tc gazi üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü işletme anabilim dalı
advertisement
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE-FİNANSMAN BİLİM DALI ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASINA İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR VE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Güner GİRAY Tez Danışmanı Prof. Dr. Halim ERGEN Ankara-2013 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE-FİNANSMAN BİLİM DALI ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASINA İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR VE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Güner GİRAY Tez Danışmanı Prof. Dr. Halim ERGEN Ankara-2013 ÖNSÖZ Günümüzde artan rekabet ortamı ve küreselleşen ekonomi, toplumların, sanayinin ve iş yapma biçimlerinin hızla değişmesine neden olmuştur. Özellikle teknolojide ve iletişimde yaşanan gelişmeler neticesinde, bilgi ekonomisi sürecine geçilmiş ve işletme faaliyetleri süreç içerisinde bilgi temeli üzerine oturmuştur. Sanayi ekonomisinde maddi varlıklara dayalı üretim faktörleri, bilgi ekonomisinde yerini bilgi ürünü maddi olmayan varlıklara bırakmaya başlamıştır. İşletmelerin defter değerleri ile piyasa değerleri arasındaki farkların bilgi yönetimi, fikri mülkiyet, marka, müşteri ve tedarikçi ağları gibi entelektüel sermaye unsurlarından kaynaklandığı kabul edilmekle birlikte entelektüel sermaye tanımı ve bileşenleri dikkat çekici hale gelmiştir. İşletme bünyesinde görünmeyen varlık olan entelektüel sermayenin görünür hale getirilmesini sağlayacak kriterlerin tespit edilmesi ve bunların uygun yöntemler kullanılarak ölçülmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. İşletmelerin varlık ve sermaye yapılarına da yansıyan söz konusu gelişmeler neticesinde sonucunda, işletme kararlarının bilimsel kriterlere dayandırılması ve kullanıcılara bilgi vermesi amacıyla hazırlanan finansal tabloların yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Ölçülerek sayısal bir değere kavuşturulan entelektüel sermaye kavramının finansal tablolarda yer almasıyla, işletmelerin tarihi maliyetlerine göre şekillenen işletme değeri ile piyasa tarafından işletmeye atfedilen değer arasındaki farkların azaltılması hedeflenmektedir. İşletmelerin piyasa değerini etkileyen ve finansal tablo kullanıcılarına doğru bilgiler sağlayan muhasebeleştirilmesinin ve entelektüel finansal sermayenin tablolarda literatürde çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. sunulmasına ölçülerek yönelik ii Bu çalışmada; entelektüel sermaye ölçüm yöntemleri ele alınmakta, sayısal değerlere kavuşturulan kavramının muhasebe sisteminde sunulmasına ilişkin yaklaşımlar incelenmektedir. Sonuç olarak, finansal tablolarda entelektüel sermayenin sunumuna ilişkin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği (MSUGT) ve UFRS (Uluslararası Finansal Tablolar Standardı) açısından bir yaklaşım oluşturulmaya çalışılmaktadır. Çalışmanın tamamlanmasında hiçbir konuda yardımını esirgemeyen, yaptıklarımı en ince detaylarına kadar değerlendiren ve en önemlisi bana güvenen danışmanım Prof. Dr. Halim ERGEN’e sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca bu günlere gelmemde büyük emekleri olan biricik aileme, literatür çalışmalarımda çevirileriyle bana destek olan Görkem KAR’a ve her zaman kendisini yanımda hissettiğim canım arkadaşım Ceren CANBAZOĞLU’na teşekkürü bir borç bilirim. iii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................ i İÇİNDEKİLER ................................................................................................ iii TABLOLAR LİSTESİ ..................................................................................... ix ŞEKİLLER LİSTESİ........................................................................................ x SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................ xi GİRİŞ .............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE 1.1.BİLGİ KAVRAMI ....................................................................................... 4 1.1.1.Bilgi Ekonomisi, Bilgi Toplumu, Bilgi Çağı.......................................... 4 1.1.2.Veri, Enformasyon, Bilgi..................................................................... 7 1.1.3.Bilgi Türleri ......................................................................................... 9 1.1.4.Bilgi Üretimi...................................................................................... 12 1.1.4.1.Sosyalleşme ............................................................................. 12 1.1.4.2. Dışa Açma ............................................................................... 13 1.1.4.3.Birleştirme................................................................................. 13 1.1.4.4.İçe Açma................................................................................... 13 1.2.ENTELEKTÜEL SERMAYE KAVRAMI.................................................. 14 1.2.1.Entelektüel Sermayenin Gelişimi ..................................................... 14 1.2.2. Entelektüel Sermaye Tanımı........................................................... 16 1.2.2.1.Entelektüel Varlık ...................................................................... 19 1.2.2.2.Entelektüel Mülkiyet .................................................................. 20 1.2.3.Entelektüel Sermayenin Önemi ....................................................... 21 1.2.4.Entelektüel Sermaye Unsurları ........................................................ 22 1.2.4.1. İnsan Sermayesi ...................................................................... 26 1.2.4.2.Yapısal Sermaye ...................................................................... 30 1.2.4.3.Müşteri Sermayesi .................................................................... 36 iv İKİNCİ BÖLÜM ENTELEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ VE MUHASEBE İLE İLİŞKİSİ 2.1.ENTELEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ ....................................... 41 2.1.1.Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinin Nedenleri ............................. 41 2.1.2.Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinin Yararları ............................... 44 2.1.3.Entelektüel Sermaye Ölçüm Yöntemleri .......................................... 45 2.1.3.1. Entelektüel Sermayenin İşletme Düzeyinde Ölçülmesi ........... 48 2.1.3.1.1. Piyasa Değeri Defter Değeri Farkı ve Oranı ..................... 48 2.1.3.1.2. Tobin Q Oranı................................................................... 49 2.1.3.1.3. Hesaplanmış Maddi Olmayan Varlıklar Yöntemi (Calculated Intangible Value) ........................................... 51 2.1.3.1.4. Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added EVA) ................................................................................. 54 2.1.3.2. Entelektüel Sermayenin Unsurlar Bazında Ölçülmesi ............. 56 2.1.3.2.1. Dengeli Skor Kartı (DSK).................................................. 56 2.1.3.2.2. Entelektüel Sermaye Endeksi........................................... 58 2.1.3.2.3.Teknoloji Brokerı ............................................................... 59 2.1.3.2.4. Katma Değer Entelektüel Katsayısı (Value Added Intellectual Coefficient – VAIC)......................................... 61 2.1.3.2.5. Sullivan’ın Entelektüel Sermaye Ölçüm Metodu ............... 65 2.2. ENTELEKTÜEL SERMAYE VE MUHASEBE İLİŞKİSİ ........................ 67 2.2.1. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Bilgi Sistemi İçerisinde Tanımlanması ................................................................................ 69 2.2.1.1. Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Entelektüel Sermaye Tanımlanması......................................................................... 69 2.2.1.2. Türkiye Muhasebe Standardı ve Uluslararası Muhasebe Standardı Kapsamında Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Entelektüel Sermaye Tanımlanması .................................. 72 v ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASI 3.1. ENTELEKTÜEL SERMAYENİN RAPORLANMASI .............................. 75 3.1.1. Entelektüel Sermayenin Raporlanmasının Amacı ........................... 76 3.1.2.Entelektüel Sermayenin Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar .......... 79 3.1.2.1. Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolara Ek Olarak Raporlanması (Performans Yaklaşımı)................................... 80 3.1.2.1.1. Entelektüel Sermaye Raporu............................................ 81 3.1.2.1.2. Performans Yaklaşımı Raporlama Modelleri ................... 83 3.1.2.2. Entelektüel Sermayenin Maddi Olmayan Duran Varlık Olarak Finansal Tablolarda Raporlanması (Bütünsel Yaklaşım) ............................................................................... 99 3.2. ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASI ............................................................................... 103 3.2.1. Entelektüel Sermayenin Bilançoda Raporlanması ........................ 105 3.2.1.1. Entelektüel Sermayenin Bilançoda Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar ........................................................................... 105 3.2.1.2. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Bilançoda Raporlanması ........... 108 3.2.1.3. Entelektüel Sermayenin Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) Kapsamında Bilançoda Raporlanması .... 112 3.2.1.3.1. UMS 1 Finansal Tabloların Sunuluşu Standardına Göre Değerlendirilmesi .................................................. 113 3.2.1.3.2. UMS 38 Maddi Olmayan Varlıklar Standardına Göre Değerlendirilmesi ........................................................... 116 3.2.2. Entelektüel Sermayenin Gelir Tablosunda Raporlanması ............ 121 3.2.2.1. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Gelir Tablosunda Raporlanması ....................................................................... 121 vi 3.2.2.2. Entelektüel Sermayenin Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) Kapsamında Gelir Tablosunda Raporlanması ....................................................................... 122 3.2.3. Entelektüel Sermayenin Özkaynak Değişim Tablosunda Raporlanması ............................................................................... 129 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÖRNEK UYGULAMA 4.1.UYGULAMANIN AMACI ...................................................................... 132 4.2.UYGULAMANIN KAPSAMI .................................................................. 133 4.3.UYGULAMANIN YÖNTEMİ .................................................................. 134 4.4. HESAPLANMIŞ MADDİ OLMAYAN VARLIK YÖNTEMİYLE UYGULAMA KAPSAMINDAKİ İŞLETMELERİN ENTELEKTÜEL SERMAYE DEĞERLERİNİN HESAPLANMASI ................................. 135 4.5. HESAPLANAN ENTELEKTÜEL SERMAYE DEĞERLERİNİN FİNANSAL TABLOLARDA SUNULMASI .......................................... 142 4.5.1. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Bilançoda Sunulması .................................................................................... 144 4.5.2. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Gelir Tablosunda Sunulması .................................................................................... 146 4.5.3. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Özkaynak Değişim Tablosunda Sunulması................................................... 147 4.6. DEĞERLENDİRME ............................................................................. 148 SONUÇ ....................................................................................................... 153 KAYNAKÇA ............................................................................................... 156 EKLER ........................................................................................................ 168 EK 1.1. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 2011 yıl sonu bilançosunda sunumu ............................................................... 168 vii EK 1.2. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu .............................................. 169 EK 1.3. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu .................................................................. 170 EK 2.1. Datagate Bilgisayar Malzemeleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu ............................................................... 171 EK 2.2. Datagate Bilgisayar Malz. San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu .................................................................. 172 EK 2.3. Datagate Bilgisayar Malz. San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu ..................................................................................... 173 EK 3.1. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu ..................................................................................... 174 EK 3.2. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu .................................................................. 175 EK 3.3. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu ..................................................................................... 176 EK 4.1. İndeks Bilgisayar Sistemleri Müh. San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu ............................................................... 177 EK 4.2. İndeks Bilgisayar Sistemleri Mühendislik San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 01.01.31.12.2011 dönemine ilişkin gelir tablosunda sunumu ............. 178 viii EK 4.3. İndeks Bilgisayar Sistemleri Mühendislik San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin özsermaye değişim tablosunda sunumu .................................. 179 EK 5.1. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu ............ 180 EK 5.2. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu ..................................................................................... 181 EK 5.3. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu ............ 182 EK 6.1. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu ..................................................................................... 183 EK 6.2. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu........................................................... 184 EK 6.3. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin özsermaye değişim tablosunda sunumu .................................................................. 185 ÖZET .......................................................................................................... 