Coğrafya – 3 - TC MEB Açık Öğretim Daire Başkanlığı

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
COĞRAFYA
3
DERS NOTU
YAZAR
Mecit Mümin POLAT
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
:
Mecit Mümin POLAT
Grafik
:
Hatice DEMİRER
Kapak
:
Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
DOĞAL SİSTEMLER
1. ÜNİTE
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR
1. PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
2. TORTUL(SEDİMENTER) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
3. BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
2. ÜNİTE
LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ
1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 38
3. ÜNİTE
DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ
1. SU KAYNAKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
2. TOPRAK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
3. BİTKİ ÖRTÜSÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65
3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
BEŞERİ SİSTEMLER
4. ÜNİTE
NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ
1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
2. DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞ VE DEĞİŞİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
3. DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76
4. DÜNYADA NÜFUS ARTIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
5. NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87
4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88
5. ÜNİTE
GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI
1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
2. GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 100
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105
6. ÜNİTE
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER
1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109
2. EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 111
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 116
6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 118
MEKÂNSAL BİR SENTEZ: TÜRKİYE
7. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN KONUMU, YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ
1. TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123
2. TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 125
3. TÜRKİYE’NİN İKLİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 137
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 148
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 149
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 150
7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153
ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME
SORULARININ CEVAPLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 158
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 170
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 176
Dünya Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 177
Dünya Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 178
Dünya Siyasi Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 179
Türkiye Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 180
Türkiye Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 181
Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 182
Türkiye Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 183
1. ÜNİTE
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR
1. İnsanlar, tarih boyunca kayaçlardan nasıl yararlanmışlardır?
2. Yukarıdaki yer şekillerinin oluşumunda hangi kayaçlar etkilidir?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Başlıca kayaç çeşitlerini ve bu kayaçların nasıl oluştuğunu
2. Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Kayaç
Mineral
Magma
Tortullaşma
COĞRAFYA 3
GİRİŞ
İnsanlar ilk çağlardan beri genellikle minerallerden oluşan kayaçlardan çeşitli
şekillerde yaralanmışlardır. Kayaçlardan kesici aletler yaparak avlanmışlar, bitkileri
parçalamışlar; kayaçları süs eşyası,kap kacak vb amaçlar için kullanmışlardır.
KAYAÇLAR
PÜSKÜRÜK
(MAGMATİK)
KAYAÇLAR
TORTUL
(SEDİMENTER)
KAYAÇLAR
İÇ PÜSKÜRÜK
KAYAÇLAR
KİMYASAL
TORTUL
KAYAÇLAR
DIŞ PÜSKÜRÜK
KAYAÇLAR
FİZİKSEL(KIRINTILI)
TORTUL
KAYAÇLAR
BAŞKALAŞIM
(METAMORFİK)
KAYAÇLAR
ORGANİK
TORTUL
KAYAÇLAR
13
COĞRAFYA 3
Başlıca kayaç çeşitleri şunlardır:
1. PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR
İç püskürük ve dış püskürük kayaçlar olarak iki gruba ayrılır.
İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasına
sokularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur. Başlıca iç püskürük
kayaçlar; granit, siyenit, diorit ve gabrodur.
14
Resim. 01.01: Siyenit
Resim. 01.02: Granit
Resim. 01.03: Diorit
Resim. 01.04: Gabro
COĞRAFYA 3
Granit, kendine özgü yüzey şekillerini oluşturması ile diğer kayaç türlerinden
ayrılır. Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik
boyut ve şekillerde bloklara dönüşür.
Granitlerin ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir. Buna tor topografyası denir.
Tor Topografyası
Resim. 01.05: Tor topografyası
Tor topografya şekillerinde,kayacın özelliklerinin yanı sıra iklim şartları da etkilidir.Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmaya bağlı olarak granit kütleleri dik duvarlar ya da kütleleşmiş bloklar halinde bulunur.Günlük sıcaklık farklarının
fazla olduğu, fiziksel parçalanmanın yaygın olduğu alanlarda ise yüzey şekilleri keskin kenarlı, köşeli dikliklerden oluşan sarp görünüm alır.
Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla dış püskürük kayaçlar oluşur. Genellikle koyu renkli olan bu kayaçlar ince tanelidir. Başlıca dış püskürük kayaçlar bazalt,andezit.volkan camı,volkan tüfü vb.dir.
15
COĞRAFYA 3
Resim. 01.06: Bazalt
Resim. 01.07: Andezit
Resim. 01.08:Volkan camı
Resim. 01.09: Tüf
Tüfler volkanlardan çıkan ince boyutlu malzemelerin oluşturduğu kayaçlardır.
Açık renkli olan tüfler, çok kolay aşınır.
Resim. 01.10: Peribacaları
16
COĞRAFYA 3
Volkanik tüfler, Nevşehir-Ürgüp-Göreme yöresinde karakteristik yüzey şekillerinden olan peribacalarının oluşmasında etkili olmuştur.
2. TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR
Kayaçlar dış kuvvetler tarafından ufalanır ve taşınır.
Taşınan malzemeler akarsu,göl,deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda
tabakalar halinde biriktirilir.Bu tabakalar zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür.
BİLGİ NOTU
Tortul kayaçların en önemli özelliği, oluştukları dönemlere ait bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere sahip olmalarıdır.
Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır.
Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar
Akarsu, rüzgar, buzul, dalga ve akıntılar gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemeler taşınarak çukur yerlerde biriktirilmesiyle oluşan kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), kil taşı dır.
Resim. 01.11: Çakıl taşı
Resim. 01.12: Kum taşı
17
COĞRAFYA 3
Resim. 01.13: Kil taşı
Resim. 01.14: Fiziksel tortul tabakalar
Kimyasal Tortul Kayaçlar
Sular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle oluşan
kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları, kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips) ve kaya tuzu
dur.
Resim. 01.15: Kireç taşı
Resim. 01.16: Alçı taşı
Resim. 01.17: Kaya tuzu
18
COĞRAFYA 3
Mağaralar ve polyeler
kireç taşları üzerinde oluşan
yer şekillerindendir.
Mağaralar, kalkerli arazi
içinde suların eritme ve aşındırması sonucu meydana gelen yer altı boşluklarıdır.
Resim. 01.18: Mağara(Gümüşhane-Karaca mağarası)
Resim. 01.19: Korkuteli Polyesi
Polyeler, kireç taşı(kalker)nın erimesi sonucu meydana gelen geniş düzlüklerdir. Gölova da denilen polyeler de tarım yapılmaktadır.
19
COĞRAFYA 3
Organik Tortul Kayaçlar
Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşmuşlardır. Organik tortul kayaçların başlıcaları kömür(antrasit, taşkömürü,linyit,turba), tebeşir ve mercankayaları dır.
Resim. 01.20: Kömür
Resim. 01.22: Tebeşir
Oluşumu kömür ile
benzerlik gösteren petrol, jeolojik geçmişte yaşamış bitki
ve hayvan kalıntılarının denizel ortamda sıcaklık, basınç
ve organizmaların etkisi ile
değişime uğraması sonucu
meydana gelmiştir.
Resim. 01.23: Mercan Kaya
20
COĞRAFYA 3
3. BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR
Tortul ve püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başka
kayaçlara dönüşmesiyle metamorfik kayaçlar oluşur.
Kireç taşının başkalaşmasıyla mermer, granitin başkalaşmasıyla gnays kum
taşının başkalaşmasıyla kuvarsit, kil taşının başkalaşmasıyla şist, kömürün başkalaşmasıyla elmas oluşur.
Mermer en çok kullanılan kayaçlardan biridir. İnce dokulu olduğu için plakalar
halinde düzleştirilebilir. Ayrıca kolayca parlatılabilir. Hindistan’ın Agra kentindeki sanat şaheseri olan Tac Mahal’ın yapımında mermer kullanılmıştır.
Resim. 01.24: Taç Mahal
Metamorfizmaya Uğrayan Kayaç Örnekleri
Granit
Kalker
Kömür
Yüksek
Sıcaklık
ve
Basınç
Yüksek
Sıcaklık
ve
Basınç
Yüksek
Sıcaklık
ve
Basınç
Gnays
Mermer
Elmas
Resim. 01.25: Metamorfizmaya uğrayan kayaçlar
21
COĞRAFYA 3
Resim. 01.26: Kayaç döngüsü
Kayaç döngüsü denilen olayla kayaç türleri milyonlarca yıl içinde birbirine dönüşmektedir. Mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek erir ve magma haline gelir.Bu
magma yeryüzüne çıkıp soğuyarak püskürük kayaçları oluşturur.Ayrışmaya uğrayarak parçalanan bu kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle tabakalar halinde birikerek tortul kayaçları oluşturur.Tortul ve püskürük kayaçlar, yüksek sıcaklık ve basınç altında
kalarak başkalaşım kayaçlarına dönüşür.
22
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Magmanın yerin derinliklerinde soğuyup katılaşmasıyla iç püskürük, yeryüzüne çıkıp soğuyup katılaşmasıyla dış püskürük kayaçların oluştuğunu
Dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınan malzemelerin deniz, göl ve akarsu yatakları gibi çökelme ortamlarında birikmesiyle tortul kayaçların oluştuğunu
Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla organik tortul kayaçların
oluştuğunu
Sular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle kimyasal
tortul kayaçların oluştuğunu
Püskürük veya tortul kayaçların, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişime uğramasıyla başkalaşım kayaçlarının oluştuğunu
Kayaç döngüsüyle kayaçların birbirine dönüştüğünü
Kireç taşı ve alçı taşı gibi kayaçların sular tarafından aşındırılması sonucu polye
ve mağara gibi şekillerinin oluştuğunu
Volkan tüfleriyle kaplı arazilerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peribacalarının oluştuğunu
Granitlerle kaplı araziler üzerinde nem ve yağışların etkisiyle tor topoğrafyası
adı verilen yerşekillerinin oluştuğunu öğrendik.
23
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK
Aşağıdaki yer şekillerinin isimlerini ve bu yer şekillerini oluşturan kayaçları boş
bırakılan yerlere yazınız.
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
: ………………………………
………………………………
24
COĞRAFYA 3
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Kömür, çok miktarda bitkisel maddenin, havasız bir ortamda ve basınç altında
değişmesi sonucunda oluşan bir kayaçtır.
Buna göre kömür, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine bir örnektir.
A.
B.
C.
D.
2.
Magmanın yer yüzeyine çıkmasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir.
Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlardan biri değildir?
A.
B.
C.
D.
3.
Andezit
Bazalt
Obsidiyen
Jips
Yandaki şekillerin oluşmasında hangi kayaç türü etkili olmuştur?
A.
B.
C.
D.
4.
Kimyasal tortul
Organik tortul
Fiziksel tortul
Başkalaşım (metamorfik)
Kil taşı
Çakıl taşı
Volkan tüfü
Mercan kaya
* mağara
* polye
* Kanyon vadi
Yukarıdaki şekillerin oluşmasında hangi kayaç türü etkili oluşmuştur?
A.
B.
C.
D.
Kalker
Tebeşir
Granit
Kömür
25
COĞRAFYA 3
5.
Aşağıdakilerin hangisinde verilen taşların üçü de canlı kalıntılarından oluşmuştur?
A.
B.
C.
D.
6.
Andezit, bazalt, tüf
Granit, siyenit, gabro
Linyit, tebeşir, mercan kaya
Mermer, elmas, gnays
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi, kömürün başkalaşması ile oluşmuştur?
A. Elmas
7.
B. Mermer
C. Şist
D. Gnays
…………………… ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir.
Buna tor topografyası denir.
Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
8.
Yandaki yer şekillerinin oluşmasında
etkili olan kayaç türü hangisidir?
A.
B.
C.
D.
9.
Konglomera
Granit
Jips
Volkan camı
Alçı taşı
Kireç taşı
Kil taşı
Kum taşı
Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasın sokularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur.
Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlara örnek verilebilir?
A. Granit
10.
C. Kireç taşı
D. Kaya tuzu
Bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere hangi kayaçlar arasında rastlanır?
A.
B.
C.
D.
26
B. Taş kömürü
İç püskürük kayaçlar
Dış püskürük kayaçlar
Başkalaşım kayaçlar
Tortul kayaçlar
COĞRAFYA 3
11.
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi aşınmaya karşı diğerlerinden daha dirençlidir?
A. Kalker
12.
B. Jips
C. Volkan tüfü
D. Bazalt
Yeryüzünü oluşturan kayaçlar dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntılar gibi) tarafından ufalanır ve taşınır. Taşınan malzemeler akarsu,
göl, deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikerek
sıkışır.
Yukarıdaki paragrafa hangi başlık yazılabilir?
A. Tortul kayaçlar nasıl oluşur?
B. İç püskürük kayaçlar nasıl oluşur?
C. Başkalaşım kayaçlar nasıl oluşur?
D. Dış püskürük kayaçlar nasıl oluşur?
13.
Kireç taşının mermere dönüşmesinde etkili olan faktörler aşağıdakilerden
hangileridir?
A.
B.
C.
D.
Ayrışma ve erime
Aşınma ve tortulaşma
Sıcaklık ve basınç
Soğuma ve buzullaşma
14. Andezit, bazalt ve tüf gibi kayaçların yaygın olduğu bir yöre için aşağıdakilerden hangisi kesin olarak söylenebilir?
A.
B.
C.
D.
15.
Sıcaklık ortalaması yüksektir
Volkanizma etkili olmuştur
Bitki örtüsü gürdür
Deniz kıyısında yer alır
Deniz canlılarına ait kalıntıların üst üste birikip taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır.
Yukarıda tanımı yapılan kayaç türü hangisidir?
A. Granit
B. Mercan kaya
C. Alçı taşı
D. Volkan camı
27
COĞRAFYA 3
16.
Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetler ve yer kabuğu hareketlerinin etkisiyle sürekli aşınıp biçimlenir. Genel olarak aşınmaya karşı dayanıklı kayaçlar, çevresine
göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur.
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bu duruma örnek verilebilir?
A. Kaya tuzu
17.
B. Jips
C. Andezit
D. Kalker
Aşağıdakilerden hangisi mekanik tortul kayaçlardan biridir?
A.
B.
C.
D.
Kum taşı
Kireç taşı
Alçı taşı
Kaya tuzu
18. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunun iç kısmında oluşmuştur?
A.
B.
C.
D.
Andezit
Bazalt
Volkan camı
Granit
19. Aşağıdakilerden hangisi karstik kayaçlar üzerinde oluşan yer şekillerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
20.
Karstik mağara
Traverten
Polye
Volkan Konisi
*Mermer
*Elmas
*Gnays
Yukarıdaki kayaçların ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A. Metamorfizma sonucunda oluşmaları
B. Yerin derinliklerinde oluşmaları
C. Erozyon sonucunda oluşmaları
D. Deniz kıyısında oluşmaları
28
2. ÜNİTE
LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ
1. Deprem ve volkanizma Dünya’nın hangi bölgelerinde yaygındır?
2. Sıcak su kaynaklarından hangi alanlarda yararlanılmaktadır?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Levha tektoniği kuramı ile deprem kuşaklarını ve volkanların dağılışını
2. Dağılış haritaları kıllanarak sıcak su kaynaklarının fay hatlarıyla ilişkilerini
öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Levha
Volkanik
alanlar
Levha
sınırları
Deprem
kuşakları
Levha
tektoniği
Deprem
30
COĞRAFYA 3
GİRİŞ
1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI
Resim 02.01: İngiliz sualtı fotoğrafçısı Alexander Mustard, İzlanda açıklarında Avrasya ve Kuzey
Amerika tektonik plakalarının birleştiği noktaya dalış yaptı.
Alexander Mustard’ın 24 metre derinlikte çektiği kareler iki kıta arasındaki
mesafenin daha da açıldığını ortaya koydu. Fotoğrafçı, tabakalar arasındaki mesafenin kimi yerde 6 metre genişliğe ulaştığını söylerken, bilim adamları plakaların
hareketi sonucu kıtaların her yıl birbirlerinden 2.5 santimetre uzaklaştığını açıkladı.
Yanardağlar genellikle tektonik plaka sınırında yer alırken, Mustard, volkanlarıyla
ünlü İzlanda’nın derinlerinde de karadakine benzer bir oluşum bulunduğunu açıkladı.
Yukarıdaki habere göre kıtaların hareketi sonucu hangi olaylar meydana gelmektedir?
Levha tektoniği teorisi nedir?
Karaları meydana getiren ve okyanusların altında da devam eden yer kabuğu,
bütün olmayıp çeşitli parçalara ayrılmıştır. Yer kabuğunun bu parçalarına levha denir.
31
COĞRAFYA 3
Resim 02.02: Dünyadaki büyük levhalar
Kıtaların hareketlerini açıklamak için birçok teori ileri sürülmüştür. Bunlardan
birisi de Alfred Wegenere ait olan kıtaların kayma teorisidir. Bu teoriye göre karalar
pangea adı verilen tek kıtadan oluşuyordu. Bugünkü kıtalar pangeadan kopan parçaların birbirinden uzaklaşmasıyla oluşmuştur. Wegener’in bu teorisi günümüzde
geliştirilerek levha tektoniği teorisi adını almıştır.
Yeryüzündeki başlıca levhalar şunlardır:
t"WSBTZB-FWIBT‘
t"SBQ-FWIBT‘
t"WVTUSBMZB)ƌOEƌTUBO-FWIBT‘
t'ƌMƌQƌOMFS-FWIBT‘
t1BTƌGƌL-FWIBT‘
t"OUBSLUƌLB-FWIBT‘
t"GSƌLB-FWIBT‘
t,V[FZ"NFSƌLB-FWIBT‘
t(àOFZ"NFSƌLB-FWIBT‘
t,PLPT-FWIBT‘
t/B[LB-FWIBT‘
Mantoda sıcaklık ve basıncın etkisiyle oluşan konveksiyonel akıntılar vardır. Bu
akıntılara bağlı olarak levhalar,üzerindeki kıtalarla birlikte magmanın akıcı olan üst
kısmında hareket eder.
32
COĞRAFYA 3
İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları ve okyanus
hendekleri oluşur.
Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde volkanizma kıta
kabuğunda oluşur.
İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde litosfer kalınlaşır ve sıra dağlar
oluşur. Bu durumda volkanizma görülmezken deprem ihtimali artar.
Birbirine yaklaşan levhalar:
t"WSBTZB-FWIBT‘o1BTƌGƌL-FWIBT‘
t,V[FZ"NFSƌLB-FWIBT‘o1BTƌGƌLMFWIBT‘
t"WSBTZB-FWIBT‘o)ƌOEƌTUBOo"WVTUSBMZB-FWIBT‘
t1BTƌGƌL-FWIBT‘o)ƌOEƌTUBOo"WVTUSBMZB-FWIBT‘
Okyanus tabanlarında levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde ise yükselmeye başlayan magma levha sınırlarında katılaşarak levhaların hareketine neden
olur. Yüzeye ulaşan magma okyanus tabanında yanardağları oluşturur.
Birbirinden uzaklaşan levhalar:
t"WSBTZB-FWIBT‘o,V[FZ"NFSƌLB-FWIBT‘
t"GSƌLB-FWIBT‘o,V[FZ"NFSƌLB-FWIBT‘
t"GSƌLB-FWIBT‘o(àOFZ"NFSƌLB-FWIBT‘
t"GSƌLB-FWIBT‘o)ƌOEƌTUBO"WVTUSBMZB-FWIBT‘
t"GSƌLB-FWIBT‘o"OUBSLUƌLB-FWIBT‘
t"OUBSLUƌLB-FWIBT‘o"WVTUSBMZB-FWIBT‘
t1BTƌGƌL-FWIBT‘o/B[LB-FWIBT‘
t/B[LB-FWIBT‘o,PLPT-FWIBT‘
t,PLPT-FWIBT‘o1BTƌGƌL-FWIBT‘
t"OUBSLUƌLB-FWIBT‘o1BTƌGƌL-FWIBT‘
Resim 02.03: Dünya’da deprem kuşakları
Resim 02.04: Dünya’da volkanik kuşaklar
33
COĞRAFYA 3
Sıcak su kaynakları nasıl oluşur?
Yer kabuğunun faylarla
parçalandığı yerlerde yüzeye
yakın sıcak alanlar bulunur.
Bu sıcak alanlar magmanın
yüzeye fay hatları boyunca
sokulmasıyla oluşur. Yüzey
suları faylar aracılığı ile sıcak
alanlara kadar iner. Burada
magmanın etkisiyle ısınır ve
yine fayları takip ederek yüzeye ulaşır. Böylece sıcak su
kaynakları oluşur.
Resim 02.05: Sıcak su kaynağı
Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı fay hatları ile paralellik gösterir.
Yer kabuğundan derinlere doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık ortalama 1 °C artarken faylarla parçalanmış alanlarda ise 1 °C sıcaklık artışı 2-3 metrede olmaktadır.
Resim 02.06: Dünya’da sıcak su kaynaklarının dağılışı haritası
Sıcak su kaynaklarının yaygın olduğu bölgelere jeotermal bölgeler denir. Başlıca jeotermal bölgeler; Türkiye, İtalya, Yunanistan, Fas, Cezayir, Filipinler, Malezya,
34
COĞRAFYA 3
Endonezya, İzlanda, Havai, Yeni Zelanda, Japonya, Amerika Kıtası’nın batı kıyıları ve
Doğu Afrika Grabenidir.
Sıcak su kaynaklarının kullanım alanları nerelerdir?
Sıcak su kaynaklarından
elektrik enerjisi elde edilir (jeotermik enerji),Termal turizm
kaynağı olarak yararlanılır. Seraların ve konutların ısıtılmasında kullanılır. Kültür balıkçılığı yapılır.
Resim 02.07: Denizli-Sarayköy jeotermik santrali
BİLGİ NOTU
Fay hatları üzerinde yer alan jeotermal bölgelerde deprem riski yüksektir.
35
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Yer kabuğunun bütün olmayıp parçalara ayrıldığını ve bu parçalara levha denildiğini
Bugün ki kıtaların pangea’dan kopan parçaların birbirinden uzaklaşmasıyla
meydana geldiğini
Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerde volkanizmanın kıta
kabuğunda oluştuğunu
İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde deprem tehlikesinin arttığını
Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı ile fay hatlarının paralellik gösterdiğini öğrendik.
36
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK
Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi
yazınız.
1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır
2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır.
3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir.
4. Türkiye’de deprem görülme ihtimali azdır.
5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 derece, artar.
6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler.
7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır.
8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır.
9. İskandinavya Yarımadası’nda deprem riski azdır.
10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür.
11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez.
12. Atlas Okyanusu’nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının birbirinden uzaklaşması etkili olmuştur.
13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir.
14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında
yer almaktadır.
15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir.
16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener’dir.
17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur.
18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır.
19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir.
20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal
levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir.
37
COĞRAFYA 3
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
“Yaklaşık iki hafta önce güney Amerika ülkesi Şili’de meydana gelen volkanik
patlamanın ardından ortaya tablo gibi görüntüler çıktı. Puyehue yanardağından püsküren volkanik küller, Şili sınırındaki topraklarda geçimini hayvancılıkla
kazanan Arjantinlileri endişelendirmiştir.”
Yukarıdaki habere göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
A.
B.
C.
D.
2.
Fay hatları yerkabuğunun zayıf ve hareket halindeki bölgeleridir. Bazı alanlar
fay hatlarına paralellik gösterir.
Aşağıdakilerden hangisi yukarıdaki söz konusu alanlardan değildir?
A.
B.
C.
D.
3.
Şili’nin hangi kıtada yer aldığına
Hangi dağın püskürdüğüne
Volkanik küllerin hangi ülke halkını endişelendirdiğine
Arjantin’in matematik konumuna
Jeotermik kaynaklar
Volkanik alanlar
Ormanlık alanlar
Deprem alanları
I. Yeni Zelanda
II. İzlanda
III. Türkiye
IV. İsveç
Yukarıdaki Ülkerlerden hangisinin sıcak su kaynakları bakımından zengin olduğu söylenemez?
A. I
4.
D. IV
B. II
C. III
D. IV
Anadolu’nun kuzeyinde yer alan levha aşağıdakilerden hangisidir?
A. Afrika
38
C. III
I. Norveç
II. Türkiye
III. Japonya
IV. Pakistan
Yukarıdaki ülkelerden hangisinde deprem tehlikesi diğerlerinden daha azdır?
A. I
5.
B. II
B. Avrasya
C. Hindistan
D. Filipinler
COĞRAFYA 3
6.
Yeryüzünde sıcak su kaynakları ile aşağıdakilerden hangisinin dağılışı arasında
paralellik vardır?
A.
B.
C.
D.
7.
Petrol yataklarının
Akarsuların
Volkanik arazilerin
Karstik arazilerin
Yerkabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık 1 °C yükselmektedir.
Buna göre yerin 330 metre derinliğindeki bir maden ocağında sıcaklık yüzeye
göre kaç °C artar?
A. 3
8.
C. 7
D. 10
Aşağıdaki levhalardan hangileri birbirine yaklaşmaktadır?
A.
B.
C.
D.
9.
B. 5
)ƌOEƌTUBOMFWIBT‘o"WSBTZBMFWIBT‘
"GSƌLBMFWIBT‘o(àOFZ"NFSƌLBMFWIBT‘
"WVTUSBMZBMFWIBT‘o"OUBSLUƌLBMFWIBT‘
"WSBTZBMFWIBT‘o,V[FZ"NFSƌLBMFWIBT‘
* Hawai
* Malezya
* Yeni Zelanda
* Türkiye
Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Ada üzerinde yer almaları
Aynı yarım kürede bulunmaları
Benzer iklimlerin görülmesi
Jeotermal kaynakların zengin olması
10. Haritadaki numaralı alanlardan
hangisi sıcak su kaynakları bakımından zengin değildir?
