Atatürk`ün Ekonomik Bağımsızlık Savaşı

Yakın Tarihimiz
BD OCAK 2017
Yaşar Öztürk
Atatürk’ün
Ekonomik
Bağımsızlık
Savaşı
Savaş sadece
silah, asker,
cephe, cephane,
komutan demek
değildi.
İşin ekonomik
yanı da vardı.
Ç
anakkale kahramanı Mustafa
Kemal II. Ordu Komutan Yardımcılığı’na getirildiğinde cephelerde kazandığı ve direndiği halde yenilgiye mahkûm edilmiş bir ülkenin
savunmasını yürütürken karşısında
bastıran çetin kış koşulları, pusudaki iç ve dış düşman yanında bir de
ekonomik savaş vardı.
Mustafa Kemal, 100 yıl önce
1917 Ocak ayında ülkenin ekonomi
ve para politikasının çöküşe gittiğini
görmüş ve ekonomik bağımsızlık
savaşını yüz yıl önce başlatmıştı.
***
Osmanlı uygarlığa götüren
trenleri hep kaçırıyordu. Sadece
bilim, teknik, giyim, kuşam, yaşam,
basım değil ekonomi, gelir ve para
işlerinde de çağın gerisindeydi.
Osmanlı’da para altın, gümüş ve
bakır sikkelerdi. İlk kağıt para ise
13
BD OCAK 2017
1840’da Abdülmecid
döneminde piyasaya
sürülen “uzun bir kâğıdın üzerine yazılan
ferman” anlamına
gelen “kaime”ydi.
yabancı para, alırken
de satarken de kazanıyorlardı... Banka
battı.
Para muslukları ve ipler Galata
Bankerleri ve adı
smanlının mali
Osmanlı ama kendisi
çukurdan kurtaİngiliz-Fransız banracağına inandığı “kakası olan Osmanlı
ime” ipi elinden kayıp
(Merkez) Bankaboynuna dolandı. İssı’nın eline geçmişti.
tikrara değil istikraza
Banka piyasayı ra(borçlanma) yol açan
hatlatmadığı gibi zor
kaimelerden kurtulve sıkıntılı günlerde,
mak isteyen
musluklarını
Osmanlı onları
kıstı, Osmangeri toplamak
lı’nın boynunve altın para
daki kemendi
ile değiştirmek
sıktıkça sıktı.
istediğinde,
Osmanlı
sarraflar resmi
savaşa girdive piyasa
ğinde büyük
değeri arahayallerle
sındaki farkı
ve kendisini
kendi çıkarları Sultan Abdülmecid ve döneminin parası “Kaime” kurtaracadoğrultusunda
ğını sandığı
kullandı. Bugün döviz ticaretini
Almanya’yla parasal işbirliğine
andıran kaime ticareti ortaya çıktı.
gitti. Osmanlı hem halka hem de bu
Halkın kaimelerini elinden almakla
üstlenme karşılığında Almanya’ya
yetinmeyen sarraflar “hayali ithaborçlandı. Yenilginin ardından
lat”a başvuruyordu. Bankerler kendi da ilk olarak Alman bankalarında
kurdukları tezgâh olan ilk yarı resmi sözüm ona korunan halkına borçlu
kaimeyi resmi kurdan dış ülkelere
olduğu altınlarına el konuldu.
aktardıktan sonra aradaki kur farkını
İngilizler Çanakkale’ye sadece
devlete ödetip karşılığında aldıkları
asker ve gemileriyle değil, İstanyabancı parayı serbest piyasada
bul’da kullanmaları için askerlerine
dört beş katına bozduruyor, düşük
dağıttığı üzerinde kendi paralarına
kurdan aldıkları kaimeleri yeniden
değerinin Osmanlıcası yazan pahayali ithalata yatırıyorlardı. Sol
ralarla geldi. Aşamadıkları Çanakceplerinde kaime sağ ceplerinde
kale boğazından İngiliz devletinin
O
14
BD OCAK 2017
resmen bastırdığı sahte paralar geçti
ve bu paralar İstanbul’da dolaşıma sokuldu. Samsun’daki Alman
kampında üzerinde Almanca yazılar
bulunan paralar kullanıldı.
Osmanlı piyasasında parasal bir
kaos hüküm sürüyordu. Ortadan
ikiye kesilerek yeniden dolaşıma
sokulan eski/yeni paralar yanında
esnaf, ibadet yerleri ve dernekler
“kağıt jetonlar”, “para biletler” diye
de adlandırılan küçük değerdeki
kendi kağıt paralarını kullandılar.