186 ABSTRACT ................................................................................................ 188 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: TDHP ile Uyumlaştırılarak Entelektüel Sermayenin Bilançoda Sunulması .................................................................................... 111 Tablo 2: TDHP ile Uyumlaştırarak Entelektüel Sermayenin Gelir Tablosunda Sunulması ................................................................ 122 Tablo 3: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Son 3 Yıla İlişkin Vergiden Önceki Kar Tutarları ...................................................... 136 Tablo 4: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Son 3 Yıla İlişkin Ortalama Maddi Varlıkları ............................................................ 137 Tablo 5: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Ort. Maddi Varlıkların Getirisi .......................................................................................... 138 Tablo 6: Uygulama Kapsamındaki İşletmeler ile Sektörün Maddi Varlık Karlılık Oranları ............................................................................ 139 Tablo 7: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Normal Kazançları ve Brüt Ek Kazançları ....................................................................... 140 Tablo 8: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Net Ek Kazançları............. 141 Tablo 9: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Hesaplanan Entelektüel Sermaye Tutarları ........................................................................ 142 x ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Hubert-Saint-Onge’nin Entelektüel Sermaye Sınıflandırması ......... 22 Şekil 2: Edvinsson’ın Entelektüel Sermaye Sınıflandırması ....................... 24 Şekil 3: Müşteri Sermayesinin Boyutları ...................................................... 39 Şekil 4: Teknoloji Brokeri Yönteminde Entelektüel Sermaye Unsurları ....... 60 Şekil 5: MOVİM’de Raporlama Göstergeleri ............................................... 85 Şekil 6: Skandia Kılavuzunda Boyutlar ........................................................ 89 Şekil 7: Ağ Diyagramı .................................................................................. 93 Şekil 8: Meritum Rehberinde Entelektüel Sermayenin Raporlanma Süreci . 95 Şekil 9: Danimarka Rehberi Raporlama Modeli........................................... 97 Şekil 10: Leif Edvinsson’un Bilanço Yaklaşımı .......................................... 108 xi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ a.g.e. :Adı Geçen Eser a.g.m. :Adı Geçen Makale Ar-Ge :Araştırma – Geliştirme A.Ş. :Anonim Şirket D :Temettüler DATI :Danimarka Ticaret ve Sanayi Bakanlığı DP :Amortisman Giderleri DSK :Dengeli Skor Kartı EVA :Economic Value Added - Ekonomik Katma Değer I :Faiz Giderleri IASB :Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu IASC :Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi IFAC :Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu İMKB :İstanbul Menkul Kıymetler Borsası M :İştirak Kazançları MOVİM :Maddi Olmayan Varlıkları İzleme Modeli R :Dağıtılmayan Karlar s. :Sayfa San. :Sanayi SPK :Sermaye Piyasası Kurulu T :Kurumlar Vergisi TCELL :Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. TDHP :Tek Düzen Hesap Planı TFRS :Türkiye Finansal Raporlama Standartları Tic. :Ticaret TMS :Türkiye Muhasebe Standartları TTKOM :Türk Telekomünikasyon A.Ş. UFRS :Uluslararası Finansal Raporlama Standardı UMS :Uluslararası Muhasebe Standartları VA :Value Added – Katma Değer xii VAIC :Value Added Intellectual Coefficient – Katma Değer Entelektüel Katsayısı VDCF :Discounted Cash Flows – Beklenen Nakit Akımlarının Bugünkü Değeri VDCFIC :Discounted Cash Flows From Intellectual Capital – İndirgenmiş Nakit Akımları Değeri Vm :Market Value - Piyasa Değeri VÖK :Vergi Öncesi Kar VSC :Structural Capital - Yapısal Sermaye Değeri VTA :Tangible Fixed Asset – Maddi Duran Varlık Değeri WS :Toplam Maaş ve Ücret Giderleri GİRİŞ Günümüz rekabet koşullarında işletmeler, rakiplerinde bulunmayan değerleri bünyelerinde bulundurmanın önemini kavramışlardır. Bilgi, veri, tecrübe, yetenek ve yaratıcılık gibi işletmelerin değer yaratma sürecinde stratejik bir öneme sahip görünmeyen varlıklar olarak belirtilen bu kavramın adı entelektüel sermayedir. Değere dönüştürülebilen bilgi olarak da tanımlanan entelektüel sermaye literatürde genel olarak üç kısım altında incelenmektedir: İnsan sermayesi, işletme çalışanlarının sahip oldukları bilgi ve uzmanlık; yapısal sermaye, çalışanların işletmeyi terk ettiklerinde bıraktıkları işletmeye özgü her şey; müşteri sermayesi ise, müşteri kitlesi, pazarlama kanalları ve markanın sağlamış olduğu sermaye olarak tanımlanmaktadır. İşletmelerin sahip oldukları entelektüel sermaye unsurlarının rekabet avantajı yaratmak, işletme düzeyinde etkinliği arttırmak ve pekiştirmek için açığa çıkarılması gerekmektedir. Literatürde, rekabetçi potansiyelin ortaya çıkarılması amacıyla, entelektüel sermayeyi işletmenin bütününde ele alan ve kavramı unsurları bazında inceleyen birçok yöntem bulunmaktadır. Entelektüel sermayenin tanımlanması ve ölçülmesine yönelik olarak yapılan araştırmaların sonucunda da ortak bir görüşün oluşmaya başladığı görülmektedir. Entelektüel sermaye kavramında yaşanan sıkıntı konunun muhasebe sistemine taşınması noktasında ortaya çıkmaktadır. Geleneksel muhasebe ve raporlama sistemleri, bilgi, deneyim, patent, telif hakkı ve marka gibi entelektüel sermaye unsurlarını değerlemede ve raporlamada yetersiz kalmaktadır. Finansal bilgilerin tarihi maliyet esasına dayanan ve daha çok maddi duran varlıklara ağırlık veren muhasebe sisteminde, işletme değeri ile piyasa değeri arasında önemli farkların oluştuğu araştırmalarda ortaya konulmaktadır. 2 Çalışmanın amacı, işletmelerin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkları azaltmaya yönelik çalışmalardan biri olarak görünen, entelektüel sermayenin muhasebe sistemi içerisine dahil edilmesine yönelik yaklaşımları incelemek ve entelektüel sermayenin finansal tablolar aracılığıyla sunulmasına ilişkin değerlendirmeleri ortaya koymaktır. Çalışma toplam dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümünün ilk kısmında entelektüel sermaye kavramının temelini oluşturması nedeniyle bilgi ekonomisi, bilgi toplumu, bilgi çağı; veri, enformasyon, bilgi ve türleri incelenmektedir. Bölümün ikinci kısmında ise, entelektüel sermaye kavramı ele alınmaktadır. Bölümün sonunda, entelektüel sermaye unsurlarının sınıflandırılmasına ilişkin yapılan çeşitli çalışmalara yer verilerek, ele alınan unsurlar ayrıntılı olarak incelenmektedir. Çalışmanın ikinci bölümünün birinci kısmında, entelektüel sermayenin ortaya çıkarılmasının –ölçülmesinin- önemi ve yararlarına değinilmiştir. Literatürde yer alan entelektüel sermayenin ölçülmesine yönelik yaklaşımlar ortaya konmuştur. İkinci kısımda ise, rakam olarak ölçülen entelektüel sermaye değerinin muhasebe bilgi sistemi içerisinde, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği (MSUGT) ve Uluslararası Muhasebe Standartları (UMS) açısından maddi olmayan duran varlık olarak tanımlanması üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, esas olarak entelektüel sermayenin finansal tablolar aracılığıyla raporlanması konusuna değinilmiştir. Entelektüel sermayenin raporlanmasının amaçları ve geleneksel raporlama sistemlerinin kavramı raporlamada eksik kaldığı yönler vurgulanmıştır. Bölüm içerisinde entelektüel sermayenin raporlanmasına ilişkin yaklaşımlar ele alınarak öncelikle entelektüel sermayenin işletmelerin finansal tablolarına ek olarak sunulması yaklaşımı (performans yaklaşımı) incelenmiştir. Bölümün ikinci kısmında, entelektüel sermayenin finansal tablolarda sunulmasına yönelik yaklaşım (bütünsel yaklaşım) çerçevesinde, sayısal bir değer kazandırılan kavramın muhasebe sistemi içerisinde yer almasına ve finansal tablolar aracılığıyla 3 sunulmasına yer verilmiştir. Sunum, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği (MSUGT) ve Uluslararası Muhasebe Standartları (UMS) açısından incelenmiştir. Çalışmanın dördüncü yani son bölümünde ise, önceki bölümlerde teorik olarak verilen bilgiler uygulamaya aktarılmıştır. Ülkemizde entelektüel sermaye unsurlarının yoğun bir şekilde kullanıldığı bilişim sektöründe yer alan işletmelerin, söz konusu unsurları, uygulanabilirliğin yüksek olduğu ve entelektüel sermayeyi dış etkenlerden en çok arındırarak hesapladığı düşünülen “Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer” yöntemi kullanılarak ölçülmeye çalışılmıştır. Ardından, sayısal olarak bir değere kavuşturulan entelektüel sermayenin temel finansal tablolar aracılığıyla sunulması üzerinde durulmuştur. Bu kapsamda Uluslararası Muhasebe Standartları (UMS) baz alınarak yaklaşımlar geliştirilmiştir. Uygulama kapsamındaki işletmelerin hesaplanan entelektüel sermaye değerleri, finansal tablolara alınmasına ilişkin baz alınan yaklaşımlar dahilinde, değerlendirimiş ve tez çalışması tamamlanmıştır. BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE Bölüm içerisinde, kavramsal çerçeve dahilinde, bilgi toplumuna geçiş süreci incelenmekte; tarım, sanayi ve bilgi toplumundan genel hatlarıyla söz edilmekte; bilgi kavramı ve sınıflandırılması değerlendirilmektedir. 1.1.BİLGİ KAVRAMI 1.1.1.Bilgi Ekonomisi, Bilgi Toplumu, Bilgi Çağı 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, yaşanan hızlı değişim sürecinde en belirgin etkiler, bilgi toplumuna geçiş eğilimde görülmektedir. Toplum bu sürece girene kadar, ilkel toplum, tarım toplumu ve endüstri toplumu olmak üzere farklı yaşam ve örgütleniş biçimleri yaşamıştır. Yaşanan sosyoekonomik gelişmeler; insanların ilkel yaşamdan yerleşik düzene ve toprağa bağlanmasıyla tarım toplumu; tarım toplumundan kitlesel üretim, tüketim ve eğitimin hız kazandığı sanayi toplumu ve son olarak “bilginin sermaye, insan gücü ve maddi kaynakların yanında bir üretim faktörü olarak kullanıldığı toplum”1 anlamına gelen bilgi toplumu olarak adlandırılmaktadır. İnsanlık tarihinde 18. yüzyılın sonlarına kadar devam eden süreçte, insanlar yerleşik düzende tarımla uğraşmış; geçimlerini kendi ihtiyaçlarını da sağlayacak biçimde toprağı işleyerek sağlamışlardır. Tarım toplumunda en önemli üretim faktörü olan toprağın üretim miktarını kısıtlaması, çeşitlilikte esneklik yaratılmasına engel olması ve pazarlama faaliyetlerinin yetersizliği 1 İbrahim Kavrakoğlu, “Bilgi Teknolojilerinin Etkin Kullanımı”, Bilgi Teknolojilerinin Toplam Kalite Organizasyon Yapısındaki Yeri Semineri, İstanbul, 1996, s.94. 5 gibi durumların başlamıştır. neticesinde ise sanayi toplumu varlık göstermeye 2 18. yüzyılın sonuna doğru “Fransız Devrimi’nin yeni teknolojiler üzerindeki sosyal etkileri nedeniyle” 3 toplumsal yapılanma biçimi sanayi toplumu olarak adlandırılmıştır. Üretim fabrikalarda yapılmaya başlamış, teknolojiye dayalı ekonomik koşullarda iş bölümü yaygınlaşmış ve üretimde verimlilik sürekli artmıştır. “Sanayi toplumu, tarıma dayalı geleneksel toplumu geride bırakarak teknolojisi, ekonomisi, sosyal ve kültürel sistemleri tamamen eskisinden farklı yeni bir toplum yapısı oluşturmuştur. Bu yeni toplum yapısı durağan olmayıp kapsadığı teknoloji ve ortaya çıkan yenilenmelerle birlikte kendi içinde sürekli gelişip değişmiştir.”4 Sanayi devrimi ile topraktan endüstriye taşınan servet kaynağı, günümüzde ise klasik endüstriden bilgiye taşınmıştır. 5 Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte, işletmelerin başarısında rol alan unsurlarda değişim yaşanmış, bilgi stratejik önem kazanmıştır. Ekonomi bilgi üzerinde şekillenmiş; yeni mal ve hizmetlerin ortaya çıkması bilginin artan rolüyle gerçekleşmeye başlamıştır.6 Bilgi toplumuna geçiş süreciyle ortaya çıkan yeni yapının temel özellikleri şu şekilde özetlenebilir: 2 Türksel Kaya Bengshir, Bilgi Teknolojileri ve Örgütsel Değişim, Ankara, TODAİE Yayın No: 274, Haziran, 1996, s.9. 3 Ahmet Bülend Göksel, E. Pelin Baytekin, “Bilgi Toplumunda İşletmeler Açısından Önemli Bir Zenginlik: Entelektüel Sermaye ‐Halkla İlişkiler Perspektifinden Bir Değerlendirme”, İletişim Fakültesi Dergisi, (Erişim) http://esgp.istanbulsmmmodasi.org.tr/files/articles/19..ENT..SERM ..6_2011127185816911.pdf, 03.10.2011, s.82. 4 A. Semih İşevi, Burçin Çelme, “Bilgi Çağında Yeni Hazine: Entelektüel Sermayeyle Rekabeti Yakalamak”, Bilgi Dünyası Dergisi, cilt 2, sayı 6, 2005, s. 254. 5 İşevi, Çelme, a.g.e., s.256. 6 Ramazan Arslan, “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri ve İşletmeler Üzerinde Etkileri” (Erişim) http://idc.sdu.edu.tr/tammetinler/yonetim/yonetim25.pdf, 03.10.2011, s.4. 6 Bilgi toplumunda, işletmelerin üretim faktörlerinin sıralamasında değişiklikler meydana gelmiş; bilgi, sermaye, insan gücü ve maddi kaynakların yanında bir üretim faktörü olarak kullanılmaya başlanmıştır.7 Bilgi toplumunda mal üretiminden hizmet üretimine doğru bir yöneliş görülmeye başlamış; eğitim, sağlık, sosyal hizmetler gibi insani hizmetler ve bilgisayar, sistem analizi, bilimsel ar-ge, gibi mesleki hizmetler yoğunluk kazanmıştır. Bilgi toplumunda ekonominin teknoloji temelli olması fiziki emek yerine fikri emeğin ön plana çıkmasına sebep olmuştur. Bu kapsamda ekonomide bilgi endüstrileri doğmuş ve tarım-sanayi-hizmet sektörlerine ilave olarak, dördüncü bir sektör olarak devreye girmiştir.8 Bilginin, “belli bir yere sınırlanamayan yapısı, bütün yönetim ve toplum ilişkilerini değiştirmiştir”9 Bilgi temelli ürün ve hizmetlere olan talepteki artış ile değişen ekonomik yapı, rekabet üstünlüğünde bilginin rolünü arttırmıştır. İletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler, iş dünyasının dinamiklerini sürekli değiştirmiş ve geleneksel yaklaşımların yeni ekonomiyi açıklamada yetersiz kalmasına sebep olmuştur. İşletmeler faaliyetlerini etkin ve verimli bir şekilde gerçekleştirebilmek için daha fazla bilgiye ihtiyaç duyar hale gelmiştir. İşletmeler, yeni ekonomik yapıda, rekabet edebilmek ve rekabet üstünlüklerini sürdürebilmek için bilgiyi yaratan, elde eden, ileten, uygulayan ve faydalı hale getiren süreçleri izlemek zorunda kalmışlardır. 10 7 Kavrakoğlu, a.g.e., s.94. Arslan, a.g.e., s.6. 9 İlker Belek, Post-kapilatist Paradigmalar, Sorun Yayınları, 1999; İbrahim Özsoy, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve İMKB’de İşlem Gören Tekstil Firmalarına Uygulanması” İstanbul Teknik Üniversitesi, İşletme Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s.3. 10 Arslan, a.g.e., s.11. 