A. I
C. III
B. II
D. IV
lII
l
lV
lI
39
COĞRAFYA 3
11.
I. Tsunami
II. Sel
III. Deprem
IV. Radyoaktif sızıntı
11 mart 2011 tarihinde Japonya da meydana gelen yukarıdaki afetlerden hangisi diğerlerinin nedenidir?
A. I
B. II
C. III
D. IV
12. Avrupa ve Asya kıtalarındaki Alp-Himalaya sıradağları batı-doğu doğrultusunda uzanmıştır.
Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Deprem kuşaklarının uzanışı
Volkanik sahaların dağılışı
Levhaların hareket yönü
Sıcak su kaynaklarının dağılışı
13. Depremler, volkanlar ve sıcak suları gösteren haritalar üst üste getirildiğinde
aralarında bir uyum görülmektedir. Bu olaylar yer kabuğunun zayıf kuşakları
olan ……………… sınırları boyunca uzanmaktadır.
Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
Levha
Krater
Mağara
Traverten
14. Aktif volkanların büyük bir kısmı Büyük Okyanus çevresinde yer alır.
Aşağıdaki ülkelerden hangisi Büyük Okyanus Çevresinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Japonya
Şili
Filipinler
İzlanda
15. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde deprem oluşma riski daha azdır?
A.
B.
C.
D.
40
Meksika
Endonezya
Finlandiya
Pakistan
COĞRAFYA 3
16. Aşağıdaki ülkelerden hangisi, Büyük Okyanus çevresi deprem kuşağında yer
alır?
A.
B.
C.
D.
Şili
Belçika
Pakistan
Azerbaycan
17. Aşağıdaki adalardan hangisi sıcak su kaynakları bakımından daha zengindir?
A.
B.
C.
D.
Hawai
Gronland
Madagaskar
İngiltere
18. Ülkemize en yakın levha aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Hindistan
Kokos
Arap
Nazka
19. 10. sınıfların yaptığı arazi çalışmasında öğretmen bu yörenin sıcak su kaynakları bakımından zengin olduğunu söylemiştir. Bunun nedenleri hakkında söz
alan öğrencilerden
Ali: Yer yapısı kırıklı bir özelliktedir.
Ayşe: Bu alanda tektonik depremlerin görülme olasılığı fazladır.
Murat: Zonguldak ve çevresi ile aynı dönemde oluşmuştur.
Sedat: Yer kabuğunun hareketli kısımlarındandır.
Hangi öğrencinin görüşü çalışma alanı ile ilgili söylenemez.
A. Ali
B. Ayşe
C. Murat
D. Sedat
20. Aşağıdaki durumların hangisinde bir kaynak suyunun sıcaklığı yıl boyunca pek
fazla değişmez?
A.
B.
C.
D.
Yağmur ve kar sularıyla besleniyorsa
Debisi yıl içinde azalıp çoğalıyorsa
Orta enlemlerdeki bir bölgede yer alıyorsa
Su, yerin derinliklerinden geliyorsa
41
3. ÜNİTE
DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ
1. Başlıca su kaynakları hangileridir?
2.Yeryüzünde farklı toprakların bulunmasının sebepleri nelerdir?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Su kaynaklarını farklı özelliklerine göre sınıflandırmayı,
2. Toprak çeşitliliğini oluşum süreçlerine dayalı olarak açıklamayı,
3. Bitki topluluklarını genel özelliklerine göre sınıflandırmayı,
4. Haritalar, kesitler ve fotoğraflar kullanarak bitki topluluklarının dağılışı ile
iklim ve yer şekillerini ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Bitki
formasyonu
Yıkanma
Su
Döngüsü
Ayrışma
Kaynak
Artezyen
Gayzer
Humus
Horizon
44
Çözülme
Yer Altı
Suyu
Akifer
COĞRAFYA 3
GİRİŞ
1. SU KAYNAKLARI
Su döngüsü nedir?
Dünyadaki başlıca su kaynakları okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer
altı sularıdır. Sular sıcaklığın etkisiyle buharlaşır, atmosferde yoğunlaşıp tekrar yağış
olarak yeryüzüne düşer. Böylece yeryüzündeki su kaynakları beslenir. Bu olaya su
döngüsü denir.
Yer Üstü Suları
Denizler ve Okyanuslar
Kıtalar arasındaki büyük su kütlelerine okyanus, okyanusların kara
içlerine doğru sokulmuş kollarına ise
deniz denir.
Okyanus
Yüzölçümü (km2)
Büyük Okyanus
180 000 000
Başlıca okyanuslar: Büyük okyanus, Atlas okyanusu ve Hint okyanusudur.
Atlas Okyanusu
106 000 000
Hint Okyanusu
75 000 000
Deniz ve okyanus suları, tuzlu
olduğundan içme ve sulama suyu ola-
Toplam
361 000 000
Yeryüzünün %71’i okyanus ve denizlerle kaplıdır.
45
COĞRAFYA 3
rak kullanıma uygun değildir. Bu sular enlemin etkisine bağlı olarak farklı kimyasal
ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı azalır, buna bağlı olarak tuzluluk oranında azalma görülür.
Deniz ve okyanus suları, tuzlu olmalarına rağmen milyonlarca farklı hayvan ve
bitki türü için yaşam alanıdır.
GÖLLER
Karalar üzerindeki çukur alanlarda oluşmuş durgun su kütlelerine göl denir.
Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller, yeryüzündeki tatlı
suların %87’sini oluştururken göllerin karalar üzerinde kapladığı alan % 2’dir.
Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla beslenmektedir. Göllerin suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Göl sularının özelliklerini etkileyen faktörler şunlardır:
tƌLMƌNLPǵVMMBS‘
tCFTMFONFLBZOBLMBS‘
tHÚMàOCVMVOEVǘVBSB[ƌOƌOZBQ‘T‘
tHÚMàOCàZàLMàǘàWFEFSƌOMƌǘƌ
tHÚMàOHƌEFǘFOƌOƌOHÚMBZBǘ‘
PMVQPMNBNBT‘
BİLGİ NOTU
Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suları tatlı sularını
dışarıya boşaltamayan göllerin suyu ise acı veya tuzludur.
Oluşumlarına göre göl çeşitleri
A. Doğal Göller
1. Tektonik Göller: Yerkabuğu
hareketleri sonucunda çöken alanlardaki çanaklarda oluşan göllerdir. Aral,
Hazar, Baykal, Lut ve Afrika kıtasının
doğusundaki göller örnek olarak verilebilir.
Resim 02.03: Baykal gölü
46
COĞRAFYA 3
2. Karstik Göller: Kolay eriye-bilen (kireç taşı, alçı taşı, kaya tuzu gibi)
karstik arazilerdeki çukur alanlarda
suların birikmesiyle oluşur. Obruk ve
polye gibi erime çanaklarında yaygındırlar.
Resim 02.04: Gölhisar
3. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması sonucunda oluşan çukur
alanlarda suların birikmesiyle meydana gelirler. Bu göllere sirk gölü
de denir. Kanada, Finlandiya, İsveç,
Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde buzul gölleri yaygındır.
Resim 02.05: Buzul gölü
4. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetlerle oluşmuş çanaklarda suların
birikmesiyle oluşan göllerdir. Yanardağın zirvesindeki baca ağzında oluşan göllere krater, yanardağ konisinin
patlaması sonucu geniş çukur alanlarda oluşan göllere kaldera volkanik
patlama çanaklarında oluşan göllere
ise maar gölleri denir.
Endonezya, İtalya, Japonya,
ABD, Şili, İzlanda, Yeni Zelanda ve Türkiye gibi volkanizmanın yaşandığı ülkelerde bu tür göllere rastlanır.
Resim 02.06: Nemrut
47
COĞRAFYA 3
5. Set Gölleri: Vadi, koy ve körfez
gibi yer şekillerinin önünün doğal bir
setle kapanması ile oluşurlar. Setleşmeye neden olan etmenlere göre çeşitli isimler verilmiştir.
a) Volkanik set gölleri: Volkanik
faaliyetler sonrası çıkan lavların bir
çukurun önünü kapatması ve bu çukurlukta suların birikmesi sonucunda
oluşurlar.
Resim 02.07: Van gölü
b) Heyelan set gölleri: Heyelan sırasında sürüklenen malzemenin bir çukurun önünü kapatması sonucu meydana gelirler.
Resim 02.08: Tortum gölü
c) Alüvyal set gölleri: Akarsu
vadilerinin alüvyal malzeme ile kapatılması sonucunda meydana gelirler.
Genellikle küçük ve sığ göllerdir.
Resim 02.09: Uzungöl
48
COĞRAFYA 3
ç) Kıyı set gölleri: Alçak kıyılarda
dalga ve akıntıların etkisiyle meydana
gelen kıyı kordonlarının bir koy veya
körfezin önünü kapatması sonucu
oluşan göllerdir. Bunlara lagün veya
denizkulağı da denir.
d) Moren set gölleri: Buzullardan çıkan suların önünün moren
setleri ile kapatılması sonucu oluşan
göllerdir. Kuzeybatı Avrupa’da yaygın
olarak görülür.
Resim 02.10: Kıyı set gölü
B. Yapay Göller
İnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama ve içme suyu sağlamak amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir. Bu göllere baraj
gölleri de denir.
Resim 02.11: Baraj gölü
49
COĞRAFYA 3
GÖLLER
Tektonik Göller
Karstik Göller
Doğal Göller
Yapay Göller
Set Gölleri
Buzul Gölleri
Volkanik Göller
Volkanik Set Gölleri
Heyelan Set Gölleri
Alüvyal Set Gölleri
Kıyı Set Gölleri
Moren Set Gölleri
AKARSULAR
Karalar üzerinde bir vadi içerisinde akan ve önemli su kaynaklarından olan
akarsular çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılabilir.
1. Rejimlerine göre akarsular:
Akarsuyun yatağı içerisinde yıl boyunca göstermiş olduğu akım değişimine
akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu
seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler
gösteriyorsa düzensiz rejim, göstermiyorsa düzenli bir rejime sahiptir.
Örneğin Amazon ve Kongo nehirlerinin rejimi düzenliyken Ganj ve İndus
nehirlerinin rejimleri düzensizdir.
Resim 02.12: Amazon
BİLGİ NOTU
Akarsu rejiminin düzenli olup olmaması yağış rejimine bağlıdır. Yağış rejimi
düzenli olan bölgelerdeki akarsu rejimleri de düzenlidir.
50
COĞRAFYA 3
2. Beslenme kaynaklarına göre akarsular: Akarsuların beslenme kaynakları
göller, yağmur, kar, buz ve yer altı sularıdır. Çok uzun yol alarak birden fazla kaynaktan beslenen akarsulara karma rejimli akarsular denir.
3. Döküldüğü yerlere göre akarsular: Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen alanlara açık havza,
ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir.
BİLGİ NOTU
Havzanın açık veya kapalı olmasında akarsuyun bulunduğu bölgenin yer şekilleri ve iklim özellikleri etkilidir.
Yer altı suları ve kaynaklar
Yer altı su depoları yağmur ve kar sularının geçirimli tabakalardan sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle meydana gelir. Yağışlarla yeryüzüne inen
suların yer altına sızma miktarı arazinin eğimi, kayaçların geçirimliliği ve kayaçların
gözeneklilik derecesine bağlıdır.
BİLGİ NOTU
Bol yağış alan geçirimli araziler yer altı suları bakımından zengindir.
İçinde yer altı suyu bulunduran tabakaya akifer denir. Akifer içinde biriken suların çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkmasıyla kaynaklar oluşur. Kaynaklar oluştukları
yerlere göre çeşitli isimler alır.
1. Yamaç(Vadi) Kaynağı: Vadi yamaçlarının yer
altı suyu tablasını kestiği yerlerde oluşan kaynaklardır.
Vadi
Su
Resim 02.13: Vadi Kaynağı
51
COĞRAFYA 3
2. Karstik kaynaklar: Kolay çözülebilen karstik
arazilerin bulunduğu alanlardaki erime sonucu meydana gelen boşluklarda biriken suların yeryüzüne
çıkmasıyla oluşan kaynaklardır.
K
Resim 02.14: Karstik Kaynak
BİLGİ NOTU
Karstik kaynaklar bol miktarda erimiş kireç içerir.
3. Fay kaynağı: Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay hattı boyunca yüzeye çıkan suların oluşturduğu kaynaklardır.
Resim 02.15: Fay kaynağı
BİLGİ NOTU
Yerin derinliklerinden gelen fay kaynaklarının suları sıcak olup mineral bakımından zengindirler.
4. Gayzer (Kaynaç) kaynakları: Volkanik alanlarda yerin derinliklerindeki sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle sıcak su ve buhar şeklinde püskürerek
çıkan sulardır.
Resim 02.16: Gayzer
52
COĞRAFYA 3
5. Artezyen: İki geçirimsiz tabaka
arasındaki geçirimli tabakada biriken
suların sondaj yapılarak yeryüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Artezyen kuyularından
çıkarılan su basıncın etkisiyle fışkırır.
Resim 02.17: Artezyen
2. TOPRAK
Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması ile oluşmuş içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür.
Kayaçlar atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve
ufalanır. Kayaçların ayrışması iki yolla olmaktadır.
1. Fiziksel(Mekanik) Ayrışma: Kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanması şeklinde gerçekleşir. Soğuk ve kurak iklim bölgelerinde etkilidir. Sıcaklık farklarından dolayı genleşme ve büzülme hareketlerine maruz kalan kayaçlar bir süre sonra
çatlar. Ayrıca donma olayı ve bitki kökleri de kayaçların çatlayarak dağılmasına sebep olabilir.
2. Kimyasal Ayrışma: Kayaçların bileşimindeki minerallerin ayrışması ve kayacın erimesi şeklinde gerçekleşir. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde daha etkilidir. Kimyasal ayrışmada en önemli etmen sudur. Su minerallerin kimyasal yapısını değiştirir.
Suda çözünmüş karbondioksit özellikle kalkerli kayaçların çözünmesine neden olur.
Toprak oluşumunu etkileyen faktörler
1. İklimin Etkisi
Toprak oluşumunda en önemli faktör iklimdir. Çünkü iklim;
t'ƌ[ƌLTFMWFLƌNZBTBMBZS‘ǵNBZ‘
t#ƌULƌÚSUàTàOàOZFSMFǵƌQHFMƌǵNFTƌOƌ
t5PQSBǘ‘OZ‘LBONBT‘O‘
t5PQSBLUBLƌPSHBOƌ[NBGBBMƌZFUMFSƌOƌ
53
COĞRAFYA 3
t5PQSBLUBLƌIVNVTNƌLUBS‘O‘FULƌMFS
Humus, bitki artıklarının çürümesiyle toprağa karışan toprağın verimliliğini artıran organik maddelerdir.
2. Ana Kayanın Etkisi
Sert kayaçlar zor ayrışırken yumuşak kayaçlar daha kolay aşınmaktadır. Ayrıca ana kayanın cinsi ve bileşimi toprağın yapısını doğrudan etkilemektedir. Kayacın
cinsine bağlı olarak toprak; killi, kumlu veya kireçli olabilir.
3. Zamanın Etkisi
1cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için kaç yıl gereklidir?
Kayaların ayrışarak toprağa dönüşmesi ve toprağın horizonlaşması için yüzlerce hatta bazı iklim bölgelerinde binlerce yıllık bir sürenin geçmesi gerekir. 1cm
kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için en az 100-150 yıl geçmesi gerekir.
4. Yer Şekillerinin Etkisi
Yer şekillerinin yükselti, eğim ve bakı özellikleri toprak oluşumunu etkiler. Yükseltinin artmasıyla sıcaklık düşer ve yağış artar. Bu nedenle bir dağın yamacı boyunca farklı karakterlerde topraklar oluşur.
Eğimli yüzeylerde ayrışan malzeme dış kuvvetlerin ve yer çekiminin etkisiyle
sürekli taşınır. Bu nedenle eğimli yamaçlardaki toprak örtüsü eğimin az olduğu yamaçlara göre incedir.
Bakı bir yamacın güneşlenme ve nemlilik bakımından farklı olmasına neden
olur. Bu farklılık ise değişik toprak türlerinin oluşmasına yol açar.
5. Canlıların ve Bitki Örtüsünün Etkisi
Toprak oluşumunun tamamlanabilmesi için, ayrışmış olan ana materyal üzerine bitkilerin yerleşmesi, bitki köklerinden çıkan asitlerle ana materyalin iyice ayrışması ve bitki atıklarının humusa dönüşerek toprağa karışmasıdır. Toprak yüzeyine düşen meyve, dal ve yaprak gibi bitki kalıntıları, mikroorganizmalar tarafından
parçalanarak humusa dönüştürülür. Bu humus toprak canlıları sayesinde toprağa
karışır. Tavşan, tarla faresi ve köstebek gibi canlılar bu karışımı gerçekleştirir.
Oluşumunu tamamlamış bir toprak kesitinde yüzeyden derine doğru birbirinden farklı özellikler gösteren katmanlar vardır. Bu katmanlara horizon denir.
A. Horizonu: Toprağın en üst katı olup organik madde bakımından zengindir.
Bitkiler burada tutunur ve yaşar.
54
COĞRAFYA 3
B. Horizonu: Toprağın en üst katının yıkanması
ile sızan minerallerin biriktiği katmandır.
C. Horizonu: Ana kayanın iri unsurlar şeklinde
parçalandığı katmandır.
D. Horizonu: Ana kayanın bulunduğu katmandır.
Başlıca Toprak Tipleri
Topraklar oluşum yerlerine göre zonal, intrazonal ve azonal topraklar olmak üzere üç gruba ayrılır.
1. Zonal Topraklar
Bulunduğu yerin iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre oluşmuş ve profili A,B,C horizonu özelliği
gösteren topraklardır.
Laterit Topraklar: Dönenceler arasındaki sıcak
ve nemli iklim bölgelerinin toprağıdır. Bitki örtüsü
gür olmasına rağmen aşırı yıkanmadan dolayı bu
topraklar humus bakımından fakirdir. Toprağın rengi
kiremit kırmızısıdır.
Resim 02.18: Toprak Horizonları
Kırmızı Topraklar (Terra-rossa): Akdeniz iklim
bölgesinde kalkerler üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı
fazla olduğundan renkleri kırmızıdır.
Kahverengi Orman Toprakları: Nemli orta kuşağın yayvan yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Humus bakımından zengindir.
Podzol Topraklar: Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Mineral bakımından fakirdir.
Tundra Toprakları: Tundra iklim bölgesinin topraklarıdır. Kışın donmuş olan
toprak, yazın çözülerek bataklık halini alır. Bu topraklar tarıma elverişli değildir.
Çöl toprakları: Çöllerde bulunan topraklardır. Toprak yüzeyinde tuz ve kireç
birikimi fazladır.
Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Bozkırların bulunduğu orta
kuşağın yarı kurak iklim bölgelerinde görülür.
55
COĞRAFYA 3
Çernezyom Topraklar (Kara topraklar): Karasal iklimin yarı nemli sahalarında,
çayır bitki örtüsünün altında oluşan topraklardır. Zonal toprakların en verimlisi kara
topraklardır.
2. İntrazonal Topraklar
Bu toprakların oluşumunda topografya ve ana materyal etkilidir. Toprak genellikle A,C horizonludur.
Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde bulunan tuzlu ve alkali
topraklardır.
Hidromorfik Topraklar: Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlar ile bataklık alanlarda oluşan topraklardır.
Kalsimorfik Topraklar: Kireç taşı ve killi kireç taşı depoları üzerinde oluşan topraklardır. Vertisoller ve Rendzinalar diye ikiye ayrılırlar.
a) Vertisoller: Eski göl tabanlarında killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır. Vertisol dönen toprak anlamına gelir.
b) Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar genellikle
koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.
2. Azonal Topraklar
Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerden oluşan topraklardır. Bu toprakların horizonları yoktur.
Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemelerden oluşan
topraklardır. Oldukça verimlidir.
Kolüvyal toprak: Eğimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağların
eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklardır. Yamaçlarda aşınma devamlı olursa
ince malzemeler sürekli taşındığından geriye taşlı (litosol) topraklar kalır.
Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin veya akarsuların biriktirdiği kumlu depolar ile yamaç eteklerindeki kolüvyal depolar üzerinde
gelişen topraklardır.
Lösler: Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır.
Morenler: Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır.
56
COĞRAFYA 3
Toprak Tipleri
Zonal Topraklar
İntrazonal Topraklar
Azonal Topraklar
Lateritler
Halomorfik Topraklar
Alüvyal Topraklar
Kırmızı Topraklar
Hidromorfik Topraklar
Lösler
Kahverengi Orman
Toprakları
Kalsımorfik Topraklar
Morenler (Buzultaş)
Podzol Topraklar
Kolüvyol Topraklar
Tundra Toprakları
Litosoller
Çöl Toprakları
Regoseller
Kahverengi ve Kestane
Renkli Bozkır Toprakları
Çernezyomlar
BİTKİ ÖRTÜSÜ
Resim 02.19: Yeryüzünde doğal bitki örtüsünün dağılışı
Bir yerde doğal olarak yetişen ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu topluluğa bitki örtüsü veya bitki formasyonu denir. Yeryüzünde bitki örtüsünün dağılışını
etkileyen başlıca faktörler şunlardır:
57
COĞRAFYA 3
İklimin etkisi
t :Bǘ‘ǵM‘ CÚMHFMFSEF HàS CƌULƌ UPQMVMVLMBS‘ HÚSàMàSLFO LVSBL CÚMHFMFSEF CƌULƌ
örtüsü seyrekleşir.
t ±ÚMMFSEFÎPLLVSBLΑMWFTFZSFLCB[‘PUMBSBWFÎBM‘MBSBSBTUMBO‘S
t #ƌULƌMFSƌOHFMƌǵFCƌMNFTƌƌÎƌOZBǘ‘ǵ‘OZBO‘OEBCFMMƌCƌST‘DBLM‘ǘBEBƌIUƌZBÎWBSdır. Soğuk kutup bölgelerine ve dağların yüksek kesimlerine doğru gidildikçe
bitkiler cılızlaşır ve nihayet ortadan kalkar. Oysa sıcak ve orta kuşakta yağışın
yeterli olduğu yerlerde bitki örtüsü büyük bir gelişme gösterir.
Yer şekillerinin etkisi
t #ƌULƌUàSWFUPQMVMVLMBS‘à[FSƌOEFZFSZà[àǵFLƌMMFSƌOEFOEBǘT‘SBMBS‘CVOMBS‘O
uzanışı, bakı, eğim ve yükselti etkilidir.
t :àLTFMUƌOƌOEFǘƌǵƌNƌOFCBǘM‘PMBSBLCƌULƌÚSUàTàEFEFǘƌǵNFLUFEƌS
t /FNMƌSà[HÉSMBSBLBSǵ‘PMBOZBNBÎMBSGB[MBZBǘ‘ǵBM‘S
t &ǘƌNFCBǘM‘PMBSBLZBNBÎMBSEBLƌCƌULƌÚSUàTàEƌǘFSBMBOMBSBPSBOMBEBIBHàS
ve çeşitlidir.
Toprak faktörü
t #ƌULƌOƌOLÚLMFSƌZMFUVUVOEVǘVWFCFTMFOEƌǘƌZFSUPQSBLU‘S
t #ƌULƌMFSCFTƌOMFSƌOƌUPQSBLUBLƌTVEBOBM‘S
t 5PQSBLEPLVTVT‘LWFZBHFWǵFLPMVǵV
WFUPQSBLZBQ‘T‘LBMLFSMƌLƌMMƌLVNMV
oluşu) bitki hayatı bakımından önemlidir.
Beşeri faktörler
Tarih boyunca insanlar aşağıdaki nedenlerle bitki örtüsünü tahrip etmişlerdir:
t 4BWBǵMBS
t 5BS‘NBMBOMBS‘BÎNB
t :BLBDBLƌIUƌZBD‘
t 0SNBOZBOH‘OMBS‘
t )BZWBOPUMBUNB
t 0SNBOBMBOMBS‘O‘ƌNBSWFƌTLÉOBBÎNB
t :PMZBQ‘N‘
t 4BOBZƌMFǵNF
Başlıca bitki formasyonları şunlardır:
Ağaç formasyonu
t :Bǘ‘ǵT‘DBLM‘LWFUPQSBLǵBSUMBS‘O‘OFMWFSƌǵMƌZFUƌǵNFEFWSFTƌOƌOV[VOPMEVǘV
her yerde ağaç yetişir.
t :Bǘ‘ǵB[M‘ǘ‘WFZFUFSTƌ[MƌǘƌǵƌEEFUMƌCVIBSMBǵNBBǘBÎZFUƌǵNFTƌOFFOHFMPMVS
t 0SNBOMBS‘OUFNFMVOTVSVBǘBÎU‘S"ǘBÎMBS‘OPMVǵUVSEVǘVUPQMVMVLMBSBPSNBO
denir.
58
COĞRAFYA 3
1. Ekvatoral yağmur ormanları
2. Muson ormanları
3. Orta kuşağın karışık ormanları
4. Tayga ormanları
Çalı formasyonu
t 0SNBOMBS‘O UBISƌCƌ TPOVDVOEB PMVǵBO L‘TB CPZMV BǘBÎΑLMBS‘O PMVǵUVSEVǘV
topluluktur.
1. Maki
2. Garig
3. Psödomaki
Ot formasyonu
t ƞLMƌNUPQSBLWFZFSǵFLƌMMFSƌHƌCƌǵBSUMBS‘OBǘBÎZFUƌǵNFTƌOFƌNLÉOWFSNFEƌǘƌ
yerlerde, belirli zamanlarda yağan yağışa veya tamamı toprağın derinliklerine sızmayan suya bağlı olarak yetişen ot cinsinden bitkilerin oluşturduğu
topluluktur.