Piyasada çeşitli dillerde kilise paraları, Valilik ve Belediyelerin halkın
ekmek alabilmesi için bastırdığı
vesika paralar dolaşımdaydı. Halk
bozuk para bulamadığında damga
ve posta pullarının arkalarına karton
yapıştırıldı, bozuk para haline getirilip piyasa sürüldü. “Para pul oldu.”
***
lke manzarasının böyle olduğu
100 yıl öncesinde Atatürk Osmanlı ülkesini, parasını ve onurunu
kurtarmak için çabalıyordu.
Mustafa Kemal önce kağıt para
kullanımına açıklık getirdi:
“Türkiye Avrupa’nın ve
dolayısıyla bütün ileri ulusların
yazgısında yeni bir çığır açacak
Ü
100 yıl öncesinde
Atatürk, Osmanlı
ülkesini, parasını
ve onurunu
kurtarmak için
çabalıyordu.
Galata Bankerleri - 1910
nitelik kazanan Genel Savaş’ın
yıkımından varlığını ve bütün uygar yapıtlarını korumak amacıyla
bütün hükümetler gibi altın toplayıp karşılığında kâğıt para çıkarıp
tedavüle koymayı uygun görmüş ve
uygulamıştır.”
Sonra sözü asıl konuya vurgunculara, fırsatçılara getirdi. Kâğıt
para ticareti yapan, halkın elindeki
altını aşırmaya çalışanların, tefecilik
ve fahiş fiyatlarla mal satanların
cezalandırılacağını duyurdu. Mustafa Kemal memleketin kurtuluşu
için vatanperverlik gereği yurttaşları karşılıklı kolaylık ve yardımda
bulunmaya davet etti.
Osmanlının cebi delikti hiç bir
para onun cebini dolduramıyordu.
Onun küllerinden doğan Türkiye
Cumhuriyeti’nin kendine ait yeni
15
BD OCAK 2017
1927 yılında tedavüle çıkan ilk Türk
paraları 5 liralık banknotlar
madeni ve kâğıt paraları yoktu.
Oysa para bir devletin egemenlik ve
bağımsızlık sembolüydü.
T
BMM 30 Aralık 1925’te ilk
Türk banknotlarının bastırılmasına karar verdi. 1927 yılı Mayıs
ayında Londra’da basımı başlayan
banknotlar Eylül’de teslim edildi. Sayımdan sonra 90 yıl önce 5
Aralık 1927’de Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kâğıt paraları tedavüle
çıktı.
1928’de Yazı Devrimi oldu.
Paralar Osmanlıcaydı. Yeniden bastırabilme lüksüne de sahip değildi
ülke. On yıl boyunca bu paralar
kullanıldı. Altın para sisteminden,
tedavülü zorunlu olan kâğıt para
16
sistemine geçildi.
Osmanlı’nın borçları
da içte ve dışta Türkiye’nin
üstüne kaldı. Atatürk, Türk
parasının iç ve dış değerini
korumaya dikkat etti. Borçlanmaktan da, karşılıksız
para basmaktan da kaçındı.
Hemen kendi merkez bankasını kuramayan Türkiye
1925’de çalışma izni dolan
Osmanlı Bankası’nın imtiyazını on yıl daha uzatmak
zorunda kaldı. Yeni anlaşmaya Hükümet’in banknot
ihraç edebilecek bir devlet
bankası kurması halinde
Osmanlı Bankası’nın itiraz
hakkı olmayacağını belirten bir madde eklendi. 5 yıl sonra
banknot ihracı ayrıcalığına sahip bir
anonim şirket olarak T. C. Merkez
Bankası kuruldu. Bir buçuk yıllık
hazırlıktan sonra çalışmaya başladı
Borçlarını ödeyemeyen Osmanlı
devleti 1881’de iflas etmiş, Batılı
devletler Düyun-u Umumiye (borçlar idaresi) kurarak Osmanlı’yı mali
denetime almıştı.Kurtuluş Savaşı ile
mali denetimden kurtulan Türkiye
Cumhuriyeti son ödeme tarihi 1983
olarak belirlenen Osmanlı’dan kalan
borçları 29 yıl erken ödedi.
İzmir İktisat Kongresi’ni toplayarak ekonomik ve mali savaşı
başlatan Atatürk’ün çizdiği yolla
1954’de kapanan borç defterini
Atatürk’ün ekonomi modelinden
uzaklaşan Türkiye için bu kez IMF
açıyordu... •
yasarozturk@butundunya.com.tr