Ahmet VATAN1 Burhanettin ZENGİN2 ÇEVRESEL İNOVASYON VE
advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet VATAN1 Burhanettin ZENGİN2 ÇEVRESEL İNOVASYON VE KONAKLAMA İŞLETMELERİNDEKİ UYGULAMALAR ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA: İSTANBUL ÖRNEĞİ Özet Turizm sektöründeki arayışlar müşteri memnuniyeti ve talebinin artırılması, hizmet kalitesinin yükseltilmesi ile çalışan memnuniyetinin artırılması gibi konulara odaklanmıştır. Bu odaklanma sonucunda inovasyon yapmak, işletmeler için gereklilik haline gelmiştir. Hatta küresel ekonomi açısından, işletmelerin inovatif çalışmalar yapması bazı alanlar için zorunluluk halini almıştır. İnovasyon, bir fikrin veya bilginin ekonomik ve sosyal fayda yaratacak biçimde kullanılmasıdır. Literatürde sıklıkla görülen ürün, pazarlama ve süreç inovasyonun yanı sıra kalkınmanın çevre üzerindeki etkisinin azaltılması, enerji de dahil, doğal kaynakların verimli ve sorumlu kullanımını sağlamayı hedefleyen çevresel inovasyon da önem kazanmaya başlamıştır. Çalışmada, inovasyon kavramını açıklamak, İstanbul'da bulunan 5 yıldızlı konaklama işletmeleri üzerinde bir araştırma yaparak turizm işletmelerinin çevresel inovasyona eğilimleri ve çevresel inovasyon uygulamalarını belirlemek amaçlanmıştır. İstanbul ilinde hizmet veren 5 yıldızlı konaklama işletmelerinde yapılan çalışmada anket ile veri toplama yönetimiyle yöneticilerin çevresel inovasyonu hangi amaçla ve işletmelerin çevresel inovasyonu nasıl gerçekleştirdikleri araştırılmıştır. İstanbul’daki konaklama işletmelerinde çevresel inovasyon uygulamalarının olduğu ve çevresel inovasyonun 2 temel amaç ile gerçekleştirildiği görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Konaklama işletmeleri, Çevre, İnovasyon, Çevresel İnovasyon Öğr. Gör., Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Doktora öğrencisi, ahmet.vatan@bilecik.edu.tr 2 Doç Dr., Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Seyahat İşletmeciliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, bzengin@sakarya.edu.tr 1 512 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin ENVIRONMENTAL INNOVATION AND RESEARCH ABOUT APPLICATIONS ON ACCOMMODATION ENTERPRISES: ISTANBUL SAMPLE Abstract Searches of tourism sector has focused on issues such as increasing customer demand, custumor satisfaction, improving the quality of services and improving satisfaction of staffs. Result of this focus, innovation has become a necessity for businesses. Even in terms of the global economy, enterprises have the obligation to do innovative applications. Innovation is an idea or information used in a way that will create economic and social benefits. In literature, product, marketing and process innovations is often encountered. Environmental innovation began to gain importance. Environmental innovation, reducing the impact of development upon the environment, energy, including the use of natural resources aims to provide an efficient and responsible. This study is intended to explain the concept of innovation and identify environmental innovation applications with research on 5-star accommodation enterprises at Istanbul. This research was carried out on the managers of 5-star accommodation enterprises in Istanbul. Hotel managers has been investigated for which purpose and how they perform environmental innovation. Environmental innovation applications have been found in accommodation enterprises. Environmental innovation is performed with two main objectives by accommodation enterprises. Keywords: accommodation enterprises, environmental, innovation, environmental innovation 1.GİRİŞ İşletmelerin var olma amaçları topluma hizmet etmek ve bu sayede kar sağlamaktır. İşletmelerin büyüme, tüketicisine daha nitelikli mal ya da hizmet sunma, personeline daha iyi ücret verme gibi özel amaçları da bulunmaktadır. Özel amaçlarının içerisinde toplumsal sorumluluk ve çevreyi koruma da mevcuttur. Ürün ya da hizmet üretebilmek için üretim ögelerini kullanan (girişimci, teknoloji, sermaye, emek, doğal kaynaklar) işletmeler hem maliyetlerini azaltmak hem de üretim süreçlerinde kaynaklarını az kullanmak maksadı ile bazı uygulamalar geliştirmektedir. Çevresel inovasyon, işletmede geliştirilen çevreci uygulamaları kapsamaktadır. Turizm endüstrisinin doğal kaynaklara bağımlı bir sektör olması nedeni ile turizm işletmeleri çevrede meydana gelen değişikliklerden en fazla etkilenen sektörlerden birisidir. Türk turizminin özellikle kıyı turizmine dayalı olması sebebi ile deniz suyu ve plajların temizliğinin yanı sıra gürültü, toz ve trafikten kaynaklanan hava kirliliği, çarpık kentleşme, kıyı bölgelerinde ikincil konutlarla görülen betonlaşma ve orman yangınları gibi unsurlar turizm işletmelerini yakından etkileyen çevresel değişikliklerdendir. Çevresel kaynaklarda görülen bu değişiklikler nedeni ile turizm endüstrisinde bir takım yeniliklerin ve değişikliklerin yapılması gerekmektedir. Son yıllarda turizm işletmeleri tarafından çevreye duyarlı yönetim anlayışları geliştirilmektedir. Doğal kaynakların sınırlı olması ve bu kaynakların dikkatli kullanımı gerektirmesi turizm işletmelerini de bir takım değişikliklere yöneltmektedir (Kozak ve Güçlü, The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 513 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği 2003: 52). Turizm ve çevre birbirinden ayrılmayan iki kavramdır. Bazı noktalarda çevrenin çekiciliği turizm hareketinin kaynağını oluşturmaktadır. Bu yüzden çevrenin turizme girdi olarak değerlendirilmesi yanlış olmayacaktır. Bundan dolayı konaklama işletmeleri için çevre konusu önem arz etmektedir. Hem çevreci bir yaklaşım ile maliyetlerini azaltan konaklama işletmeleri aynı zamanda üretim süreçlerinde de çevreci yaklaşımı ile imaj kazanımı sağlayabilmektedir. Tüm dünya gündemini meşgul eden küresel ısınma ve kaynakların azalması neticesinde çevreci olma eğilimi de artmaktadır. Turizm sektörü dolayısı ile konaklama işletmeleri de bu eğilimden etkilenmektedir. Önümüzdeki yıllarda sadece konaklama işletmelerinde değil turizm sektörünün genelinde çevresel yeniliklere odaklanılacağı öngörülmektedir. 2.İnovasyon 2.1 İnovasyon Kavramı Latince “innovatus” kelimesinden türeyen inovasyon, bir fikri, satılabilir ya da geliştirilmiş bir ürün veya mal ve hizmete dönüştürmek demektir. Latince “innovatus” kelimesinden türeyen inovasyon, bir fikri, satılabilir ya da geliştirilmiş bir ürün veya mal ve hizmete dönüştürmek demektir.