan ticaret dengesinin büyük açıklar vermesi, İngiltere'nin, Türk tekstil ürünleriyle ilgili kısıtlamalar getirmesi, ticaretin liberalleşmesinin, özellikle 12 yıllık indirim !istesin·
deki malları üretenlerin, sanayi kesiminde doğurduğu tepkiler Hükümeti, _harekete geçmeye zorladı.
AET
ilişkilerinin,
yeniden düzenlenmesini isteyen özel sektör
kuruluşlarının başını -bu dönemde soruna bakış açısından belirli
bir değişiklik gösterecek- I.K.V. çekmiştir. Bu yeniden düzenleme
amacıyla, bir seri çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların özünü, sektörlerin korunması oluşturmuştur (77).
Katnıa
Tamamlayıcı Protokol' de yapılacak iyileştirmelere
çalışmaların en kapsamiısı Ticaret Bakanlığınca, daha
ve
esas olacak
doğrusu bu Bakanlık mensuplarından Özer Çınar tarafından yürü-
75)
D.P.T., Avrupa Ekonomik Topluluğu Özel ihtisas Komisyonu Raporu,
DPT : 1393 - ÖİK : 195, Ankara 1974 (tekslr).
76)
Özellikle bknz. AET Nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliği, TürkiyeAET Ortaklığı Geçiş Dönemj Koşullarının Gerçek Kapsamı, Brüksel
1975 (teksir).
·
77)
Özellikle bknz. Vural Savaş, Türkiye - AET İlişkilerinin Düzenlenmesinde Alternatifler, I.K.V. Teorik Çalışmalar no. 1976-2 İstanbul 1976
(teksir); Halük Günuğur, AET-Türkiye Ortaklık ilişkilerindeki Korunma Mekanizmaları ve Değişiklik Önerileri .. , IKV, Hukuk 1976-2,
İstanbul 1976 (teksir) ve Vural Savaş, Sanayileşmemiz Açısından Türkiye-AET İlişkileri, I.K.V., Teorik Çalışmalar, No. 1976-1 istanbul
1976 (teksir), I.K.V., Türkiye-AET ilişkilerinin Yeniden Düzenlenmesine ilişkin l.K.V. Yönetim Kurulu Raporu, Genel Yönetim No. 1976-2
İstanbul 1976 (teksir).
210
tülmüştür
(78). Ne ayrıntılı olarak ve dikıkatle yapılmış bu çalış­
ma, ne de diğer kurumların yaptığı aynı amaçlı çalışmalann üzerine eğilrnek mümkün olmadı. Bu konuda Koalisyon ortakları arasındaki büyük farklar ve bu farkların bü~okrasiye yansıması, ortaya çıkan bazı olanaklara bile eğilinmesini önledi (79). 1976 yılın­
da toplanan 2. Özel ihtisas Komisyonu'nun raporunun yarısını
aşan bölümü, «karşıt görüşler»e ayrılmıştı. Bu karşıt görüşlere yön
verecek, politik bir güç ise, hiç olmazsa bu konuda ortaya çıkma­
dı (80).
.
Türkiye, 1977 yılından itibaren, boyutları büyüyerek genişleyen ekonomik buhranı ileri sürerek, AET karşısındaki yükümlülüklerini uygulayamamıştır, Ekim 1978'de bu duruma, hukuksal bir
çerçeve. vermek üzere, beş yıllık bir «bağışıklık» dönemine geçilerek, yükümlülükler dondurulmuştur. Bu dondurulma süresi ve
sonrasının, kapsam ve uygulamasıyla ilgili olarak Türkiye ile AET
arasında önemli görüş ayrılıkları belirmiştir (81). Bu görüş ayrı­
lıklarını çözümleme gereği, daiha çok Yunanistan'ın tam üyeliğinin
kesinleşmesi ve İspanya ve Portekiz ile görüşmelerin belirli bir
şekil almasının, Türkiye'nin çıkarlarına ters düşebileceğinin yarattığı endişelerle, zaman zaman ifade edilmişse de, günümüze dek
78)
Özellikle bknz. Özer Çınar, Türlciye ile AET arasındaki eJrtaklığın Geçiş Dönemine ilişkin Protokollerin Yeniden Geçirilmesi Sorunu tJzerine ]nceleme, Ticaret Bakanlığı, 2 Cilt, Ankara 1976.
79) · Mehmet Ali Birand, op. cit., s. 422-465.
80)
D.P.T., Avrupa Ekonomik Topluluğu, IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı
Özel ihtisas Komisyonu Raporu, DPT : 1493 - ÖİK : 199 Ankara,
'
.
1976.
81)
Bağışıklık
dönemiyle ilgili bknz. D.P.T., 1980 Programı Yayın no.
1704, Ankara 1980, s. 32-33. Bu dönemdeki TUrkiye-AET İlişkilerinin,
genel bir değerlendirmesi için ayrıca bknz. Merih Celasun, «The
Turkish Development Policy Problems and· Turkey-EEC Relations :
An Overview», Ankara 1978 (basılmamış tebliğ) ve Erdoğan Alkin,
«TUrkiye-AET İlişkileri ve Türkiye Açısından Gelişmeler .. », İstanbul
1979
(basılmamış tebliğ).
211
'
\
'
\:.ı
ı
herhangi bir çözüme ulaştırılamamıştır (92). AET'den ve AET ülkelerinden mali yardım sağlama, tekstil ürünlerinin karşılaştığı engelleri önleme, gibi konular, Türkiye'nin politik gündeminde daha
büyük öncelik taşınuşlardır.
Bu dururn.un 1979'da yürürlüğe giren IV. Beş Yıllık Kalkınma
Planı ve Stratejisine aksettiği görülmektedir. Yeni strateji, «ağır
ekonomik sorunların» nedenlerini tartıştığı bölümde, Türkiye'nin
AET ile olan ilişkilerinin « ... ekonomik gelişmemizin güçleşmesin­
de ve dış ödemeler açığının büyümesinde bir ölçüde» etken oldu·
ğuna işaret etmiştir. Stratejinin «amaç»lar bölümünde, III. Plan
Stratejisinden farklı olarak, AET ile ilgili hedefler sayılmamıştır.
«Araçlar» bölümünde ise AET ilişkilerimizde «ekonomik ve teknolojik gelişmemize, dış ödemeler ve işsizlik sorunlanmızın çözümü·
ne daha çok katkıda :bulunacak biçimde düzenlenmesine» önem verileceği vurgulanmıştır (83). Böylece, stratejide, Türkiye-AET iliş·
kilerinin kendisi değil, değiştirilmesi, üzerinde durolmuş olmaktadır. Planda, aynı şekilde yalnızca AET ilişkilerinin doğurduğu sonmları sıralamakla yetinmiştir (84).
«İleri bir sanayileşme düzeyini» ve «Ulusal ekonominin özyeterliğini
yükseltmeyi» amaçları arasına alan bir stratejinin, AET
ile ilişkiler setini, tercihleri dışında tutması, kendi içinde tutarlı
ibir ~mlayıştır. Ne var ki bu anlayış, AET ile ilgili sorunları, büyü.:.
tecek nitelikted{r.
Bu konuyla ilgili tercihler açıkça
özünde çözülmesi de mümkün değildir.
yapılınaclıkça
sorunların
Gerek AET ve gerekse Türkiye'nin sanayileşmesi yönünden çok
önemli kararların alındığı, 1971-79 yılları arasındaki dokuz yıllık
82)
Bu gelişmenin, Türkiye bakımından önemi için bknz. Uğur Gorbon
ve Hilal Ağacıkoğlu, Topluluğun Genişlemesinin (Yunanistan; ispanya,
Portekiz) Türkiye-AET Ticari İlişkilerine Etkisi, Ticaret Bakanlığı,
Ankara, 1979 ve Cahit Ahmet, Türkiye, Yunanistan, ispanya ve Portekiz'in AET'ye Yönelik Benzer Sanayi Oriln flıracı, IKV - Araştırma
No. 1978-4, İstanbul 1978 (teksir).