1. Savan
2. Step (Bozkır)
3. Çayır
4. Tundra
Ekvatoral Yağmur Ormanları
Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür.
Çok sık oldukları için balta
girmemiş ormanlar olarak
da adlandırılır. Bu ormanların
görüldüğü yerler her mevsim
yağışlı olup yıllık yağış miktarı 2000 mm’nin üzerindedir.
Bitkiler, yıl boyunca yeşil kalırlar. Bitki türleri bakımından
çok zengin olan ormanda
ağaçların boyu 50-60 metreyi
bulmaktadır. Amazon HavzaResim 03.20: Ekvatoral Yağmur Ormanları
59
COĞRAFYA 3
sı, Afrika’da Senegal’den Gine Körfezi’ne kadar olan saha ile Kongo Havzası, Güneydoğu Asya adalarında görülür.
Muson Ormanları
Muson iklim bölgesinde görülür. Bu ormanların
görüldüğü yerlerde yıllık yağış miktarı 2000 mm civarındadır. Yağışların % 85’i yazın
görüldüğünden yaz aylarında yeşillenen bu ormanlar,
kışın yapraklarını döken
ağaçlardan oluşur. Çok sık
ve gür oluşları bakımından
ekvatoral yağmur ormanlarına benzerlik gösterir. Buna
karşılık türce fakir olmalarıyla onlardan ayrılır. Muson
Resim 03.21: Muson Ormanları
ormanlarının tipik ağacı teak
ağacıdır. Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi
bölgelerde görülür.
Orta Kuşağın Karışık Ormanları
Orta kuşağın okyanusal
iklim bölgelerinde görülen
bu ormanlar, geniş yapraklı
ve iğne yapraklı ağaçlardan
meydana gelir. Bu ormanların
görüldüğü yerler her mevsim
yağışlı olup yıllık yağış miktarı 1000 mm’nin üzerindedir.
Bu ormanları oluşturan ağaçlar türce çok zengin olmadıkları gibi boyları da ekvatoral
yağmur veya muson orman
Resim 03.22: Orta Kuşağın Karışık Ormanları
ağaçları kadar fazla değildir.
Batı Avrupa, Batı Kanada ve
Güney Alaska kıyılarında, Güney Şili, Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda’da
görülmektedir.
60
COĞRAFYA 3
Tayga Ormanları
Sert karasal iklimin nemli alanlarında
(60 enlemi çevresinde) görülen bu ormanlar, sıcaklığın düşük olmasından dolayı iğne
yapraklı ağaçlardan oluşur. Bu ormanların görüldüğü yerlere en fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşmektedir. Yıllık yağış miktarı 500
mm civarındadır. Sibirya, Kanada ve Doğu
Avrupa’da geniş bir yayılış sahasına sahiptir.
Maki
Bodur ağaçlardan ve çalılardan (yabani
Resim 03.23: Tayga Ormanları
zeytin, defne, kocayemiş, mersin, keçiboynuzu, zakkum, süpürge çalısı, kermes meşesi)
oluşan makiler Akdeniz ikliminin bitki örtüsüdür. Daima yeşil yapraklı olan makiler kuraklığa dayanıklı oldukları hâlde soğuğa karşı fazla
dayanıklı değildir. Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler,
Avustralya’nın güneybatısı, Güney Afrika Cumhuriyet’inin Kap bölgesi, Şili’nin orta kesimleri ve Kuzey Amerika’da Kaliforniya çevresinde
görülmektedir.
Resim 03.24: Maki
BİLGİ NOTU
Makilerin tahrip edildiği yerlerde daha seyrek ve kısa boylu çalı grupları yer
alır. Bunlara garig adı verilir.
Savan
Tropikal iklim bölgelerinde görülen
uzun boylu ot topluluklarıdır. Geniş alan
kaplayan savanlar içerisinde kurakçıl nitelikte tek tek ağaçlara veya ağaç kümelerine de rastlanır. Savanların görüldüğü
yerlerde yazlar yağışlı, kışlar kurak geçmektedir. Ortalama yıllık yağış miktarı
Resim 03.25: Savan
61
COĞRAFYA 3
1500 mm civarındadır. Yaz yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar, kış mevsiminin
kurak geçmesinden dolayı sararır. Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde görülür.
Bozkır (Step)
Orta kuşağın yarı kurak iklim bölgelerinde görülen seyrek ve cılız ot topluluklarıdır. Steplerin görüldüğü yerlerde
yıllık yağış miktarı 250-400 mm arasındadır. İlkbahar yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar yaz kuraklığından dolayı
sararır. Step bölgesinin esas bitkisini; kökleri derine inmiş kurakçıl otlar oluşturmaktadır. Bunların başlıcaları yavşan otu,
Resim 03.26: Bozkır (Step)
üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı,
kekik, adaçayı ve sığırkuyruğudur. Kuzey
ve Güney Amerika’nın iç kısımlarında, Anadolu’nun iç kısımlarında, ırak’ta, İran’da,
Türkistan’da, Afrika’nın iç kısımlarında, Avustralya’nın iç kısımlarında görülür.
Çayır
Orta kuşak karasal ikliminin yarı
nemli sahalarında ve yüksek dağlarda
görülen ve yaz boyu yeşil kalan, bozkırlardan daha gür ot topluluklarıdır. Yazların serin ve yağışlı geçmesi, çayırların
yeşil kalmasını sağlamaktadır. Orman üst
sınırından sonra yetişen çayırlara, dağ çayırları (alpin çayırları) denilmektedir.
Resim 03.27: Çayır
Tundra
Tundra iklim bölgesinde görülen
soğuğa dayanıklı otsu bitki topluluklarıdır. Bunlar kısa ve serin geçen yaz döneminde yeşerirler. Tundra alanlarında yıllık
yağış miktarı 200-250 mm dolayındadır.
Sıcaklık yetersiz olduğundan ağaçlara
rastlanmamaktadır. İskandinavya Yarımadasıyla, Kanada’nın kuzeyinde, Sibirya
ve Grönland Adası’nın kıyı kesimlerinde
görülür.
62
Resim 03.28: Tundra
COĞRAFYA 3
Çöl Bitkileri
Geniş kum örtüleri veya kayalıklardan oluşan bu bölgelerde yıllık yağış miktarı 200 mm’nin altındadır. Çok
seyrek olarak dağılmış bulunan kurakçıl
otlar, çalılar ve kaktüsler en yaygın bitki
türleridir. Ayrıca yer yer hurma ve palmiye ağaçlarından oluşan vahalar da
yer almaktadır. Afrika’da Büyük Sahra,
Resim 03.29: Çöl Bitkileri
Ortadoğu’da Necef, Asya’da Gobi, Taklamakan, Avustralya’da Gobon ve Gibson,
Güney Afrika’da Kalahari ve Namib, Güney Amerika’da Patagonya, Atacama yeryüzündeki başlıca çöl alanlarıdır ve bu alanlarda çöl bitkileri görülür.
63
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer altı sularının başlıca su kaynakları
olduğunu
Ana kaya, iklim, zaman, yer şekilleri ve bitki örtüsüne bağlı olarak çeşitli toprakların oluştuğunu
Ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu topluluğa, bitki örtüsü denildiğini
İklim, yer şekilleri, toprak ve beşeri faktörlerin yeryüzündeki bitki örtüsünün
dağılışını etkilediğini öğrendik.
64
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki kaynakların isimlerini yazınız.
Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki iklimlerin karşısına bitki örtüsünü ve toprak tipini yazınız.
İKLİM
BİTKİ ÖRTÜSÜ
TOPRAK TİPİ
Ekvatoral
Sert Karasal
Muson
Çöl
Akdeniz
Okyanusal
Step
Karasal
Tundra
65
COĞRAFYA 3
3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Okyanusların küçükten büyüğe doğru sıralanışı hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A.
B.
C.
D.
2.
* Aral
* Baykal
* Lut
Yukarıdaki göller oluşumlarına göre hangi grupta yer alır?
A.
B.
C.
D.
3.
Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu, Büyük okyanus
Atlas okyanusu, Hint okyanusu, Büyük okyanus
Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu
Büyük Okyanusu, Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu
Tektonik göller
Karstik göller
Volkanik göller
Buzul gölleri
I. Amazon
II. Kongo
III. Ganj
IV. Indus
Yukarıdaki nehirlerin hangilerinin rejimleri düzenlidir?
A. I ve II
4.
B. Artezyen
C. Karstik
Yandaki şekilde gösterilen kaynağın özelliği ile
ilgili olarak hangisi söylenebilir?
A.
B.
C.
D.
66
C. II ve III
D. II ve IV
İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yeryüzüne çıkarılmasıyla oluşur.
Yukarıda oluşumu hakkında bilgi verilen kaynak hangisidir?
A. Gayzer
5.
B. I ve III
Kireç oranı yüksektir.
Suları sıcaktır.
Basınçlı sulardır.
Debisi düşüktür
D. Yamaç
COĞRAFYA 3
6.
Toprak oluşumunda en önemli faktör aşağıdakilerden hangisidir?
A. Eğim
7.
D. Yükselti
Çayır
Orman
Maki
Tundra
Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsü yağmur ormanlarıdır. Bitki türleri
bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu 50-60 metreyi bulmaktadır. Ekvatoral yağmur ormanları Amazon havzası, Kongo havzası ve Güneydoğu Asya adalarında geniş yer kaplar.
Yukarıdaki bilgilere göre Ekvatoral yağmur ormanlarının hangi özelliğine değinilmemiştir?
A.
B.
C.
D.
9.
C. Bakı
Yandaki resimde hangi bitki örtüsü verilmiştir?
A.
B.
C.
D.
8.
B. İklim
Hangi iklim bölgesinde yetiştiğine
Hangi bölgelerde yetiştiğine
Ağaçların türlerine
Ağaçların boylarına
"ǘBÎ'PSNBTZPOVo5BZHBPSNBOMBS‘ ±BM‘'PSNBTZPOVo.BLƌ 0U'PSNBTZPOVoyyyy
Eşleştirme tablosunda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılamaz?
A.
B.
C.
D.
Savan
Bozkır
Muson ormanları
Tundra
10. Bitki coğrafyası konusunda araştırma yapan Aykut öğretmen, araştırma için
gittiği yörede yavşan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı ve sığırkuyruğu gibi bitkilerin yaygın olduğunu gözlemiştir.
Bu yöredeki bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisine uygundur?
A. Savan
B. Bozkır
C. Maki
D. Tundra
67
COĞRAFYA 3
11.
* Alüvyon
* Lös
* Buzultaş
Yukarıdaki toprakların ortak özellikleri arasında;
I. Taşınmış topraklardır.
II. Verimli topraklardır.
III. Horizonları yoktur.
Hangilerinin olduğu söylenebilir?
A. Yalnız I
B. Yalnız II
C. I ve II
D. I, II ve III
12. Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. Zonal topraklar içinde en verimli olanıdır.
Yukarıda bazı özellikleri verilen toprak tipi hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Çernezyom (Kara toprak)
Laterit
Podzol
Tundra
13. Yeryüzündeki göl sularının tuzlu, tatlı ya da sodalı olmasında aşağıdakilerden
hangisinin etkisi yoktur?
A.
B.
C.
D.
Göl çanağının kayaç yapısı
Gölün bulunduğu yerin iklim özellikleri
Gölün gideğeninin olup olmaması
Gölün denizden yüksekliği
14. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma etkilidir.
Buna göre aşağıdaki iklimlerden hangisinde kimyasal ayrışma etkilidir?
A.
B.
C.
D.
Çöl iklimi
Kutup iklimi
Ekvatoral iklim
Step iklimi
15. Aşağıdakilerden hangisi tatlı su kaynaklarından biri değildir?
A.
B.
C.
D.
68
Göller
Akarsular
Denizler
Buzullar
COĞRAFYA 3
16. Aşağıdakilerden hangisi sıcak su kaynaklarındandır?
A.
B.
C.
D.
Artezyen
Gayzer
Vadi kaynağı
Karstik kaynak
17. Aşağıdakilerden hangisi kaplıca turizmi için kullanılan kaynaklardandır?
A.
B.
C.
D.
Karstik kaynak
Yamaç kaynağı
Fay kaynağı
Artezyen
18. Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahalarında oluşan topraklardır.
Yukarıda söz konusu edilen toprak türü aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Podzol
Laterit
Tundra
Çernezyom
19. Oluşumunu tamamlamış toprak kaç horizondan (katmandan) meydana gelir?
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
20. Aşağıdakilerden hangisi iğne yapraklı ağaçlara örnek verilemez?
A.
B.
C.
D.
Sarıçam
Meşe
Kızılçam
Karaçam
69
4. ÜNİTE
NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ
1. Nüfus artışını etkileyen faktörler nelerdir?
2. Bir ülkenin kalkınmasında nüfus, nasıl bir etkiye sahiptir?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Geçmişten günümüze nüfusla ilgili verilerin kullanım amaçlarındaki değişimin nedenlerini sorgulayarak nüfusun önemi hakkında çıkarımda bulunmayı,
2. Verilerden yararlanarak Dünya nüfusunun tarihsel süreçteki değişimini
yorumlamayı,
3. Nüfus özelliklerine ait tablo, grafik ve haritaları kullanarak nüfus dağılışını,
değişimini ve etkilerini sorgulamayı,
4. Harita, tablo ve grafiklerden yararlanarak nüfus artış oranının değişiminde
etkili olan faktörleri sorgulamayı,
5. Nüfus piramitleri oluşturarak nüfusun yapısıyla ilgili çıkarımlarda bulunmayı öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Nüfus
piramidi
Bağımlı
nüfus
Nüfus
sayımı
Aktif
nüfus
Nüfus
değişimi
Nüfus
yoğunluğu
Nüfus
artışı
Nüfus
patlaması
72
COĞRAFYA 3
1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI
Nüfus, belirli bir süre içinde, sınırları belirli bir alanda yaşayan insan sayısıdır.
Nüfus sayımı ise, belli bir zamanda kişilere yönelik yapılan demografik, ekonomik,
sosyal verilerin toplanması ve değerlendirilmesidir. Nüfus sayımlarının yapılış amaçları nelerdir? Tarih boyunca çeşitli amaçlarla nüfus sayımları yapılmıştır. 20. yüzyıl
öncesi nüfus sayımının amaçları:
t "TLFSTBZ‘T‘O‘CFMƌSMFNFL
t 7FSHƌZàLàNMàMFSƌOƌCFMƌSMFNFL
Günümüzde yapılan modern nüfus sayımlarının amaçları:
t ÃMLFOƌOOàGVTNƌLUBS‘O‘OWFOàGVTBSU‘ǵI‘[‘O‘OUFTQƌUFEƌMNFTƌ
t /àGVTVOZBǵHSVQMBS‘O‘OCFMƌSMFONFTƌ
t ,FOUWFL‘SOàGVTVOVOCFMƌSMFONFTƌ
t /àGVTVOFǘƌUƌNEVSVNVOVOCFMƌSMFONFTƌ
t /àGVTVONFTMFLMFSFHÚSFEBǘ‘M‘N‘O‘OCFMƌSMFONFTƌ
t /àGVTVODƌOTƌZFUFHÚSFEBǘ‘M‘N‘O‘OCFMƌSMFONFTƌ
t ÃMLFEFHFSÎFLMFǵFOOàGVTIBSFLFUMFSƌOƌOCFMƌSMFONFTƌ
Nüfus sayımlarıyla nüfusun nitelikleri tespit edilir. Böylece ülke kaynakları
doğru kullanılmış ve kalkınma öncelikleri belirlenmiş olur.
BİLGİ NOTU
Osmanlı Devletinde ilk kapsamlı nüfus sayımı 1831 yılında II. Mahmut döneminde yapılmış olup asker ve vergi yükümlülerini belirlemeye yöneliktir.
Modern nüfus sayımları, ilk defa İskandinav ülkelerinde yapılmıştır. Çin’de ilk
nüfus sayımı ise 1953 yılında yapılmış böylece dünya nüfusunun beşte biri resmi
kayıtlara geçmiştir.
73
COĞRAFYA 3
2. DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞI VE DEĞİŞİMİ
Geçmiş çağlardan günümüze dünya nüfusu genel olarak artmıştır. Nüfus bilim
uzmanları, insanlık tarihi boyunca üç büyük sıçrama döneminin yaşandığını belirtmişlerdir.
Birinci sıçrama dönemi: Yaklaşık iki milyon yıl önce yaşanmıştır. İnsanlar alet
yapımını keşfederek yabani hayvanları avlamış ve daha iyi beslenmişlerdir.
İkinci sıçrama dönemi: Yaklaşık on bin yıl önce yaşanmıştır. İnsanların yerleşik
hayata geçerek hayvanları evcilleştirmeleri ve tarımla uğraşmaları nüfusun hızla artışına neden olmuştur.
Üçüncü sıçrama dönemi: Sanayi devrimi ile gerçekleşmiştir. Sanayi devrimi ile
birlikte;
t "WSVQBEBZBǵBNEà[FZƌZàLTFMEƌ
t 5‘QBMBO‘OEBƌMFSMFNFMFSPMEV
t #FTMFONFWFTBǘM‘LLPǵVMMBS‘Eà[FMEƌ
t ƞMFUƌǵƌNWFUBǵ‘NBD‘M‘LUBƌMFSMFNFMFSTBǘMBOE‘
Yukarıdaki gelişmeler ölüm hızında düşüşe neden olmuş ve dünya nüfusu
1800’lerin ortasında 1milyara ulaşmıştır.
BİLGİ NOTU
Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşük, gelişmekte olan ülkeler ile az gelişmiş ülkelerde ise nüfus artış hızı yüksektir.
Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızının düşük olmasının nedenleri;
t :BǵBNEà[FZƌOƌOZàLTFMNFTƌ
t &LPOPNƌLLBML‘ONBO‘OHFSÎFLMFǵUƌSƌMNFTƌ
t ƵFIƌSMFǵNFPSBOMBS‘O‘OZàLTFLPMNBT‘
t /àGVTQMBOMBNBT‘O‘OZBQ‘MNBT‘
t ,BE‘OMBS‘OÎBM‘ǵNBIBZBU‘OBHƌSNFTƌEƌS
74
COĞRAFYA 3
YILLAR
DÜNYA NÜFUSU
1000
310 milyon
1250
400 milyon
1650
500 milyon
1700
610 milyon
1750
790 milyon
1800
980 milyon
1850
1.260 milyar
1900
1.650 milyar
1910
1.750 milyar
1920
1.860 milyar
1930
2.070 milyar
1940
2.300 milyar
1950
2.520 milyar
1960
3.020 milyar
1970
3.700 milyar
1980
4.440 milyar
1990
5.270 milyar
2000
6.060 milyar
2010
6.908 milyar
Yıllara göre dünya nüfusu tablosu incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir;
t %àOZBOàGVTVOEBCFMƌSHƌOCƌSBSU‘ǵZ‘M‘OEBOTPOSBHFSÎFLMFǵNƌǵUƌS
t %àOZBTBWBǵ‘WFFLPOPNƌLLSƌ[MFSEFOEPMBZ‘Z‘MMBS‘BSBT‘OEBOàfus artış hızında yavaşlama görülmüştür.
t 4BǘM‘LWFCFTMFONFBMBO‘OEBLƌHFMƌǵNFMFSEFOEPMBZ‘Z‘M‘OEBOTPOSBOàfus artış hızı yükselmiş adeta nüfus patlaması yaşanmıştır.
75
COĞRAFYA 3
3. DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI
Resim 04.01: Dünya Nüfus Yoğunluğu Haritası
Dünya nüfusu yeryüzüne eşit ve
dengeli dağılmamış kıtalara ve ülkelere
göre farklılık göstermiştir.
Nüfusun dağılışını etkileyen doğal
ve beşeri etmenler şunlardır;
Doğal Etmenler
Beşeri Etmenler
İklim
Tarım
Yer şekilleri
Sanayi
Su kaynakları
Ulaşım
Toprak etkisi
Ticaret
Bitki örtüsü
Turizm
Dünyada Nüfusun Yoğun Olduğu Yerler
Batı Avrupa: Sanayinin gelişmiş olması ve ılıman iklimin görülmesi
ABD’nin doğu kıyıları: Sanayinin
gelişmiş olması
Japonya: Sanayinin gelişmiş olması
Güneydoğu Asya: Verimli tarım
topraklarının varlığı ve uygun iklim koşullarının görülmesi
Resim 04.02: Japonya, yoğun nüfusludur.
76
Nil Havzası: Verimli tarım topraklarının varlığı ve sulama koşullarının uygun
olması
COĞRAFYA 3
Dünyada Nüfus Yoğunluğunun Az Olduğu Yerler
Amazon ve Kongo Havzaları: Sıcaklığın ve yağışın fazla olması, ormanların yoğun olması
Himalaya Dağları: Arazinin
dağlık, yüksek ve engebeli olması
Orta Asya: Kurak iklimin görülmesi, çöllerin geniş yer tutması
Dönenceler Çevresi: Çöllerin
(özellikle Sahra) geniş yer tutması
Kutup çevresi: Sıcaklık ortalamasının düşük olması ve birçok
bölgenin buzullarla kaplı olması
Resim 04.03: Kutup Bölgesi, Antarktika
BİLGİ NOTU
Buzullarla kaplı olan Antarktika Kıtası’nda yerleşik hayat yoktur
İklim, tarım ve ulaşım koşullarının elverişli olmasından dolayı kıtaların kıyıları
iç kesimlerinden daha yoğun nüfusludur.
YILLAR
Afrika Asya
Avrupa
Amerika
Okyanusya
Dünya (toplam)
1750
106
502
163
18
2
791
1800
107
635
203
31
2
978
1850
111
809
276
64
2
1262
1900
133
947
408
156
6
1650
1950
221
1402
547
339
13
2522
1960
276
1628
661
439
16
3020
1970
377
2050
720
532
19
3698
1980
492
2518
778
628
23
4439
1990
657
3018
798
769
27
5269
2000
811
3354
809
853
31
6059
2010
1033
4167
732
940
36
6908
77
COĞRAFYA 3
Yukarıdaki tablo incelendiğinde nüfusun kıtalara dengeli dağılmadığı görülür.
t 1750-1950 yılları arasında en çok nüfus artışı Asya ve Avrupa kıtalarında gerçekleşmiştir.
t 1950-2000 yılları arasında tüm kıtalarda nüfus hızla artmıştır. Bu durum insanların yaşam düzeylerinin iyileşmesinden kaynaklanmıştır.
t Asya kıtası nüfus sayısında
Afrika % 14
Okyanusya % 1
ilk sıradadır. Dünya nüfuGüney Amerika % 9
Kuzey Amerika % 5
sunun yarıdan fazlasına sahiptir.
t Avrupa’da doğum oranının
azalmasına bağlı olarak nüAvrupa % 13
fus artış hızı azalmaktadır.
t Nüfus artış hızı en yüksek
olan kıta Afrika’dır.
t Nüfusu en az olan kıta
Asya % 58
O k y a n u s y a’d ı r ( K ı t a’n ı n
önemli bir kısmı çöllerle kaplıdır.)
Resim 04.04: Kıtaların nüfus miktarları
Yukarıda görüldüğü gibi dünya nüfusu kıtalara göre farklı dağılış göstermektedir. Çünkü kıtaların iklim koşulları, konumları, ekonomik özellikleri, doğum ve
ölüm oranları birbirinden farklıdır.
BİLGİ NOTU
Karaların geniş yer tutması nedeniyle Dünya nüfusunun büyük çoğunluğu
Kuzey Yarımkürede yaşar.
78
COĞRAFYA 3
Nüfus Artışının Olumlu Sonuçları
t İş gücünün artması
t Savunma gücünün arması
t Yeni iş alanlarının açılması
t Üretimin artması
Nüfus Artışının Olumsuz Sonuçları
t Tüketimin artması
t İşsizliğin artması
t Kişi başına düşen milli gelirin azalması
t Göçlerin artması
t Alt yapı hizmetlerinin yetersiz kalması
t Eğitim, sağlık, ulaşım vb. hizmetlerin aksaması
Nüfus Yoğunluğu
Nüfus yoğunluğu birim alanda yaşayan kişi sayısı olarak ifade edilir. Genellikle
km2 de yaşayan kişi sayısı olarak hesaplanır.
Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Bir ülke veya bölgedeki toplam nüfusun, o ülke
veya bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle aritmetik nüfus yoğunluğu elde edilir.
Yüzölçümü küçük ve nüfusu fazla olan alanlarda aritmetik nüfus yoğunluğu
fazladır. Ancak bu nüfus yoğunluğu ülkelerin gelişmişlik; seviyeleri hakkında bilgi
vermez.
Toplam nüfus
Aritmetik nüfus yoğunluğu:
Yüz ölçümü
Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Bir ülkede veya herhangi bir sahada, tarım ve hayvancılıkla geçinen nüfusun, tarımsal alana bölünmesiyle elde edilen nüfus yoğunluğudur.
Tarımsal nüfus yoğunluğu üzerinde ülkenin gelişmişlik seviyesi, arazinin engebe durumuna göre tarım alanlarının genişliği ile çiftçi sayısı gibi faktörler etkili
olmaktadır.
Kırsal nüfus
Tarımsal Nüfus Yoğunluğu:
Tarımsal alan
Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Toplam nüfusun, ekili - dikili alanlara bölünmesiyle ortaya çıkan nüfus yoğunluğu fizyolojik nüfus yoğunluğunu oluşturur.
Tarımsal nüfus yoğunluğu ile fizyolojik nüfus yoğunluğu birbirine yakınsa, o
ülkede çalışan nüfusun büyük bir bölümü tarım sektöründe çalışıyordur.
79
COĞRAFYA 3
Toplam nüfus
Tarım alanları
Bir ülkedeki aritmetik ve fizyolojik nüfus yoğunluğu arasındaki farkın fazla olması o ülkede engebenin fazla olduğunu gösterir.
Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu:
4. DÜNYADA NÜFUSUN ARTIŞI
Nüfus artışı, bir yerin nüfusunda, yıllar arasında görülen sayısal veya oransal
değişimdir.
Bir ülkedeki nüfus sayısının değişim nedenleri;
t %PǘVNPSBO‘
t ½MàNPSBO‘
t (ÚÎMFS
t %PǘBMBGFUMFS
t 4BMH‘OIBTUBM‘LMBS
t ÃMLFT‘O‘SMBS‘O‘OEFǘƌǵNFTƌ
Sayım Yıllarına Göre Nüfus Artış Hızları
Artış Hızı (‰)
30,00
25,00
20,00
15,00
10,00
80
1990–00
1985–90
1975–80
1965–70
1955–60
1945–50
1935–40
5,00
COĞRAFYA 3
UYARI
Bir yerde doğumlar ölümlerden fazla ise nüfus artar. Buna doğal artış denir.
Günümüzde nüfus artış hızının en düşük olduğu ülkeler, gelişmiş ülkelerdir.
Genç nüfusun az olduğu bu ülkelerde yaşlı nüfus sorun oluşturmaktadır.
OKUMA PARÇASI
ARTIK 7 MİLYARIZ…
Dünya nüfusu 7 milyara ulaştı.
Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA 31 Ekim itibarıyla dünya nüfusunun 7 milyara ulaştığını açıkladı.
Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Zahidul Huque, Sağlık
Bakanlığı ile ortaklaşa belirledikleri Türkiye’nin “7 Milyarıncı Bebeği” nin insanların artık
yüzde 30 daha uzun bir ömür sürdüğü, çocukların daha fazla hayatta kalabildiği, daha
kentleşmiş ve önceden hiç olmadığı kadar birbirimize bağlı ancak çelişkiler ve çetin sorunların da bulunduğu bir dünyaya gözlerini açtığını belirtti.
Bu zorluklara karşı derhal harekete geçilmesi çağrısında bulunan Dr. Huque “Bugün yapacaklarımızın dünyanın her yerindeki insanların ve sonraki nesillerin gelecekteki yaşamı üzerinde büyük bir etkisi olacak. Kadın ve erkek, kız çocukları ve erkek çocukları arasındaki eşitsizlikleri gidermeliyiz ki kadın ve kız çocuklarına yapılan istismar ve
ayrımcılık hiçbir yerde kabul görmesin. Kız çocuklarının erkek çocukları ile aynı eğitim
fırsatına sahip olmalarını sağlamalıyız.” dedi.
UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Huque, anne sağlığının da güvence altına alınması
gerektiğini belirterek “Bu, gebe kadınların bakımı, bebek doğumlarındaki ölümü önleme ve anne ile bebeklere gerekli gıdayı sağlama anlamına gelmektedir. Milyonlarca
anne halen daha bir ebe olmadan doğum yapmak zorunda. Ve milyonlarcası da kaç
tane çocuk sahibi olacağı veya ne zaman çocuk sahibi olacağı konusundaki temel kararları almada ya çok az ya da hiç söz sahibi değil” dedi.
BM Enformasyon merkezi 31 Ekim 2011
t /àGVTBSU‘ǵI‘[‘O‘OFOZàLTFLPMEVǘVàMLFMFS0SUBEPǘVWF"GSƌLBàMLFMFSƌEƌS
Çünkü bu ülkelerde doğum oranı yüksektir.
t "WSVQBàMLFMFSƌ"#%,BOBEB+BQPOZBWF"WVTUSBMZBHƌCƌàMLFMFSHFMƌǵNƌǵPMduğundan nüfus artış hızı düşüktür.
81
COĞRAFYA 3
t (FMFDFLUFOàGVTBSU‘ǵI‘[‘O‘OEBIBEBB[BMNBT‘CFLMFONFLUFEƌS
t 0SUBMBNB ZBǵBN TFWƌZFTƌ V[BZBDBǘ‘OEBO ZBǵM‘ OàGVT PSBO‘O‘O BSUNBT‘ CFLlenmektedir.
t 4BǘM‘LLPǵVMMBS‘OEBLƌHFMƌǵNFMFSFCBǘM‘PMBSBLZBǵBNTàSFTƌV[BNBLUBE‘S
Resim 04.05: Ülkelere göre nüfus artış oranları
5. NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Herhangi bir yerin nüfus özelliklerini göstermede temel amaçlardan biride nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını gösteren piramitlerdir. Ayrıca bir ülkenin veya bölgenin nüfus piramitlerine bakarak;
t$ƌOTƌZFUEVSVNVOV
t /àGVTVOZBǵHSVQMBS‘OBEBǘ‘M‘N‘O‘
t 0SUBMBNBZBǵBNTàSFTƌOƌ
t %PǘVNWF½MàNPSBOMBS‘O‘
t /àGVTIBSFLFUMFSƌOƌÚǘSFOFCƌMƌSƌ[
82
YAŞ GRUPLARI
YAŞ GRUPLARI
COĞRAFYA 3
65+
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
0
65+
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
0
Düzgün bir üçgene benzeyen bu piramit yüksek doğum ve ölüm oranlarına sahip
ülkelere aittir. Örnek Bangladeş.
60
15
5
10
15
20
8 6 4 2 0 2 4 6 8
milyon
Düzgün üçgen piramite göre kenarları içe çekik bir
Ú[FMMƌLHÚTUFƌSoZBǵHSVCVOdaki ölüm oranlarının azaldığı
ancak doğum oranının yüksek
olduğu ülkelerin piramitidir.
Örnek Nijerya
60
15
5
10
15
20
8
6
4
2
0
2
4
6
8
YAŞ GRUPLARI
milyon
65+
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
0
Arı kovanı şeklinde olan
piramittir. Düşük doğum ve
ölüm oranlarının görüldüğü
kalkınmış ülkelerin nüfus piramididir. Örnek İngiltere
60
15
5
10
15
20 milyon
6 4
2
0
2
4 6
83
YAŞ GRUPLARI
COĞRAFYA 3
65+
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
0
Bu piramit çan şeklindedir. Uzun bir zaman sürecinde
düşük doğum ve ölüm oranlarından sonra doğum oranlarının artığını göstermektedir.
Örnek ABD
60
15
5
10
15
8 6 4
20
2 0 2 4
6 8
YAŞ GRUPLARI
milyon
65+
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
0
Doğum oranında hızlı
bir düşüş görüldüğü asimetrik
şekilde piramittir. Büyük nüfus problemi yaşadıktan sonra
hızla gelişen ülkelere özgü piramittir. Örnek Japonya
60
15
5
10
15
milyon 8 6 4
20
2
0
2
4
6 8
Bir ülkeye ait nüfus piramidi zamanla değişir mi?
Ülkelerin nüfus yapılarında herhangi bir değişiklik olması halinde piramitlerin
tipi de değişecektir. Örneğin ekonomi, eğitim ve sağlık koşullarının iyileştiği bir ülkenin nüfus piramidi gelişmemiş ülke piramidinden gelişmiş ülke piramidine geçiş
yapabilir.
Piramitler ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle doğrudan ilgilidir. Ülkelerin ekonomik durumu, aynı zamanda sağlık ve eğitim seviyeleri ile ilgili fikir verir. Nüfus
piramitleri, bir ülkenin geri kalmış, gelişmekte olan ya da gelişmiş olduğunun bir
göstergesidir.
84
COĞRAFYA 3
Nüfus piramitlerinden faydalanılarak; nüfusun yaş gruplarına dağılışı, nüfusun cinsiyet durumu ve ülkelerin gelişmişlik düzeyi hakkında bilgi edinebiliriz.
Nüfusun yaş gruplarına göre dağılışı:
Nüfus piramitlerinde yaş grupları genel olarak 0-14 yaş arası çocuk 15-64 yaş
arası yetişkin 65 yaş üzeride yaşlı nüfus olarak kabul edilir.
Nüfusun yaş gruplarına göre sayısının bilinmesi insanların ihtiyaçlarını ve sosyal durumlarını belirlemek bakımından önemlidir. Çünkü nüfus, yaş itibariyle çalışan
ve çalışmayan (bağımlı nüfus) nüfustan oluşur.
Doğum oranı yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oranı fazla, yaşlı nüfus oranı ise azdır. Bu durumda bağımlı nüfus oranı yüksektir.15-64 yaş arasındaki
nüfus çocuk ve yaşlı nüfusa bakmak zorunda aynı zamanda devletin ilerlemesi için
çalışmak durumunda kalır. Bu tür yapı daha çok gelişmemiş ya da gelişmekte olan
ülkelerde görülür.
Çocuk yaştaki nüfusun fazlalığı hem aile hem de ülke kalkınmasını olumsuz
etkiler. Doğum oranlarının az olduğu gelişmiş ülkelerde çalışan nüfus oranı fazla
olduğu için bağımlı nüfus azdır.
Nüfusun yaş yapısını belirleyen en önemli etmen doğum oranıdır. Bunun dışında savaşlar, göçler ve salgın hastalıklarda yaş yapısı üzerinde etkilidir.
Nüfusun cinsiyet durumu:
Nüfusun kadın ve erkek nüfus olarak dağılımına nüfusun cinsiyet yapısı denir.
Hemen her ülkede erkek ve kadın sayısı birbirine yakındır. Herhangi bir yerdeki kadın erkek oranını doğal süreç belirler. Bunun dışında göçlerde nüfusun cinsiyet dağılımında etkilidir. Göç veren yerlerde kadın nüfus göç alan yerlerde ise erkek nüfus
daha fazladır.
Ülkelerin gelişmişlik düzeyi:
Genel olarak gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde doğum oranı yüksek
nüfus artış hızı fazladır. Ekonomik kalkınmanın tam olarak gerçekleşemediği bu ülkelerde genç nüfus ve bağımlı nüfus oranı yüksektir. Gelişmiş ülkelerde ise doğum
oranı düşük, nüfus artış hızı azdır. Çocuk nüfus oranı az, yaşlı nüfus oranı fazladır.
85
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Nüfus ve nüfus özelliklerinin kalkınmayı etkilediğini
Sanayi devrimi ile Dünya nüfusunun özellikle de Avrupa kıtasındaki nüfusun
hızla arttığını
Ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi, eğitim seviyesinin yükselmesi, şehirleşme, nüfus planlaması ve kadınların çalışma hayatına girmesinin nüfus artış hızını
düşürdüğünü
Nüfus piramitlerinin nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını gösterdiğini
Nüfus piramitlerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenebildiğini
Yaş grupları, eğitim durumu, cinsiyete dağılım, mesleklere dağılım, kırsal ve
kentsel nüfus oranlarının tespitiyle nüfus özelliklerinin ortaya çıktığını
Nüfus özelliklerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenebildiğini öğrendik.
86
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK
Aşağıda, nüfus artış hızını artıran ve düşüren faktörler karışık olarak verilmiştir. Nüfus artış hızını artıran ve azaltan faktörleri ilgili alanlara örnekte olduğu gibi
yazınız.
t%PǘVNPSBO‘O‘OB[BMNBT‘
t%PǘVNPSBO‘O‘OBSUNBT‘
t±BM‘ǵBOLBE‘OTBZ‘T‘O‘OBSUNBT‘
t4BǘM‘LLPǵVMMBS‘O‘OƌZƌMFǵNFTƌ
t#FCFLÚMàNMFSƌOƌOBSUNBT‘
t#FCFLÚMàNMFSƌOƌOB[BMNBT‘
t(ÚÎBMNBPSBO‘O‘OBSUNBT‘
t(ÚÎWFSNFPSBO‘O‘OB[BMNBT‘
t&ǘƌUƌNTFWƌZFTƌOƌOZàLTFMNFTƌ
t#FTMFONFLPǵVMMBS‘O‘OƌZƌMFǵNFTƌ
t0SUBMBNBZBǵBNTàSFTƌOƌOBSUNBT‘
t4BMH‘OIBTUBM‘LMBS‘OBSUNBT‘
t%PǘBMBGFUMFSƌOBSUNBT‘
t.ƌMMƌHFMƌSƌOBSUNBT‘
Nüfus artış hızını artıran faktörler
Nüfus artış hızını azaltan faktörler
Doğum oranının artması
Eğitim seviyesinin yükselmesi
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
87
COĞRAFYA 3
4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Osmanlı Devleti’nde ilk kapsamlı nüfus sayımı II. Mahmut döneminde;
I. Asker sayısını belirlemek
II. Konut sayısını belirlemek
III. Vergi yükümlülerini belirlemek
Amaçlarından hangileri için yapılmıştır?
A. Yalnız I
2.
Sanayi devrimi ile birlikte en önemli nüfus artışı ve değişimi hangi kıtada yaşanmıştır?
D. Okyanusya
B. İklim
C. Ulaşım
D. Ticaret
Kutup bölgeleri
Sahra Çölü
Batı Avrupa
Himalaya Dağları
* Nüfus sayısı en fazla olan kıtadır.
* Nüfus artış hızı en fazla olan kıtadır.
* Nüfus sayısı en az olan kıtadır.
Yukarıda hangi kıtanın özelliği verilmemiştir?
A. Asya
88
C. Amerika
Aşağıdakilerden hangisi, dünyanın az nüfuslanmış bölgelerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
6.
B. Afrika
Aşağıdakilerden hangisi nüfus dağılışını etkileyen doğal faktörlerdendir?
A. Sanayi
5.
D. II ve III
Yaş grupları
Eğitim durumu
Cinsiyet durumu
Konut tipi
A. Avrupa
4.
C. I ve III
Modern nüfus sayımlarının yapılmasının nedeni nüfusun niteliklerini tespit etmektir.
Aşağıdakilerden hangisi nüfusun niteliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
3.
B. I ve II
B. Antarktika
C. Afrika
D. Okyanusya
COĞRAFYA 3
7.
ÜLKE
DOĞUM ORANI %
ÖLÜM ORANI %
İngiltere
1,4
1,2
Doğum ve ölüm oranları verilen İngiltere’de nüfusun doğal artışı yüzde (%)
kaçtır?
A. 0,1
8.
C. 1
D. 2
Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşüktür. Buna göre aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfus artış hızı düşüktür?
A.
B.
C.
D.
9.
B. 0,2
Hindistan
Kenya
Nijerya
Fransa
Aşağıdaki yaş piramitlerinden hangisi doğum oranının hızla düştüğü ülkeye
ait olabilir?
A.
B.
60
60
15
15
8
8 6 4 2 0 2 4 6 8
C.
6
4
2
0
2
4
6
8
8 6 4
2
0
2
4
6 8
D
60
60
15
15
8 6 4
2 0 2 4
6 8
89
COĞRAFYA 3
10. Dünya haritasında gösterilen
bölgelerin hangisinde nüfus en
azdır?
AI
C. III
lII
l
B. II
D. IV
lV
lI
11. Aşağıdaki yerlerden hangisinde nüfus yoğunluğu daha fazladır?
A.
B.
C.
D.
Orta Asya
Kuzey Amerika
Batı Avrupa
Batı Avustralya
12. Nüfus artışına bağlı olarak;
I. Trafik yoğunluğu
II. Çevre sorunları
III. Konut sıkıntısı
Yukarıdakilerden hangilerinin görülmesi beklenir?
A. I, II
B. I, III
C. II, III
D. I, II ve III
13. Aşağıdaki nehirlerden hangisinin havzası, nüfuslanma bakımından diğerlerinden daha geridir?
A.
B.
C.
D.
Nil
Dicle
Amazon
İndus
14. * Kutup bölgeleri
* Çöller
* Bataklıklar
Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
90
Nüfusun az olması
Sıcak iklimlerin görülmesi
Yağışın fazla olması
Ormanlarla kaplı olmaları
COĞRAFYA 3
15. Belirli bir bölgede yaşayan insan sayısının o bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle elde edilir.
Yukarıda ifade edilen kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Nüfus yoğunluğu
Beyin göçü
Mevsimlik göç
İç göç
16. Aşağıdakilerden hangisi nüfus yoğunluğunu etkileyen beşeri faktördür?
A.
B.
C.
D.
Endüstri kuruluşları
Verimli topraklar
Su kaynakları
İklim koşulları
17. Bir ülkede nüfus artışı üzerinde;
I. Doğumlar
II. Ölümler
III. İç göçler
IV. Dış göçler
Yukarıdakilerden hangisi etkili değildir?
A. I
B. II
C. III
D. IV
18. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde nüfus artış hızı diğerlerinden daha fazladır?
A.
B.
C.
D.
İngiltere
ABD
Kenya
Japonya
19. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde doğumla nüfusun ikiye katlanma süresi en
uzundur?
A. Almanya
B. Bangladeş
C. Hindistan
D. Mısır
20. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde 0-14 yaş grubunun ülke nüfusundaki oranı
diğerlerine göre daha fazladır?
A. Kanada
B. İran
C. İsveç
D. Japonya
91
5. ÜNİTE
GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI
1. İnsanlar neden göç etmektedir?
2. Göç alan yerlerde hangi sorunlar oluşmaktadır?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Tarihi metinler, belgeler ve haritalardan yararlanarak dünya’daki göçlerin
nedenleri hakkında çıkarımlarda bulunmayı,
2. Örnek incelemeler yoluyla göçün mekânsal etkilerini analiz etmeyi öğreneceğiz
ANAHTAR KAVRAMLAR
Göç
Şehirleşme
Beyin
göçü
94
İç göç
Dış göç
COĞRAFYA 3
1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER?
İnsanların doğal, ekonomik, sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları
yerleri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir. Göçün, doğal, ekonomik ve sosyal nedenleri vardır.
Doğal nedenler: Erozyon, kuraklık, deprem, sel, çığ, heyelan, volkanik patlamalar, tsunami, yangın vb.
Ekonomik nedenler: İş imkanları, doğal kaynakların varlığı, ulaşım, ticaret, turizm vb.
Sosyal nedenler: Eğitim, sağlık, güvenlik, kültür vb.
Siyasi nedenler: Savaş, mübadele, baskı, ihtilal, ülke sınırlarının değişmesi vb.
UYARI
Geçim kaynaklarının artan nüfusu beslemekte yetersiz kalması, göçlerin en
önemli sebebidir.
Geçmişte göç olayının temelindeki faktör, tarım ve hayvancılık açısından elverişli alanları elde etme isteğidir. Tarihte yaşanmış önemli göçlerin başlıcaları şunlardır:
Kavimler Göçü
4. yüzyılın sonlarında batıya doğru hareket eden Hunlar, bu bölgelerde yaşayan kavimleri daha ileriye doğru göçe zorlamışlar, böylece Avrupa’ya kadar ulaşılmıştır. Tarihteki en büyük kitlesel göç hareketlerinden biri olan bu olaya Kavimler
Göçü adı verilmiştir.
Kavimler göçünün en önemli sebebi nedir?
Orta Asya’da kuraklığın başlaması burada yaşayan toplulukları, daha uygun
iklim koşullarının hüküm sürdüğü bölgelere göç etmeye zorlamıştır. Çoğunluğunu
Türklerin oluşturduğu bu kavimler, çeşitli göç yollarını izlemişlerdir;
t ,V[FZFHƌEFOMFS4ƌCƌSZBZB
t (àOFZFHƌEFOMFS)ƌOEƌTUBO"GHBOƌTUBOWF±ƌOF
t %PǘVZBHƌEFOMFS±ƌOWF6[BL%PǘVàMLFMFSƌOF
t #BU‘ZBHƌEFOMFSƌOCƌSL‘TN‘)B[BS%FOƌ[ƌOƌOLV[FZƌOEFO"WSVQBZBCƌSL‘TN‘
da Hazar Denizi’nin güneyinden İran, Irak, Mısır, Suriye ve Anadolu’ya göç
etmişlerdir.
95
COĞRAFYA 3
İklim değişimi sonucunda meydana gelen bu göç hareketi, mekânsal olarak
Avrupa Kıtası’nın çehresini değiştirmiş, yeni ırkların, siyasal yapıların hatta yeni bir
çağın başlamasına neden olmuştur.
BİLGİ NOTU
Kavimler Göçü sonucunda İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı.
Resim 05.01: Orta Asya Türk Göçleri Haritası
Yeni Dünya’ya Göçler
Amerika Kıtası’nın keşfedilmesiyle bu kıtaya Avrupa’dan göçler başladı. Özellikle 19.yüzyılın ilk yarısında büyük bir hız kazanan bu göçlerin başlıca nedenleri;
t4ƌZBTBMCBTL‘MBS
t.BDFSBZBBU‘MNBL
t%ƌOTFMƌOBOÎMBS‘Ú[HàSDFZBǵBZBCƌMNFL
96
COĞRAFYA 3
BİLGİ NOTU
Sanayi Devrimi’yle gelişen teknoloji ve seyahat imkanları bu göç hareketinin
hızlanmasında etkili olurken, Amerika Kıtası’nda yeni devletlerin kurulması, Dünya
tarihini değiştirecek gelişmelerin başlamasına neden olmuştur.
Mübadele Göçleri
BM anlaşmasının esaslarına dayanarak yapılan ülke nüfuslarının karşılıklı yer
değiştirmesi ile nüfus mübadelesi gerçekleşir.
1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması’yla Yunanistan’daki Türk nüfus
ile Türkiye’deki Rumlar yer değiştirmiştir. Ancak İstanbul’da oturan Rumlar ile Batı
Trakya’daki Türkler bu uygulamanın dışında tutulmuştur.
Resim 05.02: Mübadele ile Türklerin ayrıldığı
Girit
Resim 05.03: Mübadele ile Rumların ayrıldığı
İzmir-Şirince
Beyin Göçleri
İyi eğitim almış, nitelikli özelliklere sahip kişilerin
başka ülkelere göç etmesi beyin göçü olarak adlandırılır.
Ünlü fizikçi Albert Einstein (Albert Anyştayn)’ın siyasi nedenlerden dolayı Almanya’dan ABD’ye göç etmesi beyin
göçüne örnektir. Ülkeler arasında beyin göçü 1960 yılından sonra hız kazanmıştır.
En çok beyin göçü veren ülkeler: Hindistan, Pakistan,
Çin, Filipinler, Cezayir, Fas, Tunus, İran, Nijerya, Orta Asya
Türk Cumhuriyetleri.
97
COĞRAFYA 3
En çok beyin göçü alan ülkeler: ABD, Avustralya, Kanada, Almanya, Fransa, Güney Afrika cumhuriyeti
BİLGİ NOTU
Ülkemiz beyin göçü veren ülkeler sıralamasında 24. sırada olup, az miktarda
da beyin göçü almaktadır.
Beyin göçünün sonuçları:
tàMLFMFSBSBT‘OEBLƌHFMƌǵNƌǵMƌLGBSL‘BSUBS
tCFZƌOHÚÎàWFSFOàMLFMFSƌOLBML‘ONBMBS‘ZBWBǵMBS
tCFZƌOHÚÎàBMBOàMLFMFSƌOLBML‘ONBI‘[‘EBIBEBBSUBS
İşçi Göçleri
II. Dünya savaşı Avrupa ülkelerinde büyük yıkımlara yol açmıştır. Bu nedenle
başta Almanya olmak üzere birçok Avrupa ülkesi kalkınmak için yabancı işçi gücüne
ihtiyaç duymuştur.
Türkiye 1961’de Almanya ile işçi göçü antlaşması yapmıştır. Daha sonra da
Fransa, Hollanda, Avusturya gibi ülkelerle aynı içerikte antlaşmalar imzalamıştır.
BİLGİ NOTU
Türkiye’den Avrupa’ya ilk işçi göçü,1958-1961yılları arasında olmuştur. En
çok işçi gönderdiğimiz ülke Almanyadır.
1980’li yıllardan sonra Türkiye’den bazı Orta Doğu ve kuzey Afrika ülkelerine
işçi göçleri olmuştur.
Türkiye’den işçi göçünün yaygın olmasının nedenleri:
t/àGVTVOI‘[MBBSUNBT‘
t,‘STBMLFTƌNEFHFMƌSƌOEàǵàLPMNBT‘
t(FMƌSEBǘ‘M‘N‘OEBLƌCP[VLMVLMBS
tƞǵTƌ[MƌL
t,‘STBMBMBOEBƌTUFLMFSƌOÎFǵƌUMFONFTƌ
98
COĞRAFYA 3
OKUMA PARÇASI
ALMANYA’YA GÖÇÜN 50. YILI
Amaçları çalışıp para biriktirmek
ve daha iyi imkanlara kavuşmak olan
Türklerden bir bölümü memleketine
dönerken, ailelerini de yanına getirenlerin büyük çoğunluğu Almanya’da
yaşamayı sürdürüyor. Göç sürecini yaşayan birinci nesil gurbetçilerden Kalak çifti de hikayelerini, AA muhabiriyle
paylaştılar.
Yaz aylarını Türkiye’de, kışları ise Almanya’da geçiren ve gurbet öyküsü 47 yıl önce
başlayan Hamdi Kalak, yola çıkarken tek amacının biraz para biriktirmek ve bir ev alabilmek olduğunu belirterek, bazı Alman firmaların Türk işçileri garda bandolarla karşıladığına şahit olduğunu söyledi.
Memleketini geride bırakarak binlerce kilometrelik uzun bir yolculuğa çıkanların
amacının ‘’daha iyi bir hayat’’ olarak özetlenebileceğini dile getiren Kalak, ‘’Ben de bahçıvan kadrosunda gitmiştim. ‘Çiçek dikilecek, çayır biçilecek’ dediler. Fakat öyle olmadı
direkt inşaatlara gönderdiler. Nereye yönlendirirlerse çalışmak zorundaydık. Biraz daha
para biriktirelim derken ailemizi de getirdik, çocuklarımızla yaşamaya başladık’’ dedi.