(Tüsiad, 2003: 53) Başka bir kaynak ise ‘Latince’de yenilenme, yeni yapma ve değiştirme anlamına gelen “innovore” kelimesinden türetilmiş bir kavram olan yenilik olgusu, örgütsel yazında farklı bakış açıları ile ortaya konulmuştur’ demektedir (Narayanan, 2001: 67). İnovasyon, bilimsel araştırmadan icada, geliştirmeye ve ticarileştirmeye kadar yeni bir ürün veya üretim süreci yaratmaktaki tüm faaliyetlerdir. (Kamien ve Schwartz, 1982: 2). Peters ve Waterman’a göre inovasyon; çevredeki herhangi bir değişime cevap verme becerisi ve yeni ürün geliştirme faaliyettir. Drucker inovasyonu; “refah yaratma potansiyelini güçlendiren olgu” olarak tanımlamıştır. Mogee ve Schact, teknoloji üzerine odaklanarak, inovasyonu; “endüstri yaratma, ürün veya üretimi iyileştirme süreci” şeklinde ifade etmiştir. İnovasyona, ürün ve süreç açısından bakan Tushman ve Nadler inovasyonu; “bir iş birimi için yeni olan ürün, süreç ve hizmet yaratma” olarak ortaya koymuştur. Brown’a göre ise inovasyon, fark yaratmak, değer katmak veya performansı artırmak için ürün, süreç ve uygulamaları daha iyi hale getirmektir (Naktiyok, 2007: 16). Her şeyden önce inovasyon bir ekonomik süreçtir. Sonunda bir ürün de olabilir, bir hizmet de, daha gelişmiş bir yönetim modeli de. İnovasyonda tesadüfe de yer yoktur. Öncelikle gerekli bilgi birikiminin oluşması gereklidir. AR-GE (Araştırma-Geliştirme) ile inovasyonu da karıştırmamak gerekir. Her araştırma, olumlu sonuç verse dahi, inovasyona yol açmaz. Ancak AR-GE düzeyi yükselmeden inovasyonun gelişmesini de beklenmemektedir.. İnovasyonun gelişmesi için araştırma önemlidir. Bilgi yaratma önemlidir. Teknik inovasyonda ise sanayinin katkısı gereklidir. Bundan böyle yeni bir terimi de kullanır olacaktır: AR-GE (AraştırmaGeliştirme)’nin yanında AR-İN (Araştırma-inovasyon). İnovasyon sonunda bir yenilik getirmeyebilir. Belki sadece bir değişimdir. Onun için “yenilikçilik” sözcüğü “inovasyon” un tam karşılığı değildir (Üstel ve Kabatepe, 2006: 9). Bilgi, inovasyonun merkezindedir. İnovasyon, yeni bilginin-teknolojinin uygulanış sürecidir (Hall ve Williams, 2008: 21). Avrupalıların % 57’si inovasyonlu ürünler ve hizmetler aradığını, bunlardan etkilendiğini söylemektedir. Müşterinin ve kullanıcıların değişen görüş ve ihtiyaçlarına cevap verecek inovasyon kabiliyetinin varlığı rekabet yarışında çok önemlidir. Bunun temelinde de araştırma, The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 514 teknoloji geliştirme ve eğitim yatmaktadır. (Üstel ve Kabatepe, 2006: 11). 2.2 İnovasyonun Özellikleri ve Önemi İnovasyonun 5 temel özelliği vardır. Bunlar geri dönmezlik, süreklilik, kümülatif yapı, bütünsellik ve belirsizliktir. İnovasyon, geriye dönmezlik özelliği göstermektedir. Yeni ürün inovasyonu eskisinin yerini aldığında eski ürün pazarda tekrar görülmemektedir. Süreklilik; yeni ya da iyileştirilmiş ürün, hizmet ya da süreci geliştirmenin yolu, farklı düşünmekten ve yeni fikirler üretmekten geçmektedir. Bu nedenle, ortaya atılan, geliştirilerek işler hale getirilen ve sonuçta firmaya rekabet gücü kazandıracak şekilde ticarileştirilen bu fikirlerin ve sonuçlarının tekrar tekrar değerlendirilmesi gerekmektedir (Yılmaz, 2003: 33) İnovasyonlar kümülatif bir yapıya sahiptir. Geliştirilen bir inovasyon, daha önceki yenilikler ya da bilimsel esaslar üzerine kurulduğu gibi; aynı zamanda başka yeniliklerin geliştirilmesine de temel oluşturur. Geliştirilen her inovasyon, geliştirilecek diğer inovasyonlara temel oluşturacağından, gelecekteki inovasyonların da yönünü belirleyecektir. (Yılmaz, 2003: 33) İnovasyon, oldukça fazla belirsizlik, risk alma, derinlemesine araştırma ve yeniden araştırma, uzmanlaşma ve test etmeyi içermektedir. Bu süreçte, tesadüflerin, öngörülemeyen değişikliklerden kaynaklanan belirsizliklerin ve sansın büyük rolü bulunmaktadır. İnovasyon, firmadaki tüm faaliyetleri kapsamakta ve bütünsel bir yaklaşım gerektirmektedir. İnovasyonun bütünsel bir faaliyet olarak algılanamaması önemli sorunlara yol açabilir. (Elçi, 2006: 4) Küreselleşmenin ekonomik sınırları ve teknolojide yaşanan değişimlerin de zaman ve mekan sınırlarını ortadan kaldırması, endüstriyel ekonomiden küresel bilgi ekonomisine geçişi sağlamıştır. Bu durum, işletmeler açısından teknoloji ve bilginin önemini arttıran bir dönüşüm olmuştur. İşletmeler için bilgi artık üretim faktörlerinin başında gelmekte ve tüm bilgi kaynakları büyük önem kazanmaktadır. Küreselleşme ve hızlı teknolojik değişim, rekabet ortamının dinamikleşmesine neden olmaktadır (Güleş ve Bülbül, 2004: 42). Yaratıcılığın işletmede gün geçtikçe daha fazla önem kazanmasının nedenlerinin başında tüketicilerin istek ve beklentileri gelmektedir. Tüketiciler günlük yaşamlarında sürekli yeni problemlerle karşılaşmakta ve bunlara çözüm beklemektedirler. Örgütlerde yaratıcılık ön plana çıkartılarak, birbirinden bağımsız düşünce ya da fikirler bir araya getirilebilir, yepyeni çözümlere ve fikirlere ulaşılabilir. Ayrıca rekabet gün geçtikçe zorlaşmakta, bilginin hızla yayılması sonucu yenilikler çabuk eskitilmekte ve hızla taklit edilebilmektedir. Müşteri talep ve ihtiyaçlarını karşılayarak ve müşteriye yeni alternatifler sunarak talep yaratacak yaratıcı fikir ve uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır (Bakan, 2004: 59). İşletmelerin inovasyon yapmaları için çeşitli nedenler vardır. İşletmelerin inovasyon yapmaları aşağıdaki 7 nedendendir (Afuah, 2009: 109); -Büyüme isteği -Kaynak ve yetenekleri farklı bir alanda deneme -Ekonomik ölçekler ve fırsatlar -İşletme içi finansal durum -Pazar gücü The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 515 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği -Kişisel yönetim nedenleri 2.3 İnovasyon Türleri Geoffrey Moore 8 adet inovasyon türü tanımlamaktadır. Bunlar düzen bozucu stratejik inovasyon, uygulama inovasyonu, yeni ürün inovasyonu, süreç inovasyonu, deneyim inovasyonu, pazarlama inovasyonu, iş modeli inovasyonu, yapısal inovasyondur (Kırım, 2007: 5). Özellikle ürün, hizmet ve süreç inovasyonu son dönemlerde önem kazanmaya başlamıştır. Turizmdeki inovasyon performansı aynı zamanda sektöre büyük yararlarda getirmektedir (Hjalager, 2010: 468). Literatürde sıklıkla bahsedilen 4 inovasyon türü mevcuttur. Bunlar ürün / hizmet inovasyonu, süreç inovasyonu, pazarlama inovasyonu ve organizasyonel inovasyondur. Ürün / Hizmet İnovasyonu Ürün yenilikleri, daha çok yeni ürün ve hizmet üretmeyi hedeflemektedir. Üretilen bu yeni ürünler, yeni pazar ve tüketicilerin kazanılmasını ve mevcut durumdan farklı değişimler yapılarak memnuniyet düzeyinin arttırılmasını da sağlamayı amaçlamaktadır (Aygen, 2006: 79). Sony, inovasyonla özdeşleşmiş diğer bir firmadır. 