83)
T.C.
84)
lbid., s. 69-70.
212
Başbakanlık
D.P.T., Dördilncü
1983, Ankara 1979, s. 653-665.
Beş Yıllık Kalkınma Planı
: 1979 •
dötıemde, çeşitli kuruluşlarla
ların
en belli
a) D.P.T.
AET sorununa (85) yönelik
araştırma­
başlıları şunlardır:
Tarafından YapılaH Araştırma:
D.P.T.'nin Uzun Vadeli Planlar Şubesi, Türk sanayinde 1972
ait maliyet analizlerini incelemek amacıyla .geniş kapsamlı
yılına
bir
araştırma yapmıştır.
Bu araştırmanın özel sektörle ilgili bölümü, İstanbul Sanayi
Odası'yla' birlikte yürütülmüştür. Bu sektörden 122 tür mal üreten
ve 18 alt sektörde faaliyet gösteren 116 firma, kamu sektöründen
de 15 sektörde çalışan 76 firma, örnekleme yoluyla seçilerek araş\ tırma kapsamına alınmıştır .
....
Anket yoluyla, bu firmaların ürettikler.i malların maliyet yapılarıyla ilgili ayrıntılı bilgi toplanmıştır. Böylece mal seviyesinde,
girdi ve katma değerin unsurları, dolaylı vergiler, sınai maliyet, sa·
tış maliyeti, satış fiyatları, karlılık hesaplanmıştır. Ayrıca, çalışan
başına düşen katma değer de bulunmuştur.
Bulgular, ilk önce özel ve kamu sektörlerinde ayrı ayrı, daha
sonra da, aynı malı üreten çeşi,tli firmalann (özel ve kamu) ortala·
ması alınarak birleştirilmiş ve toplu bir halde verilmiştir. Bu malların önemli bir bölümünün, iç fiyatlarıyla, dış fiyatları karşılaş­
tırılmalı bir tablo halinde gösterilmi?tir (86).
Ne var ki toplanan bu bilgiler, herhangi bir şekilde yorumlannıamıştır. Yalnızca, özel sektörde çalışan başına katma değer ile
firma büyüklüğü arasındaki ilişki ~bir tablo halinde gösterilmekle
yetinilmiştir.
.
.
·Araştırmanın içeriği, 196~ yılında D.P.T.'da Necati Özfırat ta·
rafından yapılmış olduğuna
yukanki bölümde değinilmiş olan çalışman~n sonuçlarını, 1972 yılında yeniden değerlendirmeye olanak
verecek niteliktedir. Bu nedenle, analizin tamamlanmamış olma- ·
sı, önemli bir eksikliktir.
85)
Bu
sorunların· toplu bir analizi için bknz. Rıdvan Karluk, Türkiye'nin
AET Üyeliği ve Sanayileşme Sorunu, Eskişehir İktisadi ve Ticari İlim­
ler Akademisi, Yayın no. 182-104, Eskişehir 1976.
86) . D.P.T., Türk Sanayiinde 1972 Yılı Maliyet Analizleri, DPT : 1382 IPD: 372, Ağustos 1974 (teksir).
213
tek araştır·
ma sonuçları bile tam olarak değerlendirilmemiş olan bu araştır­
madan ibarettir.
1971-1979
b) !.K. V.
yılları arasında
D,P.T.
Tarafmdaıı Yapılan
tarafından yapılan
ve
Yaptırılan Araştırmalar:
Bu dönemde, A.E.T. sorununa, en yoğun biçimde eğilen ku~
ruluş, I.K.V. olmuştur. Bu vakfın yaptığı veya yaptırdığı, çok sa·
yıdaki araştırmaların, bu tebliğin kapsamıyla ilgili olanlarını şöy·
lece gruplandırmak mümkündür.
i) Araştırmaların büyük bir bölümü,
IKV'nin Hazırlık Döne-·
mi'nde yaptığı çalışmalar gibi, Türk sanayinin çeşitli .alt sektörleri
için AET ülkelerine ihraç olanaklarını saptamaya yöneliktir (87)~
Bu araştırmaların diğer bir bölümü ise, gerek AET ve gerekse Türkiye'de sanayi kollarının yapısıyla ilgili bilgileri de birlikte getirmişlerdir. Böylece, bu alanlardaki «rekaıbet olanakları» hakkında
1
. çok genel h'atlarıyla da olsa, bilgi vermeye başlamışlardır (88).
IKV ayrıca, O.E.C.D. ilc birlikte, Türk sanayi, için büyük önemi
olan tekstil ve konfeksiyon ürünlerinin AET'ye ihraç olanakları ko-
87)
IKV'nin bu tip
örnek olarak bknz. Ortak Pazar'da ve
Türkiye'de Gıda Sanayii, Y.S. 39, İstanbul 1972 (teksir); Ortak Pazar'da ve Türkiye'de Meyve Suyu Sanayi, Y.S. 30, İstanbul 1972 (teksir); Ortak Pazar'da ve Türkiye'de Şarapçılık, Y.S. 31, İstanbul 197~
(teksir); Şekerli Maddeler Avrupa Pazarı Araştırması, Y.S. 75, İstan­
bul 1974 (teksir).
88)
IKV.'nin bu tip çalışmalarına örnek olarak bknz. Ortak Pazar ve
Türkiye'de Selüloz ve Kdğıt Sanayii, Y.S. 26, İstanbul 1971 (teksir);
Ortak Pazar ve Türkiye'de Dayanıklı Tüketim Malları Sanayii, Y.S.
11, İstanbul 1971 (teksir); Türk Ev Aletleri Sanayii ve Ortak Pazar,
Y.S. 74 ve 74/1, İstanbul 1974 (teksir); Tadeusz B. Koziowski, AET
Ortaklığımız ışığında Kimya Sanayiimiz, Y.S. 67, İstanbul 1974 (teksir); Otomotiv Sanayiinde Ortak Pazar ve Türkiye'nin Yeri, Y.S. 16,
İstanbul 1971 (teksir); Türk Otomotif ve Makina Sanayileri için Avrupa'da Fason İhracat İmkdnları, Y.S. 46, İstanbul 1973 (teksir);
Türkiye'de ve Ortak Pazar'da Gemi İnşa Sanayii, Y.S. 41, İstanbul
1972 (teksir); Türkiye'de ve Ortak Pazar'da Elektrik Makina, Cihaz
ve· Malzemeleri imalat Sanayii, Y.S. 37, İstanbul 1972 (teksir); ve S.
Skoumal, Türk Elektronik Sanayii
Tahlil, imkanlar ve Politikalar,
çalışmalarına
Y.S. 51, İstanbul 1973 (teksir).