Yaklaşık 6 ay çalıştıktan sonra ailesini de yanına aldığını anlatan Kalak, ‘’İlk etapta ev sorunu yaşadık. Ev büroları vardı ve buralara hava parası vermek gerekiyordu. Evin
özelliğine göre paranın miktarı değişiyordu. Bu bürolardan birinden ev buldum, sonra
eşim ve iki kızımı Almanya’ya getirdim. İlk dönemlerde çok katlı binalar yoktu, Türkler
geldikten sonra inşaatlar hızlandı, evler yükselmeye başladı’’ diye konuştu.
Almanya’da Türklerin karşılaştığı en büyük sorunun dil olduğunu vurgulayan Kalak, sözlerini şöyle sürdürdü:
‘’Her şeyden önce dil önemliydi, Almanca olmadığı için uyum zorlaşıyordu. Zamanla dil sorununu bir nebze olsun çözdük. Almanca’yı öğrenenler uyum sürecini
daha kolay atlattı. Bizim çocuklarımız yani ikinci nesil de bu konuda şanslıydı. Onlar
Almanca’yı daha kolay öğrendi. Dil sorununu çözdükten sonra Almanlar’a Türk kültürünü ve yemeklerimizi tanıtmaya başladık. Birlikte çalıştığımız arkadaşlarımızı düğünlerimize davet ettik. Şu anda Almanla evli çok sayıda Türk var.
AA 19 Ağustos 2011
99
COĞRAFYA 3
Doğal Afetlerin Neden Olduğu Göçler
Depremler, sel olayları, volkanik
püskürmeler, toprak kayması, çölleşme
ve kuraklık göçe neden olan doğal afetlerdir. Türklerin 4.yüzyılda orta Asya’dan
göç etmesinin temel nedeni kuraklıktır.
Kırgızistan da 1994 yılında toprak
kaymasından dolayı 270 000 kişi göç
etmiştir. 17 ağustos Marmara depreminden sonra bölgede yaşayan insanların
bir kısmı başka bölgelere göç etmiştir.
2. GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ
Göç alan ve göç veren yerleşim
merkezlerinde ortaya çıkabilecek mekansal değişiklikler:
t /àGVTVBSUBOǵFIƌSMFSEFLPOVUT‘L‘OU‘T‘
yaşanır ve buna bağlı olarak gecekondulaşma artar.
t )‘[MB BSUBO OàGVTMB CƌSMƌLUF USBGƌL TPrunları artar.
t Şehirlerde çevre kirliliği, belediye
hizmetlerinin aksaması, sağlık,
eğitim vb. sorunlar artar.
t Hızlı göç, ormanlık alanların tahrip edilmesine ve buralarda yapılaşmaya yol açar.
100
COĞRAFYA 3
t Yoğun göç alan şehirlerde fabrikalar
yerleşim alanlarının arasında kalır.
t Göçler, göç edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe neden olur.
t Göç veren kırsal kesimlerde tarım
ve hayvancılıkta üretim azalır.
t Göç veren yerlerde kamu ve özel
sektöre ait yatırımlar azalır.
101
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
İnsanların doğal,ekonomik,sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları yerleri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denildiğini
Göçün doğal nedenlerinin Erozyon, kuraklık deprem, sel, çığ, heyelan vb. olduğunu,
Göçün ekonomik nedenlerinin iş imkanları,
Göçün sosyal nedenlerinin eğitim, sağlık, güvenlik vb. olduğunu,
Göçün siyasi nedenlerinin savaş, baskı, ihtilal vb olduğunu
Tarihte yaşanmış önemli göçler olarak; Kavimler Göçü, Yeni Dünya’ya Göçler,
Mübadele göçleri, Beyin göçleri ve İşçi göçlerinin olduğunu
Göç alan yerlerde konut, trafik, eğitim, sağlık ve çevre sorunlarının görülebileceğini,
Göç veren yerlerde yatırımların azalacağı, kırsal yerlerde tarım ve hayvancılık
ta üretimin azalacağını öğrendik.
102
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 1
İnsanların ekonomik, sosyal, siyasi ve doğal nedenlerden dolayı yaşadıkları
yerleri terk edip, başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir.
Aşağıda verilen göç nedenlerini örnekte olduğu gibi uygun alanlara yazınız.
EROZYON
KURAKLIK
DEPREM
EĞİTİM
SAĞLIK
İŞ İMKANLARI
SAVAŞ
TERÖR
MÜBADELE
ÇIĞ
DOĞAL KAYNAKLAR
SEL
GÜVENLİK
TİCARET
TARIM
DOĞAL NEDENLER
SOSYAL NEDENLER
DEPREM
EĞİTİM
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
SİYASİ NEDENLER
EKONOMIK NEDENLER
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
103
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 2
Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız.
1. 4.yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen …………………… Göçü,tarihteki
en önemli göç hareketlerinden biridir.
2. Lozan Barış Antlaşması’yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus …………
ve sözleşme protokolü imzalanmıştır.
3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin
daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha gelişmiş ülkelere göç etmesine ……………………… göçü denir.
4. Türkiye’den Avrupa ülkelerine yönelik ilk ……………………… göçü
1958-1961 yılları arasında yaşanmıştır.
5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa ……………………… göç,
ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa ……………………… göç
adını alır.
6. Yeni Dünya olarak adlandırılan ……………………… ’ya yapılan göçler
19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır.
7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları
yerden taşınmasın ……………………… göç denir.
8. Hızlı bir şekilde ………………………alan şehirlerde trafik,eğitim,sağlık
ve konut sorunları yaşanır.
9. ………… veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur.
10. NASA’da çalışan Türk bilim insanları ……………………… göçüne örnektir.
11. Somali’de kuraklıktan dolayı yapılan göç, ……………………… Göçtür.
12. Suriye’ den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç ………………………
göçtür.
13. Göçler, …………… edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmaktadır.
14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi ………………………
dır.
15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni …………
faktörlerdir.
104
COĞRAFYA 3
5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
I. Kavimler göçü
II. Mübadele göçü
III. Beyin göçü
IV. İşçi göçü
Yukarıdaki göçlerden hangisi iklim değişmelerinin sonucunda meydana gelmiştir?
A. I
2.
Kaplıcalar rahatsızlığıma iyi geldiğinden Bursa’ya yerleştim. (Nihat)
Oğlumun eğitimi için Ankara’ya taşındık. (Gülsüm)
17 Ağustos depreminden sonra Konya’ya taşındık. (Ece)
Tarihi ve kültürel zenginliğinden dolayı İstanbul’a yerleştim (Ömer)
İşçi göçü
Mübadele göçü
Kavimler göçü
Beyin göçü
Göçün doğal nedeni-Deprem
Göçün ekonomik nedeni-iş imkanı
Göçün siyasi nedeni-savaş
(ÚÎàOTPTZBMOFEFOƌo Verilen eşleştirme tablosunda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılabilir?
A. Kuraklık
5.
D. IV
……………… ………………, ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının artmasına
neden olmaktadır. Bu nedenle sınırlı kaynaklarıyla yetiştirdiği insanları kaybeden gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları yavaşlamaktadır.
Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
4.
C. III
Aşağıdakilerden hangisinin göç etme nedeni diğerlerinden farklıdır?
A.
B.
C.
D.
3.
B. II
B. Eğitim
C. Erozyon
D. Mübadele
Aşağıdakilerden hangisi, plansız kentleşmenin kanıtı olamaz?
A.
B.
C.
D.
Fabrikaların kent içinde kalması
Konutların sık sık sel baskınına uğraması
İş imkanlarının artması ve çeşitlenmesi
Gecekondu semtlerinin bulunması
105
COĞRAFYA 3
6.
Aşağıdakilerden hangisi doğal afetlerin neden olduğu göçe örnektir?
A.
B.
C.
D.
7.
Aşağıdaki ülkelerden hangisi önemli ölçüde beyin göçü alır?
A.
B.
C.
D.
8.
Avustralya
Hindistan
Tunus
Filipinler
Aşağıdakilerden hangisi diğerlerinin nedenidir?
A.
B.
C.
D.
9.
Pakistan’da deprem sonrası meydana gelen göç.
Türkiye’den Almanya’ya çalışmak amacıyla yapılan göç.
Bilim insanlarının ABD’ye yaptığı göç.
Lozan Barış Anlaşması ile meydana gelen göç.
Altyapı yetersizliği
Çevre kirliliği
Konut yetersizliği
Köyden kente göç
Türkiye’de işçi göçünün zaman içinde hızla arttığı görülmektedir. Bunun başlıca nedenleri arasında;
I. Nüfusun hızlı artması
II. İşsizlik
III. Gelirin düşük olması
Hangileri gösterilebilir?
A. Yalnız I
B. Yalnız II
C. I ve II
D. I, II ve III
10. Aşağıdakilerden hangisi göç veren bölgede görülen mekansal değişikliklerden
değildir?
A.
B.
C.
D.
106
Tarlalarda ekimin yapılmaması
Yolların bakımsız kalması
Okulların kapalı olması
Gecekonduların yaygınlaşması
6. ÜNİTE
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK
FAALİYETLER
1. Aileniz hangi ekonomik faaliyet alanında çalışmaktadır?
2. Siz ileride hangi mesleği seçmek istersiniz?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Görsel materyallerden yararlanarak geçmişten günümüze farklı geçim
tarzlarını, ekonomik faaliyetler ve toplumsal değişmeler açısından analiz
etmeyi
2. Ekonomik faaliyetleri temel özellikleri açısından birincil, ikincil ve üçüncül
faaliyet olarak sınıflarına ayırt etmeyi,
3. Ekonomik faaliyet türlerinin oransal dağılımına ilişkin verileri, ülkelerin gelişmişlik düzeyleriyle ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Geçim
tarzı
İletişim
Tarım
Ulaşım
Ticaret
Ekonomi
Sanayi
Hizmet
108
Ham
madde
COĞRAFYA 3
1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI
Paleolitik Çağ
(Kaba Taş Çağı)
İlk insanların barınakları mağaralar ve kaya sığınaklarıdır. Bu
dönemde insanlar geçimlerini avcılık yaparak sağlamışlar ve göçebe
olarak yaşamışlardır.
Mezolitik Çağ
(Yontma Taş Çağı)
Bu dönemde insanlar doğal şartları uygun yerler buldular. Bu yerler: doğal yiyeceklerin bulunduğu verimli, sulak alanlardı.Dönemin sonlarına doğru tarımla ilgili
denemeler yapıldı. Köpek evcilleştirildi.
Neolitik Çağ
(Yeni Taş Çağı)
Bu dönemde yerleşik hayata
geçilmiş, tarım yapılmış,hayvanlar
evcilleştirilmiştir. Kerpiç evler yapılarak köyler kurulmuştur.İnsanların
kap kacak gibi ihtiyaçları, seramikle uğraşan birtakım zanaatkarların
ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkarlar arasında takas yapılmasıyla ticaret başlamıştır.
Kalkolitik Çağ (Maden Çağı)
Bu dönemde köyler büyüyerek kentlere dönüştü. Devletler ortaya çıktı. Devletlerarası iyi örgütlü ticari ilişkiler başladı. Maden işleme, el aletleri,
tarım ve silahlarda gelişmeler oldu. Askeri açıdan
güçlü imparatorluklar kuruldu. Tarım, hayvancılık ve
ticaretin gelişmesi toplumun sosyal yapısını etkiledi.
Yöneticilik, çiftçilik, zanaatkârlık vb. meslekler ortaya
cıktı.
109
COĞRAFYA 3
Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlenmesi
İnsanlar yaşamlarını kolaylaştırmak için sırasıyla hayvan gücünün buharı petrolle çalışan patlamalı motorları ve elektriği kullanmışlardır.
t 11. ve 12. yüzyılda tarım ve hayvancılığın yanında ticaretinde gelişmesi ülkeleri birbirine bağlayan yolların oluşmasına neden olmuştur. Örneğin Hititler
döneminde Anadolu da var olan yollar Roma döneminde geliştirildi ve yeni
yollar yapıldı.
t Ticaret yollarının uzun ve güvenli olmaması nedeniyle Selçuklular döneminde kervansaraylar Osmanlılar döneminde hanlar yapılmıştır.
BİLGİ NOTU
Kervansaraylar, Türkiye Selçuklu devleti zamanında kurulmuştur. Kervanların konaklamaları ve her türlü ihtiyaçlarını karşılayarak ticareti canlandırmışlardır.
Osmanlılar döneminde ise buna benzer yapılara han adı verilmiştir.
t ƞQFLZPMV "TZB WF "Wrupa arasındaki toplumsal etkileşimi artırmıştır.
t MàZ‘MMBSEBUƌDBSFtin denizaşırı ülkelerle
yaygınlaşması özellikle Avrupa açısından
önemli sonuçlar ortaya çıkarmıştır.
t #VIBS NBLƌOFTƌOƌO
icat edilmesiyle Avrupa da sanayileşme süreci başlamış ve seri üretime geçilmiştir.
t 4BOBZƌEFWSƌNƌZMFUPQMVNMBS‘OZBǵBNMBS‘OEBLÚLMàEFǘƌǵƌLMƌLMFSPMNVǵàSFtim ve ulaştırma araçlarında büyük gelişmeler meydana gelmiştir.
t 5FLOPMPKƌLBMBOEBLƌHFMƌǵNFMFSàSFUƌNƌBSU‘S‘SLFOƌOTBOHàDàOFPMBOHFSFLTƌnimi azaltmıştır.
t 4BOBZƌEFWSƌNƌOEFOTPOSBUBS‘NEBNBLƌOFMFǵNFZFHFÎƌMNFTƌZMFUPQSBLUBO
elde edilen ürün miktarı artmıştır.
110
COĞRAFYA 3
t #ƌMƌǵƌN UFLOPMPKƌTƌOƌO CƌMgisayar, internet vb.) gelişmesiyle birlikte bilginin
yayılması ve paylaşılması
geniş kitlelere ulaşmıştır.
t #ƌZPUFLOPMPKƌ ƌMF HFO BLtarımı yapılarak hastalıklara daha dayanıklı ürünler
elde edilmeye başlanmıştır. Biyoteknoloji gıda ihtiyacını karşılamada etkili
bir yöntem olmasına rağmen insan sağlığını tehdit
ettiğini ileri süren görüşlerde vardır.
t (àOàNà[EFLBZCPMNBLUBPMBOUàSMFSƌOLPSVONBT‘OEBÎPǘBMU‘MNBT‘[PSPMBO
türlerin üretiminde, çeşitli doku kültürü yöntemleri uygulanmaktadır.
2. EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI
İnsanlar, hayatlarını devam ettirmek ve ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmak
zorundadırlar. Bu amaçla çeşitli ekonomik faaliyetlerde bulunurlar. Bu ekonomik faaliyetler birincil, ikincil üçüncül,dördüncül ve beşincil faaliyetler olmak üzere beş
ana grupta incelenebilir.
Birincil ekonomik faaliyetler: tarım ürünleri yetiştiriciliği, hayvancılık, balıkçılık,
ormancılık ve madencilik bu sektörün temel faaliyetleridir. Bu faaliyetlerden elde
edilen ürünler genellikle sanayi de hammadde olarak kullanılır.
BİLGİ NOTU
Günümüzde birincil ekonomik faaliyetlerde çalışan nüfus oranı giderek azalmaktadır.
111
COĞRAFYA 3
Resim 06.06: Tarım
Resim 06.07: Balıkçılık
İkincil ekonomik faaliyetler: ham maddenin işlenerek kullanıma sunulduğu
sanayi ile ilgili faaliyetlerdir. İkincil ekonomik faaliyetler; kimya sanayisi, tarıma dayalı sanayi, makine sanayi, orman ürünleri sanayi, çimento sanayi vb. faaliyetlerdir.
Resim 06.08: Sanayi
Resim 06.09: Sanayi
Üçüncül ekonomik faaliyetler: eğitim, sağlık, bankacılık, turizm, güvenlik, ulaşım, pazarlama, muhasebe, basın-yayın gibi insanlara hizmet sunan sektörler üçüncül ekonomik faaliyetler grubunda yer alır.
Günümüzde ekonomik faaliyetlerde meydana gelen değişime bağlı olarak
üçüncül ekonomik faaliyetler içerisinde dördüncül ve beşincil ekonomik faaliyet
alanları ortaya çıkmıştır.
BİLGİ NOTU
Günümüzde en fazla gelişme gösteren ekonomik sektör, hizmet sektörüdür.
112
COĞRAFYA 3
Resim 06.10
Resim 06.11: Eğitim
Dördüncül ekonomik faaliyetler: Donanım-yazılım hizmetleri, online hizmetler, reklam yayıncılığı,
grafik-tasarım hizmetleri, ağ işletmenliği vb. örnek
olarak gösterilebilir.
Resim 06.12: Bilişim
Beşincil ekonomik faaliyetler: Dördüncül ekonomik faaliyetlerden elde edilen bilginin temeline dayanan karar verme faaliyetleri olarak tanımlanabilir. Kamu-özel sektör yöneticiliği ve
icra kurulu başkanlığı(CEO) bu faaliyet grubunu oluşturur.
Resim 06.12: Bilişim
Aktif Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere Dağılımı
Ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerde çalışan insanların sayısı ülkeden ülkeye ve zamana göre değişir. Çalışan nüfusun ekonomik faaliyetlere göre dağılım
oranları bir ülkenin kalkınma düzeyini gösterir.
113
COĞRAFYA 3
Gelişmiş ülkeler ile gelişmemiş ülkelerin başlıca özellikleri şunlardır;
Gelişmiş ülkeler
Sanayi ürünleri ihraç ederler.
Gelişmemiş ülkeler
ihraç malları daha çok tarım ürünleridir.
Ürün değerleri yüksektir.
Ürün değerleri düşüktür.
Nüfus artış hızı düşüktür.
Nüfus artış hızı fazladır.
Nüfusun çoğunluğu hizmet sektöründedir.
Nüfusun çoğunluğu tarım sektöründedir.
Okuma yazma oranı yüksektir.
Okuma yazma oranı düşüktür.
Ortalama ömür uzun ve yaşam
standardı yüksektir
Ortalama ömür kısa yaşam standardı
düşüktür
Nüfusun çoğunluğu kentlerde yaşar.
Nüfusun çoğunluğu kırsal alanlarda
yaşar.
Milli gelir yüksektir.
Milli gelir düşüktür.
114
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Geçmişte insanların geçim kaynağı olarak avcılık ve toplayıcılığın olduğunu
Yerleşik hayata geçilmesiyle tarım ve hayvancılığın en önemli geçim kaynağı
olduğunu
Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkârlar arasında takas yapılmasıyla ticaretin başladığını
Tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve madencilikle uğraşanların Birincil
Ekonomik Faaliyet, Sanayi alanında çalışanların İkincil Ekonomik faaliyet, eğitim,
sağlık, bankacılık, turizm, ulaşım ve pazarlama gibi alanlarda çalışanların Üçüncül
Ekonomik Faaliyet
Yazılım, grafik, tasarım, reklam yayıncılığı gibi alanlarda çalışanlar Dördüncül
Ekonomik Faaliyet,
Yöneticilik ve icra kurulu başkanlığı gibi alanlarda çalışanların ise Beşincil Ekonomik Faaliyet grubunu oluşturduğunu
Gelişmemiş ülkelerde nüfusun çoğunluğu birincil ekonomik faaliyet alanında
çalışırken, gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu ikincil ve üçüncül ekonomik faaliyet alanında çalıştığını öğrendik.
115
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK
Faaliyet alanı Aşağıdaki resimlerde gösterilen meslekleri ve bu mesleklerin
hangi ekonomik faaliyet alanı içerisinde (birincil, ikincil, üçüncül, dördüncül, beşincil) yer aldığını boş bırakılan alanlara yazınız.
Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
COĞRAFYA 3
Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
COĞRAFYA 3
6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdakilerden hangisi neolitik çağ (yeni taş çağı) da meydana gelen gelişmelerden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
2.
Selçuklular döneminde Anadolu da kervansarayların yapılmasının amacı aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
3.
Somali
Almanya
Bangladeş
Kırgızistan
Pamuk üreten çiftçi ……………… faaliyet grubunda yer alır
Kumaştan elbise üreten işçi ……………… faaliyet grubunda yer alır
Üretilen elbiseyi satan esnaf ……………… faaliyet grubunda yer alır.
Yukarıda boş bırakılan alanlara sırasıyla hangileri yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
5.
Ticareti canlandırmak
Tarımı geliştirmek
Hayvancılığı yaygınlaştırmak
Endüstri’yi geliştirmek
Gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve hizmet sektöründe çalışır.
Buna göre aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve
hizmet sektöründe çalışır?
A.
B.
C.
D.
4.
Yerleşik hayata geçilmiştir.
Taş ve topraktan evler yapılmıştır.
İlk devletler kurulmuştur.
Tarım ve hayvancılık geçim kaynağı olmuştur.
Birincil,ikincil,üçüncül
İkincil,birincil,üçüncül
Üçüncül,birincil,ikincil
Üçüncül,ikincil,birincil
Ham maddelerin işlendiği ve değerli ürünlere dönüştürüldüğü ………………
ile ilgili faaliyetler ikincil faaliyetler grubuna girer.
Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir?
A. Sanayi
118
B. Tarım
C. Turizm
D. Pazarlama
COĞRAFYA 3
6.
Aşağıdakilerden hangisi gelişmiş ülkelerin özelliklerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
7.
Sanayi ürünleri ihraç eder
Hizmet sektörü gelişmiştir
Ortalama ömür uzundur
Çocuk ölüm oranı yüksektir
Aşağıdakilerden hangisi ikincil (sanayi) ekonomik faaliyet alanını yansıtmaktadır?
A.
8.
C.
D.
Birbirinden çok uzakta olan fabrikalar bir merkezden kolayca yönetilmeye başlanmıştır. Bu sayede evler, ofis gibi kullanılmaktadır.
Yukarıdaki değişim hangi buluş sayesinde gerçekleşmiştir?
A.
B.
C.
D.
9.
B.
Otomobil
GPS
İnternet
Telefon
I. Sanayi
II. Ticaret
III. Avcılık
Yukarıda verilen ekonomik faaliyetlerin geçmişten günümüze doğru sıralanışı
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A. I, II ve III
B. II, I ve III
C. III, I ve II
D. III, II ve I
10. Aşağıdaki tabloda bazı ülkelerin nüfusunun ekonomik faaliyet kollarına dağılım
oranları verilmiştir.
ÜLKELER
ABD
TARIM %
2
SANAYİ %
20
HİZMET %
78
İngiltere
1
21
78
Japonya
5
27
68
Pakistan
57
18
25
Buna göre hangi ülkenin diğerlerinden daha az geliştiği söylenebilir?
A. ABD
B. İngiltere
C. Japonya
D. Pakistan
119
COĞRAFYA 3
11. İkincil ve üçüncül ekonomik sektörlerin, birincil sektöre göre daha gelişmiş olduğu bir ülkede aşağıdaki durumlardan hangisinin ortaya çıkması beklenmez?
A.
B.
C.
D.
Nüfus artış hızının düşük olması
Kişi başına düşen gelirin düşük olması
Eğitim düzeyinin yüksek olması
Ortalama yaşam sürecinin uzun olması
12. Aşağıdaki olaylardan hangisi Kalkolitik Çağ’a ait değildir?
A.
B.
C.
D.
Tarımsal üretime geçilmesi
Devletlerin ortaya çıkması
Kentlerin oluşması
Mesleklerin ortaya çıkması
13. Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin sonuçlarından biridir?
A.
B.
C.
D.
Yerleşik hayata geçilmesi
Sabanın icad edilmesi
Kent devletlerinin ortaya çıkması
Topraktan daha çok ürün alınması
14. Neolitik çağda insanların geçim tarzlarında nasıl bir değişme olmuştur?
A.
B.
C.
D.
Sanayi dönemine geçilmiştir.
Devletler arası sıkı ticari ilişkiler başlamıştır.
Tarım başlamıştır.
Avcılık ve toplayıcılık başlamıştır.
15. o)ƌUƌUMFS%ÚOFNƌOEF"OBEPMVEBWBSPMBOZPMMBS3PNB%ÚOFNƌOEFHFMƌǵUƌSƌMmiş ve güvenlik altına alınmıştır.
o4FMÎVLMVMBS%ÚOFNƌOEFUƌDBSFUWFZPMDVLFSWBOMBS‘O‘OSBIBUM‘ǘ‘ƌÎƌOLFSWBOTBraylar yapılarak, yolların güvenliği sağlanmıştır.
o0TNBOM‘%FWMFUƌEÚOFNƌOEF"OBEPMVEBIBOMBSZBQ‘MN‘ǵU‘S
Yukarıdaki gelişmelerin meydana gelmesi aşağıdakilerden hangisine yol açmıştır?