1946’da radyo tamir şirketi olarak kurulan Sony, dört yıl sonra kendi özgün ürünlerini üretip satmaya başlamıştır.. Takip eden yıllarda, transistorlu radyo, televizyon, renkli video kaydedici gibi ilklere imza atan Sony, 1979’da en önemli inovasyonlarından birini yapıp Walkman’ı geliştirmiştir. CD Walkman, Minidisc, DVD oynatıcılar gibi pek çok ürün Sony imzasını taşıyan inovasyonlar arasında yer almaktadır (Elçi, 2007: 53). Ürün inovasyonu eğer iyi yapılırsa ve müşterilerden de ilgi görürse mükemmel sonuçlar verebilir. Fakat yeni ürün geliştirmeye niyetlenen firmalar bir takım riskleri dikkate almak zorundadır. Günümüz de çok fazla sayıda ürün ve çeşit mevcuttur. En basitinden market raflarında birbirinin yerine ikame edebilecek ne kadar fazla ürün bulunduğunu düşünmek gerekir. Böyle olunca yeni bir ürünün tüketicilerin dikkatini çekmesi oldukça zor olabilir. Ürün gerçekten cezbedici özelliklere sahip olsa bile emsallerinin arasında yeterli ilgiyi çekemeyebilir. Ayrıca eğer ürün benzer ürünlerin fazladan bir özellik eklenmiş haliyse tüketicilerin bu ekstra özelliği para vermeye değer görecekleri de şüphelidir (Kırım, 2006: 5). Süreç İnovasyonu Süreç inovasyonu, farklı ve yeni bir üretim ya da dağıtım yönteminin geliştirilmesi veya varolan yöntemlerin iyileştirilip daha gelişkin hale getirilmesidir (Elçi, 2007: 10). Üretim ve hizmet açısından bakıldığında süreç; hammadde, enerji, bilgi gibi benzeri verilerin girdi olarak kabul edilmesi ve ürün ya da hizmet şeklinde çıktılara dönüştürülmesi için yapılan bir dizi faaliyetler olarak belirtilebilir. Süreç yeniliği, iş süreçlerinin performanslarını arttırabilmek için radikal yeni yöntemler uygulayabilme şeklinde ifade edilebilir. Farklı girişimlerin yanı sıra teknolojide kullanılan girişimci yöntemlerin ve değişim araçlarının iş süreçlerindeki dönüşümlerini de kapsamaktadır (Aygen, 2006: 36). Süreç yeniliği, genel olarak endüstri ya da hizmet işletmelerinin geliştirilmesi, kalite ve güvenilirliğinin iyileştirilmesi sonucunda müşteriye sunulan değerin arttırılmasına olanak sağlayacaktır (Güleş ve Bülbül, 2004: 140) Pazarlama İnovasyonu The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 516 Pazarlama inovasyonu, “ürünlerin tasarımı ve ambalajlanması, konumlandırılması, tutundurulması veya fiyatlandırmasında önemli değişiklikleri kapsayan yeni bir pazarlama yöntemidir” (Armstrong ve Kotler,2007: 516). Pazarlama inovasyonu bir nevi farklı ve yeni tasarımların (üründe veya ambalajında) gerçekleştirilmesi, farklı pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi ve uygulanması, ya da varolanların iyileştirilerek daha gelişkin hale getirilmesidir (Elçi, 2007: 74). Pazarlama inovasyonunun nihai amacı, satışları artırmaktır. Bu amaçla bağlantılı olarak, müşteri ihtiyaçlarına daha başarılı bir şekilde yanıt verme, yeni pazarlar yaratma ve işletmenin ürününü pazarda yeni bir şekilde konumlandırma amacı da bulunmaktadır. İşletmenin pazar payını ve rekabet üstünlüğünü ya da rekabet edebilme bağlamında, olağan durumunu korumasını ve paralelinde kârlılık düzeyini sabit tutmasını veya artırmasını pazarlama inovasyonunun amaçları arasında saymak yanlış olmayacaktır (Şahin, 2009: 74). Organizasyonel İnovasyon Organizasyonel inovasyon: Çalışanların sorumlulukları, görevlendirilmesi, kontrol edilmesi ve koordine edilmesi için yeni metotları kapsamaktadır (Rademakers, 2005: 132). Ürün, süreç ve pazarlama yeniliklerinin dışında işletmelerin en önemli fonksiyonlarından biri olan ve yönetimin yakından ilişki içerisinde olduğu yenilik türü örgütsel yeniliktir. Örgütsel yenilik kavramı “yeni örgütsel yöntemlerin yürütülmesini” ifade etmektedir. Bunlar, ticari uygulamalardaki, işyeri organizasyonundaki veya işletmenin dış ilişkilerindeki değişiklikler olabilir. Örneğin, yeni bir iç haberleşme sistemi (intranet) veya yeni bir maliyetlendirme sistemi örgütsel yeniliğe örnek olarak gösterilebilir (Akyos, 2006: 23). Yeni çalışma ve iş yapış yöntemlerinin geliştirilmesi ya da varolan yöntemlerin firma şartlarına uyarlanarak kullanılmasıdır. İşletmeler sadece ürün ve hizmetlerini geliştirip farklılaştırarak inovasyon yapmamaktadırlar. Bir işletmenin rekabet avantajı yakalayıp bunu koruyabilmesi için çalışma ve iş yapış yöntemlerini geliştirmesi, farklılaştırması ve yenilemesi gerekmektedir. Bu, geliştirme, farklılaştırma ve yenileme faaliyeti organizasyonel inovasyon olarak adlandırılır (Çeliktaş, 2008: 19). 2.4 Turizmde İnovasyon Farklı yazarlar tarafından yapılmış birçok inovasyon tasnifi mevcuttur. Bazı yazarlar inovasyonu, sonuçlarına göre, öncelik odaklarına göre ve sisteme göre sınıflamaya tabi tutmuşlardır. Sisteme göre yenilik türleri programlanmış ve programlanmamış olarak ikiye ayrılmıştır. Öncelik odaklarına göre inovasyon türleri, ürün inovasyonu, süreç inovasyonu, örgütsel yapı inovasyonu ve insan inovasyonudur. Sonuç ve etkilerine göre yapılan bir diğer ayrımda inovasyon, kademeli inovasyon, radikal inovasyon, uygulama inovasyonları ve teknik inovasyonu olarak dörde ayrılmıştır (Güleş ve Bülbül, 2004: 139). Şekil 1. Abernathy ve Clark’ın Modeli (Turizm Perspektifiyle) Düzenli İnovasyon Niş İnovasyon - Üretkenliği artırıcı yeni yatırımların - İş imkânlarını geliştirmek için yeni teşvik edilmesi girişimcilerin yatırımlarının desteklenmesi -Firma Sahibi ve çalışanlarının daha - Firmaların yeni pazarlama işbirlikleri verimli çalışması konusunda eğitilmesi kurması - Kalite ve standartların geliştirilmesi - Var olan ürünlerin yeni kombinasyonlarının Yapılması Devrimsel İnovasyon Yapısal İnovasyon The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 517 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği - Yeni teknolojinin firmalar tarafından kullanılması -Çalışanların kompozisyonlarının değiştirilmesi ile yeni metotların uygulaması - Aynı pazara yeni metotlar ile girilmesi - Yeniden yapılanma gerektiren - Yeni etkinliklerin düzenlenmesi - Fiziksel ya da hukuki altyapının yeniden tanımlanması - Bilgi birikiminin yayılması için mükemmeliyet merkezlerinin oluşturulması Kaynak:www.urak.org/.../URAK_EraslanBuluBakan_KumelenmeInovasyon .pdf, 2009 Abernathy ve Clark (1985) yaklaşımınındaki modelde dört tür inovasyon tanımlanmıştır: düzenli (regular), niş (niche), devrimsel (revolutionary) ve yapısal (architectural). Her bir inovasyon türü, bilgi ve ortak yapılar bağlamında farklı çıktı demetlerine sahiptirler. İnovasyon türleri arasında en geniş açılımı olan yapısal inovasyondur. Yapısal inovasyon, yalnızca endüstri içindeki değişimleri ima etmez aynı zamanda kullanılacağı toplum içindeki değişimleri de ifade etmektedir. En az radikal olan inovasyon türü düzenli (regular) inovasyon olup, belirli bir zaman dilimi içerisinde etkisi oldukça önemli boyutlara ulaşabilmektedir. (Eraslan ve diğ., 2004: 17). 3. Çevresel İnovasyon Çevresel inovasyon, sürdürülebilir kalkınma hedefi doğrultusunda çevre üzerindeki etkilerinin azaltılması yoluyla ya da enerjide dâhil, doğal kaynakların daha verimli ve sorumlu kullanımını sağlamayı hedefleyen yenilik formudur (Carrillo-Hermosilla ve Diğ, 2010: 1074). Çevresel inovasyon, işletmelerin çevre ve dengesinin korunmasını gözeterek inovasyon faaliyetlerine yön vermeleridir. Daha kapsamlı bir tanımlamayla çevresel inovasyon, çevreye verilen zararların azaltılmasına veya daha genel olarak sürdürülebilir kalkınma hedeflerine katkı sağlayacak şekilde yeni fikir, tutum, ürün ve süreçlerin geliştirilmesi ve uygulanmasıdır (Rennings, 2000: 322). Çevresel inovasyon, kaynakların optimum kullanımına katkıda bulunmayı, çevresel etkileri azaltmayı veya önlemeyi amaçlayan eko-yenilikçi ürünler, hizmetler, teknikler ve süreçler olarak tanımlanır. Çevresel inovasyon kapsamında yapılacak çevreye dost yeniliklerin aşağıdakileri sağlaması beklenmektedir: - Sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yardımcı olması, - Su ve hammadde materyal kaynaklarının