214
nusunda, «Kurt Salmon Associatcs» adlı bir yabancı firmaya araş­
tırma yaptırınıştır. Ne var ki, bu araştırma da, bu sektördeki Türk
sanayi yapısıyla ilgili pek az yeni bilgi getirebilmişıtir (89).
ii) Araştırmaların, ufak bir bölümü ise, tek tck sektörlerden
çok, sanayi üretiminin daha geniş bir kesimiyle ilgili sorunlara yö-.
neliktir. Bunlar içinde en geniş kapsamlı olanı, I.K.V,'nın İngiliz
P.A. International Management Consultants Ltd. firmasına hazır­
lattığı «Ortak Pazar'a Katılmanın Işığında Türk Ekonomisinin Gelişmesi ... » başlıklı araştırmadır (90). Böylece her ana mal grubunda, Geçiş Dönemi koşulları altında «yaşayabilir» bir tesisin kurulabilinesi veya çalışahilmesi için gerekli şartlar saptanmaya çalışıl­
mıştır. Bu saptama sırasında karşılaşılan olumsuz durumların bir
kısmı, sınırlamalar (constrains) olarak yorumlanmış ve bunların
nasıl giderilebileceği tartışılmıştır. Engeller (restraints) diye ad. landırılan diğer olumsuz durumlarda ise, bu malların Türkiye' de
üretHebilmesi için gerekli koşulların sağlanması olanaksız görülmüştür. Raporda, engellerin bir bölümünün, yaıbancı firmalarla ortaklıklar, uluslararası müteahhidlerle işbirliği gibi yollarla giderileıbileceği şeklinde iyimser görüşler belirtilmişse de, bu sanayi kollarının karşılaşacağı engeller ve sınırlamaların yaratacağı olanak
lardan -özellikle ihraç- çok daha büyük boyutlu olacağı vurgulanmıştır.
Türk ödemeler dengesinin,
Geçiş
. ya kavuşturulabilmesi, araştırmanın
Döneminde sağlıklı bir yapı­
ana bakış açısını teşkil etmiş·
tir. Bu ana çerçeve içinde:
89)
Bu araştırma için bknz. Kurt Salmon Associates, L'Exportation Vers
La Communaute Europenne Des Produits Textiles et Contection Turcs,
4 cilt, (Londra), 1975 (teksir); Ayrıca bknz. I.K.V., Ortak Pazar'da ve
Türkiye'de Giyim Eşyası imalat Sanayii, Y.S. ı 7, İstanbul 1971 (teksir) ve I.K.V., Avrupa Piyasasına Tekstil Urünleri ve Giyim Eşyası
İhracatı : Seminer, Y.S. 45, İstanbul 1973.
90)
P.A. International Management Consultants Ltd. firması dışında, İn­
giliz Economist Advisory Group ile Türk .Sada - Sanayi Araştırma ve
. Danışma Ltd. de katıldığı bu çalışma için bknz. IKV, Ortak Pazar'a
Katılmanın ışığında Türk Ekonomisinin Gelişmesi, 3. Cilt, İstanbul
1972; Bu çalışmanın ingilizeesi için bknz. International Management
Consultants Ltd. and Others, Development of the Turkish Economy
in the Light of EEC Entry ... » London 1972, (teksir).
215
(i) AET
ortaklığının,
Türk sanayiinin
yapısı
ve rekabet gücü-
ne etkileri He,
ii) Vergi uyumunun,
lenmiştir (91).
yaratacağı
sorunlar,
ayrıntılı
olarak ince-
Türk sanayi yapısıyla ilgili inceleme iki aşamada yüıütülmüş­
tür. Birinci aşamada, mevcut ithal ikamesi endüstrilerinin kendi
kendilerine yeterli (viable) olma olanakları ile, bu endüstrilerin dış
piyasada rekaıbet edebilme şansı araştırılmıştır. Bu inceleme, ilgili
üretim kollarında maliyet analizleri, işletme büyüklüğü, teknoloji,
kalifiye işgücü gibi faktörlerin aracılığıyla yürütülmüştür. Böylece,
bu mallara ileri yıllarda oluşacak genel (AET) talebin Türk firmalarına ne ölçüde yansıyabileceği saptanmaya çalışılmıştır. Araştır­
ma, ithal ikamesine dayalı şu mal grupları için yapılmıştır: Yatırım
malları (metal eşya, makina, elektrik ve taşıt araçları), demir ve
çelik, kimya (gübre, petrokimya, boya, suni elyaf ve iplik, ilaç), ka.ğıt ve lastik (92).
İkinci aşamada
umut vadeden ihracat endüstrileri ve döviz ge.·lirlerini artırma olanakları araştırılmıştır. Araştırmada, Türkiye'nin «doğal avantaj ve kaynaklarına» dayalı bu ürünlerin üretiminden (arzından) çok talebi üzerinde durulmuştur. Geleneksel Türk ihraç malları yanında, orman ürünleri, dokuma, deri mamülleri ve
madencilik gibi sanayi alt dalları bu bölümde incelenmiştir. Ne
var ki, bu gruptaki malların ihracatında, madenciliğin uluslararası
anlaşması, deri sanayinde mamülden, yarı mamül mal ihracına yönelinmesi vs. gibi .öneriler çerçevesinde bile, çok ıbüyük bir gelişme
beklenmesinin, zor olacağı gösterilmiştir (93).
f
ı
Bu iki aşamadaki araştırmalar, bir ıbütün ol.arak değerlendiril­
diğinde, AET ile ortaklık döneminde, ödemeler dengesinin Türk
ekonomisi için önemli bir sorun olmaya devam edeceği görülmekte dir.
~
Bu
tebliğin kapsamı dışında olduğu
bulguları,
burada
için,
araştırmanın
bu konudaki
özetlenmemiştir.
Araştırmanın bu bölümü, «Yaşayabilir İthalat İkarnesi Sanayinin Geliştirilmesi»
alt
başlığı altında
II. ciltte yer
almıştır.
Araştırmanın
lığı altında,
bu bölümü, «Döviz Gelirlerinin
III. ciltte yer almıştır.
1
Geliştirilmesi»
alt
baş­
-.
Raporda ayrıca, bu birbirinden bağımsız sanayi .araştırmaları­
nı bir bütünlüğe kavuşturabilmek için, bir makro analiz denemesi
yapılmıştır (94). D.P.T.'nın hazırlamış olduğu, 1967 yılına ait bir
girdi-çıktı tablosu, 37x37'likten 20x20'lik boyuta indirgencrek, 1977
ve 1985 yıllarındaki Türk ekonomisinin -ödemeler dengesindcki- gelişmelerini tahmin için kullanılmıştır. Bu tahmin için yapılan iş­
lemler, aşağıdaki gibi ~ıralanabilir:
büyüme hızı için yapılabilecek bir kabulle
uyumlu olarak (95), sab H yatırımlar, stok değişmeleri, özel tüketim
ve kamu tüketimi gibi bellibaşlı nihai talep unsurlarının artış hız­
larını postüle etmek,
(i) Ekonominin
(ii) Sözü geçen talep unsurlarını belirli payiaştırma katsayılan
kullanarak, ancak bu katsayıların zaman içinde değiştiğini de gözönünde bulundurarak sektörel yurtiçi taleplere dönştürmek,
(iii) Sektörel ihracat düzeyleri için cgzojen tahminler yapmak,
(iv) Toplam sektörel nihai taleplerden girdi
yardımı ile ara talepleri hcsaplamak,
-çıktı katsayıları
(v) İthalat katsayıları kullanılarak ara ve nihai taleplerden doğacak takip ithalatı bulmak,
(vi) Rakip olmayan ithalat için de kullanan sektörlerden hare. ket etmek (96), sektörel ithalat büyüklükleri hesaplanırken, ithal
94)
Araştırmanın bu bölümü, «Genel Görünüş : Özet ve Bulguları. .. >> alt
başlığı altında,
95)
I. ciltte yer
almıştır.
Benimsenen cari fiyatlarla GSMH
Alternatif
A
artış hı~ları şöyledir
Alt dönemler
1967 - 1977
1977- 1985
%
10,4
10,4
B
% 12,5
11,0
Türkiye'de fiyat artışlarının genellikle mutedil olduğu bir dönemde
seçilen bu oranlar, 1965-1970'de gerçekleştirilen cari GNP artış hızı
( 6/o 12,2) çevi'esindedir. Araştırıcılar,
deflasyon indeksleriyle uğraş­
mak yerine, tüm incelemede cari fiyatları kullanmayı yeğlemişlerdir.