A. Asya ve Avrupa kıtaları arasındaki ticaretin gelişmesine
B. İnsanların ulaşımlarının ve can güvenliklerinin devlet kontrolüne alınmasına
C. Eski dönemlerden beri Anadolu’da daha çok kara taşımacılığının yaygın
olmasına
D. Yüzyıllardan beri savaşların ve iç karışıklıkların meydana gelmesi
120
7. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN KONUMU,
YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ
1. Yaşadığınız yerde hangi yeryüzü şekilleri bulunmaktadır?
2. Yaşadığınız yerin iklim özellikleri nasıldır?
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yerini
2. Ülkemizdeki yer şekillerinin temel özelliklerini ve dağılışını
3. Ülkemizin yer şekillerinin oluşum sürecini iç ve dış kuvvetlerle ilişkilendirmeyi
4. Türkiye’nin iklimini etkileyen faktörleri
5. Türkiye’de görülen iklim tiplerinin özelliklerini
6. Türkiye’deki iklim elemanlarının özelliklerini öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Yağış
Jeolojik
devirler
Konum
Nem
Dağ
Rüzgâr
Basınç
Ova
Sıcaklık
Plato
İklim
122
Karstik
şekiller
Vadi
COĞRAFYA 3
1. TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ
Resim 07.01: Türkiye’nin konumu
Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doğu meridyenleri arasında yer
alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator’un kuzeyinde ve Greenwich’in doğusunda
bulunan bir ülkedir. Türkiye’nin matematik konumu (Mutlak konum) nun sonuçları
şöylece sıralanabilir:
t %PǘVCBU‘VÎOPLUBMBS‘BSBT‘OEBEBLƌLBZFSFMTBBUGBSL‘CVMVOVS
t "ZO‘BOEBUFLPSUBLTBBULVMMBO‘M‘S±àOLàEPǘVCBU‘ZÚOàOEFGB[MBHFOƌǵ
değildir.
t (àOFǵ‘ǵ‘OMBS‘IƌÎCƌS[BNBOEƌLBΑZMBHFMNF[
t ƞLƌNFSƌEZFOBSBT‘V[BLM‘LZBLMBǵ‘LPMBSBLLNEƌS
t 0SUBLVǵBLUBZFSBM‘S
t .FWTƌNMFSCFMƌSHƌOPMBSBLHÚSàMàS
t ,‘ǵ‘ODFQIFTFMZBǘ‘ǵMBSGB[MBE‘S
t (àOFZEFOLV[FZFHƌEƌMEƌLÎFHàOeş ışınlarının geliş açısı küçülür.
t (àOFZEFOLV[FZFHƌEƌMEƌLÎFDƌTƌNMFSƌOHÚMHFCPZVV[BS
123
COĞRAFYA 3
t (àOFZEFOLV[FZFHƌEƌMEƌLÎFHFDFHàOEà[TàSFMFSƌBSBT‘OEBLƌGBSLBSUBS
t ,V[FZEFOFTFOSà[HÉSMBST‘DBLM‘ǘ‘EàǵàSàSLFOHàOFZEFOFTFOSà[HÉSMBST‘caklığı yükseltir.
t %BǘMBS‘OHàOFZZBNBÎMBS‘EBIBT‘DBLU‘S#VOBCBǘM‘PMBSBLHàOFZZBNBÎMBSEB
yerleşmeler fazladır
Türkiye’nin Özel Konumu (Göreceli konum)’nun Başlıca Sonuçları
Şunlardır:
t :FSBMU‘LBZOBLÎFǵƌUMƌMƌǘƌCBL‘N‘OEBO[FOHƌOEƌS
t ÃÎUBSBG‘EFOƌ[MFSMFÎFWSƌMƌPMVQƌLƌÚOFNMƌCPǘB[BTBIƌQUƌS
t ÃÎL‘UBO‘OCƌSCƌSƌOFZBLMBǵU‘ǘ‘ZFSEFZFSBM‘S
t "TZBWF"WSVQB,‘UBT‘O‘CƌSCƌSƌOFCBǘMBZBOLÚQSàLPOVNVOEBE‘S
t :à[FZǵFLƌMMFSƌL‘TBNFTBGFEFEFǘƌǵƌNHÚTUFSƌS
t 0SUBMBNBZàLTFMUƌTƌGB[MBE‘S
t ƞLMƌNÎFǵƌUMƌMƌǘƌGB[MBE‘S
t :BL‘OCƌSKFPMPKƌL[BNBOEBPMVǵNVǵUVS
t (FOÎWFEƌOBNƌLCƌSOàGVTBTƌIƌQUƌS
t 5BSƌICPZVODBGBSLM‘NFEFOƌZFUMFSFCFǵƌLMƌLFUNƌǵUƌS
t %PǘVƌMFCBU‘NFEFOƌZFUMFSƌBSBT‘OEBCVMVOVS
t #VMHBSƌTUBO:VOBOƌTUBO4VSƌZF*SBLƞSBO/BIΑWBO½[FSL$VNIVSƌZFUƌ&Smenistan ve Gürcistan ile komşudur.
t %àOZBO‘O ÚOFNMƌ FOFSKƌ àSFUƌN BMBO‘ PMBO )B[BS )BW[BT‘ WF 0SUBEPǘV ƌMF
önemli enerji tüketim alanı olan Avrupa’ya yakın konumdadır.
t %àOZBO‘OFLPOPNƌLCBL‘NEBOHFMƌǵNƌǵ"WSVQBàMLFMFSƌOFZBL‘OE‘S
124
COĞRAFYA 3
2. TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ
Çok çeşitli yeryüzü şekillerine sahip ülkemizde bütün jeolojik devirlere ait arazilere rastlanmaktadır. Türkiye’nin jeolojik zamanlarda geçirdiği oluşumlar şunlardır.
Paleozoik
Başkalaşıma uğrayarak sertleşmiş masif adı verilen kütleler oluşmuştur. Bu
araziler kıvrılma ve kırılma özelliğini kaybettikleri için depreme dayanıklı yerlerdir.
Başlıca masif alanlar Yıldız dağları, Menteşe yöresi, Kırşehir çevresi, Bitlis yöresi ve
Taşeli Yöresi’dir.
Bu zamanda yetişen gür bitki örtüsü kalıntıları günümüzde Zonguldak’tan çıkarılan taşkömürü yataklarını oluşturmuştur.
Mezozoik
Bu zamanda Anadolu’da yerkabuğu hareketleri fazla olmamıştır. Mezozoik’te
meydana gelen kıvrımlı yüzeyler aşınarak peneplen hâline gelmiştir. Anadolu’nun
da içinde bulunduğu Tetis (Tethys) denizinde yoğun birikme gerçekleşmiştir.
Tersiyer
Anadolu arazisi yükselmeye uğramış, su yüzeyine çıkmış ve Anadolu yarımadası genel görünümünü almıştır. Kuzey Anadolu dağları, Toros Dağları, linyit, petrol
ve kaya tuzu yatakları bu dönemde oluşmuştur. Arabistan kütlesinin sıkıştırması sonucu Doğu Anadolu yükselmiştir.
Kuaterner
Ege denizinin bulunduğu Egeit karası çökerek Ege denizi oluşmuştur. Buzulların eriyip yükselmesiyle İstanbul ve Çanakkale boğazları oluşmuş, Akdeniz ve Karadeniz birleşmiştir. Yüksek dağlık alanlardaki buzul şekilleri oluşmuştur. Ülkemiz
günümüzdeki son şeklini almıştır.
125
COĞRAFYA 3
225 Milyon Yıl Önce
200 Milyon Yıl Önce
135 Milyon Yıl Önce
65 Milyon Yıl Önce
Günümüz
Kıtaların 225 milyon yıl öncesinden günümüze kadar aldığı konum.
126
COĞRAFYA 3
TÜRKİYE’NİN DAĞLARI
Resim 07.02: Dünya Fiziki Haritası.
Yukarıda verilen Dünya fiziki haritasında günümüze en yakın orojenez (dağ
oluşumu) alanları kabartılar biçiminde verilmiştir. Anadolu yarımadası da görüldüğü üzere kabarık olan yerler arasındadır. Anadolu üzerinde yer alan Kuzey Anadolu ve Toros Dağları, İsviçre’deki Alplerden başlayarak Hindistan’daki Himalaya’lara
kadar uzanan dağ kuşağı içerisinde yer alır. Türkiye’deki dağların çoğu Tersiyer’de
meydana gelen Alp kıvrımları sonucunda oluşmuştur. Paleozoik’ten Tersiyer’in başlarına kadar var olan Tethys (Tetis) Denizi çukurlarında biriken tortullar, Pangea kara
kütlesinden ayrılan Lavrasya ve Gondvana kütlelerinin sıkıştırması sonucu kıvrılarak
yükselmiş ve Alp dağ kıvrımlarını oluşturmuştur. Tersiyer’in ortalarında Anadolu’da
meydana gelen yükselme ile Egeit karasında meydana gelen alçalma sonucu Ege
Bölgesi’ndeki tabakalar kıvrılamayarak kırılmaya uğramıştır. Bu kırılma sonucu Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ırmaklarının aktığı grabenler ile bu grabenleri birbirinden ayıran Bozdağlar ve Aydın dağları gibi horstlar meydana gelmiştir. Ayrıca yeraltındaki magmanın çıktığı yerlerde biriken lavlar Ağrı ve Erciyes gibi
volkanik dağları oluşturmuştur.
BİLGİ NOTU
Dağlar Akdeniz ve Karadeniz’de kıyıya paralel uzanırken Ege’de dik uzanmaktadır.
127
COĞRAFYA 3
Türkiye’nin Dağları
Bulunduğu Yere Göre
Oluşumuna Göre
Kuzey Anadolu Dağları
Kıvrımlı Dağlar
Güney Anadolu Dağları
Kırıklı Dağlar
İç Anadolu Dağları
Volkanik Dağlar
Batı Anadolu Dağları
Doğu Anadolu Dağları
Resim 07.03: Türkiye’deki dağların dağılışı
Volkanik dağlar, yerin derinliklerinde ergimiş hâlde bulunan magmanın yer
kabuğundaki çatlak ve kırık hatlarından yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşmuştur. Türkiye’deki volkan dağlarının çoğu oluşum bakımından gençtir. Volkan konilerinin şekilleri ve yükseltileri çıkan lavların akışkanlığına göre değişir. Akışkanlığı
yüksek olan lavlar geniş alanlara yayılır. Böyle oluşan volkanların şekli yayvandır ve
yükseltisi azdır. Örneğin, Anadolu’nun güneydoğusunda yer alan Karacadağ böyle
bir volkandır. Lâvlar çok akıcı değil ise volkanın şekli koni gibidir.
128
COĞRAFYA 3
Örneğin, Anadolu’nun iç kesiminde yer alan Erciyes Dağ koni şeklindedir.
Resim 07.04: Karacadağ
Resim 07.04: Erciyes Dağı
TÜRKİYE’NİN OVALARI VE PLATOLARI
Ovalar
Akarsular tarafından derin yarılmamış, çevrelerine göre çukurda kalan, alüvyonlarla örtülmüş geniş düzlüklere ova denir. Ovalar tarım ve ulaşıma elverişli olduğu için birçok insanın yaşam ve geçim alanıdır. Ülkemizde çok sayıda ova vardır.
Alüvyonların birikmesi sonucu delta, dağ içi, vadi içi ve taşma ovaları meydana gelmiştir. Ayrıca tektonik çanaklarda ve fay hatlarıyla parçalanmış graben alanlarında
oluşan ovalar da biriktirme sonucu oluşmuşlardır. Karstik bölgelerdeki uvala, polye
gibi çanakların dış kuvvetlerin taşıdığı materyallerle dolması sonucu karstik ovalar
meydana gelmiştir.
Güney Marmara Ovaları: Bursa, Balıkesir, Susurluk, Karacabey, Yenişehir, M. Kemalpaşa Orta
Karadeniz Ovaları: Taşköprü, Ladik, Amasya, Merzifon, Turhal, Erbaa, Taşova, Niksar, Kargı Doğu
Anadolu Kuzey Ovaları 1. Erzincan 2. Tercan 3. Aşkale 4. Erzurum 5. Horasan
Resim 07.04: Türkiye’deki ovaların dağılışı
129
COĞRAFYA 3
Bulundukları yerlere göre ovalar iki gruba ayrılır:
1. Kıyı Ovaları: Türkiye’deki kıyı ovaları akarsuların taşıdığı alüvyal malzemenin, akarsuyun denize döküldüğü ağızda birikmesi sonucu oluşur. Bu ovalara, delta
işaretine benzedikleri için delta ovası da denir. Çukurova, Silifke, Bafra, Çarşamba
başlıca kıyı ovalarımızdandır.
2. İç Ovalar: Ülkemizdeki iç ovalar yükselti bakımından çeşitlilik göstermektedir. İç ovaların çoğu, yer kabuğunun çöküntü alanlarının alüvyal malzemelerle
dolması sonucu oluşur. Bu tür ovaların başlıcaları, Kuzey Anadolu fay hattı boyunca çöküntü alanlarında uzanan Düzce, Hendek, Tosya, Taşköprü, Niksar, Erbaa ovalarıdır. Batı Anadolu’daki graben alanlarında Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve
Büyük Menderes ovaları, Akdeniz Bölgesi’nde Hatay oluğunda Amik Ovası diğer iç
ovalarımızdır. Ülkemizde kıvrım dağlarının arasında akarsuların biriktirmesi sonucu dağ içi ovalar oluşmuştur. Dağ içi ovalarının yükselti seviyeleri oldukça fazladır.
Malatya, Elâzığ, Bingöl, Muş ve Malazgirt ovaları bunların başlıcalarıdır. İç Anadolu
Bölgesi’nde epirojenik hareketler sonucu oluşan tektonik çanaklarda birikme sonucu Kayseri, Konya, Eskişehir ovaları meydana gelmiştir.
Akdeniz Bölgesi’nin Antalya Bölümü’nde karstik ovalar bulunmaktadır. Tefenni, Acıpayam, Korkuteli Kestel, Elmalı ve Gölhisar başlıca karstik ovalarımızdır.
Türkiye’nin Ovaları
Bulunduğu Yere Göre
Kıyı Ovaları
İç Ovalar
Oluşumuna Göre
Tektonik Ovalar Delta Ovaları Karstik Ovalar
Platolar
Akarsular tarafından derince yarılmış olan engebeli düzlüklere plato denir. Ülkemizde çok sayıda plato bulunmaktadır. İç kesimlerde Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok ve Uzunyayla platoları tektonik hareketler ile eski kütlelerin kıvrılmayarak
kırılması sonucu oluşmuştur. Ülkemizin kuzeybatısında Çatalca ve Kocaeli platoları
aşınma sonucu oluşmuş düzlüklerin akarsular tarafından derince yarılması sonucu
meydana gelmiştir. Bu platoların yükseltileri oldukça azdır.
130
COĞRAFYA 3
Resim 07.05: Türkiye’deki platoların dağılışı
Ülkemizin güneyinde Teke ve Taşeli platoları karstik yapı üzerinde oluşmuştur.
Doğuda Erzurum-Kars ve Ardahan platoları volkanik malzemeler ile örtülüdür. Ülkemizin güneydoğusunda volkanik materyallerle örtülü olan Şanlıurfa ve Gaziantep
platoları bulunmaktadır.
TÜRKİYE’DE AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU YER
ŞEKİLLERİ
Resim 07.06: Türkiye’deki akarsuların dağılışı
131
COĞRAFYA 3
Ülkemizde yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvet akarsulardır. Ülkemiz yüksek ve engebeli olduğu için akarsularımızın yatak eğimleri de fazladır. Bu
nedenle akarsularımız denge profiline ulaşmamış ve akış hızları güçlüdür. Bol alüvyon taşırlar ve uzunlukları fazla değildir.
Türkiye’de akarsuların büyük kısmı denize ulaşmakta yani açık havza özelliği
taşımaktadır. Van Gölü ve Tuz Gölü gibi dışa akışlı olmayan yerlere dökülenler ise
kapalı havzadır.
Aşındırma şekilleri
Akarsular, aşındırıcı güçleriyle
yeryüzünü şekillendirirler. Bu şekillerin başında vadiler gelir. Ülkemizde
akarsuların oluşturdukları vadi çeşitlerinin hepsine rastlanır. Bunlar çentik
vadi, boğaz vadi, kanyon vadi ve tabanlı vadidir.
Resim 07.07: Kanyon vadi
Akarsular eğimin azaldığı yerlerde sağa sola büklüm yaparak akar.
Oluşan bu şekillere menderes adı verilir. Menderesler en çok Ege denizine
dökülen akarsularımızda görülür.
Resim 07.08: Menderes
Bitki örtüsünden yoksun olan
yarı kurak bölgelerde erozyon şiddetlenir. Bu nedenle sel sularının etkisiyle
bazı alanlarda kırgıbayır denilen yeryüzü şekilleri oluşur. Ülkemizde özellikle iç bölgelerde kırgıbayırlar yaygındır.
Resim 07.09: Kırgıbayır
132
COĞRAFYA 3
Ülkemizin iç kesimlerinde volkanik dağlardan çıkan malzemelerin
biriktiği araziler üzerinde sel ve selinti
suları aşındırma yaparak adına peribacası denilen şekiller oluşturur. Peri
bacaları özellikle Ürgüp-Göreme çevresinde yaygındır.
Resim 07.10: Peribacaları
Ülkemizde akarsuların yüksek
yerlerden akarak oluşturdukları çağlayanlar da görülür. Önemli çağlayanlarımız Düden, Kurşunlu, Tortum ve
Muradiye’dir. Çağlayanlar da suyun
düştüğü yerlerde dev kazanı denilen
çanaklar oluşur.
BİLGİ NOTU
Çoruh, Dalaman Göksu ve
Alara gibi akarsularımızda rafting
yapılmaktadır.
Resim 07.11: Çağlayan
Biriktirme şekilleri
Akarsuların en önemli biriktirme şekilleri ovalardır.
Resim 07.12: Çarşamba ovası
133
COĞRAFYA 3
BİLGİ NOTU
Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde birikmesiyle delta ovaları oluşur.
Aşağıdaki tabloda akarsu ve oluşturduğu delta ovası verilmiştir.
Akarsu adı
Ova adı
Kızılırmak
Bafra
Yeşilırmak
Çarşamba
Göksu
Silifke
Seyhan ve Ceyhan
Çukurova
Bakırçay
Bakırçay
Gediz
Menemen (Gediz)
Küçük Menderes
Küçük Menderes
Büyük Menderes
Balat (Büyük Menderes)
Akarsularımızın eğiminin azaldığı,
yatağının genişlediği yerlerde taşınan
alüvyonlar ve kumlar birikmesiyle ırmak
adaları oluşur.
Resim 07.13: Irmak adası
Dağ yamaçlarından inen sel sularının dağ eteğinde eğimin azalmasıyla
taşıdığı materyalleri yelpaze gibi yayarak
biriktirmesi ile birikinti konileri oluşur.
Resim 07.14: Birikinti konisi
134
COĞRAFYA 3
TÜRKİYE’DE KARSTİK ŞEKİLLER
Karstik şekiller, suların etkisiyle çözünebilen taşlar üzerinde oluşan
yer şekilleridir. Ülkemizde kireçtaşı çok
yaygın bir kayaçtır. Bu nedenle karstik aşınım ve biriktirme şekillerine hemen her yerde rastlanır. Karstik aşınım
şekillerinin en küçük ve yaygın olanı
lapyalardır. Lapyalar ülkemizin güneyindeki Taşeli plâtosunda yaygın olarak görülür. Karstik arazilerde suların
etkisiyle erime çukurları meydana gelir.
Bu çukurların en küçüğüne dolin ismi
verilir. Dolinler genişleyerek uvalaları
meydana getirir. Zamanla uvalalar da
Resim 07.16: Cennet cehennem obrukları
Resim 07.15: Karstik Arazi
birleşerek çok geniş, polye adı verilen
çukurlukları oluşturur. Bolkar Dağları,
Aladağlar, Göller Yöresi ile Karaman’ın
güneyinde bu tür şekiller çokça görülür. Karstik arazilerin mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan çukurlara obruk adı verilir. Özellikle Obruk Platosu
üzerinde birçok obruk vardır. Bazı obrukların içerisinde su birikerek obruk
gölleri meydana gelir. Mersin’deki
Cennet ve Cehennem obrukları ise
birçok turistin ilgisini çeker.
Traverten, mağara, sarkıt, dikit
ve sütunlar karstik birikim şekilleridir. Pamukkale travertenleri sadece
Türkiye’de değil dünyada da pek çok
kişinin ilgisini çeken bir doğa harikasıdır. Mağaralar en çok Toros Dağlarında görülür. Damlataş Karain ve İnsuyu
bilinen önemli mağaralarımızdır.
Resim 07.17: Pamukkale travertenleri
135
COĞRAFYA 3
TÜRKİYE’DE DALGALARIN OLUŞTURDUĞU YER
ŞEKİLLERİ
8333 km kıyı uzunluğuna sahip
ülkemizde deniz akıntılarıyla oluşmuş
şekiller olmakla birlikte dalgaların oluşturduğu şekiller daha yaygındır. Ülkemizde dalgaların oluşturduğu aşındırma
şekillerinin başında falezler (yalıyar) gelir. Karadeniz kıyılarında Ordu-Sarp arasında, Akdeniz kıyılarında özellikle Taşeli
Platosu ve Teke Yarımadası’nda falezler
yaygındır.
Resim 07.18: Falez
Kıyı kordonları ve kıyı okları dalgalar tarafından oluşturulmuş birikim
şekilleridir. Fethiye (Ölüdeniz) ve Dalyan
sahilindeki kıyı okları birçok turistin uğrak yeridir. Kıyı okları zamanla gelişerek
deniz ile koyu birbirinden ayırır. Oluşan
bu göllere lagün veya kıyı set gölü adı
verilir. Küçükçekmece ve Büyükçekmece
gölleri bu şekilde oluşmuştur. Tombololar kıyı yakınındaki adaları kıyıya bağlayan kıyı kordonlarıdır. Böylece eski bir
Resim 07.19: Kapıdağ yarımadası
ada yarım ada hâlini alır. Marmara Denizi’ndeki Kapıdağ Yarımadası tombololara en güzel örnektir. Kumsallar hem aşınım
hem de birikim sonucunda oluşur. Kumsallar yaz turizmi açısından vazgeçilmez yerlerdendir. En güzel kumsallarımız Akdeniz ve Ege kıyılarımızda yer alır.
TÜRKİYE’DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU YER
ŞEKİLLERİ
Ülkemizde rüzgârların şekillendirici etkisi azdır. Ancak Konya çevresinde ve
kumsalların bulunduğu deniz kıyılarında
şekillendirici özellik gösterir. Türkiye’de
hâkim rüzgârlara açık, bitki örtüsünden
yoksun yamaçlarda mantar kaya ve şahit
kaya gibi aşınım şekilleri görülür.
Resim 07.20: Mantar kaya
136
COĞRAFYA 3
Nevşehir Göreme’deki şahit kayalar ve Gülşehir’deki Mantarkaya iç Anadolu’yu
ziyaret eden turistlerin en fazla görüntülediği yerlerdendir. Bu yöremizde rüzgâr
aşındırması fazladır. Çünkü volkanik malzemelerin bol ve bitki örtüsünün zayıf olduğu yerlerde rüzgâr aşındırması hızlanır.
TÜRKİYE’DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Türkiye’de kalıcı kar sınırını aşan
yükseltiye sahip dağ zirvelerinin fazla olması, buzulların oluşmasına imkân
sağlamıştır. Bunun yanında Türkiye’nin
bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en
az etkili olan dış kuvvet de buzullardır.
Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı’nın
zirvesinde takke buzulu vardır. Ayrıca
takke buzullarından sarkan küçük vadi
buzulları da bulunur.
Resim 07.21: Hakkâri buzul dağı
Hakkâri yakınlarındaki Buzul dağlarında birçok sirk buzulu ile uzunluğu 2 km’ ye yaklaşan vadi buzulu bulunur.
Erciyes ve Kaçkar dağlarının zirvelerinde de küçük sirk buzulları vardır.
3. TÜRKİYE’NİN İKLİMİ
Bir yerin iklimi; O yerin yer şekillerini, bitki örtüsünü, su durumunu, tarımı, yerleşmesini ve nüfusu gibi birçok durumunu etkiler. Öyleyse ülkemizde iklimi neler
etkilemektedir?
İklimi etkileyen başlıca faktörler şunlardır;
1. Matematik Konum (Mutlak konum)
ÃMLFNƌ[oLV[FZQBSBMFMMFSƌBSBT‘OEBZFSBM‘S#VOEBOEPMBZ‘TPǘVLWFT‘DBL
iklim kuşakları arasındaki ılıman iklim kuşağında bulunur. Türkiye ayrıca Akdeniz iklim bölgesinin de etkisi altındadır. Türkiye’nin matematik konumunu başlıca sonuçları şunlardır:
t 5àSLƌZF LV[FZEF LVUVQ TPǘVL
HàOFZEF USPQƌLBM T‘DBL
IBWB LàUMFMFSƌOƌO
arasında bulunur. Bu nedenle ülkemiz, yazın tropikal, kışın ise kutup iklimlerinin etkisi altında kalır.
t 5àSLƌZF‘M‘NBOLVǵBLUBWFIBWBLàUMFMFSƌOƌOHFÎƌǵBMBO‘à[FSƌOEFPMEVǘVOEBO
yıl içinde dört mevsimin yaşandığı bir ülkedir. Buna bağlı olarak yıllık sıcaklık
farkı oldukça fazladır. Ülkemiz Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde yer alır. Bu
nedenle yıl içinde güneş ışınları ülkemize hiçbir zaman dik açıyla gelmez.
137
COĞRAFYA 3
2. Özel Konum (Göreceli konum)
Dünya üzerinde yer alan herhangi bir yer veya ülkeyi denizlere yakınlığı, karasallık özelliği, yükseltisi, dağlarının uzanış yönü gibi çevresinden ayıran durumların
tümü özel konum olarak adlandırılır. Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrili bir yarım ada
özelliğindedir. Ayrıca ülkemizin kuzey ve güneyinde kıyıya paralel uzanan dağlar
bulunmaktadır. Bu dağlar doğuya doğru giderek yükselmektedir. Ülkemizin etrafındaki denizler, sahip olduğu çeşitli yer şekilleri ikliminde çeşitlilik meydana getiren
en önemli faktörlerdir.
a. Etrafındaki denizlerin etkisi
Kıyılarımızda denizellikten dolayı nem oranı yüksektir. Bu durum sıcaklık farkının az, yağışın çok olmasına neden olur. İç kesimlere gidildikçe nem oranı düşer,
günlük ve yıllık sıcaklık farkı artar, yağışlar azalır.
b. Etrafındaki kara kütlelerinin etkisi
Ülkemiz denizlerle çevrili olmasına rağmen, kuzeydoğuda Sibirya’nın, güneyde Afrika ve Arabistan yarımadasının etkisinde kalmaktadır. Özellikle kış döneminde
Sibirya üzerinde oluşan soğuk hava kütlesinin etkisiyle iç ve Doğu Anadolu’da kışlar
soğuk geçer. Yaz döneminde ise ülkemiz, Afrika Kıtası ve Arabistan üzerinden gelen
sıcak ve kuru havanın etkisinde kalır. Ülkemizin güney ve güneydoğu kesimlerinde
kavurucu rüzgârlar görülür.
c. Etrafındaki basınç merkezlerinin etkisi
Türkiye, kışın kuzey kutbundan gelen soğuk hava kütlelerinin, yazın da tropikal kuşaktan gelen sıcak hava kütlelerinin etkisindedir.