8 7 İşletmeler ister yerel veya ulusal ya da uluslararası faaliyette bulunsunlar bilgi çağında faaliyetlerini küresel normlar perspektifinde planlayıp uygulamak zorunda kalmış; bu durum rekabetin kritik unsurları olan yenilik, kalite, verimlilik ve işbirliği gibi pek çok kavramı ortaya çıkarmıştır.11 1.1.2.Veri, Enformasyon, Bilgi Bilginin merkezi önem kazandığı böyle bir ekonomik ve toplumsal yapı içerisinde bilgi ve bu kavramla ilişkili diğer bazı kavramların tanımlanması gerekmektedir. Günlük yaşamdan bilimsel yaşama kadar birçok alanda kullanılan bilgi kavramının birçok tanımı bulunmaktadır. Çoğu kez bilgi, veri ve enformasyon kavramlarıyla karıştırılabilmektedir. Bilginin söz konusu kavramlardan ayrılma noktasını ortaya koymak için, öncelikle veri ve enformasyon tanımlarına bakmak gereklidir. - Veri, bir olay veya gerçeğin kaydıdır. 12 Gerçekleşen olaylara ilişkin temel gözlemlerdir. Gözlemlerin, çeşitli durumların veya oluşumların her türlü gösterimidir. Bu gösterimler, sayı veya semboller olabileceği gibi çeşitli biçimlerdeki grafik ve çizimler de olabilir.13 Veri, bir nesne veya olaylar hakkında birbirinden ayrı, nesnel gerçekleri ifade eder. Bir başka açıdan veri, “gerçek dünyadaki olay ve objelerin belirli özelliklerinin 12 açıklanmasıdır. Şayet veri bir karar sürecinde bazı İşevi, Çelme, a.g.e., s.263. Nilay Kaleli, “Bilgi Toplumunda Yönetim ve Organizasyon”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kocaeli, 10 – 11 Mayıs 2002, s.741. 13 8 düzenlemelerle belirli bir amaca hizmet eder ve belirsizliği azaltırsa enformasyon haline gelir.”14 - Enformasyon, düzenlenmiş veri olarak tanımlanabilir.15 Enformasyon, belge şeklinde görsel veya işitsel bir mesaj, bir ileti olabilir. Enformasyon, “bir amaç ve ilgiye ait verilerin bu amaç doğrultusunda düzenlenmesi”dir.16 Enformasyon yorumlandığında, belirli bir bağlam içinde değerlendirildiğinde veya bir anlam katıldığında bilgiye dönüşür. Daha çok kişinin bir anlam çıkardığı ve ilgili kişi için anlam taşıyan düzenlenmemiş bir bilgidir. Bir kişinin bilgisi, bir başka kişinin enformasyonu olabilir. Enformasyon kişi tarafından yorumlanmıyor ve değerlendirilmiyorsa, bilgi oluşmaz ve enformasyon olarak kalır. Bununla birlikte enformasyon kişinin daha önceki deneyimleri ışığında yorumlanıp karar almada kullanılabilir. Üçüncü bir kişi ise, bu enformasyonu bambaşka bir şekilde yorumlayıp bilgi olarak uygulayabilir. Kısaca enformasyon, bilginin oluşmasında bir süreçtir, bilginin bütününden bir parçadır; ancak tamamı değildir. - Bilgi; ele alınan konuya göre farklılık gösteren ve literatürde tek bir tanımı bulunmayan kavram, en kısa olacak şekilde, “anlamlı enformasyon” olarak tanımlanabilir. Gözlemde bulunan kişinin daha önceki deneyimi neticesinde; uyumlu, kendi içerisinde tutarlı ve koordine edilmiş eylemlerle nesneleri ayırt etmesi ve kavramasıyla ortaya çıkmaktadır. Ayırt etme ve kavrama sürecinde, veri 14 Rahmi Yücel, “Bilgi Dönüşümleri ve Entelektüel Sermaye Açısından Önemi”, Akademik Bakış, Uluslar arası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, sayı 7, Eylül-2005, s.7. (Erişim) http://akademik bakis.org/pdfs/7/bilgidonusumleri.pdf ,03.10.2011 15 İsmet Barutçugil, Bilgi Yönetimi, Kariyer Yayınları, 2002, s.57. 16 Famil Şamiloğlu, Entelektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, 1.Baskı, 2002, s.11-12. 9 ve enformasyon parçaları birbirleriyle bağlantı halindedir. Bilgi, tek tek parçaların içinde değil, modelin tamamında yer alır.17 Genel bir anlatımla bilgi, “belli bir düzen içindeki deneyimlerin, değerlerin, amaca yönelik enformasyonun ve uzmanlık görüşünün bir araya getirilip değerlendirilmesi için bir çerçeve oluşturan esnek bir bileşim” olarak tanımlanabilir.18 Ayrıca bilgi, literatürde “amaca yönelik kullanılmak üzere işletme fonksiyonlarında belirli süreçlerden geçirilmiş, değer yaratmak için organize edilebilen, gruplandırılabilen eyleme dönüştürülebilen işlenmiş veri” olarak da tanımlanabilmektedir. Yalnız kişinin sahip olduğu ve/veya kayıt ortamıyla dış dünyaya aktarılabilen ve organize edilebilen anlamlı ilişkiler bütünü 19 olan bilgi, işletmelerde genellikle belgelerde ya da dolaplarda değil, rutin çalışmalarda, süreçlerde, uygulamalarda ve normlarda kendisini gösterir. Bilgi ve enformasyon; emek, para, toprak gibi üretim faktörlerinin aksine kullanıldıkça sağlamaktadır. Ayrıca tüketilmemekte; transfer azalan edildikçe değil çoğalan kaybolmaması da getiriler bilgi ve enformasyonu işletmeler için daha çekici hale getirmektedir.20 1.1.3.Bilgi Türleri İnceleme konularına göre değişiklik gösteren bilgi kavramının sınıflandırılmasında da farklı yaklaşımlar ortaya çıkmaktadır. 17 Şamiloğlu, a.g.e., s. 11. Murat Türk, Küreselleşme Sürecinde İşletmelerde Bilgi Yönetimi, Türkmen Kitapevi, İstanbul, 2003, s.226. 19 İşevi, Çelme, a.g.e., s.263. 20 Şamiloğlu, a.g.e., s.18; İşevi, Çelme, a.g.e., s.263. 18 10 Nonaka ve Takeuchi’nin modeli literatürde sınıflandırmanın incelenmesi açısından temel olarak kabul edilmektedir. Modelde bilgi, örtülü bilgi ve açık bilgi olarak ikiye ayrılmaktadır. Örtülü bilgi; bireyin kendisine ait olan ve transfer edilmesi genellikle zor olan bilgi türüdür. Kişiden kişiye farklılık gösteren örtülü bilginin sözlü olarak ifade edilmesi de zordur. İşletmede çalışanların yetenekleri ve iş yaparken gözlenebilecek becerileri gibi kayıt altına alınamayan bilgi olarak da tanımlanabilecek örtülü bilginin teknik ve bilişsel olarak iki boyutu bulunmaktadır. Teknik boyut, kişinin el sanatına dayalı olarak zihninde geliştirdiği ve tuttuğu bilgiyle alakalı iken; bilişsel boyut ise, inanışlar, idealler, fikirler, kalıp yargılar ve zihinsel modellerden oluşmaktadır.21 Açık bilgi, açıklanmış, kodlanmış, beyin dışına çıkartılmış bilgidir. Kelimeler, semboller, resimler, fotoğraflar ya da diyagramlar aracılığıyla açık bir şekilde ifade edilen açık bilgi, bir sunum ya da etkileşimle rahatlıkla iletilebilir.22 İşletmeler açısından kolaylıkla elde edilebilen ve işletme üyeleri arasında paylaşılabilen bilgidir. Örtülü bilgi, işletmenin çalışanlarında, müşterilerinde, tedarikçilerinde ortaklarında ve ilişkili tüm taraflarında bulunan bilgidir ve işletme bu bilgiye yasal yollardan sahip değildir. İşletmenin kritik bir pozisyonunda bulunan çalışanının ya da yöneticisinin istifa etmesi, müşterisini kaybetmesi gibi durumlarda sahip olduğu bilgi stoku seviyesi bir anda değişebilmektedir. Açık bilgi, patentler, tasarım hakları, lisanslar, ticari sırlar, veri tabanları gibi işletmenin yasal olarak sahip olduğu varlıklardır ve örtülü bilgiye göre daha istikrarlıdır. 21 Daniel Barbiero, “Tacit knowledge”, Dictionary of Philosophy of Mind, Washington University in St Louis, 2002, (Erişim) http://philosophy.uwaterloo.ca/MindDict/tacitknowledge.html , 15.06.2012; Mustafa Sağsan, “Bilgi Yönetimi Bakış Açısından Bilgi Süreçleri ve Bir Model Önerisi”, (Erişim) http://kaynak.unak.org.tr/bildiri/unak06/u06-6.pdf, 15.06.2012, s.32. 22 Sağsan, a.g.e., s.31. 11 Açık bilgi ve örtülü bilgi şeklinde yapılan sınıflandırmanın dışında bilgi kaynağına göre bireysel ve örgütsel olarak da ifade edilebilir. Bireysel bilgi, veri ve enformasyonla beraber bireyin tecrübelerinin ve geçmiş yaşanmışlarının işlenmesiyle elde edilmektedir. Dağınık, düşük maliyetli ve geçici bir bilgidir. 23 Örgütsel bilgi, formal bilgidir; işletme tarafından oluşturulur. Teknolojiler, teknikler ve insanlar arasındaki etkileşimler sonucu ortaya çıkar. Edinim maliyeti yüksek; ancak sürekli bir bilgidir.24 Bir başka sınıflandırma, bilginin elde edilişine göre, yönetsel bilgi, bilişimsel bilgi ve dışsal bilgi şeklinde yapılmaktadır. Yönetsel bilgi, işletmelerde yönetime ilişkin faktörleri ve gözlemleri içerir. İşletmenin belirlediği amaçlara ulaşması amacıyla, verilerin yöneticiler için anlamlı hale getirilmesiyle oluşturulan bilgidir. Daha çok uzun dönemli ve planlı olmayan nitelikteki bilgilerdir. Yöneticilerin bilgi ihtiyaçları konumlarına göre değişmektedir. Üst yönetim uzun dönemde ve planlanmamış bilgiye ihtiyaç duyarken alt yönetim öngörülebilir ve ayrıntılı bilgiye ihtiyaç duyar. 25 Bilişimsel bilgi, bilgi teknolojileri ve bilgi sistemleri kullanılarak bilimsel yöntemlerle elde edilir. Bireysel yaklaşımlardan uzak ve nesnel nitelik gösterebilen bilgi türüdür. Bilgi teknolojileri, verilerin kaydedilmesi, aktarılması gibi işlemlerin yapılmasına olanak veren teknolojilerdir. Bilgi sistemleri ise, elde edilen bilginin doğru yere zamanında hızlı, güncel, tam ve bir bütün içinde sunulması için şekillenen özel bilgi gerektiren faaliyetler bütünüdür. Bilgi teknolojilerinde farklı bilgi sistemlerinin ön plana çıktığı ve bilgisayar kullanımının arttığı görülmektedir.26 23 Şebnem Arıkboğa, Entelektüel Sermaye, Derin Yayınları, İstanbul, 2003, s.47. Arıkboğa, a.g.e., s.48. 25 Yılmaz Akyüz, A.Şahin Görmüş, Çetin Bektaş, “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri Ve İşletmeler Üzerindeki Etkileri” (Erişim) http://bilisim2023.org/index.php?option =com_content&view=article&id=62:blg-toplumuna-gec-suerecnde-blgnn-artan-ekonomk-deer-veletmeler-uezerndek-etkler&catid=6:blg-toplumu&Itemid=19 16.06.2012. 26 Akyüz, Görmüş, Bektaş, a.g.m.,s.2. 24 12 Dışsal bilgi, işletme dışında oluşan sosyal, ekonomik, hukuki, kültürel, teknolojik ve uluslararası koşullar ve gelişmeler doğrultusunda işletmeyi etkilemesi muhtemel olan tehdit ve fırsatlara ilişkin bilgidir. Dışsal bilgi rakip işletmelerin pazar payı, yeni pazar fırsatları, milli ekonomik büyüme oranı ve organizasyonel büyüme oranı gibi temel faktörleri içermektedir.27 Literatürde bilgi başka açılardan da sınıflandırılmaktadır. Bilgi pratik, tecrübe temelli ve teorik olarak ele alındığı gibi, açık/kapalı ve bireysel/sosyal bilgi olarak bütünleşik olarak da incelenmiştir. 1.1.4.Bilgi Üretimi İşletmeler açısından, bilginin sınıflandırılmasında en çok kabul gören yaklaşımın, bilginin açık ve örtülü olarak ele alınması olduğu söylenebilir. Nonaka, Toyama ve Konno işletmelerde bilginin açık ve örtülü bilgi arasındaki etkileşimler neticesinde yaratıldığını ifade etmişler ve karşılıklı ilişkiyi bilgi dönüşümü olarak adlandırmışlardır. Açık ve örtülü bilgi arasında dört çeşit bilgi dönüşümü söz konusu olmaktadır. 1.1.4.1.Sosyalleşme Paylaşılan deneyimler sırasında yeni örtülü bilgi oluşumu sürecidir. Örtülü bilgi, çoğu kez zamana ya da mekana özel ve paylaşılması zor bir bilgi olduğundan, yalnızca aynı çevrede yaşama, birlikte vakit geçirme gibi paylaşılmış deneyimler sırasında elde edilir. 27 Akyüz, Görmüş, Bektaş, a.g.m.,s.3. 13 Sosyalleşmenin en tipik örneği, usta-çırak ilişkisinde görülmektedir. Çıraklar bu ilişkide, işleri için gerekli olan örtülü bilgiyi yazılı olarak değil, pratiğe dayalı tecrübeleriyle elde ederler. 1.1.4.2. Dışa Açma Maddileştirme olarak da düşünebilecek bu süreçte, örtülü bilgi açık bilgi haline dönüşmektedir. Dışa açma ile örtülü bilgi, başkaları tarafından paylaşılabilir kavram, hipotez veya model gibi açık bir hale gelir. Bu sürece örnek olarak kalite çemberleri verilebilir. Bu çemberde çalışanların yıllarca biriktirmiş oldukları örtülü bilgi elle işlenen süreçlerde kullanılmaktadır. 1.1.4.3.Birleştirme Açık bilginin daha sistematik açık bilgi sistemine dönüştürme sürecine birleştirme (kombinezyon) denilmektedir. Süreçte, işletme içinden ve/veya dışından açık bilgiler toplanır, yeni bilgi oluşturmak için birleştirilir, derlenir ve dönüştürülür. Elde edilen bu yeni bilgi, işletme içerisinde yayılır. Bilgisayar iletişim ağları ve büyük ölçekli veri tabanlarının kullanılması bu şekilde bir bilgi dönüşümünü kolaylaştırmaktadır. 1.1.4.4.İçe Açma İçe açma, açık bilginin örtülü bilgi haline dönüştürülmesidir. Bu süreçte, sosyalleşme, dışa açma ve birleştirme ile paylaşılan bilgiler kişinin örtülü bilgisine dahil olarak değerli bir hale gelmektedir. 14 İçe açma ile açık bilgi, işletme tarafından paylaşılır ve kişilerce örtülü bilgi haline dönüştürülür. Örnek olarak, yaparak öğrenme verilebilir. Ürüne ilişkin kavramlar veya üretim süreçleri el kitabı, talimat gibi açık bilgiler ile uygulama ve pratik yoluyla örtülü bilgiye dönüştürülmektedir. 1.2.ENTELEKTÜEL SERMAYE KAVRAMI Ekipman, piyasa payı ve satışlar gibi faktörlerin işletmelerin başarılarını ve büyümelerini ölçme kriterleri olduğu dönemlerden, bilgiye, bilgili insana, teknolojiye, iletişim ve bilişime gerekli önemin verildiği yoğun bir rekabetin yaşandığı küresel piyasalara geçişte bilgi yalnızca üretim faktörü olmaktan ziyade zenginliğin temeli olarak görülmektedir. Coğrafi sınırı olmayan stratejik kaynakların merkezinde yer alan gerçek varlıklar, çalışanların beyin gücü, bilgi yönetimi, bilgi sermayesi, mesleki zeka, müşteriler, organizasyon kültürü gibi genellenebilecek entelektüel sermayedir. 1.2.1.Entelektüel Sermayenin Gelişimi Entelektüel sermaye kavramının ilk kullanılışı, 19. yüzyılın ortalarına rastlamaktadır. N.Senior, 1836 yılında yayımladığı “An Outline of the Science of Political Economy” kitabında “entelektüel ve manevi sermaye sadece önemi itibarıyla değil, üretkenlik itibarıyla da tüm maddi sermayeyi aşmıştır” cümlesiyle entelektüel sermaye kavramına yönelik ilk ifadeleri kullanmıştır.28 28 Saime Önce, “Muhasebe Bakış Açısı İle Entelektüel Sermaye”, Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1100, 1999, s.12. 15 Entelektüel sermaye terimi ilk defa, İsveç şirketi olan Skandia’nın yıllık rapor eklerinde, maddi olmayan duran varlıkların yerine kullanılmıştır. 29 1969 yılında, Ekonomist John Kenneth Galbraith, meslektaşı Michel Kalacki’ye yazdığı mektupta, “ son on yıllık dönemde elde etmiş olduğumuz entelektüel sermayeye, birçoğumuzun borçlu olduğunu anlayacağınızı umarım” ifadesinde entelektüel sermaye kavramının önemini vurgulamıştır. 1980 yılında, Hiroyuki Itami’nin Japonya’da yayınlanan “Mobilizing Invisible Assets” adlı çalışmasında, organizasyonlardaki “görünmeyen” varlıkların görünen sonuçlar üzerindeki etkilerini, entelektüel sermaye kavramı çerçevesinde incelenmiştir.30 Kavram olarak 1960’lı yılların sonunda kullanılmaya başlansa da, entelektüel sermayenin günümüzdeki anlamıyla kullanılması 1990’lı yılları bulmuştur. 1991 yılında, Thomas Stewart “Fortune” dergisinde yayınlanan “Brainpower” (Beyin Gücü) makalesinde, şirketlerin beyin gücü vasıtasıyla nasıl değerler yarattıkları konusu işlenmiştir.31 Galbraith, entelektüel sermayenin yalnızca insan zekasından kaynaklanan bir unsur değil aksine, entelektüel faaliyetler bütünü olduğunu savunmaktadır. 32 Bu çerçevede, entelektüel sermaye yalnızca statik bir maddi olmayan varlık değil, işletmenin belirlenen hedeflere ulaşılmasını kolaylaştıran hedef bir süreç olarak ifade edilmektedir. 29 Ahmet Erkuş, “Entelektüel Sermaye: Bir Uygulama”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2004, s.33. 30 A.Erdinç Emrem, “Entelektüel Sermaye ve Bileşenlerinin Kavramsal Analizi” Sakarya Üniversitesi, Sapanca MYO Yayınları, Sayı 1, No 184, 2004, (Erişim) http://www.isgucdergi .org/?p=article&id=186&cilt=6&sayi=1&yil=2004 01.02.2012. 31 Serdar Öge, “Entelektüel Sermaye: İşletmeler İçin Yeni Bir Değer”, Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 16, Sayı 5-6, 2002, s.179. 