daha etkin kullanımının sağlanması, - Geri dönüşüm malzemelerinin kullanımının artırılması, - Çevreye daha az zarar veren kaliteli ürünlerin üretilmesi, - Çevreye dost üretim süreçleri ve hizmetlerin uygulanmasıdır. Çevresel inovasyon, organizayonların amaçlarının çevre kirliliğinin azaltılmasına katkı sağlamak biçiminde görülmesine rağmen maliyetlerin azaltılması gibi rekabetçi öncelikler de ön plandadır. Dolayısıyla çevresel inovasyonlar ile organizayonların amacı, çevre korumanın yenilik faaliyetleri ve ekonomik gelişme ile bütünleştirilmesi, işletme politikası ile çevre politikasının ortak bir noktada kesiştirilmesidir. Çevresel uygulamaların maliyetleri yükselttiğine dair düşüncenin aksine, işletmelerin planlı bir tasarımla uygulamasına geçtiği çevre politikaları üretim maliyetlerini düşüren, girdi verimliliğini ve ürünlerin değerini artıran yenilikçilik faaliyetlerini tetiklemekte bu sayede oluşan artı değerler ile çevre maliyetleri dengelenmekte ve rekabet gücü artmaktadır (Porter ve Van Der Linde, 1996: 61). The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 518 Turizm bir yandan çevreyi kullanırken, varlığının temel kaynağını oluşturan çevreyi aynı zamanda korumak zorunda olan bir endüstridir. Bu bağlamda turizm ve çevre daima etkileşim halindedir. Bir bölgedeki turizm gelişmesi, çevre değerlerine önem veren, o bölgenin taşıma kapasitesini aşmayan nitelikte ve miktarda gerçekleşirse ancak varlığını koruyarak gelecek nesillerin kullanımına sunabilir (Demir ve Çevirgen, 2006: 133). Turizm çevre üzerinde bozulmaya yol açarsa, kendi varlığını da tehlikeye sokmaktadır. Turizm çevresel değerlere bir zenginlik katarsa, kendi sürekliliğini de sağlama yolunda önemli adım atmış olmaktadır. Buradan hareketle, turizmin doğal çevre üzerinde bozulmalara neden olabilecek olumsuz etkilerinin ve çevresel zenginliğe katkı sağlayacak olumlu etkilerinin ortaya konması gerekmektedir (Torun, 2013: 34). Turizmin neden olabileceği olumsuz etkileri çevresel inovasyon sayesinde azaltmaya gidilebileceği gibi, turizm işletmeleri tarafından yapılacak çevresel inovasyonlar bazı maliyetlerin düşmesine, neticesinde ise turizm işletmelerinin karının artmasına yardımcı olacaktır. Turizmin fiziksel çevre üzerinde olumsuz etkileri (Kozak ve diğ, 2010: 100) ; -Doğal çevrenin tahribatı, -Sürdürebilir turizm olgusunun eksikliği, -Katı ve sıvı atık sorunu, - Hava, gürültü ve ışık kirliliği şeklinde sıralanmıştır. Rennings (2000) işletmelerin çevresel yenilikçi olmalarını tetikleyen unsurları teknolojinin ve çevre ile ilgili yasaların itme etkisi ve pazarın çekme etkisi olarak gruplandırmaktadır. Horbach (2008) ise çevresel yenilikçiliğe yönelten nedenleri; (i) İşletmenin teknolojik yetenekleri ve hitap edilen pazarın özelliklerinden kaynaklanan unsurlar, (ii) Temiz üretime yönelik çevresel farkındalık, çevre bilinçlilik ve çevre dostu ürünlerin tercih edilmesi gibi pazardan gelen talepler veya baskılardan kaynaklanan unsurlar, (iii) Çevre politikası, kurumsal yenilikçilik yapısı, bilgi akış yapısı, çevre odaklılık vb. gibi kurumsal veya siyasi taraflardan gelen baskı unsurları olarak gruplandırmaktadır. Ayrıca, Porter ve Van der Linde (1995) çevresel yeniliklerin enerji ve malzeme tasarrufu gibi potansiyel faydalarının ve güçlü çevre politikası oluşturmanın çevresel yenilikçilik faaliyetleri için itici bir güç olduğunu ifade etmektedir (Büyükkeklik ve diğ, 2010: 377). 4. Çalışmanın Yöntemi ve Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi 4.1 Çalışmanın Amacı Çalışmada, inovasyon kavramını açıklamak, İstanbul'da bulunan 5 yıldızlı konaklama işletmeleri üzerinde bir araştırma yaparak turizm işletmelerinin çevresel inovasyona eğilimlerini ve çevresel inovasyon uygulamalarını belirlemek amaçlanmıştır. İstanbul kültür ve turizm müdürlüğünden elde edinilen bilgiye göre İstanbul'da hizmet veren 5 yıldızlı 64 adet konaklama işletmesi vardır. Bu konaklama işletmeleri araştırmanın kapsamını oluşturmaktadır. Araştırmada elde edilen veriler birincil veri toplama yöntemlerinden yüz yüze görüşme yöntemiyle tesadüfi örnekleme yolu ile toplanmış, gerekli görüldüğü takdirde The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 519 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği anket ve ifadeler ile ilgili açıklamalarda bulunulmuştur. Araştırmada kullanılan anket iki bölümden oluşmaktadır. I. bölüm, anket uygulanan işletmelerin hizmet yaşı ve işletme türünü belirlemeye yöneliktir. II. bölümde ise 5'li Likert ölçeği kapsamında çevresel inovasyon uygulamalarına dair sorular sorulmuştur. Anket formu Hasan Çeliktaş'ın (Çeliktaş, 2008: 83) ve TÜBİTAK'ın Oslo Kılavuzu (tubitak.gov.tr) çalışmalarından yararlanılarak hazırlanmış, uzman görüşü ve pilot uygulama yapılarak ankete son hali verilmiştir. 4.2 Çalışma Yöntemi ve Hipotezleri Çalışmanın evrenini İstanbul Turizm İl Müdürlüğü’nden alınan (2014 Mart) bilgilerine göre İstanbul'da faaliyet gösteren ‘Turizm Belgeli’ 64 adet 5 yıldızlı konaklama işletmesi oluşturmaktadır. Çalışmada ana kütleyi oluşturan 64 konaklama işletmesinden sadece 44’ünden sağlıklı veri alınabilmiştir. Dolayısı ile araştırmanın örneklemini İstanbul'da hizmet veren 44 adet 5 yıldızlı konaklama işletmesi oluşturmaktadır. Hazırlanan anket İstanbul'da hizmet veren 5 yıldızlı konaklama işletmelerinde görev yapan üst yönetici grubuna uygulanmaya çalışılmıştır. Anketin ilk hedefi konaklama işletmelerinin genel müdürleri, onlara ulaşılamaz ise genel müdür yardımcıları veya genel müdürün yetkilendirdiği bir yönetici olmuştur. Araştırma kapsamında cevap aranan araştırma problemleri ve sınanacak hipotezler aşağıdaki gibi tasarlanmıştır; Problem 1. İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir mi? H0: İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık göstermez. HA: İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir. Problem 2. İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir mi? H0: İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık göstermez. HA: İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir. 4.3 Çalışmanın Bulguları Tablo 1: Güvenilirlik Analizi Reliability Statistics Cronbach's Alpha N of Items 0,862 30 Reliability Statistics tablosundan Cronbach's Alpha sayısının 0,862 olduğu görülmektedir. Bu değer çalışmamızı güvenilir kılmaktadır. Tablo 2: İşletmelerin Hizmet Süresi ve İşletme Türü Hizmet Süresi Frekans Dağılım Konaklama İşletmesi Türü Frekans Dağılım 1-5 yıl 14 31,8 Zincir İşletme 39 88,6 The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 520 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 6-10 yıl 11-15 yıl 16-20 yıl Toplam 18 8 4 44 40,9 18,2 9,1 100 Bağımsız İşletme Toplam 5 44 11,4 100 Çalışmamıza katılan 44 konaklama işletmesinden 14 tanesi 1 ile 5 yıl arasında hizmet vermektedir. 