ç. Yeryüzü şekillerinin etkisi
Ülkemizde yeryüzü şekilleri kısa mesafelerde önemli değişiklikler gösterir. Bu
da bölgeler arası hatta aynı bölge içinde farklı özellikte iklimlerin görülmesine neden olur. Ülkemizdeki yeryüzü şekillerinin iklime etkisi şu şekilde gerçekleşmektedir.
Yükselti: Ülkemizde ortalama yükselti fazladır. Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artmaktadır. Yükseltinin artmasına bağlı olarak hava sıcaklığının azalmasına, kış yağışlarının daha çok kar şeklinde düşmesine ve kar örtüsünün uzun süre
yerde kalmasına neden olur.
Dağların uzanış yönü: Ülkemizin kuzey ve güneyinde dağların kıyıya paralel
uzanması, denizin ılıtıcı etkisinin iç kesimlere sokulmasını engeller. Bu durum kıyı
kesimlerle iç kesimler arasında önemli sıcaklık farklarının ortaya çıkmasına ve iç kesimlerde karasallığın artmasına neden olur. Böylece Karadeniz ve Akdeniz’in kıyı ke-
138
COĞRAFYA 3
simi iç kesimlerinden daha fazla yağış alır. Fakat Ege bölgesinde kıyıya dik uzanan
dağlar arasındaki çöküntü alanları deniz etkisinin 200 km iç kesimlere kadar sokulmasına neden olur.
Bakı: iklim üzerinde etkili olan faktörlerden biri de bakıdır. Ülkemizin Kuzey
Yarım Küre’de yer almasından dolayı, dağlarının güneye bakan yamaçları, kuzeye
göre daha fazla güneş enerjisinden yararlanır. Bunun sonucunda güney yamaçlarda
kuzeye göre;
t 4‘DBLM‘LEBIBGB[MB
t (àOFǵMFONFTàSFTƌEBIBV[VO
t #ƌULƌMFSƌOPMHVOMBǵNBTàSFTƌEBIBL‘TB
t 0SNBOWFLBM‘D‘LBST‘O‘S‘EBIBZàLTFL
t :FSMFǵNFMFSEBIBZBZH‘O
t #VIBSMBǵNBEBIBÎPLUVS
Türkiye’de İklim Elemanları
1. Sıcaklık: Ülkemizin her yerinde sıcaklığın dağılışı aynı değildir. Enlem, yükselti, nemlilik, karalar ve denizlerin dağılışı sıcaklık üzerinde rol oynayan etkenlerdir.
Bir yerin iklim özelliklerini tanımak için, yıllık ortalama ile en sıcak ve en soğuk ayların ortalama sıcaklık değerlerinin bilinmesi gerekir.
Türkiye’de Yıllık Ortalama Sıcaklığın Dağılışı
Türkiye’nin yıllık ortalama sıcaklık değerleri 4 °C ile 20 °C arasında değişmektedir.
Kıyılarımız ile iç bölgelerimiz arasında oldukça büyük sıcaklık farkları vardır. Bu
farklılık; yükselti, deniz etkisi ve karasallığa bağlı olarak meydana gelir. Yıllık ortalama sıcaklık, yükseltinin etkisiyle batıdan doğuya doğru azalır.
Resim 07.22
139
COĞRAFYA 3
Ocak ayında ortalama sıcaklığın dağılışı
Ocak ayı ortala sıcaklıklarında bölgelerimiz arasında büyük
farklılıklar görülür. Bu farklılıkların
ortaya çıkmasında enlem, karasallık ve yükselti farkları rol oynar. Ülkemizde ocak ayı sıcaklık değerleri
incelendiğinde kıyı bölgelerimiz ve
Güneydoğu Anadolu hariç 0 °C’ un
altına düşer.
Resim 07.23: Ocak ayı sıcaklık dağılışı
Temmuz ayında ortalama sıcaklığın dağılışı
Ülkemizde temmuz ayında sıcaklık ortalamaları yüksektir.
Fakat yine de sıcaklıklar, bölgeler
arasında hatta bölge içlerinde bile
değişiklikler göstermektedir.
Resim 07.24: Temmuz ayı sıcaklık dağılışı
2. Türkiye’de Basınç ve Rüzgârlar: Türkiye, Dünya’da etkili olan büyük basınç
merkezlerinin doğuş sahası olmamakla birlikte, etrafındaki merkezlerin etkisi altındadır. Ülkemiz konumundan dolayı kutuplar ve Ekvator arasında geçiş yolu üzerinde bulunur. Genel olarak kışın kutupsal, yazın ise tropikal hava kütlelerinin etkisi
altındadır.
Türkiye’de etkili olan başlıca basınç merkezleri şunlardır:
İzlanda Dinamik Alçak Basıncı
60° kuzey enlemleri üzerinde bulunan İzlanda ve çevresinde kış mevsiminde
etkili olan basınç alanıdır. Özellikle Sibirya yüksek basıncı zayıfladığında etkisi artar.
Ülkemize, Avrupa ve Akdeniz üzerinden gelir ve bol yağış bırakır.
Sibirya Termik Yüksek Basıncı
Sibirya üzerinden gelen ve kış aylarında etkili olan basınç merkezidir. Kış mevsiminde ülkemiz soğuk ve kuru olan Sibirya yüksek basıncının etkisinde kalırsa kış
mevsimi çok soğuk geçer. Kar yağışları artar.
Basra Termik Alçak Basıncı
Yaz aylarında Basra körfezi çevresinde sıcaklığın artmasıyla ortaya çıkar. Ülkemize Güneydoğu’dan sokularak sıcak ve kuru bir etki yapar.
140
COĞRAFYA 3
Azor Dinamik Yüksek Basıncı
30° enlem üzerinde bulunan Azor adaları çevresindeki basınç merkezidir.
Afrika’nın batısında bulunur. Ülkemizde yaz aylarında etkilidir ve bu mevsimin kurak
geçmesine neden olur.
Rüzgârlar: Türkiye’de rüzgârlar; günlük ve yerel rüzgârlar olmak üzere ikiye
ayrılır. Bu rüzgârların oluşmasında ülkemizin çevresindeki basınç merkezleri, yer
şekilleri, yıllık ve günlük ısınma farklılıkları etkilidir. Ülkemizdeki günlük rüzgârlar
meltemlerdir. Meltemlere Ege kıyılarımızda imbat adı verilir.
Türkiye’de etkili olan başlıca yerel rüzgârlar şunlardır;
Poyraz: Kuzeydoğudan esen bu rüzgâr; kışın soğuk ve sert, yazın ise serin ve
kurudur. Genellikle fırtına şeklinde esen poyraz, kışın kar ve yağmur getirebilir. Çoğu
zaman tipi karakterini kazanan kar fırtınası yolların kapanmasına neden olur.
Karayel: Kuzeybatıdan esen soğuk rüzgârdır. Marmara Denizi ve çevresiyle
Karadeniz’de genellikle fırtına şeklinde etkili olur. Kış aylarında kar ve yağmur yağışları getirebilir.
141
COĞRAFYA 3
Yıldız: Ülkemizde kuzeyden esen soğuk bir rüzgârdır. Kışın, kuzeyden esen yıldız kar ve yağmur getirebilir.
Lodos: Akdeniz, Ege ve Marmara kıyılarında etkili olan lodos, güneybatıdan
esen sıcak ve kuru bir rüzgârdır. Estiği zaman sıcaklığı biraz yükseltir. Bu nedenle kış
mevsiminde kar erimelerine neden olur.
Kıble: Güneyden esen sıcak yerel rüzgârdır. Akdeniz kıyılarında yer yer yamaç
yağışlarına neden olurken, iç kesimlerde sıcak ve kuru etki yapar.
Etezyen: Yazın kuzey sektörlü olarak esen bu rüzgârlar serinletici bir etkiye sahiptir. Marmara ve Ege kıyılarımızda etkilidir. Zaman zaman Torosları aşarak Akdeniz
kıyılarına ulaşan etezyen, fön etkisi yaparak şiddetli sıcakların görülmesine neden
olur.
Keşişleme: Yaz mevsiminde etKarayel
kili olan bu rüzgâr, çölün sıcak havasını ülkemizin güneydoğusuna getirir. Güney ve güneydoğudan esen
keşişleme, sıcak ve kuru karaktere Günbatısı
sahiptir. Bu nedenle kavurucu sıcaklara yol açar. Aynı zamanda bitkileri
Lodos
kurutur ve buharlaşmayı arttırır.
3. Türkiye’de Nemlilik ve Yağış
Yıldız
Poyraz
Gündoğusu
Kıble
Resim 07.26: Türkiye’de yağışın dağılışı
142
Kesişleme
(Samyeli)
COĞRAFYA 3
Nemlilik ve yağış, iklimin başlıca elemanlarındandır. Yağış nemin bir sonucudur. Çünkü nemin olmadığı ya da yeterli miktarda bulunmadığı yerlerde yağış oluşmaz. Ülkemizde yağışın dağılışı bölgelerimize göre farklılık gösterir. Bu farklılıkların
nedenleri arasında denizsellik, karasallık, yükselti ve bakı başta gelir. Nemlilik ve yağış bitkilerin dağılışı, yerleşme ve ekonomik faaliyetlerin dağılışında etkilidir.
Türkiye’de Fazla Yağış Alan Yerler:
t%PǘV,BSBEFOƌ[L‘Z‘MBS‘
t#BU‘,BSBEFOƌ[
t"NBOPT/VS
%BǘMBS‘
t.FOUFǵF:ÚSFTƌ
t:‘ME‘[%BǘMBS‘
t)BLLBSƌ±FWSFTƌ
Türkiye’de Az Yağış Alan Yerler:
t5V[(ÚMàÎFWSFTƌ
t&SHFOF)BW[BT‘
t*ǘE‘S0WBT‘
t±PSVI,FMLƌU7BEƌTƌ
t(àOFZEPǘV"OBEPMVOVOHàOFZLFTƌNMFSƌ
t,POZB0WBT‘
TÜRKİYE’DE İKLİM ÇEŞİTLERİ
Türkiye, matematik konumu nedeniyle ılıman kuşakta yer alan bir ülkedir. Bu
kuşakta genel olarak Akdeniz ikliminin etkisi görülür. Fakat ülkemizin etrafındaki
denizlerin etkisi, yükselti ve dağların uzanış yönü gibi özel konum şartları nedeniyle
ülkemizde başlıca üç farklı iklim tipi etkilidir. Bunlar;
t,BSBEFOƌ[ƌLMƌNƌ
t"LEFOƌ[ƌLMƌNƌ
t,BSBTBM iklim
143
COĞRAFYA 3
1. Karadeniz iklimi
Ülkemizin
Karadeniz
kıyılarında görülen bu iklimin en belirgin özelliği, her
mevsimin yağışlı geçmesidir. Yağışların büyük bölümü
sonbahar ve kış mevsiminde
Resim 07.27: Türkiye’de görülen iklimler
düşer. Ülkemizde en fazla yağış Karadeniz ikliminde görülür (Rize 2400 mm). Denizin ılıtıcı etkisi nedeniyle yaz ve kış sıcaklıkları arasında
büyük farklılıklar oluşmaz. Kıyı kesimlerinde yazlar nispeten serin, kışlar ılık geçer.
Bitki örtüsü ormandır.
RİZE
Yağış (mm)
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Resim 07.28: Rize’nin yıllık sıcaklık ve yağış
grafiği
Resim 07.29: Yamaç yağışları
2. Akdeniz iklimi
Türkiye’de geniş bir etki alanı olan Akdeniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer. Yıllık yağış miktarı 600 ile 1000 mm arasında değişir. Karakteristik bitki örtüsü kızılçamlar ve bunların tahrip edilmesiyle oluşmuş makilerdir.
Akdeniz iklimi, ülkemizin Akdeniz ve Ege kıyıları ile Güney Marmara’da etkilidir. Bu
kıyılar boyunca kuzeye doğru gidildikçe farklılık gösterir.
144
COĞRAFYA 3
Yağış (mm)
300
ANTALYA
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Resim 07.30: Antalya’nın yıllık sıcaklık ve yağış
grafiği
Resim 07.31: Cephe yağışları
3. Karasal iklimi
Bu iklim tipi, denizden uzak ya da deniz etkisine kapalı iç kesimlerde görülür.
Karasal iklimin en belirgin özelliği yaz ve kış ile gündüz ve gece arasındaki sıcaklık farklarının fazla olmasıdır. Karasal iklimde en yağışlı mevsim ilkbahar ve kıştır.
Bu iklim; İç Anadolu, Doğu, Güneydoğu Anadolu, iç batı Anadolu ve Ergene havzasında etkilidir.
KONYA
Yağış (mm)
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Resim 07.28: Konya’nın yıllık sıcaklık ve yağış
grafiği
Resim 07.29: Konversiyonel yağışlar
145
COĞRAFYA 3
Türkiye’de Yağış Rejimleri
Yağışın yıl içerisinde gösterdiği değişikliğe (azalıp çoğalmaya) yağış rejimi denir.
Türkiye’nin coğrafi özelliklerine bağlı olarak farklı yağış rejimleri görülür.
Yağış rejimleri
En fazla
yağış
En az yağış
Yağış türü ve
tipi
Düzenli/
Düzensiz
Karadeniz
yağış rejimi
Sonbahar
İlkbahar
Yağmur-yamaç
yağışları
Düzenli
Akdeniz yağış
rejimi
Kış
Yaz
Yağmur-cephe
yağışları
Düzensiz
Karasal yağış
rejimi (Orta
Anadolu)
İlkbahar
Yaz
Kar-yağmur
yükselim yağış
Düzensiz
Kısmen düzenli
Düzensiz
Marmara yağış
rejimi
Kış-İlkbahar
Yaz
Kar-yağmur yamaç ve cephe
yağışları
Karasal yağış
rejimi (Kuzey
Anadolu)
Yaz
Kış
Kar-yükselim
yağış
Türkiye’de Donma Olayı
Donma, suyun katı hale geçmesi olayıdır. Sıcaklığın 0 °C’nin altına düşmesiyle
gerçekleşir. Ülkemizde donma, özellikle sonbahar, kış ve ilkbahar aylarında görülen
iklim olayıdır.
BİLGİ NOTU
Bitki gelişiminin hızlandığı, ilkbahar ve tarım sektöründeki etkileri nedeniyle
sonbahar dönemlerinde görülen donma oldukça zararlıdır.
146
COĞRAFYA 3
Donlu gün sayısı,
"LEFOƌ[L‘Z‘MBS‘ oHàO
&HFL‘Z‘MBS‘
.BSNBSB
ƞÎ"OBEPMV
%PǘV"OBEPMV
oHàO
oHàO
oHàO
oHàO
BİLGİ NOTU
Donlu gün sayısının güneyden kuzeye doğru artmasının nedeni enlem, batıdan doğuya doğru artmasının nedeni yükseltidir. Ayrıca kıyıdan iç kısımlara doğru
karasallığın etkisiyle artış gösterir.
Türkiye’de Sis Olayı
Sis, yere yakın havanın yoğunlaşmasıyla oluşan bir çeşit buluttur. Sis, görüş
mesafesini etkiler. Görüş mesafesinin 1 km’nin altına düştüğü günlere sisli günler
adı verilir. Sis olayı kış mevsiminde etkilidir. Sisli gün sayısı en fazla ülkemizin ku[FZCBU‘T‘OEBHÚSàMàSoHàO
ƞÎ"OBEPMVoHàO
WF%PǘV"OBEPMVEB
oHàO
EBTƌTHÚSàMàS&HF"LEFOƌ[WF(àOFZEPǘVEBTƌTPMEVLÎBB[HÚSàMàS
Sis olayının başlıca etkileri şunlardır;
t%FOƌ[IBWBWFLBSBVMBǵ‘N‘BLTBS
t5SBGƌLLB[BMBS‘PMVS
t)BWBLƌSMƌMƌǘƌBSUBS
t4PMVOVNZPMMBS‘IBTUBM‘LMBS‘OBZPMBÎBS
147
COĞRAFYA 3
NELER ÖĞRENDİK?
Türkiye’nin 36-42 derece kuzey enlemleriyle 26-45 derece doğu boylamları
arasında yer aldığını
Yer şekillerinin oluşumunda en etkili iç kuvvetin orojenez (dağ oluşumu) olduğunu
Ülkemizin yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvetin akarsular olduğunu
Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe yüksekliğin arttığını
Türkiye’nin bütünüyle alp orojenez kuşağında bulunduğunu
Türkiye’de yer şekilleri çeşitliğinin nedenleri arasında tektonik olayların görülmesi, çeşitli dış kuvvetlerin etkisinde kalması, arazinin farklı taş ve tabakalardan
oluşması, jeolojik devirlerde çeşitli iklimlerin etkisinde kalmasının gerekçe olarak
gösterilebileceğini
Türkiye’de iklimi etkileyen faktörlerini, matematik konum, etrafındaki denizler,
etrafındaki karalar, etrafındaki basınç merkezleri, yükselti, dağların uzanış yönü ve
bakı olduğunu
Türkiye’de iklim elemanlarının sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış olduğunu
Türkiye’de meltem, poyraz, karayel, yıldız, lodos, kıble, keşişleme ve fön
rüzgârlarının görüldüğünü
Karadeniz kıyılarında yamaç yağışlarının iç bölgelerde konveksiyonel yağışın
özellikle kış mevsiminde batı ve güney kıyılarımızda cephe yağışının görüldüğünü
Türkiye’de Karadeniz, Akdeniz ve Karasal iklimlerin görüldüğünü Karadeniz
ikliminde yazların serin kışların ılıman ve her mevsimin yağışlı geçtiğini Akdeniz ikliminde yazların sıcak ve kurak kışların ılık ve yağmurlu geçtiğini karasal ikliminde ise
yazların sıcak ve kurak kışların soğuk ve kar yağışlı geçtiğini öğrendik.
148
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki haberi okuyarak soruları cevaplandırınız.
SICAKLIKTA 37 YILIN REKORU
Çöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenarlarını doldurdu. Balıkesir’de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin
41’i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı.
Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek
mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı.
Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde oturmayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa’da termometre 41 derece ile 37 yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın,
mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu.
Çorum’un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sıcaklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı
çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklarda oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek
güneşten korunmaya çalıştı.
Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün internet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dereceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa
aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyalarını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti.
Edirne’de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoroloji’ye göre şehirde hava sıcaklığı
34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar,
Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı’nı doldurdu. Bazı
vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi.
Balıkesir’de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavurucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı
kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin
adeta yola yapıştığını söyledi.
Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği
10.00 ile 16.00 saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı.
149
COĞRAFYA 3
1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.……………….……………….……………….……………….……………….
2. Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.……………….……………….……………….……………….……………….
3. Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır? ……….………………………
.……………….……………….……………….……………….……………….
4. Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? ……
.……………….……………….……………….……………….……………….
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki sıcaklık ve yağış grafiklerini inceleyerek soruları cevaplayınız
RİZE
Yağış (mm)
150
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
: ………………………….…
COĞRAFYA 3
Yağış (mm)
300
ANTALYA
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
: ………………………….…
151
COĞRAFYA 3
KONYA
Yağış (mm)
152
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
: ………………………….…
COĞRAFYA 3
7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
I.Türkiye’nin ortalama yüksekliği fazladır.
II.Doğudan batıya gidildikçe yükseklik azalır.
III. Ege’de dağlar kıyıya dik uzanır.
IV.Akdeniz kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır.
Yukarıdakilerden hangisi Türkiye’nin yeryüzü şekilleri özelliklerinden değildir?
A. I
2.
B. II
C. III
D. IV
Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar ……………….. orojenez kuşağı üzerinde
yer alır.
Yukarıda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılabilir?
A. Alp
B. Kayalık
C. Ural
D. And
3.
Aşağıdaki dağlardan hangisi volkanik kökenli değildir?
A. Ağrı
B. Erciyes
C. Kaçkar
D. Hasandağ
4.
Akarsular tarafından derince yarılmış çevresine göre yüksekte olan düzlüklere
plato denir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi plato değildir?
A. Haymana
B. Çukurova
C. Ardahan
D. Uzunyayla
153
COĞRAFYA 3
5.
Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde biriktirmesiyle delta
ovaları oluşur.
Aşağıdaki akarsu delta eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A. Kızılırmak-Bafra
B. Yeşilırmak-Çarşamba
C. Göksu-Silifke
D. Gediz-Çukurova
6.
Dalgaların getirdiği malzemeler zamanla koyun önünde birikerek kıyı okunu oluşturur.kıyı okunun koyun ağzını tamamen kapatmasıyla da lagün
oluşur.
Aşağıdakilerden hangisi lagün gölüne örnek olarak verilebilir?
A. Büyükçekmece Gölü
B. Burdur gölü
C. Van Gölü
D. Abant Gölü
7.
* Karacaören mağarası
* Cennet ve Cehennem obrukları
* Elmalı polyesi
Yukarıdakilerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Karstik yapıda olmaları
Batı Anadolu’da bulunmaları
Birikim şekilleri olmaları
Rüzgarın etkisiyle oluşmaları
8.
Türkiye’de en fazla yağış alan il aşağıdakilerden hangisidir?
A. Bursa
B. Rize
C. Adana
D. Erzurum
9.
I. Konya
II. Sivas
III. Trabzon
IV. İzmir
Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde karasal iklim görülür?
A. I, II
154
B. I, III
C. II, III
D. III, IV
COĞRAFYA 3
10.
III
II
I
IV
Haritada numaralandırılarak gösterilen yörelerin hangisinde buzul etkisinin görüldüğü söylenemez?
A. I
B. II
C. III
D. IV
11.
I. Mersin
II. Bartın
III. Bursa
IV. Erzurum
Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde Akdeniz iklimi görülür?
A. I, II
B. I, III
C. II, III
D. III, IV
12. Türkiye’de batıdan doğuya doğru gidildikçe yükseklik artar.
Buna göre aşağıdaki şehirlerden hangisinin yıllık ortalama sıcaklığı diğerlerinden düşüktür?
A.
B.
C.
D.
Aydın
Düzce
Ağrı
Amasya
13. Türkiye’nin iklimi üzerinde matematik konumu, yer şekillerinin çeşitliliği,
çevresindeki denizler ve kara kütlelerinin varlığı etkili olmuştur.
Aşağıdakilerden hangisi ülkemizin iklimi üzerinde etkili değildir?
A.
B.
C.
D.
Okyanus
Bakı
Enlem
Yükselti
155
COĞRAFYA 3
14. Aşağıdaki grafikte, Antalya ilinin aylara göre sıcaklık ve yağış miktarları gösterilmiştir.
Yağış (mm)
300
ANTALYA
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Grafikteki bilgilere göre,aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A. En sıcak ay temmuz dur.
B. En çok yağış kış aylarında görülür.
C. Kar yağışı yaygındır.
D. Akdeniz iklimi görülür
15.
I. Poyraz
II. Karayel
III. Lodos
IV. Samyeli
Yukarıdaki rüzgârlardan hangileri ülkemizde sıcaklığı artırır?
A.
B.
C.
D.
156
I, II
II, III
II, IV
III, IV
COĞRAFYA 3
16.
I. Yazlar serin, kışlar ılıman ve her mevsim yağışlıdır.
II. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılıman ve yağışlıdır.
Yukarıda özellikleri verilen iklim türleri sırasıyla hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A.
B.
C.
D.
I
Akdeniz iklimi
Karasal iklim
Karadeniz iklimi
Karadeniz iklimi
II
Karadeniz iklimi
Akdeniz iklimi
Karasal iklim
Akdeniz iklimi
17. Aşağıdaki şehirlerimizden hangisinin yağış rejimi düzenlidir?
A.
B.
C.
D.
Antalya
Zonguldak
Ankara
Van
18. Aşağıdaki ovaların hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur?
A.
B.
C.
D.
Konya ovası
Iğdır ovası
Elmalı ovası
Bafra ovası
19. Makiler tüm kıyılarımızda görülür. Ancak Güney kıyılarımızdan Kuzeye doğru
ZàLTFMUƌ CBTBNBLMBS‘ WF ÎFǵƌUMFSƌ EFǘƌǵƌS "LEFOƌ[EF o NMFSF &HFEF
oNMFSF.BSNBSBEBƌTFNZFLBEBSZFUƌǵFCƌMƌSMFS,BSBEFOƌ[EFƌTF
Yalancı Maki dediğimiz Garigler yer alır.
Maki bitki örtüsünün kıyılarımızda farklı yükseltilerde bulunmasının asıl sebebi
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Boylam
B. Bakı
C. Enlem
D. Denizsellik
20. o&HF%FOƌ[ƌOƌOPMVǵVNV
oƞTUBOCVMo±BOBLLBMFCPǘB[MBS‘O‘OPMVǵVNV
o"OBEPMVOVO*7KFPMPKƌL[BNBOEBUPQUBOZàLTFMNFTƌ
Türkiye’nin oluşumu ile ilgili yukarıda meydana gelen olaylar aşağıdaki kuvvetlerin hangisi ile açıklanır.
A.
B.
C.
D.