32 Iñaki Peña “Intellectual Capital and Business Start-up Success”, Journal of Intellectual Capital, Cilt 3 Sayı 2, 2002, s.182.; Mutlu Başaran Öztürk, Kartal Demirgüneş, “Kurumsal Yönetim Bakış Açısıyla Entelektüel Sermaye”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 19, 2008, (Erişim) http://esgp.istanbulsmmmodasi.org.tr/files/articles/24..ENT..SERM..5_20111271855 54585.pdf , 01.02.2012, s.401. 16 “Entelektüel sermayenin tanımlanmasından önce kısaca entelektüel kavramının açıklanmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. Kavram olarak entelektüel, bireyin sahip olduğu çeşitli yetenek, bilgi ve becerilerinden dolayı kendisine atfedilen özellikler bütünü olduğu söylenebilir. Özellikler bütünü irdelendiğinde bunun öncelikle düşünsel konularla ilgili olduğu görülmektedir.”33 1.2.2. Entelektüel Sermaye Tanımı Tarım toplumu, sanayi toplumu ve bilgi toplumu olarak farklı yaşam ve örgütleniş biçimlerinden geçilen sürecin son ayağı olan bilgi toplumu, bilginin ekonomiyi şekillendirme gücüne sahip olduğu ve bilginin ekonomide rekabetçi üstünlük sağlayan önemli bir üretim faktörü bir toplumsal yapılanma olarak kabul edilmektedir. Bilgi ekonomisi içerisinde, işletmelerin rekabet aracı ve stratejik kaynağı haline gelen entelektüel sermaye kavramı ile ilgili yapılmış birçok tanım bulunmaktadır. Entelektüel sermayeyi kavramın öncü kullanıcılarından Thomas Stewart, “Beyin Gücü” adlı makalesinde, kavramı işletmede rekabet avantajı sağlayan, işletme çalışanlarının bildiği her şeyin toplamı olarak açıklamıştır. 1997 yılında yayımlanan “Entelektüel Sermaye” kitabında ise entelektüel sermayeyi, zenginlik yaratma sürecinde işletmelerce kullanılacak entelektüel malzeme olarak değerlendirmiş, entelektüel malzeme olarak da bilgi, enformasyon, entelektüel mülkiyet ve deneyimi sıralamıştır. Diğer çalışmalarında söz konusu kavramı, buluşçuluk ve yenilenmenin kaynağı olan bireyin bilgi birikimi ve insan beyinlerinde gömülü olan yetenek, beceri ve uzmanlık olarak ifade etmiştir. Breannan ve Connell tarafından entelektüel sermaye, bir işletmenin bilgi tabanlı öz sermayesi olarak değerlendirilmiş; çalışanların bilgi ve 33 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.31. 17 uzmanlığı, müşteri güveni, işletmenin ürün ve hizmetlerini, markalarını, isim haklarını, bilgi sistemlerini, idari süreçlerini, ticari markalarını ve işletmenin iş süreçlerindeki etkinliğini içeren bir kavram olarak ele alınmıştır. 34 Hugh McDonald entelektüel sermayeyi, “bir kuruluşun içinde bulunan ve ilave avantaj yaratmada kullanılabilen bilgi, başka deyişle, işletme içindeki insanlar tarafından bilinen ve işletmeye bir rekabet üstünlüğü kazandıran şeylerin toplamı” olarak değerlendirmiştir. İsveçli bir finans şirketi olan Skandia’nın başına getirilen dünyanın ilk entelektüel sermaye yöneticisi Leif Edvinsson, entelektüel sermayeyi işletmelere pazarda üstünlük sağlayan bilgi, tecrübe, örgütsel teknoloji ve profesyonel beceri olarak tanımlamıştır. Leif Edvinsson entelektüel sermayeyi müşterilerle çalışanlar gibi dışarıdan sağlanan bir kaynak olarak görmektedir. Bilançoda varlıklar grubunu finansal sermaye, borçların bir kısmını ise finansal olmayan sermaye ya da entelektüel sermaye olarak tanımlamıştır. 35 Entelektüel sermayenin tanımlanması konusunda çalışmaları bulunan Annie Brooking, kavramı işletmeye işlevsellik kazandıran ve birbirleriyle iç içe geçmiş maddi olmayan duran varlıklar olarak tanımlamıştır. İşletmeye maddi varlıklar ile entelektüel sermayeden oluşan bir bütün olarak bakmaktadır. 36 Nick Bontis de entelektüel sermayeyi bilançoda bir varlık kalemi olarak kabul etmiştir.37 Entelektüel sermaye, durağan bir varlıktan çok, işletmenin gereksinimlerine uygulandığında katma değer yaratan dinamik bir unsurdur. Bu açıdan bakıldığında, geleneksel muhasebedeki şerefiye kavramı akıllara 34 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.33. Zekeriya Erkal, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi, Raporlanması ve İMKB’ye Kayıtlı Teknoloji Şirketlerine Yönelik Bir Araştırma”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı İşletme Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2005, s.55. 36 Metin Ercan, Başaran Öztürk, Kartal Demirgüneş, Değere Dayalı Yönetim ve Entelektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, 2003, s.102. 37 Erkal, a.g.e., s.54. 35 18 gelmektedir. Şerefiye, işletmenin rayiç bedelle hesaplanan net varlıklarının, işletmenin devralınmasıyla katlanılan maliyetin üzerinde kalan kısmıdır. Uygulamada geleneksel muhasebe, maddi olmayan varlıkları nadiren değerler. Şerefiye hesaplanırken, işletmenin tüm varlıklarının gerçeğe uygun değeri hesaplanır, bunun dışındaki her şey şerefiye olarak nitelendirilir ve sadece alıcının kayıtlarında görünür. Şerefiye hesabı satın alınan bir işletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki olumlu farkı ifade etmektedir. Entelektüel sermaye sadece satın alınan işletmeler için değil, faaliyetlerini devam ettiren işletmeler için de söz konusu olmaktadır. Entelektüel sermaye, oluşumu ve yönetimi ile işletme başarısındaki önemi ve bileşenleri açısından değerlendirildiğinde geleneksel şerefiye tanımından daha geniş bir yapıya sahiptir.38 Entelektüel sermayenin, örgüt içinden örgüt dışına yayılan ve disiplinler arası bir kavram olması, birçok tanımın yapılmasına sebep olmaktadır. Muhasebeciler açısından entelektüel sermaye, sabit olmayan finansal varlık olarak, gözetim altına alınabilen ve kanunlarla korunabilen varlıkları ifade etmekte iken, insan kaynakları bakış açısında entelektüel sermaye, çalışanların yetenek, bilgi ve davranışlarını ifade etmektedir. Pazarlama açısından marka ve müşteri tatmini, işletme başarısındaki entelektüel sermayenin temel unsurları olarak tanımlanmaktadır. Bilgi teknolojileri açısından da entelektüel sermaye ile yazılım uygulamalarının ve bilgisayar ağlarının önemi vurgulanmaktadır. 39 Çalışmada, entelektüel sermaye kavramının, ilgili tüm disiplinlerin amacını kapsayan bir açıdan tanımlanması uygun bulunmuştur. Entelektüel sermaye kavramı ile ilgili literatür incelemesi yapıldığında, bu kavramın, entelektüel varlık veya entelektüel mülkiyet kavramlarının 38 Şaban Uzay, Orhan Savaş, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya Sektöründe Karşılaştırılmalı Bir Uygulama Örneği” Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 20, 2003, (Erişim) http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi20/uzay.pdf, 11.10.2011, s.165. 39 Ahmet Erkuş a.g.e. s.34. 19 yerine de kullanıldığı görülmektedir. Oysaki entelektüel sermayenin, entelektüel varlık ve entelektüel mülkiyet kavramlarını kapsayan bir yaklaşımla ele alınması gerekmektedir. Entelektüel varlık ve entelektüel mülkiyet kavramlarının açıklanması, kavram karışıklığının önüne geçmek adına yararlı olacaktır. 1.2.2.1.Entelektüel Varlık Entelektüel varlık, temelde entelektüel sermayenin en önemli unsuru olan bilginin kullanılmasıyla, işletme içerisinde gerçekleşen faaliyetlerin sonucu oluşan ürün ve hizmetlerdir. Beceri, yetenek, teknolojik bilgi ile müşteri ve tedarikçilerle olan ilişkiler, bilgi dönüşümünü sağlayan unsurlar olup, bunların gelir yaratabilecek şekilde kullanılması entelektüel varlıkları oluşturmaktadır. Entelektüel varlıklar, işletme içerisinde sistemli bir şekilde bulunan, işletmeye özgü bilgidir. İşletme içerisinde sahiplik derecesi entelektüel sermayeden daha yüksek olan entelektüel varlıklara yazılım, iş süreçleri, işletme dışındaki ilgililerle yapılan sözleşmeler, faaliyetlere ilişkin sunumlar, raporlar gibi kısmen maddi kimlik kazandırılabilen bilgiler örnek olarak verilebilir. Entelektüel oluşturmaktadır. entelektüel varlıklar, Uluslararası varlıkları incelemektedir. 40 entelektüel maddi sermayenin Muhasebeciler olmayan bir alt Federasyonu varlıklar şemsiyesi unsurunu (IFAC), altında Ancak bu incelemede değinilmesi gereken bir nokta, entelektüel varlıkların maddi olmayan varlıklardan bazı açılardan farklılık göstermekte olduğudur. Maddi olmayan varlıklar, geleneksel muhasebede 40 Murat Ertuğrul, “Bilgi Çağında İşletmelerin Yeni Kaynağı: Entelektüel Sermaye”, Active, Sayı 15, Ekim-Kasım 2000, (Erişim) http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=4 01, 15.09.2011, s. 75. 20 amortismana tabi olup, belirli bir zaman periyodu içinde değerlerini kaybetmekte iken, entelektüel sermaye ile birlikte entelektüel varlıklar, gün geçtikçe değer kazanan ve işletmelerin piyasa değerlerini artıran bir unsurdur.41 Entelektüel varlıklar, işletme için gelecekteki performansının devamlılığının bir dayanağı olması, müşteriler için faydalı ürün ve hizmetlerin sunumunu sağlaması, yatırımcılar için karar almada önemli bir etken olması ve çalışanlar için kariyer vaad etmesi açısından stratejik bir öneme sahip olmaktadır. 1.2.2.2.Entelektüel Mülkiyet Entelektüel varlıkların içinde değerlendirilen ve yasalarla korunan bilgidir. Entelektüel varlıkların yasal olarak koruma altına alınmasıyla, bu bilgiler mülkiyet hakkı kazanmaktadırlar.42 İşletmeler, entelektüel mülkiyet ile içinde bulundukları pazar için bir değer yaratırlar ve ticareti de bu değerin üzerinden yapmaya çalışırlar. 43 Entelektüel sermayeye konu olan varlıklar, resmi olarak verilmiş patentler, ticari markalar ve telif hakları gibi mülkiyet haklarıdır. Entelektüel sermayenin, muhasebe amaçları için göz önünde bulundurulan tek formu bu varlıklardır. Entelektüel mülkiyet unsurlarında, entelektüel sermaye ve entelektüel varlık unsurlarına kıyasla, işletme içerisinde sahiplik derecesi ve somutluk artmaktadır. 41 Şamiloğlu, a.g.e., s. 65. Tuğba Türer, “Bilgi Yönetimi ve Örnek Bir Uygulama”, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001. 43 Ahmet Erkuş a.g.e., s.36. 42 21 1.2.3.Entelektüel Sermayenin Önemi “Bilişim çağında üretimin belirleyicisi toprak ve sermayeye nazaran bilgidir. Bilgi; üretilen, satılan ve satın alınan bütün mal ve hizmetlerin asıl bileşeni halini almıştır. Bu nedenle bilgiyi bulup geliştirmek, saklamak, yönetmek bireylerin, işletmelerin ve ulusların en önemli ekonomik görevi haline gelmiştir.” 44 Bu ise entelektüel sermayenin önemini ortaya koymaktadır. Entelektüel sermaye ile bilgi arasında yakın bir ilişkinin varlığı açıktır. Bu ilişki aşağıdaki sıralanan faktörlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır:45 Entelektüel sermayenin kaynağı bilgidir. Bilgiyi kullanmak gerekir. Kullanılan bilginin zenginlik (değer) yaratması gerekir. Entelektüel sermaye maddi olmayan bir varlıktır. Bilgi, örgüt içinde değer yarattığı ölçüde, işletme için entelektüel sermayedir. Bilgi çağında değer yaratmak entelektüel sermayenin etkin kullanımına bağlı olarak artmaktadır. Bu tanımlamaların sonucunda, entelektüel sermayenin işletmelerde büyük öneme sahip olduğu ve işletmelerin bunu ellerinde tutmak için azami özeni göstermeleri gerektiği yargısına varılabilir. 44 Rıdvan Yurtseven, “Entellektüel Sermaye Yetenekleri Tekstil ve Konfeksiyon–Gıda–İlaç ve Kimya–Otomotiv–Metal Sektörlerinde Karşılaştırılmalı Bir Araştırma”, M.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2000, s.413. 45 Zehra Çınar, Entelektüel Sermaye, (Erişim) http://www.makaleler.com/insan-kaynaklarimakaleleri/entelektuel-sermaye.htm, 25.06.2012. 22 1.2.4.Entelektüel Sermaye Unsurları Entelektüel sermayeyi oluşturan unsurlar, birçok yazar, araştırmacı ve akademisyenlerce çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulmuştur. Kavrama yönelik sınıflandırmaların farklı olması, sınıflandırmayı yapan kişilerin eğilimlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Entelektüel sermayenin unsurlarının ortaya konması, entelektüel sermaye kavramının açık ve net bir şekilde anlaşılması noktasında önem taşımaktadır. Ayrıca kavramın ölçülmesi açısından da yol gösterici olacağı düşünülmektedir. Entelektüel sermaye unsurlarının en genel sınıflandırılması, üçlü ayrımın esas benimsenen alındığı bu yaklaşımdır. yaklaşımda Hubert-Saint-Onge entelektüel sermayenin tarafından unsurları, da insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi olarak ele alınmaktadır.46 Piyasa Değeri Entelektüel Sermaye Finansal Sermaye İnsan Sermayesi Yapısal Sermaye Müşteri Sermayesi Şekil 1: Hubert-Saint-Onge’nin Entelektüel Sermaye Sınıflandırması 46 Stewart, The Wealth Of Knowledge: Intellectual Capital and The Twenty-first Century Organizations, s.120. 23 Leif Edvinsson, işletmelerde piyasa değerini iki başlık altında incelemiş; piyasa değerinin, maddi varlıkların karşılandığı finansal sermaye ve maddi olmayan varlıklardan oluşan entelektüel sermayeden oluştuğunu ifade etmiştir. Entelektüel sermayeyi de ikili ayrımda insan sermayesi ve yapısal sermaye olarak ele almıştır.47 Edvinsson’un bakış açısıyla yapısal sermaye, müşteri sermayesi ve örgütsel sermayeden oluşmakta; örgütsel sermaye de kendi arasında buluş ve süreç sermayesi olarak ayrılmaktadır. Süreç sermayesi, işletme yönetiminde kullanılan süreçlerin belirlenmesi, süreç yönetiminin etkinliğinin sağlanması, uygulanması ve geliştirilmesini ifade etmektedir. sermayesi ise, işletmenin geliştirmiş olduğu özgün ürün, Buluş üretim ve satış stratejileri ile yapmış olduğu yenilikler, sahip olduğu patentler gibi kavramları içeren entelektüel varlıklar ve maddi olmayan varlıklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Edvinsson’un sınıflandırması Şekil 2’de verilmiştir: 47 Nalan Yelkikalan, Erdal Aydın, “Aile Şirketlerinde Profesyonelleşmeyi Yönlendiren Bir Dinamik: Entelektüel Sermaye Birikimi”; Yönetim Bilimleri Dergisi, T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi, Cilt 1, Sayı 1-2, 2003-2004. 24 Piyasa Değeri Entelektüel Sermaye Finansal Sermaye İnsan Sermayesi Yapısal Sermaye Müşteri Sermayesi Örgütsel Sermayesi Buluş Sermayesi Entelektüel Varlıklar Süreç Sermayesi Maddi Olmayan Varlıklar Şekil 2: Edvinsson’ın Entelektüel Sermaye Sınıflandırması 48 Anne Brooking, entelektüel sermayeyi dört gruba ayırmış, ayrımda denetim bakış açısıyla entelektüel sermayenin tanımlanması, raporlanması ve ölçülmesi süreçlerine vurgu yaparak, kavramın bileşenlerini piyasaya ilişkin varlıklar, insan merkezli varlıklar, entelektüel mülkiyete ait varlıklar ve alt yapı varlıkları olarak ifade etmiştir.49 Anne Brooking’in sınıflandırmasında, markalar, müşteriler ve müşteri bağımlılığı, dağıtım kanalları, lisans, franchising gibi sözleşmeler işletmenin piyasa mekanizması dahilinde elinde bulundurduğu piyasaya ilişkin varlıkları 48 Şamiloğlu, a.g.e., s.82. Annie Brooking, “The Management of Intellectual Capital”, Long Range Planning, Cilt:30, 1997, s.13. 