96)
1967 girdi-çıktı tablosu, rakip olmayan ithalatı kullanan sektörlere
göre dağıtmış olduğu için, rakip ithalatta yapıldığı gibi ara ve nihai
talepler aynınma gidilemediği anlaşılmaktadır.
217
.ı
edilen bazı malların zamanla yurtiçinde üretileceği, öte yandan ti·
caret kısıtlamalarını azaLtıcı ve ithalat eğilimini artırıcı etkilerin de
mevcut olacağı düşünülmüştür. Böylece uzun dönemde her büyüme hızı için üç ayrı ithalat projeksiyonu yapılmıştır. Bunlardan ilki, 1967 ithalat katsayılarının aynen sürdürüleceği, ikincisi ithalat
katsayılarının geçmiş verilerin gösterdiği trend doğrultusunda artacağı, üçüncüsü ise, Katma Protokol uyarınca ithalatın kısmen libere edileceği ve tarife indirimlerinin yapılacağı varsayımına dayanmaktadır.
(vii) Toplam ithalat ve toplam ihracat
me k,
projeksiyonları
elde ct·
(viii) Yunanistan'ın geçiş dönemi uygulamasının sonuçları gözlenerek, ticaretin liberalleşmesi ve gümrük vergisi indirimlerinin,
yani Ortak Pazar'a açılmanın doğurduğu ek itıhalat talebi hesapla~
narak, yukarıda elde edilen sonuçlalra birlikte değerlendirmek.
Raporun bu makro bölümünün ana bulgusu, Geçiş Döneıni'nin,
gerekli önlemler alınmadığı ve Katma Protokol' den doğan bazı ola·
naklar iyi kullanılmadığı takdirde, ıkısa dönemde olmasa bile uzun
dönemde, Türk ticaret ve ödemeler dengesinde büyük açıklar doğ·
ınasına neden olacağıdır. Rapora göre, bu olumsuz eğilimin, olumlu bir şekle dönüştürülmesi başka bir deyişle,
« ... Gelişmeyi
sürdürmek, kendine yeterli (dengeli) ve güvenilebilir bir dış ödemeler dengesi sağlayabilmek, sanayi ve ticaret anlayışının değişmesini zorunlu» (97) kılmaktadır.
Rapor ayrıca bu anlayış değişikliğiyle ilgili, analitik bir bütünselliği olmamakla birlikte, bazı genel öneriler de getirmiştir. Örneğin, ciddi bir yatırım planlaması yapılması, yabancı sermayeye daha anlayışlı ve esnek davranılması vb. gibi.
Bu araştırınayı birçok noktadan eleştirrnek mümkündür. Tür. kiye'yle ilgili veri bazının zayıf olması, kullanıl~n girdi-çıktı tekniğine dayalı modelin tahmin gücünün yanıltıcılığı, yabancı sermayenin Türk sanayi yapısı üzerind~ki olumlu etkisinin fazla abartıl-
97)
218
P.A. International Management Consultant Limited, op. cit., cilt
s. 159.
ı,
mış olması,
vb. gibi (98). Bu gibi eksikliklerine rağmen araştırma,
kendi içinde tutarlı yapısıyla, ilerideki araştırınalara yardımcı olacak nitelikte, önemli bir kaynaktır.
I.K.V. yaptığı bir başka araştırmada Türk sanayinin ürettiği
mal~arı ayrıntılı bir biçimde saptamıştır (99). Fakat bu malları üreten firmaların sayısı, büyüklüğü gibi ilginç olabilecek verileri ise, .
bu mallistesi beraberinde getiremenliştir. Bazı ürün ve girdi fiyatları, Türkiye ve sanayi
sektörleri düzeyinde karşılaştırılmıştır
(100). Bu ıson çalışmanın da kapsamı dar tutulmuş ve fiyat farklı­
lıklarının nedenleri üzerine ise eğileıncmiştir.
ki, 1968 yılından sonra, I.K.V.'ni nA.E.T.'ye yönelik
araştırmalarında belirli bir duraklama görülmektedir.
Ne
yazık
Yukarıdaki bölümde görüldüğü gibi, üniversitelerde yapılan·
lar dışında, araştınnalarda 1977 yılından sonra ıbüyük bir azalına
görülmektedir, Bu eksiklikler çeşitli kesimlerin, AET ile ilgili yaklaşımlarında (101) ve değerlendirmelerinde .önemli bir boşluk yarat·
mıştır.
c)
IKV
Dışmda
Yürütülen Sektör
Katma Protokol'ün kabulünün
birçok kuruluş ve özellikle meslek
lantı ve araştırınalar yapmışlardır.
Araştırmaları:
yaratacağı sorunları,
kuruluşları,
farkeden
konuyla ilgili top-
Makina Mühendiseri Odası, AET'yi tanıtıcı ve Katma Protokol'ün bu sektör için yaratacağı sorunlara, üyelerinin dikkatini çe-
98)
I.K.V., Ortak Pazar'a
Katılmanın Işığında
Türk Ekonomisinin
Geliş-.
mesi : Değerlendirme Raporu, Y.S. : 33, İstanbul 1972 (teksir) ve
D.P.T., «Ortak Pazar'a Katılmanın Işığında Türk Ekonomisinin Gelişmesi Adlı Rapora İlişkin Özet ... :» Ankara 1972 (daktilo).
99) I.K.V., Cumhuriyetin 50. Yılında Türk
Y.S. 53 j A, İstanbul 1973 (teksir).
Sanayiinin
ürettiği Mallar,
100) I.K.V., 'Ürün ve Girdi Fiyatları Yönünden Türk-AET Sanayileri, Sanayi no. 1976-5, İstanbul 1976 (teksir).
101)
Çeşitli
kesimlerin, AET ile ilgili yaklaşımlarının iyi değerlendirilmesi
için bknz. T.U.S.I.A.D., Avrupa Ekonomik Topluluğu Üzerine Görüş­
ler-Yaklaşımlar, AET Araştırmaları, No. ı, İstanbul 1977 (teksir).
219
(102). Bu oda'nın 1974 ve 1976
yıllannda düzenlediği, «sanayi kongrelerine» verilen bazı tebliğler,
korunma isteklerini ycnilerken, ilgili oldukları sektörle ilgili pekaz
yeni bilgi getirebilmişlerdir (103), Buna karşın, Erol Manisalı,
bu sektörün montaj niteliği taşıyan bölümünün, özellikle otomotiv,
elektronik ve elektrik motorları bölümünün, üretim ve -maliyet yapısına inen çalışmasıyla, AET karşısında karşılaşması muhtemel
. sorunlara büyük açıklık getirmiştir (104). Türkiye Kimya Cemiye·
tinin düzenlediği bir seminer, yine koruma gereği üzerinde dur·
makla beraıber, kimya dalının alt sektörlerinin, AET'ye göre, kapa·
site, fiyat, girdi alımı gibi faktörler yönünden karşılaştırılrn.asına
olanak vermiştir (105). Türkiye İlaç Endüstrisi İşverenleri Sendi·
kas ı için yaptı,ğı bir başka araştırmada· Erol Manisalı, bu alt sek·
törle ilgili verileri daha da ayrıntılı olarak ortaya koymuştur (106).
ken ilk meslek
kuruluşu olmuştur
Türkiye Sanayi Kalkınma Bankası'ndan, Korkmaz İlkorur'un,
Werner International Managcment Consullants ile Etüd, Eğilim,
Pazarlama ve Organizasyon Hizmetleri A.Ş.'nin birlikte yaptıkları
«pamuklu tekstil» üzerindeki araştırma, özünde ihraç olanakları
aramaya yönelik olmasına rağmen, bu sanayi dalının üretim kapasitesiyle ilgili dikkatle toplanmış .ayrıntılı bilgiler vennektcdir (107)
102) Makina Mühendisleri Odası, Ortak Pazar ve Türkiye, Yayın no. 60,
Ankara 1970; Makina Odası İstanbul Şubesi, Montaj Sanayii, İstan­
bul 1970, s. 107-116.