18 tanesi 6 ile 10 yıl, 11-15 yıl arasında hizmet veren işlete sayısı ise 8’dir. 4 adet işletme 16 ile 20 yıl arasında hizmet verirken çalışmamıza 20 yıl üstü hizmet veren bir konaklama işletmesi katılmamıştır. İstanbul’da hizmet veren ve çalışmamızın örneklemini oluşturan 44 konaklama işletmesinin 39 tanesi zincir konaklama işletmesi iken 5 tanesi bağımsız konaklama işletmesidir. Örneklemin yüzde 88,6’sını zincir konaklama işletmeleri oluştururken yüzde 11,4’ünü bağımsız konaklama işletmeleri oluşturmaktadır. Tablo 3: Çevresel İnovasyon Gerçekleştirme Amaçlarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri I İFADELER Enerji Maliyetlerini düşürme Katılım Düzeyi Tamamen Katılıyorum 30 68,5 Katılıyorum 9 20,5 Kararsızım 5 11,5 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini Düşürme Çevresel Kirlenmenin Azalması Atık Miktarlarını Azaltma Teknolojik Liderlikte Üstünlük Frekans Dağılım Frekans Dağılım Tamamen Katılıyorum 5 11,4 Katılıyorum 9 20,5 Kararsızım Toplam Katılım Düzeyi Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum 30 68,5 44 100 Frekans Dağılım 5 11,4 14 31,8 Kesinlikle Katılıyorum 25 56,8 Toplam Katılım Düzeyi 44 100 Frekans Dağılım Katılıyorum 19 43,2 Kesinlikle Katılıyorum 25 56,8 Toplam Katılım Düzeyi Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum 44 100 Frekans Dağılım 5 11,4 30 68,5 Kesinlikle Katılıyorum 9 20,5 Toplam 44 100 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 521 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği İşletmelerin çevresel inovasyon gerçekleştirmelerindeki amaçlara yönelik ifadelere bakıldığında 30 işletme yüzde 68,5’lik pay ile işletmelerinde enerji maliyetlerini düşürmek için çevresel inovasyon yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi ‘katılıyorum’ derken 5 konaklama işletmesi ‘ne katılıyorum ne de katılmıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir. İşletmelerin çevresel inovasyon gerçekleştirmelerindeki amaçlara yönelik ifadelere bakıldığında 30 işletme yüzde 68,5’lik pay ile işletmelerinde hammadde ve malzeme maliyetlerini düşürmek için çevresel inovasyon yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi ‘katılıyorum’ derken 5 konaklama işletmesi ‘ne katılıyorum ne de katılmıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 25 konaklama işletmesi çevresel kirlenmenin azaltılmasını sağlamak amacıyla inovasyon gerçekleştirdiklerine kesinlikle katılmaktadır. 14 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir. 5 konaklama işletmesi ‘ne katılıyorum ne katılmıyorum’u tercih etmiştir. 25 konaklama işletmesi ‘Üretim süreçlerinde oluşan atık miktarlarının azaltılması için çevresel inovasyon gerçekleştirdiklerine kesinlikle katılmaktadır. ‘Katılıyorum’ seçeneğini tercih eden konaklama işletmesi sayısı ise 19’dur. Çevresel inovasyonu rakiplerine göre teknolojik liderlik elde etme üstünlüğü yaratmak için yapan konaklama işletme sayısı 39’dur. Konaklama işletmelerinden 9 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneğini işaretlerden, 30 tane konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir. Tablo 4: Çevresel İnovasyon Gerçekleştirme Amaçlarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri II İFADELER Rekabet Ortamında Üstünlük Katılım Düzeyi Katılıyorum 23 52,3 Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Pazar Payını Artırma 5 11,4 9 20,5 9 20,5 Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 14 31,8 13 29,5 Kesinlikle Katılıyorum 17 38,6 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Çalışanların Çevresel Farkındalığını Artırmak Frekans Dağılım Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Katılım Düzeyi Yeni Pazara Girme Frekans Dağılım Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 13 29,5 10 22,7 The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 522 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi İmaj Kazanımı Sağlama Frekans Dağılım Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 5 11,4 Katılıyorum 5 11,4 Kesinlikle Katılıyorum 34 77,3 Toplam 44 100 Pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek amacı ile çevresel inovasyon gerçekleştirdiklerine 21 konaklama işletmesi kesinlikle katılmaktadır. 23 konaklama işletmesi ise pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek amacı ile çevresel inovasyon gerçekleştirdiklerine katılmaktadır. Çalışmaya katılan İstanbul’da hizmet veren 44 konaklama işletmesinden 21 tanesi mevcut pazarda Pazar paylarını artırmak için çevresel inovasyon yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi ‘katılıyorum’ seçeneğini tercih ederken, 5 konaklama işletmesi bu önermeye katılmamaktadır. Yeni bir pazara girme amacı ile çevresel inovasyon gerçekleştiren konaklama işletme sayısı 30’dur. Bu 30 işletmeden 17’si kesinlikle önermeye katılıyor iken 13’ü katılıyorum seçeneğini tercih etmiştir. İşletmelerin çevresel inovasyonu çalışanların çevresel farkındalığını artırmak amacı ile gerçekleştirdiğine 21 konaklama işletmesi kesinlikle katılmaktadır. 10 konaklama işletmesi bu önermeye sadece katılmaktadır. 13 konaklama işletmesi ise ne katılmakta ne de katılmamaktadır. Müşteriler ve rakipler nezdinde imaj kazanmayı sağlamak amacı ile çevresel inovasyon gerçekleştiren konaklama işletme sayısı 39’dur. Bu 30 işletmeden 34’ü kesinlikle önermeye katılıyor iken 5’i katılıyorum seçeneğini tercih etmiştir. Tablo 5: Çevresel İnovasyon Uygulamalarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri I İFADELER Zararsız / Az Zararlı Katılım Düzeyi Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Frekans Dağılım 5 11,4 Hammadde - Malzeme Katılıyorum 18 40,9 Kullanma Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Frekans Dağılım Hammadde – Malzeme Kullanımında Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 5 11,4 Azaltma Katılıyorum 18 40,9 Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Kesinlikle Katılmıyorum Geri Dönüşümü Olmuş Malzeme Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Kullanımı Katılıyorum Frekans Dağılım 13 29,5 13 29,5 5 11,4 9 20,5 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 523 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği Atık Miktarını Azaltma Atıkları Yeniden Kullanma Akıllı Teknoloji Kullanımı Temiz Enerji Kullanımı Kesinlikle Katılıyorum 4 9,1 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Katılmıyorum Frekans Dağılım 5 11,4 Katılıyorum 18 40,9 Kesinlikle Katılıyorum 21 47,7 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Kesinlikle Katılmıyorum Frekans Dağılım 4 9,1 Katılmıyorum 5 11,4 Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 5 11,4 Katılıyorum 8 18,2 Kesinlikle Katılıyorum 22 50 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Katılmıyorum Frekans Dağılım 5 11,4 Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 9 20,5 Katılıyorum 14 31,8 Kesinlikle Katılıyorum 16 36,4 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Kesinlikle Katılmıyorum Frekans Dağılım 5 11,4 Katılmıyorum 18 40,9 Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 12 27,3 Katılıyorum 5 11,4 Kesinlikle Katılıyorum 4 9,1 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Çevresel Ölçek / Gösterge Kullanımı Frekans Dağılım Kesinlikle Katılmıyorum 4 9,1 Katılmıyorum 4 9,1 Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum 14 31,8 Katılıyorum 4 9,1 Kesinlikle Katılıyorum 18 40,9 Toplam 44 100 Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği ile, 18 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile işletmelerinde üretim süreçlerinin girdisi olan hammadde ve malzemeleri çevreye zararsız veya az zararlı olanlarla değiştirmeye yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını ifade etmişlerdir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği ile, 18 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile işletmelerinde üretim süreçlerinin girdisi olan hammadde ve The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 524 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin malzemelerin kullanım miktarını azaltmaya yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını ifade etmişlerdir. Kullanılmış ürünlerden dönüştürülen (ikincil) malzemeleri üretim süreçlerinde girdi olarak kullanmaya yönelik çevresel inovasyon çalışmalarına bakıldığında; 44 konaklama işletmesinden 26’sının katılmadığı görülmektedir. 13 konaklama işletmesi kesinlikle katılmıyorken 13 konaklama işletmesi de katılmıyorum seçeneğini tercih etmiştir. Geri dönüşümü olmuş malzeme kullanan 14 konaklama işletmesi mevcuttur. 4 konaklama işletmesi önermeye kesinlikle katılıyorken 9 konaklama işletmesi sadece katılmaktadır. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği ile, 18 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile üretim süreçlerinde oluşan atık miktarını azaltacak veya yok etmeye yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını ifade etmişlerdir. 5 konaklama işletmesi ise bu tür bir çalışma yapmadıklarını ifade etmiştir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 9 tanesi üretim süreçlerinde oluşan atıkları yeniden kullanmaya yönelik bir çalışma yapmadığını ifade etmiştir. 30 konaklama işletmesi ise atıkları yeniden kullanmaya yönelik çevresel inovasyon çalışması yaptıklarını belirtmiştir. Üretim teknolojilerini daha az su ve enerji kullanacak şekilde tasarlamaya yönelik çevresel inovasyon çalışması yapan konaklama işletmesi sayısı 30’dur. 14 konaklama işletmesi önermeye katılıyorken 16 konaklama işletmesi kesinlikle katılmaktadır. Bu tür bir çevresel inovasyon yapmayan konaklama işletmesi sayısı 5’dir. Süreçlerinde kullanabilecekleri temiz enerji (buhar enerjisi, rüzgar enerjisi gibi yenilebilir enerji) kaynakları ile ilgili çevresel inovasyon çalışması yapan konaklama işletmesi 9 tanedir. 23 konaklama işletmesi bu tür bir çalışma yapmadıklarını ifade etmişlerdir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 8 tanesi çevreye duyarlılığı geliştirmek ve takip etmek amacıyla çeşitli çevresel ölçekler / göstergeler geliştirecek yönde bir çalışma yapmadığını ifade etmiştir. 22 konaklama işletmesi ise çevresel ölçekler / göstergeler geliştirmeye yönelik çevresel inovasyon çalışması yaptıklarını belirtmiştir. Tablo 6: Çevresel İnovasyon Uygulamalarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri II Frekan Dağılı İFADELER Katılım Düzeyi s m Frekans Dağılım Katılım Düzeyi Paydaşlarla Ortak Çevre Çalışması Çevre Dostu Temizlik Uygulamaları Uzun Ömürlü Servis Malzemesi Kullanımı Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum 9 20,5 4 9,1 14 31,8 Kesinlikle Katılıyorum 17 38,6 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 10 22,7 9 20,5 Kesinlikle Katılıyorum 25 56,8 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 4 9,1 14 31,8 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 525 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği Taze Gıda Kullanımı Taze Su Kullanımı Azaltma Çevresel İnovasyon Eğitimi Açık Büfe Fazlalarının Kullanımı Kesinlikle Katılıyorum 26 59,1 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 8 18,2 10 22,7 9 20,5 Kesinlikle Katılıyorum 17 38,6 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Kesinlikle Katılmıyorum Frekans Dağılım 13 29,5 Katılmıyorum 13 29,5 Katılıyorum 18 40,9 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Frekans Dağılım 5 11,4 14 31,8 8 18,2 Kesinlikle Katılıyorum 17 38,6 Toplam 44 100 Katılım Düzeyi Kesinlikle Katılmıyorum Frekans Dağılım 8 18,2 Katılmıyorum 18 40,9 Katılıyorum 18 40,9 Toplam 44 100 Çevreye duyarlılıklarını geliştirmek amacıyla tedarikçileri ve müşterileri ile ortak çalışmalar yapan konaklama işletmesi sayısı 31’dir. 14 konaklama işletmesi katılıyorken, bu önermeye kesinlikle katılan konaklama sayısı 17’dir. 9 konaklama işletmesi paydaşları ile ortak bir çalışma yapmamaktadır. Konaklama işletmelerinde kat hizmetleri ve çamaşırhane bölümlerinin sisteminde insana zararlı kimyasallar, temizlik maddeleri ve yıpranmayı hızlandıran kaba temizleme yöntemleri kullanmayan işletme sayısı 34’tür. 10 konaklama işletmesi bu konuda çekimserdir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 4 tanesi tabakçanak, bardak, fincan, kupa, masaüstü aksesuarları ve tetüm diğer servis gereçlerinde uzun süre kullanılan ve birkaç kullanımdan sonra atılmayan malzemeleri tercih etmediğini ifade etmiştir. 40 konaklama işletmesi ise uzun ömürlü servis malzemesi tercihi yaptıklarını belirtmiştir. Konaklama işletmelerinde doğal hayatı ve diğer bitkileri de korumak adına kendi doğal ortamına duyarlı şekilde bizzat ya da yöresel yetiştirilmiş ‘taze hasat edilmiş’ yiyecekler sunmaya özen gösteren konaklama işletme sayısı 23’tür. 17 konaklama işletmesi kesinlikle katılıyorken 9 konaklama işletmesi sadece katılmaktadır. 8 konaklama işletmesi bu tür bir çevresel inovasyon gerçekleştirmemektedir. Konaklama işletmelerinin mutfaklarında kullanılan yıkama sularından, banyo – lavabo ve duşlardan, çamaşırhane ile bulaşık makinelerinden açığa The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 526 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin çıkan atık sular bahçelerin sulanması ve çevrenin temizlenmesinde kullanarak taze su kullanımını azaltan işletme sayısı 18’dir. 26 konaklama işletmesi bu tür bir çevresel inovasyon gerçekleştirmemektedir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 25’i çalışanların konaklama işletmesinin çevresel inovasyonları ve çevresel inovasyon uygulamalarına destek olmalarının neden önemli olduğu konusunda bilgilendirme ile kendi hayatlarında da benzer eylemlere yönlendirme için eğitim yapmaktadır. 5 konaklama işletmesinin ise bu tür bir çevresel inovasyon uygulaması bulunmamaktadır. 14 konaklama işletmesi ise ‘Ne katılıyorum ne katılmıyorum’ demiştir. Konaklama işletmesinin açık büfe fazlalıklarını hayvan barınaklarına veya çiftçiler ile toprak işleyenlere vererek yaşama değer katmaya odaklanan 18 işletme mevcuttur. 