49 25 oluştururken; insan merkezli varlıklar ise, kolektif uzmanlık, problem çözme yeteneği ve yaratıcılık, girişimcilik ve yönetsel yetenekler ile ilgili konuları kapsamaktadır. Söz konusu sınıflandırmada, entelektüel mülkiyete ilişkin varlıklar; ticari sırlar, telif hakları, patentler olarak sıralanmıştır. Yönetim felsefesi, örgüt kültürü, üretim yöntemi ve süreçleri, iletişim sistemleri ise alt yapı varlıklarını oluşturmaktadır.50 Nick Bontis’e göre entelektüel sermaye, işletmenin, finansal sermaye ile birlikte piyasa değerini oluşturan entelektüel sermaye; insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesinden oluşmaktadır. İnsan sermayesi bilgi ve becerilerden, yapısal sermaye kabul gören kural ve iş yöntemlerinden, müşteri sermayesi ise müşteri grubuyla oluşturulan ve devam ettirilen ilişkilerden oluşmaktadır. Bontis insan sermayesini, işletmede bireysel düzeyde var olan bilgi stoku olarak tanımlarken, işletme çalışanlara ait olmayan ve işletmenin işlemleri, stratejileri, taktikleri gibi işletmede bırakılan bilgiyi de yapısal bilgi olarak sınıflandırmaktadır. Müşteri sermayesini ise müşteri ve hammadde ilişkileri, pazarlama kanalları ve bilgisi, hükümet ve sanayi ilişkilerinin etkileri olarak tanımlamaktadır.51 Açıklamalardan anlaşılabilmesi sınıflandırmalarla hem ve sınıflandırmalardan de yapılan uyumlu olması sonra, sınıflandırmaları açısından, söz hem kolay kapsayıcı konusu ve çalışmada entelektüel sermayeyi oluşturan unsurlar insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermaye olarak ele alınmıştır. Bu noktada belirtilmesi gereken husus, entelektüel sermaye kavramının bu üç unsurun toplamından oluşmadığıdır. İnsan sermayesi, çalışanların sahip olduğu her türlü bilgidir; işletmenin sahip olduğu değerleri, 50 Brooking, a.g.m., s.13-14. Ramona Dzinkowski, “The Value of Intelluctual Capital”, The Journal of Business Strategy, Boston, Jul/Aug 2000, s.3. ; Şamiloğlu a.g.e., s.81. 51 26 işletme kültürü ile felsefesini oluşturur ve yapısal sermayeye dönüşür. Yapısal sermaye, müşterilerle kurulan ilişkileri şekillendirir ve müşteri sermayesini de beraberinde getirir. Kısaca belirtildiği üzere, bu üç unsur birbirleriyle yakın ilişki içerisindedir ve aralarındaki ilişki ne kadar güçlü ise entelektüel sermaye birikimi o kadar güçlü olmaktadır. Uygulamada işletmenin özelliklerine bakarak entelektüel sermayenin herhangi bir unsuru daha önemli kabul edilebilir; ancak diğerleri göz ardı edildiğinde entelektüel sermaye yaklaşımından bahsetmek güçleşecektir. 52 1.2.4.1. İnsan Sermayesi Küreselleşme ile iletişim alanında yaşanan hızlı değişimlerin neticesinde, bilgi işletmeler için vazgeçilmez bir unsur haline gelmiştir. Bilgi, işletmeleri rakiplerinden ayıran temel girdi olurken, insanın bilgi yaratması, yarattığı bilgiyi kullanması ve iletmesi, işletme içerisinde insanın stratejik varlık olarak değerlendirilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bilgi tabanlı ve hizmet yoğun sektörlerin ağırlıklı rol aldığı dünya ekonomisinde, rekabet sürecinde çalışanların sahip olduğu bilgi ve yaratıcı güç, işletmeler için stratejik bir unsur haline gelmektedir. Günümüzdeki bilgi odaklı yönetim anlayışına uygun olarak insan sermayesi ile ilgili ilk tanımlar 1990’lı yıllarla birlikte entelektüel sermaye kapsamında yapılmaya başlanmış, entelektüel sermaye kavramının olgunlaşmasıyla birlikte insan sermayesi de temel unsur olarak kabul edilmiştir.53 52 Rıza Aşıkoğlu, Belkıs Özkara vd. Entelektüel Sermaye: Teori, Uygulama ve Yeni Perspektifler, Gazi Kitabevi, 2008, s.36. 53 Erkuş, a.g.e., s.54. 27 İşletmelerin temel sermayesi olarak değerlendirilen insanın iktisadi bir değer olarak kıymet kazanmasına neden olan bazı gelişmeler ise kısaca söyle sıralanabilir:54 İnsanın üretim kaynağı olması, İnsan üzerine, insan sermayesi değerinin yüklenmesi ve onun kıt kaynak haline gelmesi, Kıt kaynak olan insana, örgütlerin yatırım yapması zorunluluğu, İnsana doğru yapılan yatırımla karlılığın doğru orantılı olarak artması, İnsana yapılan yatırımın verimlilik ve etkinlik olarak geri dönüşümü ve üretimin rasyonel hale gelmesi sonucu karlılığın artışı, İnsanın yaratıcı özellikleri sayesinde kalite rekabetinin artması, Motivasyon kaynaklarının sonsuz olması ve insanın teşvik edilmesi, Motivasyon kaynaklarının kullanımı konusunda işletmelerde önem kazanan yeni anlayışlar. Entelektüel sermaye sınıflandırmalarının çoğunda başlıca sayılan unsur olan insan sermayesini Thomas Stewart, buluşçuluğun kaynağı, bütün merdivenlerin başladığı yer olarak tanımlamaktadır. Fikirlerin ve yaratıcılığın önemini şöyle vurgulamaktadır: “Para konuşur, ama düşünemez; makineler çoğu kez insanoğlunun yapabildiğinden daha iyi iş yapar, ama icatta bulunamaz.” 55 Stewart’a göre, teknolojideki ilerlemenin hızına bağlı olarak çalışanların sistemden çıkarılması istense de insan gücü her zaman değerlidir. 54 Erkuş, a.g.e., s.52. A.Semih İşevi, Burçin Çelme “Bilgi Çağında Yeni Hazine: Entelektüel Sermayeyle Rekabeti Yakalamak”, Bilgi Dünyası Dergisi, 2005, (Erişim) http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/7194/1 /bilgidunyasiES.pdf , 05.01.2012, s.260. 55 28 Bontis, insan sermayesini işletme çalışanlarının işletme içerisinde görevlerini yerine getirirken kullandıkları bilgi, yetenek, yaratıcılık güçleri ve bunları kullanma kabiliyeti olarak tanımlamıştır. 56 Bu tanımda, “bir işletmenin çalışanlarına ait bireysel bilgi stoku” olarak gördüğü insan sermayesinin, işletmenin sahip olamayacağı sermaye özelliğini de vurgulamaktadır. Gratham’a göre insan sermayesi, işletmelerin sorunlarını çözmek için sahip olduğu toplam insan yeteneğidir. Bir işletmenin insan sermayesi, çalışanlarının bilgilerini işletme sorunlarına uygulayabilme yeteneğinin göstergesidir.57 Bukowitz insan sermayesinin, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılayacak çözümler üretebilme kabiliyeti, çalışanların yetenekleri ve fikir yapılarından oluştuğunu vurgulamaktadır. Bir başka tanıma göre insan sermayesi, entelektüel sermaye kavramın yenilebilir ve dinamik unsurunu oluşturmakta, yenilik yaratıcı ve buluşçuluk yeteneğinin asıl kaynağını oluşturmaktadır. Kişinin sahip olduğu doğal yetenek, eğitim ve deneyim sonucu kişinin sahip olduğu yaratıcı güçtür.58 İşletme içerisinde insan gücünün entelektüel sermaye olarak sayılabilmesi için, sahip olduğu yetenek, bilgi, tecrübe ve becerilerinin işletmenin amaçları doğrultusunda harekete geçmiş olması gerekir. Bir işletmede çalışan insanlar zamanlarını ve yeteneklerini yenilik getirici faaliyetlere yönelttiğinde insan sermayesi yaratılmış ve kullanılmış olur. Bu çerçeveden bakıldığında bir işletmede çalışan herkes insan sermayesinin bir parçası değildir; beyinlerini işletme için yenilik yaratma yolunda kullanmayan iş görenler insan sermayesi olarak sayılmazlar.59 56 Nick Bontis, “Assesing Knowledge Assets: A Review of the Models Used to Mesaure Intellectual Capital”, International Journal of Management Reviews, Vol: 3, Issue 1, 2001, s.45. 57 Şamiloğlu, a.g.e., s.87. 58 Ayten Çetin, “Enteleküel Sermaye ve Ölçülmesi”, Marmara Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt 20 Sayı 1, 2005, s.362. 59 Emrem, a.g.m.,s.12. 29 İnsan sermayesi, işletmelerin üretim veya hizmet faaliyetlerinde kullandıkları fiziksel varlıklar gibi direkt sahip oldukları bir sermaye türü değildir. İşletme, çalışanları ile söz konusu sermayeyi kiralamak amacıyla iş akdi yapar. Çalışanların çeşitli nedenlerle işten ayrılmasıyla, sahip oldukları bilgi, beceri ve yetenekleri de işletmeden ayrılır. Bu sebeple işletmelerin oldukça hassas yapıda olan insan sermayelerini kendi bünyelerinde tutmaları için kuracakları örgütsel bağlılık önemli olmaktadır. Bağlılığın kuvvetli olmadığı ilişkilerde çalışanlar, kısa vadeli değişim işlemlerine odaklanmaktadırlar. Küresel pazarda yoğun bir rekabette karşı karşıya kalan işletmelerin başarısı, sahip olduğu maddi kaynaklarla birlikte insan sermayesini etkin bir şekilde kullanabilmesine bağlıdır. Microsoft yazılım şirketinin başkanı Bill Gates, insan sermayesinin taşıdığı önemi “benim en önemli yirmi çalışanımı şirketten çıkaralım, göreceksiniz son derece önemsiz bir firma olacağız” şeklinde belirtmektedir.60 İşletmeler insan faktörüne gereken hassasiyeti göstermenin yanı sıra, oluşturacakları bilgi yönetimi ağları ile çalışanlarda saklı olan bilgilerin mümkün oldukça diğer çalışanlarla paylaşılmasını ve bilgilerin işletme için katma değer yaratacak bir formda işletme içerisinde yer almasını sağlamalıdır. “Rekabeti yakalamak için bilgiyi insanların beyinlerinden çıkarıp paylaşmak, işlemek, sinerji yaratmak ve yaratıcılığı besleyerek örgüte katma değer sağlayacak yeni rotalar belirlemek gerekmektedir.”61 60 61 Şamiloğlu, a.g.e., s.88. İşevi, Çelme, a.g.e., s.252. 30 1.2.4.2.Yapısal Sermaye Organizasyonel sermaye veya örgütsel sermaye olarak da karşılığı bulunan yapısal sermaye, en basit haliyle, işletmedeki insan faktörü dışında kalan ve bilgiye dayalı tüm unsurları kapsamaktadır. Thomas Stewart’ın kavramla ilgili akılda kalıcı tanımına göre, yapısal sermaye “geceleri eve gitmeyen bilgi”dir. Literatürde, yapısal sermayenin işletmeyi terk etmeyen, çalışanların günün sonunda işletmeden çıkarken yanlarında götüremedikleri, işletme tarafından sahiplenilen sermaye türü olarak vurgulandığı görülmektedir. Bontis’e göre, yapısal sermaye işletmelerdeki, çalışanların sahip olamadığı ve bilgiye dayalı her şeyi içermektedir; veri tabanları, süreç yönetimleri, alışkanlıklar gibi işletmeye kendi materyal değerinden daha fazla değer katan her şey yapısal sermayedir. Ayrıca Bontis, çalışanlarda oluşan bilgilerin kurumsal bir formda işletme içine alınıp belli bir arşiv, bilgi bankası ve örgüt hafızası oluşturulmaya yönelik çabaları içeren sistemli çalışmaları da yapısal sermaye olarak tanımlamaktadır.62 Yapısal sermaye unsurlarının, strateji ve kültür, yönetim felsefesi, yapı ve sistemler, prosedürler gibi soyut varlıklardan, haklar, patentler, ticari markalar gibi daha somut varlıklara kadar oluştuğu söylenebilir. Stewart, soyut varlıkların çoğu zaman, yasal düzenleme altına alınmış olan yani entelektüel mülkiyete sahip olan varlıklardan daha kapsamlı ve daha değerli olduğunu vurgulamaktadır.63 Yapısal sermaye, işletme için insan sermayesi gibi geçici değildir. Çalışanlar ve müşteriler, menfaatleri doğrultusunda, zaman içerisinde kendilerine daha fazla fayda sağlayacağını düşündükleri işletmeleri tercih 62 Nick Bontis, “There’s a Price On Your Head: Managing Intellectual Capital Strategically” Business Quarterly Cilt:60 Sayı:4 1996 s. 40-41. 63 Thomas A. Stewart, Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, Mess Yayın No: 258, 1997, (Çev.Nurettin Elhüseyni), s.162. 31 edebilmektedirler. Bu tercihleriyle, kendilerine ait sermayeleri ile birlikte işletmeden ayrılabilmektedirler. Bu noktada, işletmeyi terk edebilecek özellikteki insan ve müşteri sermayesinin, işletme içerisinde kalıcılığının sağlanması ve yapısal sermayeye dönüştürülmesi, işletme yöneticilerinin önemli görevlerinden biri haline gelmektedir. İnsan ve müşteri sermayesinin kurumsallaştırılıp işletmeye mal edilemediği durumlarda, entelektüel sermayesinden ibaret olduğu söylenebilir. sermayenin 64 sadece insan Entelektüel sermayenin etkin bir şekilde devamlılığının arzulandığı noktada, bireyin bilgi ve deneyiminin sürekli yeniden işlenerek, teknoloji, süreç tasvirleri, el kitapları, bilgi bankaları gibi işletme içerisinde yapılanması, paketlenmesi ve işletmenin gerçek entelektüel sermayesi durumuna getirilmesi çalışmaları önem kazanmaktadır. “Yapısal sermaye, işletmenin sahip olduğu yöntem ve politikalar şeklinde kurumsal forma sokulmuş bilgi tabanlı teknolojilerden, veri tabanları ve belgeleme yöntemlerine, yönetim felsefesinden örgüt kültürüne, finansal ilişkilerden patentlere kadar tüm unsurların karışımını ifade eder.”65 Yapısal sermayenin unsurları konusunda, tam bir fikir birliği olmamakla birlikte, değer yaratıcı alt bileşenler aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir. 66 İşletme Kültürü: İşletmeleri başarılı kılan önemli faktörlerden birisi, işletmede var olan kendine özgü bir kimlik, işleyiş biçimi ve değerler, kısaca işletme kültürüdür. İşletme kültürü, örgütsel bütünlüğü kurmak, korumak ve geliştirmek, bununla 64 Arıkboğa, a.g.e., s.95. Mustafa Çıkrıkcı, Abdulkerim Daştan, “Entelektüel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması” Bankacılar Dergisi, Türkiye Bankalar Birliği, Sayı: 43, Aralık 2002, (Erişim) http://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Dergiler/Dokumanlar/43.pdf , 14.10.2011, s.22. 66 Emrem, a.g.m., s.12. 65 32 birlikte, hızla değişen iç ve dış çevre şartlarına uyumu sağlayabilecek bir takım ortak değerler olarak düşünülebilir.67 İşletmeyi karakterize eden normlar olarak düşünülebilecek olan işletme kültürünün temel kaynağı formel ve informel yapıdır. Değer yaratmayı destekleyen, bilgi paylaşımına imkan veren, örgütsel öğrenmenin ve değişiminin rutin hale geldiği ve çalışanların da kararlarda etkin olduğu formel ve informel yapı entelektüel sermaye olarak görülmektedir. Bu yapı, yapısal sermayenin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca yoğun rekabetlerin yaşandığı piyasalarda, ürünleri, promosyonları, satış stratejilerini kopyalama; satış mağazalarını, kullanılan teknolojiyi, iş süreçlerini taklit edebilme mümkündür. Kurumsal kültür ise taklit edilemez. Bu açıdan kurumsal kültür, işletmeye rekabet avantajı sağlayan stratejik bir unsur olarak da ele alınmalıdır. Kurum İmajı ve Kimliği Kurum İmajı, işletmenin organizasyon dışında nasıl göründüğüyle ilgili bir kavramdır. Müşteriler ve çalışanlar tarafından olumlu değerlendirilen kurum imajı, işletmenin entelektüel sermayesidir. Kurum imajı, yeni müşterilerin kazanılması, mevcut müşterilerin bağımlılığı, çalışanların işletmedeki devir hızları gibi kavramlarla doğrudan ilişkilidir. Kurum kimliği ise, işletmelerin davranış ve iletişim yapıları, yönetim felsefeleri ve tüm bunları görsel olarak ifade eden logo, renk, ürün ambalaj ve dizaynı gibi işletmeleri rakiplerinden ayırıcı soyut ve somut tüm varlıklardır.68 İşletmenin ilişkili taraflarınca, kurumsal kimliğin iyi benimsenmesi kurum imajının yükselmesini de desteklemektedir. 67 Mahmut Özdevecioğlu, Organizasyon Kültürü, (Haz.) Mustafa Özel, Stratejik Yönetim ve Liderlik, İstanbul: îz Yayınları, 1994, s.121. 68 Müge Elden, “Kurum Kimliği ve Kurumsal Reklam Arasındaki İlişki” Yeni Düşünceler, Sayı 1, Haziran, 2005, s.3. 33 Marka Marka, bir işletmenin mal veya hizmetlerini bir başka işletmenin mal veya hizmetlerinden ayırt etmeye yarayacak her türlü işaretlerdir. Güçlü bir marka, müşteri bağımlılığı, rekabetten ve krizden etkilenmeme, geniş kar marjı, fiyat artışlarında daha düşük müşteri tepkisi şeklinde kendini gösterir. Yöneticiler ve yatırımcılar için dikkate değer bir entelektüel varlıktır. Güçlü bir marka yaratan ve bunu yasal koruma altına alan işletmelerde, piyasa değeri/defter değeri yüksek çıkmaktadır. Müşteriler, güçlü olan markaya daha yüksek değer biçmekte ve daha çok tercih etmektedirler. Enformasyon Teknolojisi Enformasyon teknolojisi, en genel anlamıyla, “bir işletmenin bilgisayar ve teknolojilerine yaptığı yatırım”dır. 69 Başka bir ifade ile enformasyon teknolojisi; enformasyonun toplanması, iletilmesi, işlenmesi, saklanması ile enformasyonu veren ve alan kaynak arasındaki iletişim teknolojilerinin bütünü olarak tanımlanabilir. 