103) T.M.M.O.B., 1974 Sanayi Kongresi~ Yayın no. 95, Artkara 1975, özellikle s. 56-57, ve T.M.M.O.B., Sanayide Girdiler Sorunu, 1976 Sanayi
Kongresi, Ankara 1977, s. 32-33.
104) Erol Manisalı, «Montaj Sanayiinin, AET'ye Geçiş Dönemi İçin­
deki Durumu ve Geleceği...» Prof. Dr. Haydar Furgaç'a Armağan, İs­
tanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, İstanbul 1974, s. 391-446.
105) Türkiye Kimya Cemiyeti, Ortak Pazar ve Kimya
1973.
106) Erol Manisalı, Türkiye
Sanayi,
İstanbul
İlaç
Sanayiinin Avrupa Ekonomik Topluluğu Karşısındaki Durumunun incelenmesi, Türkiye İlaç Endüstrisi
İşverenler Sendikası, Yayın no. 14, İstanbul (tarihsiz, teksir).
107) ·Türkiye Sanayi
Kalkınma
Bankası, Türkiye ve Ortak Pazar Ülkele·
rinde Pamuklu Tekstil Endüstrisi, T.S.K.B. Sektör
İstanbul 1976 (teksir).
220
Çalışmalan
No. 5,
Sektörlerle ilgili olarak yapılmış olan araştırmalar, yukardakisınırlıdır. Bu sektörlerle ilgili kesimler -özellikle meslek oda·
ları- sık sık basma akseden tepkilerine rağmen, konuya dcrinleme·
sine eğilmemişlerdir.
lerle
d), Üniversitelerde Yapılan Araştırmalar:
1970'ten itibaren, Türkiye-AET ilişkilerine sanayi açısından
yaklaşan birçok çalışma, bağımsız araştırmacılar ve çok büyük bir,
bölümü de çeşitli üniversitelerde tez çalışmaları olmak üzere, yapıl­
mıştır. Bunlardan saptayabildiklerimizi (108), şu ana gruplar için·
de toplamak mümkündür.
(i) Sanayi yapısına dış ticaret açısından yaklaşan çalışmalar:
Çalışmaların
büyük bir bölümü, ticaretin serbestleştirilmesi,
ihracat patentinin açıklanması, ihracat potansiyelinin saptanması
· vıb. sorunları incelemeye yöneliktir. Bu sorunlara bakış açısına bağ­
lı olarak, değişen ölçülerde, sanayi yapısına da eğilmişlerdir.
yaklaşanlardan biri, Okan Aktan'dır (109). Aıktan,
Türkiye'nin 1960-65 dönemindeki dış ticaret yapı­
sını, 1965-1970 dönemiyle karşılaştırmaktadır. 1965 yılı TürkiyeAET Ortaklık Anlaşması'nın, Hazırlık Dönemi uygulamasının ilk yı­
lı olduğundan, bu iki dönemin ticaret yapısının karşılaştırılması,
Türkiye-AET ilişkisinin ticaret yapısına etkisinin ölçülmesine ola-·
nak vermiştir. Bu ortaklığın, «ticaret yaratıcı veya ticaret saptırı­
cı» etkilerini saptamaya çalışan Aktan, ayrıca, bu ilişkilerin ilerideki gelişmeleri saptayabilmek için imalat sanayinin yapısına en
genel hatlarıyl~ da olsa bakmak gereğini vurgulamıştır.
Konuya ilk
ar.aştırmasında,
108) Konuyla ilgili faydalı bir bibliyoğrafya için bknz. Commission or the
European Communities - Ankara Office, European Questions and
Turkey-EEC Relations : A List of Research Projects or Tlıeses, Ankara 1977; Ayrıca bknz. Fikret Görün, «Yurt ·Dışında Yapılan Doktora
Tezleri : İktisat 1970-1979 ... :ı>, O.D.T.tJ. Gelişme Dergisi, No. 22, Ankara.
109) H. Oktan Aktan, «Etfects ot Joining the European Economic Sommu. nity on the Turkish Economy ... », University of Oxford, 1972 (teksir).
Bu çalışmanın ana bulgularıyla ilgili olarak bknz. Okan Aktan q:An
Estimate of Changes in Trade Flows Between Turkey and the EEC :
1960-1970 ... » Hacettepe Bulletin of Social
vol. 6, No. 1-2, 1974, s. 19-80.
Sciences and
Ilumanities,
221
Güzin Erlat'ın yine «ticaret arttırıcı ve saptırıcı» etkileri, önceden ölçebilme yönünde (exante) yaptığı istatistiksel bir çalışma,
Türk dokuma sanayi üzerinde denenmiştir (110). Araştırma, bu sanayi alt kolunun pamuklu dokuma ihracatındaki öneminin yanısı­
ra, on .Yil içinde gittikçe büyüyen boyutlardaki «sentetik iplik» ithaline dikkati çckmektcdir. Erlat, bu mallardaki serbest ticaretin
etkisini, çeşitli istatistiksel yöntemlerle saptamaya çalışmıştır. Er,lat'ın ana bulgusu, bu mallardaki ihracat artışının, ithalat artışına
erişemeyeceğidir. Bu durum, Türkiye gibi ihracat açısından dokuma endüstrisine büyük umutlar bağlamış bir ülke için düşündürü­
cüdür.
'Gülser Meriç, Türkiye ve .Yunanistan'daki tekstil endüstrilerinde, 1958-1968 dönemindeki genel prodüktivite ve işçi ·prodüktivitesini ölçerek, bu ülkelerin AET ülkelerine yaptıkları tekstil ihracatındaki gelişmeleri, bu prodüktivitc artışlarıyJa açıklamaya çalı­
şan bir araştırma yapmıştır. Genel prodüktivite ve işçi prodüktivitesinin, bu dönem boyunca sırasıyla yılda, Türkiye için, % 4,3 ve
4,1, Yunanistan için ise, 7,1 ve 10,9 oranında bir artış gösterdiğini
saptamıştır. Ancak bu ülkelerin, AET'ye olan :hracatının açıklan­
masında, yalnızca, işçi prodüktivitesinin artışındaki gelişmeler anlamlı sonuçlar vermiştir (111).
Tevfik Pikret Nas çalışmasında, SITC-2 ve 3 düzeyind~ ayrın­
tıya iniimiş bazı sanayi ürünleri için gelir ve fiyat esneklikleri saptamaya çalışmıştır. Bu hesaplamalarda, kısmi denge çerçevesi dahilinde ekonometrik tekniklerden yararlanılmış ve bulgular, Türkiye-AET Gümrük Birliği'nin ticari etkilerinin saptanmasında kul1anılmıştır (1 12).
110) Güzin Erlat, İktisadi Birleşmelerin,Dış Ticarete Etkileri: Ticaret Yaratma ve Ticareti Saptırmanın Ex Ante Ölçülmesi Ozertne Bir Deneme, Ankara Üniversitesi, S.B.F.'na sunulan ter. Ankara 1977 (teksir).
(teksir):
lll)
Gülser Meriç, <ı:Productivity Progress in the Turkish and Greek Textlle
Industries and its Iınpact on the Textile Exports of Turkey and
Greece to E.E.C.», Ph. D. Dissertation Lehigh University, 1973, (daktllo) .