26 konaklama işletmesi bu tür bir çevresel inovasyon uygulaması gerçekleştirmemektedir. Tablo 7: İşletmenin Türü ve Çevresel İnovasyon Yapma Amaçları T-Testi Sig. (2-tailed) Enerji Maliyeti Düşürme 0,142 Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini Düşürme 0,142 Çevresel Kirlenmenin Azalması 0,122 Atık Miktarlarını Azaltma 0,005 Teknolojik Liderlikte Üstünlük 1,120 Rekabet Ortamında Üstünlük 0,023 Pazar Payını Artırma 0,921 Yeni Pazara Girme 0,850 Çalışanların Çevresel Farkındalığını Artırmak 0,023 İmaj Kazanımı Sağlama 0,019 Bağımsız gruplar t testi, iki bağımsız grubun ortalamalarının birbirinden farklı olup olmadığını ortaya koymak için kullanılır. T testinin p değeri (sig) < 0.05 ise iki grubun ortalamaları farklı demektir. Tablo 28’e bakıldığında ‘Süreçlerde oluşan atık miktarlarını azaltmak’, ‘Pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek’, ‘İşletmede çalışanların çevresel farkındalığını arttırmak’ ve ‘Müşteri ile rakipler nezdinde imaj kazanımı sağlamak’ önermeleri için HA kabul edilir. Geri kalan önermelerde ise işletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçlarınde anlamlı bir farklılık olmadığı görülmektedir. Tablo 8: İşletmenin Hizmet Yılı ve Çevresel İnovasyon Yapma Amaçları Anova Analizi Sig. Enerji Maliyeti Düşürme 0,00 Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini Düşürme 0,02 Çevresel Kirlenmenin Azalması 0,00 Atık Miktarlarını Azaltma 0,01 Teknolojik Liderlikte Üstünlük 0,00 Rekabet Ortamında Üstünlük 0,01 Pazar Payını Artırma 0,06 Yeni Pazara Girme 0,02 Çalışanların Çevresel Farkındalığını Artırmak 0,00 İmaj Kazanımı Sağlama 0,19 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 527 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği Varyans analizi iki ya da daha fazla gruba ait ortalamalar arasındaki farkın anlamlı olup olmadığı ile ilgili hipotezleri test etmek için kullanılmaktadır. İki grubun ortalamaları arasındaki farkın anlamlı olup olmadığı t testi kullanılarak da incelenebilir. Eğer ikiden fazla grubun ortalamaları karşılaştırılacak ise F Testi diğer bir ismiyle Varyans Analizi (ANOVA, Analysis Of Variance) uygulanır. Anova testinin p değeri (sig) < 0.05 ise anlamlı farklılık var demektir. Buna Göre Tablo 29’a bakıldığında ‘Mevcut pazardaki pazar payını artırma’ ile ‘müşteri ve rakipler nezdinde imaj kazanımı sağlama’ önermeleri için H0 kabul edilir. Geri kalan önermelerde ise işletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçlarında anlamlı farklılık olduğu görülmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Son dönemlerde artan çevre sorunları ile birlikte toplumlarda duyarlılığın arttığı ve sürdürebilir çevre bilincinin geliştiği gözlenmektedir. İstanbul’da hizmet veren 5 yıldızlı konaklama işletmelerinin de çevreye karşı belli ölçülerde duyarlı oldukları araştırma bulgularından anlaşılmaktadır. Günümüz konaklama işletmeleri çevresel inovasyonu farklı amaçlarla gerçekleştirmektedir. İstanbul’daki 5 yıldızlı konaklama işletmelerine bakıldığında işletmelerin ağırlıklı olarak tasarruf amacıyla çevresel inovasyona başvurdukları görülmektedir. Konaklama işletmelerinin gerçekleştirdikleri çevresel inovasyonlar neticesinde gerçekleşen tasarrufun iki hedefi bulunmaktadır. Bunlardan ilki maliyetleri düşürmektir. Enerji ve hammadde/malzeme maliyetlerini düşürerek tasarruf yapmanın yanı sıra ikinci olarak konaklama işletmelerinin üretimde oluşan atıkların azaltılması veya yeniden kullanılması ile de çevresel inovasyon hedeflenmektedir. İstanbul’da hizmet veren konaklama işletmelerinin çevresel inovasyonu yapma amaçları arasında imaj kazanımı da yer almaktadır. Hem rakipler hem de müşteri nezdinde imaj kazanımı sağlayarak pazar payını arttırmayı, yeni pazarlara girmeyi ya da en azından teknolojik olarak pazardaki rakiplerine karşı üstünlük sağlamayı amaçlamaktadır. Konaklama işletmelerinin çevresel inovasyon uygulamalarına bakıldığında ise hammadde ve malzeme kullanımında çevreye zararı olmayan ya da az zararı olan girdileri tercih etmeye çalıştığı görülmektedir. Bununla beraber turizm sektörünün başlıca sorunları arasında yer alan atık yönetimine yardımcı olabilecek bir uygulama olarak da konaklama işletmeleri, hammadde ve malzeme kullanımını ile atık miktarını azaltmaya gitmektedir. Konaklama işletmeleri geri dönüşüm olmuş malzeme kullanımından kaçınmaktadır. Bunun sebebi geri dönüşüm olmuş malzeme kullanımının, işletmenin vermiş olduğu hizmetin kalitesinin etkilemesinden çekinmektedirler. Buna karşın kullanılabilir olan atıkların konaklama işletmelerinde yeniden kullanıldığı görülmektedir. Çamaşırhaneden çıkan gri su dediğimiz durulama suyu ile bahçelerin sulanması bu uygulamaya örnek olabilmektedir. Teknolojinin gelişmesi ile doğru orantılı olarak çevreyi koruma kolaylaşmaktadır. Sensörlü lambalar, fotoselli musluklar, çevresel inovasyon uygulamalarına verilebilecek akla gelen ilk örneklerdir. Konaklama işletmelerinde akıllı teknoloji kullanımı yaygındır. Buna karşın temiz enerji kullanımına (buhar enerjisi, rüzgâr enerjisi) konaklama işletmelerinde rastlanmamaktadır. Çevresel inovasyon uygulaması olarak sayılan temiz enerji kullanımı, ülkemizde yaygın olmadığı için konaklama işletmelerinde bu tür enerji kullanımına gidilememektedir. Çevre duyarlılığını geliştirmek için konaklama işletmelerinin çevresel ölçek ve göstergeler kullandığı görülmektedir. Konaklama işletmeleri, çevre çalışmalarına paydaşlarını da ortak etmektedir. Çevre dostu temizlik uygulamaları, uzun ömürlü servis The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 528 malzemesi tercih etme, taze gıda kullanımı ve taze su kullanımından kaçınma, konaklama işletmelerinin çevre çalışmaları içerisinde yer almaktadır. Çevresel inovasyonu bir örgüt kültürü haline getirebilmek için tüm uygulama ve yaklaşımların bütün konaklama işletmesi tarafından kabul edilmesi gerekmektedir. Bu sebeple tüm işgörenlere çevresel inovasyon eğitimi verilmelidir. Konaklama işletmelerinde çevresel inovasyon ile ilişkilendirilebilecek eğitimlerin verildiği görülmektedir. Bununla beraber açık büfe servis tekniğini kullanan işletmelerin açık büfe fazlalarını çevresel inovasyon olarak değerlendirilebilecek şekilde kullanıyor olması da dikkat çekmektedir. Konaklama işletmesinin bağımsız bir konaklama işletmesi ya da zincir konaklama işletmesi olmasının çevresel inovasyonu yapma amacında bir farklılığa neden olmadığı görülmektedir. Buna karşın işletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçlarında farklılık görülmektedir. Bunun sebebi yeni kurulan işletmelerin kuruluş aşamasında çevreye duyarlı şekilde projelendirilmesidir. Eski işletmeler ise çevresel inovasyon uygulamaları ile çevre duyarlılığına cevap vermektedir. Konaklama işletmeleri, basit uygulamalar ile işletmelerinde çevresel inovasyonu gerçekleştirebilir. Hammadde ve malzeme satın alırken çevreye zarar vermeyen ya da az zarar veren ürünler tercih etmelidir. Bununla beraber işletmeler, üretim süreçlerinde inovasyona giderek hammadde ve malzeme kullanımı azaltma ile çevresel inovasyon gerçekleştirmelidir. Hammadde ve malzeme kullanımının azaltması beraberinde atık azaltımını getirecektir. Konaklama işletmelerinin akıllı teknoloji ürünlerini kullanmaları hem çevresel inovasyon gerçekleştirmelerini sağlar hem de işletmenin, turistler nezdinde yenilikçi imajı oluşturmasına yardımcı olacaktır. Bundan