70 Enformasyon alt yapısının, işletmede entelektüel sermaye olarak görülebilmesi için, işletmeye değer katıcı ve işletmenin stratejik amaçlarına uygun özellikte olması gerekmektedir. Genel olarak bakıldığında, “kısa vadede karlar kazanan firmalarda sınırlı alt yapıları görürken, yeni ürünlerden daha çok gelir elde eden ve gelir büyüme hızı yüksek olan firmalarda ise daha kapsamlı alt yapılara rastlanır.” 69 Peter Weill, Marianne Broadbent, Enformasyon Altyapısı, (Çev.), A.Gündal Ünal, Boyner Holding Yayınları,İstanbul, 1999, s.7. 70 Musa Şanal, “Entelektüel Sermaye Yönetimi ve Türkiye’deki Sanayi İşletmelerinde Uygulanması Üzerine Bir Araştırma” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006, s. 31. 34 Dolayısıyla, teknolojisinin asgari düzeyde zenginlik bile yararlanılacak yaratmaktan ziyade olsa, enformasyon işletmenin devamlılığını sağlaması açısından önemlidir. Araştırma-Geliştirme Bilgiye sahip olma sürecinde, işletmelerin yatırım yaptığı temel süreçlerden birisi araştırma geliştirmedir. Araştırma geliştirme faaliyetleri, “yetkinliği geliştirme, yenilik, buluş, ürün geliştirme ve süreç iyileştirme de dahil olmak üzere, var olan işi yenileme veya genişletme ya da yeni işler yaratma potansiyeline sahip teknolojiyle ilgili her türlü faaliyet”lerdir. Bilginin elle tutulur ürünlere dönüştüğü ve katma değerin en yüksek noktada yaratıldığı bu süreç, işletmeler için önemli bir entelektüel sermayedir. Entelektüel Mülkiyet Patentler, tescilli ticari markalar, ticari sırlar, telif hakları gibi yasal koruma altına alınmış entelektüel varlıklar, işletme içerisinde entelektüel mülkiyet olarak sınıflandırılmaktadır. İşletmeler, sahibi ve tek kullanıcısı olarak, entelektüel mülkiyetindeki varlıklar sayesinde, piyasada önemli avantajlara sahip olabilmektedirler. Entelektüel mülkiyet, bir anlamda, işletmelere yasal tekel olma hakkı vermektedir. Entelektüel sermaye açısından ise, ekonomik değere sahip olan entelektüel mülkiyetlerin söz konusu olması gerekir. Hiçbir ekonomik değeri olmayan örneğin patent haklarının, işletmelerin piyasa değeri üzerinde de etkisi olmamaktadır. 35 Proses İşletmede üretim prosesi, hammadde temininden başlar, üretimi tamamlanan mamulün satışı ve satış sonrası faaliyetleri ile son bulur. İşletmenin faaliyetlerini devam ettirdiği sürece rutin hale gelen söz konusu prosesin, entelektüel sermaye olarak kabul edilebilmesi için, işletmeye değer katması ve rakiplerine fark yaratması gerekir. Proses sermayesinin enformasyon teknolojisi ile birlikte ele alınması gerekir. İşletmenin proses sermayesinden elde edeceği değer, büyük ölçüde enformasyon alt yapısına da bağlı olmaktadır. Enformasyon alt yapısı sağlam işletmelerde, teknolojinin verimli kullanımıyla iş proseslerinde kısalmalar görülmektedir. Bu durum beraberinde zaman kavramının önemli bir kaynak haline getirmektedir. Siparişin verilmesi ile ürünün müşteriye sunulması arasında geçen süre, müşteri memnuniyeti açısından önemli gösterge olmaktadır. “Müşterilerin mal ve hizmetlerden beklediklerinin karşılanması” yani mal ve hizmetlerin müşteri gözünde kaliteli algılanması da müşteri bağımlılığı ile memnuniyetinde ve yeni müşterilerin kazanılmasında önemli bir faktör olmaktadır. Pazarlama-satış ve satış sonrası hizmetlerdeki işletmenin uzmanlığı da önemli bir entelektüel sermaye unsuru sayılmaktadır. Ürün pazarlama yöntemleri, dağıtım kanalları ve satış sonrası hizmetler müşteri memnuniyetini arttıran ve işletmeye farklılık kazandıran özelliklerdir. Sosyal Sorumluluk Sosyal sorumluluk, “işletmelerin sosyal ve çevresel faaliyetlerinin kendi istekleriyle sahip oldukları kültürün ve çalışanlar, tedarikçiler, müşteriler, 36 ortaklar, kredi verenler ve toplumla ilişkilerinin bir parçası haline getirmesi” şeklinde tanımlanabilir.71 İşletmelerin sosyal sorumluluk alanları, - Tüketicilerin korunması ve tüketici haklarına saygılı olmak, - Doğal çevrenin korunması, - Gücünü kötüye kullanmamak, - Çalışma hayatının kalitesinin yükseltilmesi, - İstihdam alanları yaratma, - İş ahlakı, - Sosyal yardımlar ve hizmetler, - Toplumun kültürel öğelerine saygı göstermek olmak üzere başlıklar halinde toplanabilir. İşletmelerin sosyal sorumluluk alanlarında gerçekleştireceği faaliyetler, topluma yönelik olsa da müşteriler tarafından olumlu algılanmakta; yeni müşteri edinme, mevcut müşterilerin bağımlılığını arttırma, kurum imajını geliştirme gibi noktalarda işletmenin stratejik kaynaklarını oluşturmaktadır. Sosyal sorumluluk, işletmeye değer kazandıracak önemli bir entelektüel sermayedir. 1.2.4.3.Müşteri Sermayesi İşletmeler için müşteri, alacakları kararlara yön verebilecek önemli bir faktördür. Günümüzde, küreselleşme ile müşteri ve işletmenin birbirine 71 Şanal, a.g.e., s.34. 37 yakınlaşması ve ulusal ve uluslararası alanda yoğun rekabetlerin yaşanmasına paralel olarak, işletmelerin pazarlama anlayışlarının pazar ve müşteri yönüne kaydığı görülmektedir. Pazarlamanın ilk dönemlerinde hakimiyetin üreticide olduğu ve “ne üretirsem alırlar” anlayışının benimsendiği süreç, yerini artık müşteri odaklı, müşteri memnuniyetini gözetmeye dayalı “neyi, nasıl üretir ve ne şekilde satarsam alırlar” anlayışına bırakmıştır. 72 Müşterinin yeniden keşfedilmesi, ilişkilerinin değerlendirilmesi ve müşteri veri tabanlarının oluşturulması önemli hale gelmiştir. Ürün ve hizmetleri kullanan müşterilerin işletmelerden beklentileri, her geçen gün değişmektedir. Günümüzde salt kaliteli ürün ve hizmet üretimini yeterli bulmayan müşteriler, işletmenin kendilerine sağlayacağı faydayı da görmek istemektedir. Yoğun rekabetin yaşandığı piyasalarda, müşterilerin tüm beklentileri karşılansa da, diğer işletmeler için halen hedef kitle olarak görülmektedir. Bu durum, işletmeleri mevcut müşterilerinin tatminin de ötesinde sadakatlerini sağlamak zorunda bırakmaktadır. Bu gelişmelerle müşteri, işletmeyle olan ilişkisinin sürekli geliştirilmesi gereken, stratejik bir sermaye olarak kabul edilmektedir.73 Müşteri sermayesi, Nick Bontis tarafından “bir işletmenin faaliyette bulunduğu sahada işiyle iştigal ettiği sırada geliştirdiği, sahip olduğu pazarlama kanalları ve müşteri ilişkilerinin içerisine nüfuz etmiş bilgiler” olarak tanımlanmıştır. Bu kavram çoğu kez, tedarikçiler, bağlı olunan ticari örgütler hatta devletin düzenleyici kurumlarıyla olan ilişkileri de kapsayacak şekilde ele alınmaktadır.74 Entelektüel sermaye kavramının öncülerinden Skandia, “müşteri ilişkilerinin bugünkü değeri” olarak ifade ettiği müşteri sermayesi kavramını, Stewart “işletmenin iş yaptığı insanlarla olan ilişkilerinin değeri” olarak 72 Çıkrıkçı, Daştan a.g.m., s.22. Ahmet Erkuş, a.g.e., s .77-78. 74 Nick Bontis, William Chua Chong Keow, Stanley Richardson, "Intellectual Capital and Business Performance in Malaysian Industries", Journal of Intellectual Capital, Vol. 1, No. 1, 2000, s.72-73. (Erişim)http://www.business.mcmaster.ca/mktg/nbontis/ic/publications/BontisJIC1-1.pdf, 14.11.2011. 73 38 görmektedir. Edvinsson ise kavramı “müşterilerimizin gelecekte bizimle iş yapmaya devam etme olasılığı” şeklinde ifade etmektedir.75 Müşteri sermayesi, işletmenin sahip olduğu müşteri varlığını zenginleştiren süreçler, teknikler ve ilişkiye dayanan işletme faaliyetlerini konu edinir.76 Müşteri memnuniyeti, şirket imajı, müşteri sadakati, telif hakkı, marka değeri gibi unsurları bünyesinde barındırır. 77 Müşteri sermayesinin değeri, diğer entelektüel sermaye unsurlarına göre daha belirgindir. Müşteri sermayesi, işletmelerin kar elde etme amaçlarında, entelektüel sermayenin değere dönüştüğü kısmı oluşturmaktadır.78 Thomas Stewart, ‘Entelektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği’ adlı kitabında, konuyla ilgili olarak, “Müşterilerin finansal raporlarda bıraktıkları izler, çalışanların, sistemlerin ya da kapasitelerin vurduğu damgalara oranla daha kolay gözlemlenebilir. Müşteri sermayesini yansıtan piyasa payı, müşteri tutma ve kaçırma oranları, müşteri başına karlılık gibi göstergeleri takip etmek görece daha kolaydır”79 ifadelerini kullanmıştır. Müşteri sermayesi, işletmenin insan ve yapısal sermayesinin, işletme dışından nasıl algılandığının göstergesidir. Müşteri sadakati, firma ünü, tedarikçiler ile dağıtıcı ve toptancılarla olan ilişkiler gibi işletmenin çevresi ile direkt temasa geçtiği alanlarda, faaliyetlerinin sonucunu görebileceği entelektüel sermaye bileşenidir.80 75 Stewart, Entelektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.123. Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.112. 77 Yelkikalan, Aydın, a.g.m., s. 78 Nevin Yörük, M.Sema Erdem, Mihriban Çoşkun, “Entelektüel Sermayenin Entelektüel Katma Değer Katsayısı (VAIC) Kullanılarak Ölçülmesi Türk Otomotiv Sektörü Örneği”, VIII. Ulusal Finans Sempozyumu (27-28 Ekim), İstanbul: Bildiriler Kitabı, 2004, s.339. 79 Stewart, Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.158-159; Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.22. 80 Yücel, a.g.e., s.12. 76 39 Müşterilere ilişkin bilginin işletme dışından işletme içine akışının zorluğu sebebiyle, müşteri sermayesi entelektüel sermaye unsurları arasında en zor ulaşılanıdır.81 Müşteri sermayesi, insan sermayesi gibi işletmeye ait olan bir sermaye değildir. Müşteriler de tıpkı çalışanlar gibi işletmeyi terk edebilirler, işletme içerisinde devamlılıklarının yönetiminde, müşteri sağlanması sermayesinin, zordur. kalıcı olan Entelektüel yapısal sermaye sermayeye dönüştürülmesi önemlidir. “Yapısal sermaye, işletme tarafından sahip olunan ve alınıp satılan tek entelektüel sermaye unsurudur.” 82 “Müşteri sermayesi işletmenin rekabet etkinliğini belirleyen en önemli konulardan biri olarak, örgütler için kazançtır, rekabet gücünü, imajını ve itibarını artırır, bunun yanı sıra diğer potansiyel müşterilerle irtibatı sağlayan bir konudur.” 83 Hubert Saint-Onge, müşteri sermayesinin işletmelere sağladığı avantajı göstermek amacıyla, işletmelerin müşteri ile olan ilişkilerini bir tablo üzerinde göstermektedir. 84 Tabloda, müşteri sermayesinin boyutları ve büyüme girdilerini tanımlanmıştır. Şekil 3: Müşteri Sermayesinin Boyutları 81 Arıkboğa, a.g.e., s.101. İsmail Gedikli, “Kamu Örgütlerinde Entelektüel Sermayenin Algılanmasına İlişkin Bir Araştırma: T.C. Başbakanlık Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Örneği”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007, s.37. 83 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.80. 84 Stewart, Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.175. 82 40 İnsan sermayesi ve yapısal sermayedeki etkileşiminin, müşteri sermayesindeki sonucunu gösteren tabloda, ticari işlemler, ürün veya hizmetin alış ve satışını ifade etmektedir. Ürün çözümleri, müşterinin belirlenmiş ihtiyacını karşılamak üzere, seçilmiş ürünün veya hizmetin; iş çözümleri ise, müşteri için değer yaratıcı hizmet çeşitlerinin sunulmasıdır. Partnerlik, iş ortaklığı, müşteri ile karşılıklı anlayış ve güven içerisinde, iş fırsatlarını yaratmak ve değerlendirmek amacıyla birlikte çalışmaktır. 85 Ticari ilişkilerden iş ortaklığına doğru artan ilişkiler, işletmeler için pazar payının artması, imajının yükselmesi olabilirken, müşteri açısından kendine özel çözümlü ürünler elde etmesi olabilir.86 Piyasa değeri ve örgütsel performans konusunda başarı olmanın yollarından biri, etkin bir müşteri sermayesine sahip olmaktan geçmektedir. İşletmenin iş performansına bağlı gelişme gösteren müşteri sermayesinin başarısı, insan ve yapısal sermayenin desteğine bağlıdır.87 85 Filiz Bilmedik, “Entelektüel Sermaye” (Erişim) http://www.danismend.com/kategori/altkategori /entellektuel-sermaye/ , 12.12.2011. 86 Tuğçe Şimşekalp Ercan, “İnşaat Firmalarında Entelektüel Sermaye Ölçüm Metotları ve Entelektüel Sermayenin İnşaat Sektörüne Entegrasyonu”, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı Yapı Bilgisi Programı, s.24. 87 Gülden Akbay, “Entelektüel Sermaye ve Bankacılık Sektörü Üzerine Bir Uygulama”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007, s.46. İKİNCİ BÖLÜM ENTELEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ VE MUHASEBE İLE İLİŞKİSİ 2.1.ENTELEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ 2.1.1.Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinin Nedenleri Günümüz ekonomisinde, işletmelerin ihtiyaç duydukları bilgiye zamanında ulaşamamaları büyük bir risk olarak algılanmaktadır. Türlerine, büyüklüklerine, yapılarına vb. özelliklerine bağlı olmaksızın, işletmelerin piyasa değerleri üzerinde, entelektüel sermayenin etkisi gittikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Durum böyle olunca, işletmeler için önemi artan ve stratejik değere sahip bilgi ve entelektüel sermaye varlıklarının ölçülmesi ve raporlanması önemli bir duruma gelmektedir. Andriessen, entelektüel sermaye ölçme nedenlerine ilişkin araştırmalarında, entelektüel sermaye ölçümü ve raporlanması ile belli başlı sorunların çözülebileceğini ifade etmiştir. Entelektüel sermaye ölçme nedenleri olarak, - İç Yönetimi Geliştirmek - Dış Raporlamayı Geliştirmek - Yasal veya Ticari İşlemsel Zorunluluklar başlıklarını sıralamıştır.88 İç yönetimin geliştirilmesinde, yönetimin kontrolü, maddi olmayan varlıkların yönetimi, kaynak tabanlı strateji oluşturulması, iş akışlarını uygulamalara dönüştürme, uygulamalar arasında önceliklerin belirlenmesi, 88 Hasan Tolga Esenkal, “Entelektüel Sermaye Ölçüm ve Raporlama Yöntemleri: Güncel Kurumsal Karne Modelleri Arasında Bir Karşılaştırma”, İstanbul Teknik Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği, Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.13-18. 42 uygulama sonuçlarının izlenmesi gibi konuların çözümlenmesi amaçlanmaktadır. Dış raporlamanın geliştirilmesinde, entelektüel sermayenin ölçüm ve raporlanmasının; piyasa değeri defter değeri arasındaki değer farkını kapatmak, işletmenin gerçek değeri ve gelecekteki performansı hakkında paydaşları daha iyi bilgilendirebilmek, bilgi asimetrisini azaltmak, sermaye elde edimini kolaylaştırmak ve kurumsal ünü artırarak piyasa değerini yükseltmek gibi amaçları bulunmaktadır. Entelektüel sermayenin ölçüm ve raporlanmasına yönelik yöntemler, entelektüel sermaye değerlemesinin ek bazı yasal düzenleme ve ticari işlemlerde zorunlu tutulabileceğini belirtmektedir. Kanuni hükümler, idari tasarruf veya düzenleme kurumları değerleme yapılmasını zorunlu kılabileceği gibi şirket devir ve satın alımlarında olduğu gibi isteğe bağlı da yapılabilmektedir. Andriessen’in çalışmasında sıralanan sebeplerle birlikte, entelektüel sermayenin ölçüm gerekliliklerinden biri de, elle tutulabilen varlıklara ve finansal ölçütlere dayalı muhasebe sisteminin, işletme sahipleri, yöneticiler, kredi verenler, potansiyel yatırımcılar gibi işletmeyle ilgili taraflara entelektüel sermaye hakkında bilgi vermede yetersiz kalmasıdır. Entelektüel sermayenin muhasebeleştirilmesi finansal muhasebede yeni açılımlar yapılmasını uygulamalarında, örneğin zorunlu ar-ge kılmaktadır. faaliyetleri, Günümüz muhasebe marka değeri, imajın güçlendirilmesi için gerçekleştirilen faaliyetler entelektüel sermayeye değer katan unsurlar olarak mali tablolarda gözükmemekle birlikte; yapılan harcamalar gider olarak muhasebeleştirilip dönem karını düşürmektedir. 