.112) Tevfik Fikret Nas, Ettects ot Turkish - EEC Custom Union on Turkish
Manutactured Export ... ~, Ph. D. Dissertation, The Florida State University, 1977 (teksir).
222
Nas'ın
elde
ettiği
AET'nin yüksek gümruk tarifesine tabi
olan, fiyat esnE-kliği yükısek talebe sahip bu jşlenmiş ürünlerin ihracatının hacminde önemli değişiklikler olacağını ortaya koymuştur.
Nas, ayrıca Türk-Yunan ihraç malları arasındaki ikame esnekliklerini saptamış ve bu bulgulan AET-Yunanistan bütünleşmesi­
nin~ Türk ihracatının hacmi üzerindeki doğrudan etkilerinin sap·
tanmasında kullanmıştır. Bu araştırmaya örnek olarak kimyasal
malların SITC-S düzeyinde ayrıntılı verileri kullanılmıştır. Bu gruba dahil Türk ihraç malları, Yunanistan'ın AET'ye girmesi halinde olumsuz yönde etkilenece;ktir.
Tevfik Fikret Nas, toplam sanayi ürünleri ihracatı içinde
önemli yer tutan bellibaşlı malların ürçtimindeki ölçek sorununa
da eğilmiştir. Özellikle, demirden gayri metallerle, cam ve camdan
mamül ürünler, konfeksiyon gibi bazı sanayi dallarında pazarın göreli büyüklüğü ile prodüktivite (verimlilik) arasında yakın ilişkiler
saptamıştır.
özünde, dış ticaretin serbestleştirilınesinin, Türk ekonomsine olası etkilerini sapta""
maya yöneliktir (113). Bu çerçeve içinde önce, ticaretin serbestleş·
tirilmesinin göreli fiyatlar üzerinde yapacağı değişikliğin, üretim
yapısına· etkisi incelenmektedir. Bu ise, Türkiye'nin, AET. ile serbest ticarette karşılaştırılmalı üstünlüğünün olduğu veya olacağı
alanları saptayabilme olanağını vermiştir. Bu çerçeve içinde, Baysan, özellikle, (i) Türkiye'nin ithal ikamesine dayalı endüstri kollarının, y'aşama şanslarını ve (ii) Türkiyc'nin, geleneksel olmayan
alanlardaki ihracat olanaklarını incelemiştir. Baysan ayrıca, Türkiyc'nin, AET ile olan ticaretinde meydana gdecek değişiklikleri,
ithal ikamesine dayalı endüstrilerin yarattığı randardaki azalmanın
gelir dağılımına etkileri, vb. konuları da inceleme yolunda çaba
Tercan
Baysan'ın geniş kapsamlı çalışması,
harcamış tır.
Baysan, sözkonusu etkilerin hesaplanmasında, esas olarak bir
doğrusal programlama modeli
kullanmıştır. Model, yeni kaynak
dağılımı örüntüsünün tahmin edilmesinde, statik olarak ve AET
· 113) Tercan Baysan, Economic Implications ot Turkey's Entry Into the
Comman Marlcet, Ph. thesis,
University of Minnesota,
versity Micro films, Ann Arbor - Michigan, 1976.
Xerox Uni-
223
ülkeleriyle ~serbest ticaret varsayımı altında çalıştırılmış; Türkiye'nin varolan yapısında sektörlerin birim karlılıklan ile model çözümünden elde edilen sektörel karlılıklar karşılaştırılarak, aşamalı
bir liberalizasyon süreci sonunda ortaya çıkabilecek kaynak dağılı­
mı ve dolayısıyla uluslararası rekabete dayanabilecek (bu nedenle
de özendirilmesi gereken) sektörler saptanmaya çalışılmıştır. Buradan çıkarak, sermaye ve emeğin gölge fiyatlarına ulaşılmış, böylece de serbest ticaretin Türkiye' de gelir dağılımını ne yönde etkile~
yecc.ği tahmin edilmiştir. (Modelin toplulaştırma düzeyi SO sektörlüdür).
Baysan'ın
bu model çözümlemesi sonundaki bulgulan şöyle­
dir: Türkiye'nin AET ile serbest ticarete girişınesi halinde~ geleneksel ve bir dizi geleneksel olmayan mallar ihracında büyük geliş­
rp.eler olacaktır. Buna karşın ithal ikamesine dayalı üretim alanlarında ise, gerilemeler beklenmektedir, Bu sonuçlara, ithal ikamesi~
ne dayalı alanlardaki karlılık oranlarının ihraç alanlarındaki karlı­
lığa göre, göreli üstünlüğünü, çok büyük ölçüde yitirmesi neden
olacaktır. O:rman ürünleri dışındaki tüm tarımsal alanlar, imalat
sanayinin şimdiye kadar geleneksel ihraç malları kapsamı dışında
· kalmış birçok alt dalında, özellikle süt, ~konserve, gıda, seramik~
cam, diğer metalik ürünler, triko, deri ve deriden mamül ürünler,
pamuklu gibi sanayi alt dalları, rekabet gücü kazanacaktır. Çünkü,
karlılık oranı sıfıra düşecek, pamuklu tekstil dışındaki tüm diğer
alanların birim ·karlılıkları, pozitif olacaktır. Buna karşın ithal ikamesine dayalı alanlarda, birim zararlar, pozitif olcaktır.
Baysan ayrıca, üretim yapısındaki bu olası gelişmelerin, emek
piyasası üzerinde talep artışı doğuracağını, dolayısıyla, ülkenin gelir dağılımının bu faktör lehine olumlu değişmeler meydana getireceğine dikkati çekmiştir .
.J.ames M. Henderson, beş AET ülkesinin (Belçika, Fransa, Almanya, İtalya ve Hollanda), 1967 yılı için, optimal üretim ve ticaret düzeylerini saptayabilmek için, doğrusal olmayan bir programlama modeli yardımıyla bulmuş olduğu sonuçLarı, Baysan'ın bulgularıyla karşılaştınnıştır; Bu karşılaştırma, AET için «avantaj gösteren>> üretim dallarının saptanması şeklinde yürütülmüştür. Bu
tip bir karşılaştırmanın tüm sınırları içinde, Hendcrson, Türkiye'·
224
nin, gıda sanayi dışında, imalat sanayinin
bir avantaj saptayamamıştır (114).
q.iğer
dallannda belirli
(ii) Sanayi yapısına, etkin (efective) korunma oranları çerçevesinde eğilcn çalışmalar:
Etkin (cffective) korunma oranlarının, Türkçedeki iktisat ya·
zınına girişi, özünde AET ile ilgili tartışmalar yoluyla olmuştur.
(115). Bu oranların, Türkiye-AET ilişkilerini de dikkate alarak kul·
lanılımını, ilk kez Cem Alpar'ın çalışmasında görmekteyiz.
Alpar (1962-1972) yıllarındaki ithal ikamesiyle, 1967 yılı için
D.P.T.'ca hazırlanan girdi-çıktı tablosundan yararlanarak, bu yıl etkin -Alpar etken demektedir- korunma oranı hesaplamıştır.
imalat. sanayinin yapısını ayrıntılı olarak inceleyen ve bu sektör için, «etkin koruma» oranları hesaplayan Alpar, özellikle petrol ve kömür ürünleri, madeni eşya, lastik gibi alt sektörlerde «en·
fazla» etkin korwnanın varolduğunu saptamıştır. Daha sonra bu
bulguları, Katma Protokol'ün, Türk sanayiine getireceği yükümlülükler açısından incelemiştir. Alpar, etkin korumanın en yüksek
olduğu sektörlerin,_ dış rekabete ilk açılacak 12 yıllık mallar liste·
si.nde olmasının, ileride yaratacağı sorunlar özellikle vurgulamış­
tır (1 16).