dolayı konaklama işletmeleri akıllı teknolojileri, işletmelerine entegre etmelidir. Dünya genelinde baş gösteren su problemi düşünüldüğünde konaklama işletmelerinin taze su kullanımı azaltması gerekmektedir. Odalarda bulunan rezervuardaki su hacmini azaltma, konaklama işletmesinin bahçesini gri su ile sulama, temizlik yaparken taze su kullanmaktan kaçınma işletmenin gerçekleştirebileceği uygulamalar arasındadır. Konaklama işletmelerinin dikkat etmesi gereken konulardan birisi de uzun ömürlü araç ve gereç kullanımının tercih edilmesidir. Özellikle konaklama işletmeleri, yiyecek ve içecek departmanında uzun ömürlü servis malzemeleri kullanmalıdır. Yine yiyecek ve içecek departmanında gerçekleştirilebilecek çevresel inovasyonlardan birisi de açık büfe atıklarının hayvan barınaklarına yollanmasıdır. Böylelikle hem işletmenin atık oranı azaltılmakta hem de çevrenin bir parçası olan hayvanların yaşam mücadelelerine destek olunmaktadır. Önümüzdeki yıllarda çevresel inovasyon artık bir kültür halinde gelecek ve birçok konaklama işletmesi yeşil yıldız uygulaması ile çevreci konaklama işletmesi olmayı hedefleyecektir. Çevresel inovasyonun işletmede bir kültüre dönüşebilmesi için tüm işletmece iyi anlaşılması gerekmektedir. Bunun için ise çevresel inovasyonla ilişkili eğitimler verilmelidir. Bu eğitimler sadece konaklama işletmesi çalışanlarınla sınırlı kalmamalı ve eğitim, işletmenin paydaşlarını da kapsamalıdır. Özel sektörün çevresel bilince sahip çalışan ihtiyacına cevap verilebilmesi için eğitim kurumları da inovasyon ile ilgili eğitimler vermelidir. Üniversitelerde mesleki olmayan seçmeli dersler arasında yer alan ‘İnovasyon’ dersi, özellikle turizm ile ilgili program ve bölümlerde daha etkin şekilde değerlendirilmelidir. Aynı zamanda çevreyi korumak ve sürdürebilirliği sağlamak için konaklama işletmelerine bazı çevresel inovasyonlar, mevuzat geliştirilerek yaptırım haline getirilmelidir. Konaklama işletmelerinde bulunan departmanlara odaklanarak çevresel inovasyon uygulamaları araştırmanın yapılması, literatüre ve konaklama The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 529 Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Örneği sektörüne önemli katkılar sağlayacaktır. Çevre özellikle sahil bölgelerinde varolan konaklama işletmeleri için bir nebze biraz daha önem arz etmektedir. Bu sebeple şehir otelleri yerine sahil bölgelerinde yer alan konaklama işletmelerinde çevresel inovasyon araştırılabilir. Yapılacak bu çalışma ile şehir merkezlerinde varolan konaklama işletmeleri ile sahil bölgelerinde varolan konaklama işletmelerinde gerçekleşen çevresel inovasyon uygulamaları karşılaştırılabilir. Başka bir karşılaştırma ise çevresel inovasyon kapsamında yurtdışındaki çevreyi koruma yaptırımları ile Türkiye’deki çevreyi koruma yaptırımları olabilir. KAYNAKLAR AFUAH, A. (2009), Strategic Innovation, Routledge, New York, s: 109 AKYOS, M. (2007), Firma Düzeyinde Yenilikçilik (Yenilik) ve Bilgi Yönetimi, http://www.sistems.org/know_info_ozet.htm adresinden 17 Nisan 2014’da alınmıştır. ARMSTRONG, G.; KOTLER, P. (2007), Marketing: An Introduction. 8th Ed, New Jersey: Prentice Hall, s: 516. AYGEN, S. (2006), İşletmelerde Yenilik Yönetimi Sürecinde Örgüt Yapılarında ve Hizmet Tasarımlarında Yaşanan Dönüşümler: Antalya İli Beş Yıldızlı Konaklama İşletmelerinde Ampirik Bir Araştırma ve Hizmet Tasarımı Önerisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, s.79. BAKAN, İ.; BÜYÜKBEŞE, T.; BEDESTENCİ, Ç. (2004), Örgüt Sırlarının Çözümünde Örgüt Kültürü Teorik ve Ampirik Yaklaşım, Alfa Akademi Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti, İstanbul, s. 59. BÜYÜKKEKLİK, A.; TOKSARI, M.; BÜLBÜL, H. (2010), ‘Çevresel Duyarlılık ve Yenilikçilik Üzerine Bir Araştırma’, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , C.15, S.3, s. 373-393, Isparta. CARRILO-HERMOSILA, J.; DEL RIO, P.;KONNOLA T. (2010) , ‘Diversity of ecoinnovations: Reflections from selected case studies’, Journal of Cleaner Production, 18, s. 1073 – 1083. ÇELİKTAŞ, H. (2008), İnovasyon Yönetimi: Çukurova Bölgesinde Faaliyet Gösteren Şirketlerde İnovasyon Uygulamalarının Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 19, Adana. DEMİR, C.; ÇEVİRGEN, A. (2006) , Turizm ve Çevre Yönetimi, Nobel Yayın, s. 133, Ankara. ELÇİ, Ş. (2006), İnovasyon- Kalkınmanın ve Rekabetin Anahtarı, Nova Yayınları, s. 4, İstanbul. ELÇİ, Ş. (2007), İnovasyon Kalkınmanın ve Rekabetin Anahtarı, Technopolis Group, s. 53, Ankara. ERASLAN, H.; Bulu, M.; BAKAN, İ. (2008), ‘Kümelenmeler ve İnovasyona Etkisi: Türk Turizm Sektöründe Uygulamalar’,http://www.urak.org /URAK _Yayinlar/URAK_ Eraslan BuluBakan_KumelenmeInovasyon.pdf, adresinden 18 Nisan 2014’da alınmıştır. GÜLEŞ, H. K.; BÜLBÜL, H. (2004), Yenilikçilik - İşletmeler İçin Stratejik Rekabet Aracı, The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530 Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin 530 Nobel Yayınları, s. 42, Ankara. HALL, C. M.; WILLIAMS, A. M. (2008), Tourism and Innovation, Routledge, s. 21, New York. HJALAGER, A. M. (2002), ‘Repairing Inovation Defectiveness In Tourism’ Tourism Management, V:23, s. 468. KAMIEN, M. I.; Schwartz, N. L. (1982), Market Structure and Innovation, Cambridge University Pres, s. 12, Cambridge. KIRIM, A. (2006), İş Modeli İnovasyonu, Sistem Yayıncılık, s. 5, Ankara. NAKTİYOK, A. (2007), ‘Yenilik Yönetimi ve Örgütsel Faktörler’, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 2, s: 16, Ankara. KOZAK N.; KOZAK, M.; KOZAK, M. (2010), Genel Turizm İlkeler – Kavramlar, 9. Basım, Detay Yayıncılık, s. 100, Ankara. KOZAK M. ve GÜÇLÜ, A. (2003), ‘Turizm İşletmelerinde Değişim Yönetimi Üzerine Kavramsal Bir İnceleme’, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, Sıra: 5, No: 29, s: 5 PORTER, M.; LINDE, C. (1996), Green and Competitive: Ending the Stalemate in Business and the Environment, Edited by Richard Welford and Richard Starkey, Taylor & Francis, s: 61-77. RADEMAKERS, M. (2005), ‘Corporate Universities: Driving Force of Knowledge Innovation’, The Journal of Workplace Learning, Vol. 17 No. ½, s: 132. RENNINGS, K. (2000), ‘Redefining innovation e eco-innovation research and the contribution from ecological economics’, Ecological Economics, VOL. 32, s. 319 – 332. TORUN, E. (2013), ‘Kırsal Turizmin Bölge İnsanına Katkısı’ KMÜ Sosyal ve Ekonomı̇ k Araştırmalar Dergı̇ si, 15 (24), s: 31-37, Karaman. TÜBİTAK, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu, http://www.tubitak.gov.tr/ tubitak_content_files/BTYPD/kilavuzlar/Oslo_3_TR.pdf TÜSİAD (2003), Ulusal İnovasyon Sistemi, Kavramsal Çerçeve, Türkiye İncelemesi ve Ülke Örnekleri, TÜSİAD Yayını, s: 53, İstanbul. ÜSTEL, İ.; KABATEPE, E. (2006), Kobiler ve İnovasyon, s: 11 http://www.turkab.org/ dokumanlar/yayinlar/kobilerveinovaasyon.pdf adresinden 21 Nisan 2014’te alınmıştır. YILMAZ, H. (2003), Yenilik (İnovasyon) Yeni Ekonomi ve Rekabet, Rekabet Kurumu, 1. Baskı, s. 33, Ankara. The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