Volkanizma
Dalga aşındırması
Orojenik hareketler
Epirojenik hareketler
157
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME
SORULARININ CEVAPLARI
1. ÜNİTE
ETKİNLİK
Traverten
Yer şekli : ………………………………
Kireçtaşı
Kayaç : ………………………………
(Kalker)
………………………………
Peribacası
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
Volkanik tüf
: ………………………………
………………………………
Mağara
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
Kireç taşı
: ………………………………
(Kalker)
………………………………
Tor topografyası
Yer şekli : ………………………………
Granit
Kayaç : ………………………………
………………………………
Polye
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
Kireç taşı
: ………………………………
(Kalker)
………………………………
Kanyon vadi
Yer şekli : ………………………………
Kayaç
Kireç taşı
: ………………………………
(Kalker)
………………………………
158
COĞRAFYA 3
1. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. A
1. B
7. B
2. D
8. B
3. C
9. A
4. A
10. D
5. C
11. D
12. A
13. C
14. B
15. B
16. C
17. A
18. D
19. D
20. A
2. ÜNİTE
ETKİNLİK
D
1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır
D
2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır.
D
3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir.
Y
4. Türkiye’de deprem görülme ihtimali azdır.
Y
5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 derece, artar.
D
6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler.
D
7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır.
D
8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır.
D
9. İskandinavya Yarımadası’nda deprem riski azdır.
D 10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür.
Y
11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez.
D 12. Atlas Okyanusu’nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının birbirinden uzaklaşması etkili olmuştur.
Y
13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir.
Y
14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında
yer almaktadır.
Y
15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir.
D 16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener’dir.
D 17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur.
Y
18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır.
Y
19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir.
D 20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal
levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir.
159
COĞRAFYA 3
2. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. C
1. D
7. D
2. C
8. A
3. D
9. D
4. A
10. C
5. B
16. A
17. A
18. C
19. C
20. D
11. C
12. C
13. A
14. D
15. C
3. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Karstik
Vadi (Yamaç)
Artezyen
Fay
Gayzer
Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur? . . . . . . . . . . . . . Gayzer
.....................
ETKİNLİK 2
İKLİM
BİTKİ ÖRTÜSÜ
TOPRAK TİPİ
Ekvatoral
Yağmur ormanları
Laterit
Sert Karasal
Tayga
Podzol
Muson
Muson ormanları
Kahverengi orman toprakları
Çöl
Kaktüs
Çöl toprakları
Akdeniz
Maki
Terra rossa (kırmızı toprak)
Okyanusal
Karışık ormanlar
Kahverengi orman toprakları
Step
Step (Bozkır)
Kahverengi bozkır topraklar
Karasal
Çayır
Çernezyom (kara topraklar)
Tundra
Tundra
Tundra
160
COĞRAFYA 3
3. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. B
1. A
7. A
2. A
8. C
3. A
9. C
4. B
10. B
5. A
11. D
12. A
13. D
14. C
15. C
16. B
17. C
18. A
19. D
20. B
4. ÜNİTE
ETKİNLİK
t%PǘVNPSBO‘O‘OB[BMNBT‘
t%PǘVNPSBO‘O‘OBSUNBT‘
t±BM‘ǵBOLBE‘OTBZ‘T‘O‘OBSUNBT‘
t4BǘM‘LLPǵVMMBS‘O‘OƌZƌMFǵNFTƌ
t#FCFLÚMàNMFSƌOƌOBSUNBT‘
t#FCFLÚMàNMFSƌOƌOB[BMNBT‘
t(ÚÎBMNBPSBO‘O‘OBSUNBT‘
t(ÚÎWFSNFPSBO‘O‘OB[BMNBT‘
t&ǘƌUƌNTFWƌZFTƌOƌOZàLTFMNFTƌ
t#FTMFONFLPǵVMMBS‘O‘OƌZƌMFǵNFTƌ
t0SUBMBNBZBǵBNTàSFTƌOƌOBSUNBT‘
t4BMH‘OIBTUBM‘LMBS‘OBSUNBT‘
t%PǘBMBGFUMFSƌOBSUNBT‘
t.ƌMMƌHFMƌSƌOBSUNBT‘
Nüfus artış hızını artıran faktörler
Nüfus artış hızını azaltan faktörler
Doğum oranının artması
Eğitim seviyesinin yükselmesi
Sağlık
. . . . . . . .koşullarının
. . . . . . . . . . . . . .iyileşmesi
......................
. Doğum
. . . . . . . . . .oranının
. . . . . . . . . . azalması
.......................
Bebek
. . . . . . . . ölümlerinin
. . . . . . . . . . . . . . azalması
......................
. Çalışan
. . . . . . . . . kadın
. . . . . . . sayısının
. . . . . . . . . . .artması
................
Göç
. . . . . .verme
. . . . . . . .oranının
. . . . . . . . . .azalması
....................
. Bebek
. . . . . . . . ölümlerinin
. . . . . . . . . . . . . . artması
.....................
Beslenme
. . . . . . . . . . . . koşullarının
. . . . . . . . . . . . . . iyileşmesi
..................
. Doğal
. . . . . . . .afetlerin
. . . . . . . . . . artması
.........................
Göç
. . . . . .alma
. . . . . .oranının
. . . . . . . . . . artması
......................
. Salgın
. . . . . . . .hastalıkların
. . . . . . . . . . . . . . .artması
....................
Ortalama
. . . . . . . . . . . .yaşam
. . . . . . . .süresinin
. . . . . . . . . . .artması
.............
. Milli
. . . . . .gelirin
. . . . . . . .artması
.............................
161
COĞRAFYA 3
4. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. B
1. C
7. B
2. D
8. D
3. A
9. D
4. B
10. C
5. C
16. A
17. C
18. C
19. A
20. B
11. C
12. D
13. C
14. A
15. A
5. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
EROZYON
KURAKLIK
DEPREM
EĞİTİM
SAĞLIK
İŞ İMKANLARI
SAVAŞ
TERÖR
MÜBADELE
ÇIĞ
DOĞAL KAYNAKLAR
SEL
GÜVENLİK
TİCARET
TARIM
DOĞAL NEDENLER
SOSYAL NEDENLER
DEPREM
EĞİTİM
.EROZYON
...........................................
.SAĞLIK
...........................................
.KURAKLIK
...........................................
.GÜVENLİK
...........................................
.SEL
...........................................
............................................
.ÇIĞ
...........................................
............................................
SİYASİ NEDENLER
EKONOMIK NEDENLER
.SAVAŞ
...........................................
.TARIM
...........................................
.TERÖR
...........................................
.İŞ
. . .İMKÂNLARI
........................................
.MÜBADELE
...........................................
.DOĞAL
. . . . . . . . .KAYNAKLAR
..................................
............................................
.TİCARET
...........................................
162
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 2
Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız.
Kavimler
1. 4.yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen ……………………
Göçü,tarihteki
en önemli göç hareketlerinden biridir.
2. Lozan Barış Antlaşması’yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus Mübadelesi
…………
ve sözleşme protokolü imzalanmıştır.
3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin
daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha gelişBeyin
miş ülkelere göç etmesine ………………………
göçü denir.
İşçi
4. Türkiye’den Avrupa ülkelerine yönelik ilk ………………………
göçü
1958-1961 yılları arasında yaşanmıştır.
İç
5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa ………………………
göç,
dış
ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa ……………………… göç
adını alır.
Amerika
6. Yeni Dünya olarak adlandırılan ………………………
’ya yapılan göçler
19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır.
7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları
zorunlu
yerden taşınmasın ………………………
göç denir.
göç
8. Hızlı bir şekilde ………………………alan
şehirlerde trafik,eğitim,sağlık
ve konut sorunları yaşanır.
Göç
9. …………
veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur.
beyin
10. NASA’da çalışan Türk bilim insanları ………………………
göçüne örnektir.
doğal
11. Somali’de kuraklıktan dolayı yapılan göç, ………………………
Göçtür.
siyasi
12. Suriye’ den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç ………………………
göçtür.
göç
13. Göçler, ……………
edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmaktadır.
Almanya
14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi ………………………
dır.
15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni ekonomik
…………
faktörlerdir.
163
COĞRAFYA 3
5. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
4. B
1. A
5. C
2. C
6. A
3. D
7. A
8. D
9. D
10. D
6. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Meslek: . . Çiftçi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . .Balıkçı
....................................
Ekonomik faaliyet: . . Birincil
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . .Birincil
........................
Meslek: . . Fabrika
. . . . . . . . . işçisi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . .Şoför
....................................
Ekonomik faaliyet: . . İkincil
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . .Üçüncül
........................
Meslek: . . Doktor
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . .Öğretmen
....................................
Ekonomik faaliyet: . . Üçüncül
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . .Üçüncül
........................
164
COĞRAFYA 3
Meslek: . . .Grafiker
. . . . . . . . . ./. Tasarımcı
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meslek: . . Keresteci
....................................
Ekonomik faaliyet: . . .Dördüncül
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomik faaliyet: . . Birincil
........................
6. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
5. A
1. C
6. D
2. A
7. B
3. B
8. C
4. A
9. D
10. D
11. B
12. A
13. D
14. C
15. A
7. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
SICAKLIKTA 37 YILIN REKORU
Çöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenarlarını doldurdu. Balıkesir’de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin
41’i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı.
Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek
mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı.
Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde oturmayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa’da termometre 41 derece ile 37 yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın,
mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu.
Çorum’un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sıcaklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı
çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklarda oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek
güneşten korunmaya çalıştı.
165
COĞRAFYA 3
Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün internet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dereceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa
aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyalarını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti.
Edirne’de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoro-loji’ye göre şehirde hava sıcaklığı 34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar,
Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı’nı doldurdu. Bazı
vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi.
Balıkesir’de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavurucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı
kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin
adeta yola yapıştığını söyledi.
Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği
10.00 ile 16.00 saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı.
1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir? . Balıkesir,
. . . . . . . . . . . . . .Şanlıurfa,
. . . . . . . . . . . . . .Sungurlu,
..............
Muğla,
Edirne
.……………….……………….……………….……………….……………….
2. Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır? .Parklara
. . . . . . . . . .ağaç
........
gölgelerine
sığındılar
.……………….……………….……………….……………….……………….
Sürücüler ve çiftçiler zor
3. Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır? ……….………………………
durumda
kaldı.
.……………….……………….……………….……………….……………….
10
4. Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? ……
ile
16 saatleri arası
.……………….……………….……………….……………….……………….
166
COĞRAFYA 3
ETKİNLİK 2
RİZE
Yağış (mm)
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
Temmuz
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
o
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
Ocak
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
o
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
Sonbahar
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
İlkbahar
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
2000 mm nin üzerinde
: ………………………….…
167
COĞRAFYA 3
Yağış (mm)
300
168
ANTALYA
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
Temmuz
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
28
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
Ocak
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
10
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
Kış
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
Yaz
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
oNN
: ………………………….…
COĞRAFYA 3
KONYA
Yağış (mm)
Sıcaklık (°C)
25
200
20
150
15
100
10
50
5
0
0
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
250
Sıcaklığın en yüksek olduğu ay
Temmuz
: ………………………….…
En yüksek sıcaklık değeri
o
: ………………………….…
Sıcaklığın en düşük olduğu ay
Ocak
: ………………………….…
En düşük sıcaklık değeri
o
: ………………………….…
Yağışın en fazla olduğu mevsim
İlkbahar
: ………………………….…
Yağışın en az olduğu mevsim
Yaz
: ………………………….…
Yıllık yağış miktarı
400 mm
: ………………………….…
7. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. A
1. D
7. A
2. A
8. B
3. C
9. A
4. B
10. A
5. D
11. B
12. C
13. A
14. C
15. D
16. D
17. B
18. C
19. C
20. D
169
COĞRAFYA 3
SÖZLÜK
A
Bakı
: Bir dağ yamacının, güneşe göre ve atmosfer olaylarına karşı olan durumu,
baktığı yön. Bir dağ yamacının güneşlenme ve
yağış alma durumu.
Baraj gölü
: Akarsu yatağı üzerinde
kurulan setlerin gerisinde suların birikmesi ile
oluşan göl.
Akifer tabaka : İçerisinde yer altı suyu
bulunduran tabaka.
Alpin çayırları: Genellikle dağların yüksek kesimlerinde bulunan ot toplulukları.
Alüvyal set
gölü
: Ana akarsuya katılan diğer bir akarsu yatağının
ön kısmının ana akarsuyun taşıdığı alüvyonlarla Buzul
kapatılması sonucu oluşan göl.
Antropojen
bozkır
: Antropojen step.
Art bölge
(hinterland) : Bir limanı çeşitli etkinlikleri bakımından besleyen ve ona ulaşım yolları
ile bağlı olan alanların
tamamı.
Artezyen
: Geçirimli ve geçirimsiz
tabakaların
çanaklaştıkları yerlerde geçirimli
tabaka içerisinde biriken
su. Bu suların çanak tabanından yüzeye çıkması ile artezyen kaynakları
oluşur.
B
Bağımlı nüfus :
Çalışan nüfusun
bakmakla yükümlü olduğu tüketici nüfus.
170
: Sıcaklık değerlerinin sürekli 0 derecenin altında
olduğu yüksek dağ zirvelerinde ya da kutup
bölgelerinde
karların
ağırlaşarak sıkışması sonucu oluşmuş buz kütlesi.
C–Ç
Çanak
: Çevresine göre çukur
alan.
Çığır
: Bölüm.Bir ırmağın çeşitli
bölümleri.
Çözülme
: Taşların iklim elemanlarının etkisiyle ufalanıp
ayrışması.
Çözünme
: Bir sıvı ile karışan katı,
sıvı ve gaz durumundaki bir maddenin bu
sıvı içinde Homojen bir
bütün oluşturabilecek
biçimde karışması. Kireç
taşının suların etkisiyle
çözünmesi gibi.
COĞRAFYA 3
D
Dağınık
yerleşme
Demografi
Erozyon
: Evlerin tek tek geniş bir
araziye yayılması ile ortaya çıkan yerleşme biçimi.
F
: Nüfus bilimi. Nüfusun ni- Fay
telik ve nicelik gibi özelliklerini inceleyen bilim
dalıdır.
Faal nüfus
Demografik
yatırım
: Beslenme, barınma, eğitim gibi alanlar için yapılan harcamalar.
Denge profili : Geriye aşındırma sonucu
Garig
akarsu yatağının, akarsuyun ağzı ile kaynağı arasında boyuna profilinin
en son erişeceği şeklidir. Gayzer
Doğal nüfus
artışı
: Belli bir dönemdeki doğumlar ve ölümler arasındaki fark.
Dolin
: Karstik bölgelerde oluşmuş çanaklara verilen Gideğen
isim.
E
Ekvator
: Kutuplara eşit uzaklıkta
yer alan, Dünya üzerindeki en büyük paralel
çemberi.
: Ana kaya üzerindeki toprak örtüsünün dış kuvvetler tarafından aşındırılararak taşınması olayı.
Graben
: Yer kabuğundaki kaya
kütlelerinin bir düzlem
boyunca kırılması ve yer
değiştirmesi.
: Çalışan, üretken nüfus.15-65 yaş arası faal
nüfus olarak kabul edilir.
G
: Makilerin tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış kısa
boylu çalı topluluğu.
: Volkanik bölgelerde kızgın gazların etkisiyle buhar haline gelen suların
büyük bir basınçla fışkırarak yer yüzüne çıktığı
kaynak.
: Bir gölün fazla sularını
dışarıya boşaltan akarsu.
Göl ayağı.
: Yer kabuğunun kırılarak
çökmesi ile oluşan çöküntü sahası.
H
Endemik bitki :
İklim değişmeleri Hidroelektrik
: Barajlardan su gücüne
sonucu, yeryüzünde çok enerji
dayalı elde edilen enerji
dar alanlarda kalmış bitki.
171
COĞRAFYA 3
Hidrolojik
denge
J
: Yağmur ve kar erimeleri Jeoloji
: Yer bilimi. Yerkabuğusonucu oluşan su miktanun yapısını inceleyen
rı ile buharlaşma, sızma
bilim dalı.
bitki insan kullanımı soJeomorfoloji : Karaların yüzey şekillenucu meydana gelen su
rini inceleyen bunların
kayıpları arasındaki denoluşumunu açıklayan bigeler.
lim
Horizon
: Özellikle toprak profilleJeotermal
rinde üst üste sıralanmış
enerji:
Yerkabuğunun derinliklezonlar, kuşaklar.
rinden gelen sıcak sulaHorst
: Yer kabuğunun kırılarak
rın değerlendirilmesiyle
yer değiştiren bölümleelde edilen elektrik enerrin yüksekte kalan kısmı
jisi.
Humus
: Bitkisel kalıntıların çü- Jips
: Alçı taşı. Beyaz renkli torrüyerek parçalanmaları
tul taşı.
sonucunda oluşmuş orK
ganik madde.
Kalifiye
I–İ
eleman
: İstenilen nitelikleri taşıIlıman kuşak : Kuzey Yarım Küre’de 30
yan konusunda iyi yetişderece ile 60 derece enmiş nitelikli eleman.
lemleri arasında, Güney
Kalkolitik
: Bakırın kullanılmaya başYarım Küre’de 27 derece
lanmasıyla nitelenen döile 48 derece enlemleri
nem.
arasında uzanan iklim
Kaplıca
: Fay hatlarından yerin
kuşağı.
derinliklerindeki sıcak
İç püskürük : Magmanın; yer kabuğu
suların yeryüzüne çıktığı
içindeki başka taşlar, takaynak.
bakalar arasına sokulmaKarst
sı.
topoğrafyası : Kireç taşlarının erimesi
İstihdam
: Bir görevde, bir işte kulya da suda eriyik haldeki
lanma.
kireçlerin tekrar birikmeİmalat sanayi : Ham maddelerin işlenesi sonucunda oluşan ve
rek kullanıma hazır hale
buna ait şekillerin bulungetirilmesi faaliyetleri.
duğu arazi.
172
COĞRAFYA 3
Kayaç
: Bir veya birden fazla mi- Mineral
neralin bir araya gelmesiyle yer kabuğunu oluşturan katı malzemeler.
Konglomera : Akarsu çakıllarının çi- Moren
mento ile birleşmesi sonucu oluşan taşlar.
Kum taşı
: Kum tanelerinin doğal Mübadele
bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul
bir taş.
L
Lagün
Neolitik
: Dalga ve akıntılar ile bir
koyun önünün birikinti
setiyle kapatılması sonu- Nüfus
piramidi
cu oluşan göl.
Laterit toprak : Ekvatoral bölgelerin çok
yıkanmış ve humus yönünden fakir olan kırmızı
topraklar.
Lav
Liman
: Volkanizma
sırasında
yanardağ
zirvesinden Oba
çıkan, çok sıcak ve akıcı
eriyik madde.
: Gemilerin karaya yana- Okyanus
şarak yük ya da yolcu
alıp verdikleri dalgalara
karşı korunaklı kıyı.
M
Magma
Mera
: Çok büyük basınç ve ısı
altında yerin derinliklerinde oluşan erimiş mineral karışımı.
: Hayvanların
otlaklar.
: Doğal olarak oluşan, belli bir kimyasal bileşime
ve atomik düzene sahip,
inorganik madde.
: Buzul aşındırmasıyla ortaya çıkan çakıl veya toprak
: İki devlet arasında yapılan anlaşma gereği karşılıklı olarak insan değişmesi.
N
: Taş devrinin son çağı.
: Ülke nüfuslarının yaş
grupları ve cinsiyet yapısı ile genel özellikleri
hakkında bilgi veren şekiller
O–Ö
: Doğu Anadolu’da yaygın
olarak görülen geçici kır
yerleşmeleri.
: Kıtalar arasında birbirine
bağlı geniş su kütleleri.
P
Paleolitik
: Eski taş devri.
Peribacası
: Volkanik tüflü arazilerde
sel sularının aşındırmasıyla oluşan şekiller.
Podzol toprak : Soğuk nemli iklim toprağı.
otlatıldığı
173
COĞRAFYA 3
Profil
Psödomaki
: Yer kabartılarıyla çu- Serbest
kurlarının
yükseklik bölge
değerleri bakımından
uzanışlarını, birbirleriyle
ilgilerini göstermek için
çizilen eğri.
: Makilerin tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış çalı Silis
şeklinde kısa boylu orman kalıntıları. Yalancı Şehir
maki.
R
Rafting
: Akım hızı yüksek akarsu- Şist
lar üzerinde şişme botlarla takım halinde yapılan sportif faaliyet.
Relikt bitki
: Eski dönemlerin iklim
şartlarında yetiştiği hal- Tayga
de günümüzde mevcut
iklim şartları altında yaşamaya çalışan kalıntı
Tektonik
bitki.
Rendzina
: Humuslu,
toprak.
karbonatlı
S–Ş
: Bir ülkenin sınırları içerisinde olan ancak gümrük sınırları dışında bırakılan, genellikle yabancı
sermaye girişini destekle
amacıyla kurulan alan.
: Kayaç yapan en yaygın
elementlerden biri.
: Nüfusu 10 binin üzerinde olan yerleşim merkezi.
: İyi derecede metamorfizma geçirmiş yapraksı
yapıdaki metamorfik kayaç türü.
T
: Sibirya’da iğne yapraklı
ağaçlardan oluşan ormanlar.
: Enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yüzey
şekillerinin oluşmasında
etkili olan yer kabuğu
hareketlerinin bütünü.
Sanayi
: Ham maddelerin işlene- Traverten
rek kullanıma hazır hale
getirilmesini kapsayan
faaliyetler ile maden çıkarma ve zenginleştirme
faaliyetlerinin tümü.
: Kireçli suların yüzeye çıktıktan sonra buharlaşması ve içindeki kalsiyum
karbonatın
çökelmesi
sonucu oluşan gözenekli
tortul taş.
Savan
: Yazı yağışlı, tropikal iklim Tsunami
bölgelerinde
görülen
yüksek boylu ot toplulukları.
: Okyanus ve denizlerin tabanında deprem
ve volkanizmaya bağlı
zemin kayması, taban
çökmesi gibi olaylar so-
174
COĞRAFYA 3
nucunda oluşan uzun
periyotlu dev dalgalar.
Tundra
: Kutuplara yakın bölgelerde görülen iklim türü
ve bitki örtüsü.
Yoğuşma
: Atmosferdeki su buharının soğuma sonucu sıvı
hale geçmesi.
U–Ü
Ufalanma
: Suların
eritmesi
ve
çatlamalar
yüzünden
yeryüzündeki
taşların
dağılması,erimesi, parçalanması olayı.
V
Vaha
: Çöllerde suların yeryüzüne çıktığı kaynak ve çevresi
Vertisol
: Kilce çok zengin yağışlı
dönemlerde bünyesine
su alarak şişen kurak dönemlerde ise suyunun
buharlaşması ile derin
yarıklar şeklinde çatlayan toprak.
Volkanik set
gölü
: Volkanizma ile oluşan
volkan konisinin akarsu
vadisini kapatması ile
oluşmuş göl.
Y
Yamaç
kaynağı
: Yer altına sızan sular
sonucu oluşan yer altı
suyunun bir vadi yamacında yüzeye çıkmasıyla
meydana gelen kaynaklar.
175
COĞRAFYA 3
KAYNAKÇA
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi,Tubitak, Ankara, 1988.
ATALAY, İbrahim, Genel Fiziki Coğrafya, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 1994.
ATALAY, İbrahim, Türkiye Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, İstanbul. 2000.
DOĞANAY, Hayati, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Kitabevi, Ankara, 1994.
DURAN, Faik Sabri, Büyük Atlas,Kanaat Yayınları, İstanbul, 1976.
ERİNÇ, Sırrı, Jeomorfoloji-I, Öz Eğitim Yayınları. İstanbul,1996.
EROL, Oğuz, Genel Klimatoloji, Çantay Yayınları, İstanbul, 2005.
GÜNEY,Emrullah, Türkiye Hidrografyası, Diyarbakır, 2001.
HOŞGÖREN, M. YILDIZ, Hidrografyanın Ana Çizgileri, İst. Üniv. Yay. 1992.
İZBIRAK, Reşat, Sular Coğrafyası, Öğretmen Kitapları Dizisi, İstanbul, 1990.
İZBIRAK, Reşat, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB, Yay. İstanbul, 1992.
KARABAĞ, Servet, ŞAHİN, Salih, Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve
Yayıncılık,2003
KETİN, İhsan, Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İ.T.Ü. Vakfı Yay. İstanbul, 1983.
MATER , Barış, Toprak Coğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul, 1998.
Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Coğrafya Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara 2002.
ÖZEY, Ramazan, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Aktif Yayınevi, İstanbul, 2002.
ŞAHİN, Cemalettin, Türkiye Fiziki Coğrafyası, Ders Kitapları Yayınevi,İstanbul,2002.
TANOĞLU, Ali, Nüfus ve Yerleşme, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul.
TÜİK, Ankara, 2004.
TÜMERTEKİN, Erol, Beşeri Coğrafyaya Giriş, İstanbul, 1994.
YALÇINLAR, İsmail, Strüktral Jeomorfolji, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul 1996.
Yararlanılan Web Adresleri
www.bayındırlık.gov.tr
www.cevreorman.gov.tr
www.dsi.gov.tr
www.meteor.gov.tr
www.tubitak.gov.tr
www.tüik.gov.tr
176
Dünya Dilsiz Haritası
COĞRAFYA 3
177
Dünya Fiziki Haritası
COĞRAFYA 3
178
Dünya Siyasi Haritası
COĞRAFYA 3
179
Türkiye Dilsiz Haritası
COĞRAFYA 3
180
Türkiye Fiziki Haritası
COĞRAFYA 3
181
Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası
COĞRAFYA 3
182
Türkiye Haritası
COĞRAFYA 3
183