Erol İyibozkurt da, D.P.T. tarafından hazırlanan 1967 yılı gir·
di-çıktı tablosunu ~kullanar.ak, bu tablodaki 37 alt şektör için, et·
ken korunma oranı hesaplamıŞtır. Daha sonra, Katma Protokol'de
öngörülen gümrük vergisi indirimlerinin, ileriki yıllarda (1971,
114) James M. Henderson,
<ı:Turkey's Competitive Adventagges for Expanded Trade with the EEC : A Broad Approach», Economic Relations
Between Turkey and EEC, (Der. Osman Okyar ve Okan H. Aktan),
Hacettepe Institute for Economic and Social Research on Turkey and
the Middle East, Ankara 1978, s. 119-144.
115) Bknz. Zeyyat
Hatipoğlu,
op. cit., s. 60.
116) Cem Alpar, Türkiye'nin Planlı Dönemde lmaltlt Sanayii Koruyucu
Dış Ticaret Politilcası, Ankara Ticari İlimler Akademisi, Yayın No.
74, Ankara 1974. Ayrıca bknz. Cem Alpar, «Türkiye'nin AET üyeliği ve
Katma Protokol Karşısında Dış Ticaret Politikamızın Değişen Koruyucu Niteliği ve Sanayileşme Sorunu», Cumhuriyetin 50. Yılında Türkiye'de Sanayileşme ve Sorunları Semineri, S.B.F., Yayın No. 382, Ankara 1975, s. 799-834.
225
1976, 1982, 1984 ve 1994 yıllannda) bu etkin korumayı nasıl etkileyeceğini saptamaya çalışmıştır. 1971-1994 yılları arasında, etkin
konıma oranları, nominal oranlar gibi büyük ölçüde azalacaktır.
Fakat genellikle « •.. efektif gümrük tari fe oranları naminallerinden daha yüksek görünmektedir... » İyibozkurt'un yalnızca 1967
yılı üretim yapısını veri alması bu ilginç bulgunun başka araştır­
malarla desteklenmesini zorunlu kılmaıktadır (117).
Tansu Çiller'in, geniş kapsamlı araştırması yine, korumacılı. ğın ve ithal ikamesinin Türkiye'nin sanayileşmesindeki rolünü irdelemektedir. Bu çerçeve içinde, Çiller, Türk imalat sanayi sektörleri için, 1963-1968, 1968-1973 ve 1968-1974 yıllarını kapsayan dö·
nemleri için, ithal ikamesini hesaplamıştır. Ayrıca 1968 yılı için
efektif korunma oranı hesaplanmış ve bu ~koruma ile imalat sanayİndeki kaynak dağılımı ve büyüme biçimi arasında belirli bir iliş­
kinin olup olmadığı araştırılmıştır. Bu araştırmalarda sanayi sektörlerindeki yüksek korunmanın, ihracatı olumsuz yönde etkilediği,
istatistiki olarak anlamlı sonuçlarla, ortaya konmuştur (118).
Çiller'in çalışmasında, AET ile ilgili sorunlara ayrı bir yer vermemesi, konumuz bakımından ilginç olabilecek bazı gözlenimlerin
ancak «dolaylı» izlenebilmesine olanak vermiştir.
Konuyla ilgili Bazı Gözlemler
1
a) Genel olarak, Türk sanayi yapısıyla ilgili araştırmalar, sık
sık şikayet konusu olmakla birlikte, henüz son derecede sınırlıdır.
Bu sınırlı sayıdaki araştırmaların içinde, AET sorununa yönelik
olanlar ise, daha da azdır (119).
5
b) AET ile ilgili araştırmaların çok büyük bir bölümünün,
özellikle 1960 yılı sonrasında yürütülmüş olanların, katı ithal ika-
ı
r
u
ı1
ı1
D
1
•
1
117) Erol İyibozkurt, Etektil Himaye Oranları ve Türkiye Uygulaması,
Bursa Ticari İlimler Akademisi, Yayın No. 12, Bursa, 1975.
118) Tansu Çiller, Türk Sanayiinde ithal ikamesi ve Koruma Politikası,
IKV : İncelemeler Dizisi, No. 2, 4 cilt, İstanbul 1977 (teksir).
119) Yalnız sanayi araştırması değil, bu araştırmaların yöntemiyle ilgili
çalışmalar da Türkiye'de çok sınırlıdır. Bu nadir çalışmalardan biriyle ilgili bknz. Yalçın Küçük, 4:Sanay1 Araştırmalarda Yöntem Sorunu~.
V. tJniversitelerarası istatistik Konferansı, Türk İstatistik Derneği,
Ankara 1971.
226
ınesine
.1
yönelik sanayileşmeyi veri aldıklan ve hatta çoğu kez de
böyle bir politika sonunda canlılık kazanmış sanayi dalları veya
temsilcileri tarafından yaptınldıkları gözlenmektedir. Böyle bir
politikanın, hemen hemen her malın, hem de belirli bir süreyle sı­
nırlı olmaksızın korunduğu bir politikanın, yüksek rantlarla bes·
lenen sağlıksız bir sanayileşme yarattığı, çoğu kez gözden kaçmaktadır. Türkiye'nin, AET ile yaptığı anlaşma uygulanmaya konursa,
böyle bir politikayı büyük ölçüde tasviye edeceği, muhakkaktır. Bu
tasviyeye karşı çıkılırken, Türk sanayiinin sağlıklı bir yapıya nasıl
kavuşturula!bileceği üzerinde pek az durulmuştur (120). Bu konuda,
ana görevi sanayi politikasında etkin rolü dolayısıyla, D.P.T.'ye
düşmektedir. Nevar ki, D.P.T.'nin, AET ile ilgili araştırmaları, daha çok sektörün ele alınması gibi kapsamla ilgili farklılıklar dı- ·
şında, özünde, IKV'nın araştırmalarından pek farklı değildir. Bu,
konunun sağlıklı değerlendirilebilmesi açısından önemli bir eksik..
lik olsa gerektir.
c) Araştırma eksikliğinin en belirli alanlarından biri, Kamu İk·
tisadi Teeşkkülleridir. Türk sanayi üretiminin büyük bir bölümünün oluşturdubTU ibu kesimin, Katma Protokol şartlarından nasıl
etkileneceği sorunu üzerinde, yukanki bölün1lerde değinilen genel
kapsamlı bazı araştırmalar dışında, hemen hemen hiç durolmamış­
tır (121). Zaman zaman KlT'lere ilişkin olarak basma yansıyan şi-
120) Bunun ilginç iki istisnası için bknz. (i) Uğur Korum, Türkiye'deki
ithal İkarnesinin Ulaştığı Aşaınayı, AET ortaklığı açısından değerlen­
diren araştırması için bknz. dmport Substition in Turkey in Relation
to Integration with the EEC.:ı> Economic Relations Between Turkey·
and the EEC, op. cit., s. 172-210, (ii) Çelik Kurdoğlu, AET Ülkelerindeki, dış ticaret, teknoloji ve endüstriyel yapıyı ve bu yapıdaki,
değişmeleri gözönünde tutarak Türkiye'nin ne tür alternatif sanayileşmeye gidebileceğini, özellikle teknolojik mal devreleri
(product
cycle) açısından tartışması için bknz. ~Trade, Technology and
Industrial Structure in the EEC Countries : Prospect for Turkey~.
ibid., s. 211-266.
121)
Alanında
ilk olmakla birlikte, sorunlara çok genel bir çerçevede yaklaşan bir çalışma için bknz. Yılmaz Cankuroğlu ve Selma Özkavuk-
çuoğlu, Ortak Pazar Yönünden Madenlerimizin, Petrol ve Petrokim·
yasal Ürünlerimizin Durumu, T. C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan-
lığı,
bet
Ankara 1974 (teksir). Ayrıca bknz. «Petro Kimya, AET ile RekaMilliyet. 19 Ağustos 1976.