43 Bu konuya yönelik bir örnek verilirse89, bir işletme, gerek çalışanlarının iş yükünü azaltmak gerekse bünyesinde bulundurduğu bilgileri daha süratli ve doğru işlemek adına bilgisayar satın aldığında, satın alma işlemi işletmenin bilançosunda varlık olarak yer alacaktır. Entelektüel sermaye bakış açısıyla, satın alınan bilgisayarlar entelektüel sermayenin unsurlarından örgütsel sermaye olarak dikkate alınacaktır. Aynı işletme bu sefer, bilgisayar kullanımındaki verimliliği arttırmak amacıyla personeline bilgisayar kullanımıyla ilgili eğitim verdirdiği zaman, katlanmış olduğu masraf gider olarak muhasebeleştirilecek ve finansal tablolarında varlık olarak yer almayacaktır. Ancak entelektüel sermaye bakış açısıyla olay incelendiğinde, personele verilecek eğitimin, entelektüel sermayenin unsurlarından insan sermayesine dahil edilmesi doğru olacaktır. Sonuç olarak, örgütsel sermayeye yapılan harcama aktifleştirebilmekte iken, insan sermayesine yapılan harcama aktifleştirilememektedir. Fiziksel kaynakların ön planda tutulduğu sanayi ekonomisinden, bilgi ekonomisine geçiş sürecinde işletmelerin finansal tablolardan yararlanılarak hesaplanan defter değerleri piyasa değerlerinin çok altında kalmaktadır. Özellikle bilgiye dayalı sektörler ve hizmet sektörlerinde piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkın daha fazla olduğu görülmektedir. Bu iki değer arasındaki farkı kapatmak için entelektüel sermayenin ölçülmesine ihtiyaç vardır.90 89 Mustafa Üç, “Entelektüel Sermayenin Oluşumu ve Ölçülmesi Afyonkarahisar İli Bankacılık Sektöründe Bir Uygulama”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2005, s.25. 90 Ali Alagöz, Rabia Özpeynirci, “Bilgi Toplumunda Entelektüel Varlıklar ve Raporlanması” Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 9, Sayı 11, 2007 (Erişim) http://www.alialagoz.com.tr/doc-dr-alialagoz-makaleleri/bilgi_toplumunda_entelektuel_varliklar_ve_ raporlanmasi.pdf , 02.03.2012, s.173. 44 2.1.2.Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinin Yararları İşletmenin görünmeyen varlıklarının görünür hale getirilmesi amacıyla, entelektüel sermayenin ölçülmesi ve raporlanmasının kuşkusuz işletmelere sağlayacağı avantajlar olacaktır. Çeşitli kaynaklardan derlenen avantajlar aşağıda sıralanmıştır: 91 Yöneticiler, işletmenin sahip oldukları entelektüel varlıkları görünür biçime dönüştürmeleri sonucunda, kredi kurumlarına entelektüel varlıklarını teminat olarak göstererek borçlanma olanaklarını arttırabileceklerdir. Halka açık olan ya da açılmayı düşünen işletmelerin entelektüel sermayelerini ve bunun gelecek dönemlerde yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini göstermeleri işletmenin hisse senetlerinin fiyat performansını olumlu yönde etkileyecektir. Yüksek piyasa değerine sahip işletmeler satın alma, birleşme gibi özel finansal olaylarda bu yüksek değerin kaynağını yatırımcılara gösterebileceklerdir. Entelektüel sermayenin ölçülmesinde kullanılan ölçütler işletmenin gelecekteki finansal sorunlarını belirlemede yol gösterebilecektir. Strateji ile faaliyetler arasında ve mevcut performans ile gelecekteki performans arasında etkin bir bağlantı oluşturulabilecektir. Sahip olduğu öneme karşın bilançolarda görünmeyen varlıkların ortaya çıkarılması amacıyla ölçülmesi ve raporlanmasının bazı güçlükleri de bulunmaktadır.92 91 Murat Ertuğrul, “Entelektüel Sermayenin Firma Piyasa Değeri Üzerine Etkisi” I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, 10-11 Mayıs 2002; Önce, a.g.e., s.31. 92 Emrem, a.g.m., s.12. 45 Farklı sektörlerde yer alan işletmelerin bilgi ihtiyaçları dolayısıyla bilgi kullanım düzeyleri farklı olabilmektedir. Bu durum, bilgiye atfedilecek değerin karşılaştırılabilir olmasında zorlaştırıcı bir etken olabilmektedir. Bilgi varlıklarının değeri, duruma göre değişkenlik gösterebilmektedir. Örneğin işletme içerisindeki bir bilginin değeri, onu bilen kullanıcılar tarafından yüksek olabilirken, bilginin dışarıyla paylaşılmasıyla düşebilmektedir. Benzer bir açıdan, hızlı hareket eden piyasalarda ya da teknolojinin sürekli değişime uğradığı piyasalarda, bir marka ya da özelliğin değerini korumak zorlaşmaktadır. İşletme içinde örtülü bilginin değerlemesi, formal bilgi olarak nitelendirilen patent, yazılım gibi unsurların değerlemesi kadar kolay olamamaktadır. Geleneksel muhasebe yöntemleri, maddi olmayan duran varlıkları ölçüp raporlayabilecek bir şekilde dizayn edilmemiştir. Marka kullanımının ön planda olduğu ve ileri teknoloji kullanan işletmelerde bu durum sıkıntı yaratmaktadır. 2.1.3.Entelektüel Sermaye Ölçüm Yöntemleri 1990’lı yıllardan itibaren, entelektüel sermayeye ilişkin çalışmalar, artık kavramın tanımlanması ve unsurlarının belirlenmesinden ziyade, entelektüel sermayenin ölçülmesi ve raporlanması konusunda yoğunlaşmaya başlamıştır.93 “Ölçemezseniz yönetemezsiniz.” düşüncesinin birçok araştırmacı ve yönetici tarafından kabul görmesiyle, literatüre çok sayıda ölçme ve raporlama yöntemleri kazandırılmıştır. Söz konusu ölçme ve raporlama yöntemleri, ilk aşamada sınıflandırılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Yapılan 93 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.104. 46 sınıflandırmalardan ilkinde, entelektüel sermaye dahili ve harici olarak 2 farklı açıdan ele alınmıştır. Dahili yaklaşımda geçmişteki sermaye dikkate alınarak, gelecekle olan bağlantısı göz ardı edilmektedir. Bu yönteme göre, entelektüel sermaye, piyasa değeri ile örgütün imajı ilişkiler ve bilgi gibi kavramları içermeyen defter değeri arasındaki farktan oluşmaktadır. Harici yöntemde ise, gelecekteki entelektüel sermaye potansiyeli tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkın bu potansiyeli göstermekten uzak olduğuna dikkat çekilmekte, defter değerinde gösterilemeyen varlıklar olduğu belirtilmektedir.94 Bir başka sınıflandırma, Cambridge Uygulamalı Araştırmalar Enstitüsünde yapılmış ve entelektüel sermayenin ölçülmesi 3 farklı yöntemle açıklanmaya çalışılmıştır. İlk yöntemde, işletmenin entelektüel sermayesi, bulunduğu sektördeki diğer işletmelerin ortalama gelirlerinin üzerinde kalan gelirleri olarak ifade edilmektedir. Bu yöntem ile, finansal olarak açıklanması mümkün olan entelektüel sermayenin hesaplanması da basittir. İkinci yöntemde entelektüel sermaye, piyasa değeri ile defter değeri arasındaki fark olarak ele alınmaktadır. Yöntem finansal ifadelere dayandığı için kolay açıklanabilmektedir. Üçüncü yöntemde ise, entelektüel sermaye bileşenleri tespit edilmekte; belirlenen göstergeler üzerinden bu bileşenler ölçülmeye çalışılmaktadır. Bu yöntemde her işletmenin, kendine ait bir model geliştirme ihtiyacı doğduğundan, yapılan işlemler karmaşık hale gelmekte ve maliyetler artmaktadır.95 Entelektüel sermayenin ölçülmesine ilişkin bir diğer yöntem ise Luthy(1998) ve Williams(2000) tarafından yapılmıştır. yaklaşım benimsenmiştir. 94 Ölçümde 4 farklı 96 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.104. Ahmet Erkuş, a.g.e., s.104. 96 Karl-Erik Sveiby, “Methods for Measuring Intangible Assets”, Ocak 2001, yenilenme: 27 Nisan 2010. (Erişim) http://www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.htm , 01.03.2012. 95 47 - Dolaysız entelektüel sermaye yöntemleri: Entelektüel sermayenin çeşitli bileşenleri tanımlanmakta ve parasal değeri tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Bu bileşenler tanımlandığında, tek tek veya toplu bir katsayı biçiminde doğrudan değerlendirilmektedir. - Piyasa aktifleştirilmesi yöntemleri: İşletmenin entelektüel sermayesi veya maddi olmayan varlıkları, piyasa aktifleştirme değeri ile hissedarların öz sermaye toplamları arasındaki fark olarak dikkate alınmaktadır. - Varlık getirisi yöntemleri: İşletmenin belirli bir dönemdeki ortalama vergi öncesi karının ortalama maddi varlıklara bölünmesiyle ortaya çıkan sonuç, işletmenin varlık getirisi olarak ele alınmaktadır. Yöntemde, söz konusu getirinin, işletmenin faaliyette bulunduğu sektördeki varlık getirileri ile karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkan olumlu fark, işletmenin ortalama maddi varlık değeri ile çarpıldığında, maddi olmayan varlıklardan elde edilen ortalama yıllık kazançlar hesaplanmaktadır. Ortalama yıllık kazançlar, işletmenin ortalama sermaye maliyetine veya bir faiz oranına bölündüğünde ise, işletmenin maddi olmayan varlık değerini veya entelektüel sermayesinin tahmini değeri hesaplanmaktadır. - Skor kartı yöntemleri: Entelektüel sermayenin bileşenleri tanımlanır, tanımlanan bileşenlere ilişkin göstergeler ve ölçütler yardımıyla grafik veya skor kartları biçiminde raporlanma gerçekleştirilir. Dolaysız entelektüel sermaye yöntemlerine benzemekle birlikte skor kartı yöntemlerinde entelektüel sermaye değeri parasal olarak hesaplanmaz. Literatürde, entelektüel sermayenin ölçülmesinde, ağırlıklı olarak, iki yaklaşım üzerinde durulmaktadır. Birinci yaklaşım, entelektüel sermayenin bir bütün olarak işletme bazında ölçülmesidir. İkincisi ise, entelektüel sermayeyi unsurlar bazında ölçme yaklaşımıdır. İşletme bazında entelektüel sermayenin ölçülmesinde finansal ölçütler kullanılmaktadır. Unsurlar bazında entelektüel sermayenin ölçülmesinde ise, entelektüel sermayeyi oluşturan unsurlar belirlenip, söz konusu unsurlara 48 ilişkin değerlendirmeler yapılmaktadır. Değerleme sırasında, finansal ölçütlerin yanı sıra finansal olmayan ölçütler de kullanılmaktadır. Entelektüel sermayenin ölçülmesinde literatüre girmiş çeşitli metotlar, konuyla ilgili uzmanlarca değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır. Çalışmanın bu aşamasında, kavrama ilişkin ölçme yöntemleri, işletme düzeyinde ve entelektüel sermaye unsurları bazında ele alınacaktır. 2.1.3.1. Entelektüel Sermayenin İşletme Düzeyinde Ölçülmesi 2.1.3.1.1. Piyasa Değeri Defter Değeri Farkı ve Oranı Entelektüel sermayenin hesaplanmasında bilinen en yaygın yöntem, bir işletmenin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki farktır. Bu farkın açılımında, işletmenin piyasa değerinin defter değerini aşan kısmı entelektüel sermaye olarak ifade edilmektedir. 97 İşletme değerinin piyasa değeriyle belirlendiği varsayılır. İşletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkın alınmasıyla tutar olarak hesaplanan entelektüel sermaye değeri, piyasa değerinin defter değerine bölünmesiyle de oran olarak elde edilmektedir.98 Bu noktada, belirli bir tarihte işletmenin dolaşımdaki hisse senetlerinin işlem gördüğü piyasa fiyatı ile aynı tarihteki hisse senedi başına düşen öz sermaye payı oranlanır. Entelektüel sermaye değerinin oran olarak kullanılması, işletmenin, rakipleriyle ve sektör ortalamalarıyla karşılaştırılması daha anlamlı sonuçlar vermektedir.99 97 Sami Karacan, Entelektüel Sermayenin Muhasebeleştirilmesi ve Finansal Tablolarda Sunulması, Orient Yayınları, 2007, s.48. 98 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.24. 99 Stewart, Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.252. 49 Bu yöntemin avantajı hesaplanmasının basitliğidir. Hesaplanması için kullanılan veriler kolay bulunur ve karşılaştırılmalar diğer yöntemlere göre kolay olmaktadır. Buna karşılık, işletmenin defter değerinin, işletmenin seçtiği veya uygulamak zorunda olduğu yöntemlerle (örneğin amortisman ayırma ve kaydetme yöntemleri) değişkenlik gösterebilmesi; piyasa değerinin ise işletme faaliyetlerinden bağımsız, spekülatif dalgalanmalar gibi dış faktörlerden etkilenebilmesi hususlarının dikkate alınmaması yöntemin sakıncalarını oluşturmaktadır.100 Yöntem sadece, hisse senetleri borsada işlem gören işletmeler için geçerli olmaktadır. Çünkü, tasfiye değerini bulmak veya topluca satın alınma durumları hariç, hisse senetleri borsada işlem görmeyen bir işletmenin değerini bulmak kolay olmamaktadır. 2.1.3.1.2. Tobin Q Oranı Bu yöntem, 1950’li yıllarda, yatırım projelerinin değerlendirilmesi amacıyla, Nobel ödülü almış olan iktisatçı James Tobin tarafından geliştirilmiştir. Asıl fonksiyonu yatırım kararlarının tahmini olan yöntem, günümüzde entelektüel sermayenin ölçümü amacıyla da kullanılmaktadır.101 Yöntemde, yatırım kararlarını tahmin etmek için, faiz oranlarından bağımsız olarak, işletmenin varlıklarını yerine koyma maliyeti kullanılmaktadır. 102 Piyasa Değeri / Defter Değeri yöntemine benzeyen bu yöntemde, defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmaktadır. “Q” oranı, işletmenin piyasa değerinin mevcut varlıkların yerine koyma maliyetine 100 Özsoy, a.g.e., s.36. Uzay, Savaş, a.g.m., s.167. 102 Önce, a.g.e., s.38. 101 50 oranıdır. Yerine koyma maliyeti, varlıkların alternatif kullanım değeri olarak tanımlanabilmektedir.103 Q = İşletmenin Piyasa Değeri / İşletme Varlıklarını Yerine Koyma Maliyeti Bu hesaplama sonucunda elde edilen “Q” değeri, 1’den büyükse, “işletmenin yüksek değerde entelektüel varlıklara sahip olduğu ve bu varlıklardan yüksek getiriler elde ettiği” söylenebilir. “Q” değerinin 1’den küçük çıkması durumunda ise, “işletmenin varlık bazında entelektüel sermayeye sahip olmadığını ve varlıkların getiri düzeylerinin yerine koyma değerini karşılayamadığı” yorumu yapılabilir. “Q” oranının 1’den düşük olması, işletmenin yatırımdan beklediği getiri oranının, yatırımdan kaynaklanacak sermaye maliyetinin altında olduğu anlamına gelmektedir. Bu noktada, işletmeler yeni yatırımlara girmekten kaçınırlar. Eğer oran 1’e eşit ise, yatırımcıların büyüme fırsatlarına yönelik herhangi bir beklentisi yok demektir. Hesaplanan “Q” oranın 1’den yüksek olduğu durumlarda ise, yatırımların getiri oranı sermaye maliyetinden büyüktür. Bu durumda, işletmelerin büyüme fırsatlarına yönelik beklentileri pozitif yönde olmaktadır.104 Stewart’a göre yüksek “Q” oranı, işletmenin teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini, yani entelektüel sermayenin ne kadar etkin kullanıldığını ifade etmektedir. 105 Bontis, “Q” değerinin 1’den büyük çıktığı işletmeleri, teknoloji ve insan sermayesine yatırım yapmış bilgisayar ve yazılım sektöründeki işletmeler; değerin 1’e yakın olduğu işletmeleri ise sermaye yoğun sektörde faaliyet gösteren işletmeler olarak sınıflandırmaktadır. 103 Serpil Canbaş, Hatice Doğukanlı, Hatice Düzakın, “Tobın Q Oranı ve Günümüzde İşletme Kararları Açısından Önemi”, (Erişim) http://sosyalbilimler.cukurova.edu.tr/dergi/dosyalar/2004.13.2. 150.pdf, 15.12.2011. 104 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.131. 105 Stewart, Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.300. 