'·
Edemez~.
227
ı
kayetiere rağmen (122), ne teker teker ne de toplu halde, bir araş­
tırma konusu yapılmamışlardır (123). Bunlarla ilgili muhtemel ·sorunlara, son derece genel hatlarıyla olmakla birlikte, ilk kez I.K.V.
tarafından eğilinmiş alınası ise, düşündürücüdür (124).
d) Aynı şekilde, konuyla en ilgili kesimlerden biri olması gereken işçi kuruluşları, hiçbir araştırma yapmamışlardır. Bu kuruluşlar bir yandan AET ile ortaklığın, Türk sanayi için «mezar» olacağı savını işleyerek bu protakoliere karşı çıkarken, bir yandan da,
aynı protokollere dayanarak bu ülkelere işçi ihracatının artması,
mevcut işçileriR çalışma koşullarının iyileştirilmesini istemişlerdir.
Türk sanayi yapısının rasyonelleşmesinin, AET alternatifi dışında,
nasıl gerçekleşebileceğini araştırmaları -ve hele böyle bir .rasyonelleşmenin «rantlarda» meydana getireceği azalmaya rağmen- bu ke-
122) Türk Sanayi ürünleri arasında AET'ye ihraç edilenlerin en önemlileri olan pamuk ipliği, tekstil ürünleri gibi malları üreten Sümerbank'ın, örneğin 'şikayet ve endişelerini' destekler nitelikte araştırma, pek
yapmamıştırlar. Şikayetlerle
ilgili olarak bknz. «Sümerbank : AET
Dokumada Kritik hal Yaratacak ... ~ Milliyet, 30 Mayıs 1971 ve Cumhuriyet, 16 Temmuz 1971 ve 9 Ocak 1975 ve Milliyet, 16 Aralık 1971.
Sümerbank'ca yapılan çalışmalarla ilgili olarak bknz. Erdoğan Alkin,
«AET ve Tekstil Üretim)) Sümerbank Dergisi, .l970 Yılı ilavesi.
123) Katma Protokol'ün, Milleet Meclisi'nde görüşülmesi sırasında, İzmir
Milletvekili. Kemal Önder, K.İ.T.'lerle ilgili olarak Maliye Bakanlığı,
MİİT : Kamu Kurumları ve iştirakleri Dairesinin, ancak 20 Mart
197l'de bir yazısıyla bu kuruluşların, AET karşısında karşılaşacakla­
r! sorunlara eğilmesinden geç kalmış bir girişim olarak yakınmıştır.
.Milleet Meclisi, op. cit., 2 Temmuz 1971, s. 158. Bu yazar 1979 yılında,
bu anket sonuçlarını bulmak için yaptığı soruşturmadan olumlu bir
sonuç alamamıştır. Anlaşılan bu anketler, toplu bir değerlendirmeye
tabi tutulmamıştır.
124) Bknz. I.K.V., Ortak Pazar ve Türkiye'de lktisadı Devlet Teşekküller!,
Y.S. 40, İstanbul 1972 (teksir) ve Vural Savaş, Türkiye-AET ilişkileri
ve İktisadi Devlet Teşekküller!, Teorik Çalışmalar No. 1972-2, İstanbul
1977 (teksir).
'228
"
sirnin
çıkarlarının nasıl korunacağı sorunların
açıklık
çözümüne
büyük
getirecektir (125). ·
e) Türkiye'nin gelecek yıllarda nasıl bir sanayi politikası izlemesi gerektiği, şimdiye dek yapılanlardan çok daha geniş kapsamlı tartışma ve araştırmaları gerekli kılmaktadır. Tam anlamıyla
kendine yeter (otarşik) bir politika hariç, nasıl bir sanayileşme
stratejisi seçilirse seçilsin, ·bu tercihin dünyadaki gelişmelerden so·
yutlanarak yapılamıyacağı açıktır. Batı'nın bu tip önerilerine büyük hassasiyet ve tepki gösteren (126) Türkiye, kendisinin nereye
gitmek istediğini, gerçekçi bir yaklaşımla değerlendirmek zorundadır.
A.E.T. ile Türkiye arasında, yıllardır s~regelen çeşitli düzeydeki görüşme ve müzakerelere mevcut araştırmaların katkısı son
derece sınırlı olmuştur, Bunda, araştırmalann niteliği olduğu ka·
dar, müzakerelerin yürütülüş biçiminin de etkisi olsa gerektir.
125) En büyük iki işçi kuruluşunun -Türk-İş ve DİSK'ln- soruna bakış
açısında, pek büyük farklar yoktur. Bknz. Hasan Ceyhan, Ortak Pa·
zar ve Türkiye, Disk Yayın No. 14, İstanbul 1974; (Ortak Pazar Sorunu ... '>, Türk-İş, No. 83, Ocak 1970.
126) Bu tip önerilerle ilgili olarak bknz. Helnrich Von Moltke, <ı:Turkish
Industrial Prospects ... ~. Economlc Relatıons Between Turkey and
EEC, op. cit., s. 267-279. <ı:Dünya Bankasının Mukayeseli Maliyet Önerisini Reddettik ... '>, Hürriyet, 3 Haziran 1976 ve <ı:Economist : Türkiye, otomobil, buzdolabı satmaya kalkacağına bölgenin manası sütçü
olsun ... », Milliyet, 26 Ağustos 1976; A.E.T.'nin, uluslararası iş bölümündeki değişiklikleri, ne denli iyi araştırdığına örnek olarak bknz.
Commission of European Communities, The European Economic
Comminity and Changes in the
International
Division oJ
Labour,
Brussels 1979.
229
Türkiye'nin AET ile ilişkilerine yeni bir şekil verebilme isteklerinin yaygınlaştığı günümüzde, bir yandan birbiriyle tutarlı kı­
sımlardan oluşan ve alternatif stratejilerini de değerlendirmeye
olanak verecek geniş kapsamlı bir araştırma planı uygulamaya
koymak, bir yandan da ibu araştırmaları dikkatle değerlendircbile­
cek ve toplumun çeşitli kesimlerinin AET ile tepkilerini dikkate
alabileçek (127), bir örgütlenmeye gitmek (128), mevcut sorunlara
. (129) büyük açıklık getirecektir.
\
\
.
~
.
ı
f
1
127) Örneklemenin sınırlı kapsamına rağmen, özel kesimin tepkileriyle ilgili ilginç bir çalışma için bknz. Melek Erman, AET ile ilişkileri Özel
Kesim Nasıl Değerlendiriyor?, TUSİAD-AET Araştırmaları : No. 2, İs­
tanbul 1978 (teksir).
128) Böyle bir öneri için bknz. Vural
ğerlendirecek Resmi Bir Kuruluş
ı1
!
Savaş, Türkiye-AET ilişkilerini De-
ihtiyacı ve Bir Öneri,
IKV, Genel
Yönetim No. 1976-3, İstanbul 1976 (teksir).
129) Mevcut sorunlann, toplu bir değerlendirmesi için bknz. Ali Sait Yüksel, Ortak Pazar İlişkilerimiz Ne Durumda, Nereye Gidiyor, ·Eskişehir
Sanayi Odası Yayın No. 16, Ankara 1979. Ali Sait Yüksel, Türkiye
ilişkileri Açısından, Avrupa Ekonomik Toplulu{)u, 2. Baskı, İstanbul
1979 ve TÜSİAD, Katma Protokol Çerçevesinde Ne Yapılabilir, AET
Araştırmalan No. 3, İstanbul 1977 (teksir).
f
j
1
!
230