51 Tobin Q oranı, bir önceki adımda incelenen piyasa değeri defter değeri oranı ile benzerlik göstermektedir. Her iki yöntemde de, “aynı sektörde faaliyette bulunan, aynı piyasalara hizmet veren ve benzer türde maddi varlıklara sahip olan işletmelerin maddi olmayan varlıklarının karşılaştırılması ve işletmenin entelektüel sermayesinin yıllar itibarıyla gerçekleşen değişikliklerinin karşılaştırılması” mümkün olmaktadır. Ancak, piyasa değerini etkileyen dışsal faktörlerin göz ardı edilmesi, bu yöntemin de eleştiri konusu olmaktadır.106 2.1.3.1.3. Hesaplanmış Maddi Olmayan Varlıklar Yöntemi (Calculated Intangible Value) Yöntem, işletmelerin maddi olmayan varlıklarının piyasa değerini bulmak amacıyla, Northwestern Üniversitesi, Kellog İş İdaresi Okulu, NCI Research isimli kuruluştaki proje ekibi tarafından geliştirilmiştir.107 Bu yöntem, özellikle bilgi yoğun işletmelerin bankalardan, finans kurumlarından kredi talep ederken, teminat olarak sunulacak maddi varlıklar açısından sıkıntı yaşamaları neticesinde ortaya çıkmıştır. Söz konusu finans kurumlarının kredi limitlerinin ve şartlarının belirlenmesinde, maddi olmayan varlıklarının değerlerinin ortaya konması durumunda, özellikle bilgi yoğun işletmelere daha ılımlı davranılacağı yöntemin dayanak noktası olmuştur.108 Yöntemde, “bir işletmenin piyasa değerinin, maddi fiziksel varlıkların yanında maddi olmayan varlıklarına atfedilebilecek bir bileşeni de yansıttığı” varsayımından hareket edilerek, marka hakkını değerlemede kullanılan bir yöntem aracılığıyla maddi olmayan varlıkların değeri hesaplanmaya çalışılmaktadır. Maddi olmayan varlıkların değeri, “benzer maddi varlıklara 106 Arzum Ekren Çelik, Selçuk Perçin, "Entelektüel Sermayenin İşletme Bazında Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi", Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı 2, 2000, s.116. 107 Stewart, Entelektüel Sermaye: Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.302. 108 Şanal, a.g.e., s.48. 52 sahip ortalama bir rakipten daha iyi performans gösterme gücü” olarak tanımlanmaktadır.109 Yöntemde maddi olmayan varlıkların değeri, işletmenin hesaplanan toplam getirisinden maddi varlıklara isabet eden kısmın düşülmesi sonucu elde edilmektedir. Bu hesaplamalar sırasında özellikle sektör oranları kullanılmaktadır. Sektör ortalamasını aşan getirilerle entelektüel sermaye ölçülmektedir. Hesaplama sonucunda ulaşılan değer “işletmenin sektördeki diğer işletmelerden daha iyi performans gösterebilmek için maddi olmayan varlıklarından yararlanabilme gücü”nün bir ölçümüdür.110 Bir işletmenin maddi olmayan varlıkların değerlendirilmesi 7 adım ile açıklanabilmektedir:111 1. İşletmenin üç yıla ait vergi öncesi ortalama karı bulunur. 2. İşletmenin dönem sonu bilançolarından ortalama maddi varlık değerleri alınır ve üç yılın ortalaması hesaplanır. 3. İlk adımda bulunan kar ortalaması, ikinci adımda hesaplanan maddi varlıkların ortalama değerine bölünerek maddi varlıkların getiri oranı bulunur. 4. Belirtilen üç yıl için sektörün maddi varlıklarının getiri oranı, üçüncü adımın sektör bazında uygulanmasıyla hesaplanır. Eğer bir işletmenin getiri oranı sektör ortalamasının altında ise hesaplamaya devam edilmez; üstünde ise devam edilir. 109 Şanal, a.g.e., s.48. Durmuş Acar, Hüseyin Dalgar, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl: 4, Sayı:14,, Ocak 2005, s.18. 111 Stewart, Entelektüel Sermaye: Kuruluşların Yeni Zenginliği, s.303. 110 53 5. Firmanın ortalama üç yıllık maddi varlık tutarı ile sektörün ortalama getiri oranı çarpılır. Çarpım sonucu, sektördeki ortalama bir işletmenin bu büyüklükteki maddi varlıklardan kazanabileceği tutarı gösterir. Daha sonra bulunan değerden, işletmenin ilk adımda bulunan vergi öncesi ortalama karı çıkarılarak ‘ek getiri değeri’ bulunur. Ek getiri değeri, işletmenin sektördeki diğer işletmelere göre ne karda fazla kar ettiğini gösterir. 6. Son üç yıl için hesaplanan ortalama vergi oranı ek getiri ile çarpılır. Vergi sonrası elde edilen büyüklüğe ulaşmak için bu tutar ek getiriden düşülür. Bu değer maddi olmayan varlıklara ait olan primdir. 7. Son olarak primin net bugünkü değeri hesaplanır. Bunun için işletmenin sermaye maliyeti esas alınabilir. Primi sermaye maliyetine böldükten sonra ortaya çıkan sonuç, işletmenin bilançosunda görünmeyen maddi olmayan varlıklarının “hesaplanmış maddi olmayan değeri”dir. Bu yöntemde bilgiler, finansal tablolardan elde edilmektedir. Gerek aynı sektör içinde gerekse sektörler arasında, daha önceden açıklanan Tobin Q oranı ve piyasa değeri defter değeri oranına göre daha gerçekçi ve karşılaştırılabilir sonuçlar vermektedir. Entelektüel sermayenin parasal olarak hesaplandığı yöntemde, üç yıllık bir dönemi kapsayan veriler kullanılmaktadır. Denetlenmiş verilerin kullanılması, yöntemin her işletme için kullanılabilir ve uygulanabilir olmasını sağlamaktadır. Ancak gelecekteki performansa yönelik tavsiyelerde bulunmaması bu yöntemin olumsuz tarafını oluşturmaktadır. Getiri fazlasının ölçülmesinde, maddi varlık getiri oranının kullanılması da yöntemin her zaman doğru sonuçlar vermesini engellemektedir. Söz konusu oranın hesaplanmasında ele alınan değerlerin geniş aralıkta seçilmesi, ortalama değerlerin uç 54 değerlerden etkilenmesine ve gerçeği tam olarak temsil etmeyen yüksek veya düşük değerlerin ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir.112 2.1.3.1.4. Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added - EVA) EVA kavramı ilk olarak Stern & Stewart danışmanlık şirketi tarafından yönetim performansının ölçülmesinde bir araç olarak 1980’lerin sonunda geliştirilmiştir.113 Temelde, “sermaye bütçelemesi, finansal planlama, hedef belirleme, performans ölçümü ve hissedar iletişimi gibi değişkenleri birbiriyle ilişkilendirmek için kullanılan” kapsamlı bir finansal yönetim ölçüm yöntemi olmakla birlikte, bu yöntemden entelektüel sermaye ölçümünde de yararlanılmaktadır. Günümüzde yatırımcılar, yatırımları sonucunda, gelecekte elde edecekleri nakit girişlerinin başlangıçta yatırmış oldukları tutara eşit ya da bu tutardan fazla olmasını beklemektedirler. Bu bekleyiş, işletmelerin ekonomik kar (katma değer) yaratma konusunda yoğunlaşmasını sağlamıştır. EVA bu noktada, yöneticilerin yatırım kararı almalarında işletme içi performans göstergelerinin tespit edilmesine olanak tanımaktadır. EVA’nın hesaplanmasına ilişkin formül aşağıda verilmektedir: EVA = Net Satışlar – Üretim Harcamaları – Vergiler – Sermaye Harcamaları Bir başka yoldan EVA aşağıdaki gibi formülize edilmektedir. EVA = Vergi Sonrası Net Faaliyet Karı – (Sermaye x Sermaye Maliyeti) 112 113 Çelik, Perçin, a.g.m., s.117. Cemal Çakıcı, Ekonomik Katma Değer (EVA) Yaklaşımı, Beta Yayıncılık, 2008. 55 EVA, vergi sonrası net faaliyet karından toplam sermaye maliyetinin indirilmesiyle elde edilen bir değerleme ölçütüdür. EVA hesaplamaları tek bir dönemin verilerine göre yapılır. Hesaplamalarda karşılaşılan en büyük güçlük; sermaye maliyetinin doğru bir şekilde tespit edilememesidir. Yapılan hesaplamalarda, EVA’nın pozitif olması yatırımcının yatırdığı tutarın üzerinde bir kar elde ettiğini yani katma değer yarattığını göstermektedir. EVA’nın negatif olması ise, işletmenin sermaye tükettiğini ve önceki dönemlerde yarattığı katma değeri kullandığı göstermektedir. 114 EVA, maddi olmayan duran varlıkların yönetimiyle doğrudan ilişkili olmasa da, etkili bir entelektüel varlık yönetiminin EVA’yı arttıracağından hareketle, entelektüel sermaye ölçüm metodu olarak kullanılmaktadır. EVA yöntemi, piyasa değeri defter değeri arasındaki farkın entelektüel sermaye olarak hesaplandığı yöntem gibi geleneksel finansal raporlarda dikkate alınmamaktadır. İşletmenin “gelecekteki değerinin tamamen geçmiş aktivitelere bağlı olduğu” varsayımına dayanmaktadır.115 Yönteme ilişkin tahminlerin tamamen öznel olması, genellikle işletme içinde yoğunlaşması yöntemin dezavantajlarını oluşturmaktadır. 114 Metin Kamil Ercan, Ünsal Ban, Değere Dayalı Finansal Yönetim, Gazi Kitabevi, 2005, s.351. Herman A Van den Berg, “Models of Intellectuel Capıtal Valuation: A Comparative Evalution”, Queens University, 2002, (Erişim) http://wedb.net/download/valoracao/aula_4/capital_intelectual _modelsoficvaluation.pdf , 14.12.2011. 115 56 2.1.3.2. Entelektüel Sermayenin Unsurlar Bazında Ölçülmesi 2.1.3.2.1. Dengeli Skor Kartı (DSK) Yöntem, Robert Kaplan ve David Norton tarafından, 1992 yılında, finansal olmayan ölçütlere dayanarak işletmenin performansını ölçmek amacıyla ortaya çıkmıştır.116 Geleneksel performans değerlendirme yaklaşımlarının maddi ve maddi olmayan varlıklar arasındaki ilişkiyi dengesiz bir biçimde yansıttığı düşüncesiyle geliştirilen bu yöntem 117 , performans ölçümünde birlikte ele aldığı finansal ve finansal olmayan ölçütleri, işletmenin stratejisi ve vizyonu ile birleştirmektedir.118 DSK yönteminde, performansın ölçümünde, dengede bulunması gereken 4 boyut ele alınmaktadır. Bunlar, finansal boyut, müşteri boyutu, süreç boyutu ile öğrenme ve büyüme boyutudur. Finansal, müşteri ve süreç boyutları yöneticilere işletmenin şu anda nerede bulunduğunu ve gelecekte nerede olacağını gösterir. Öğrenme ve büyüme boyutu ise, gelecekteki noktaya nasıl ulaşılacağını belirler.119 Finansal boyut: İşletmenin stratejisinin ve bu stratejilere yönelik uygulamaların işletmeyi geliştirmeye olan katkıları, gerçekleştirilen faaliyetler ve bu faaliyetlerle ilgili mevcut durumun ölçülebilir sonuçlarıyla ele alınır. Bu 116 Murat Ertuğrul, "Entelektüel Sermayenin Firma İşletme Değeri Üzerine Etkisi ve Bir Uygulama", Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s.70. 117 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.136. 118 S. Robert Kaplan, P. Norton David, “Balanced Scorecard: Şirket Stratejisini Eyleme Dönüştürmek”, Çev.) Serra Egeli, Sistem Yayıncılık,1999, s.9. 119 Hakan Erkuş, “Geleneksel Raporlama Yöntemlerinin Yeni Ekonomi Karşısındaki Durumunun İrdelenmesi ve Entelektüel Sermayenin Raporlanması”, (Erişim) http://sablon.sdu.edu.tr/fakul teler/iibf/dergi/files/2004-2-16.pdf, 18.02.2012, s.319. 57 amaçla faaliyet karı, sermayenin karlılık oranı, yatırımın karlılık oranı, ekonomik katma değer ve nakit akımları gibi ölçütler kullanılır. 120 Müşteri boyutu: İşletmenin pazarlama, lojistik, ürün-hizmet geliştirme hedeflerinin ele alındığı ve pazar payı, müşteri memnuniyeti, müşteri sadakati, müşteri verimliliği gibi ölçütlerin kullanıldığı boyuttur.121 İç süreçler boyutu: Üretim ile başlayıp ürünlerin satış sonrası hizmetleri ile son bulduğu süreçte, işleyişin geliştirilmesi amacıyla, Ar-Ge ve müşteri ihtiyacıyla ilgili kalite ve maliyet ölçütleri, ürün bitiş zamanı ölçütleri, tamir-servis zamanı gibi ölçütlerinin ele alındığı boyuttur.122 Faaliyet sürelerinin düşürülmesi, yenileme, operasyon ve satış sonrası hizmetleri konularını kapsamaktadır. Yenileme sürecinde pazarın tanımlanması, mal ve hizmet teklifinin yaratılması; operasyon sürecinde ürün ve hizmetlerin üretimi ile sunulması; satış sonrası süreçte ise, müşterilere verilen hizmetler gibi süreçlerle ilgili iç işleyiş yöntemlerinin geliştirilmesi gerekliliği saptanır.123 Öğrenme ve büyüme boyutu: İşletmenin stratejik amaçlarına uygun, uzun dönemli büyüme ve gelişme kaydedebilmesi için gerekli alt yapıyı oluşturmak amacıyla, çalışan memnuniyeti, çalışanların sadakati, iyileştirme önerilerinin sayısı gibi ölçütlerin kullanıldığı boyuttur.124 DSK yönteminde, işletmenin performansına etki eden faktörler, bu dört boyut dahilinde, tespit edilmekte ve bu boyutlara ait ölçütler belirlenmektedir.125 Bir dengeli skor kartında, dört farklı boyutta tanımlanmış 15 ile 25 adet arasında değişen finansal ve finansal olmayan ölçüt yer 120 Ülkü Ergun, “Yönetsel Performansın Geliştirilmesinde Yeni Yaklaşımlar: Mükemmellik Modeli ve Balanced Scorecard”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, MÖDAV, Cilt 4, Sayı 1, Mart 2002, s. 10. 121 Ergun, a.g.m., s.11. 122 Emrem, “Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri” 123 Kaplan, Norton, a.g.e., s.121. 124 Metin Sağmanlı, Çağla Ersen “Balanced Scorecard ve Stratejik Odaklı Kurum”, Öneri, M.Ü.S.B.E. Dergisi, Cilt 4, Sayı 16, Haziran 2001, s.130. ; Ergun, a.g.m., s.12. ; Erkal, a.g.e., s.97. 125 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.138. 58 almaktadır. Yöntemde, bu ölçütler dahilinde, geçmişle geleceği bütünleştirecek, işletmenin stratejileri ile faaliyetlerini belirli bir düzleme oturtacak bir “denge”nin oluşturulması amaçlanmaktadır. Ancak bu yöntemde, her işletme için geçerli olabilecek bir şablon bulunmamaktadır. Her işletmenin farklı stratejik amaçları doğrultusunda, bu amaçları en iyi şekilde ifade edecek ölçütler farklı olmaktadır. Maddi olmayan varlıkları ölçmek ve yayınlamak için ortaya konmamasına rağmen, yöntemde işletmelerin puan kartı için belirlenen bileşenler ile entelektüel sermaye ölçüm yaklaşımlarının sınıflandırılmasının benzerlik göstermesi, yöntemin entelektüel sermaye unsurlarını ölçmek adına da anlamlı sonuçların elde edileceği görüşünü doğurmaktadır. 2.1.3.2.2. Entelektüel Sermaye Endeksi Göran ve Johan Roos tarafından geliştirilen bu yöntemde, işletmenin genel stratejileri çerçevesinde belirlenen ve entelektüel sermayeyi etkileyebilecek nitelikteki göstergeler, tek bir endeks altında birleştirilmeye çalışılmaktadır. Entelektüel sermaye endeksi yönteminde, stratejiler, finansal olmayan ölçütler, finansal ölçütler ve katma değer gibi kavramların sentezinin yapılması amaçlanmaktadır.126 Endeks dahilinde entelektüel sermaye kavramı işletmenin kontrolü altındaki maddi olmayan varlıklardan elde edilen değerler olarak tanımlanmakta ve maddi varlıklardan kesin bir çizgi ile ayrılmaktadır. Yöntemde, entelektüel sermaye; ilişki sermayesi, insan sermeyesi ve yapısal sermayeyi meydana getiren altyapı ve yenilik sermayesi olarak dört endeks kapsamında ele alınmaktadır. Entelektüel sermayenin ölçümü ise üç aşamadan oluşan bir sürecin sonunda mümkün olmaktadır. Mevcut ölçütlerin 126 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.145. 59 gözden geçirilmesi, kategoriler arasındaki akışı yansıtan ölçütlerin geliştirilmesi ve hiyerarşik bir entelektüel sermaye ölçütünün geliştirilmesi şeklinde izlenen süreçten sonra elde edilen ölçümler sonucu ortaya çıkan endeks değeri, işletmenin entelektüel sermaye değerini vermektedir.127 Entelektüel sermaye endeksi, entelektüel sermaye dinamiklerini gözlemlemeye odaklanmış, yöneticilerin işletme için değer yaratacak kaynaklarını ortaya çıkartabilmelerini sağlayacak içsel bir yönetim aracıdır.128 Entelektüel sermaye endeksi, geleceğe yönelik bir ölçüm aracı olup, yöneticilerin işletmenin entelektüel sermayesinin artırılması için uygulanan stratejilerin etkilerini daha iyi anlamalarına ve stratejiler arasında tercih yapmalarına olanak vermektedir.129 Endeksin kullanımıyla, farklı işletmeler ve farklı sektörler arasında karşılaştırma yapma imkanı elde edilmektedir. Bu açıdan, dengeli puan tablosu ve Skandia kılavuzuna göre daha kapsamlı ve sağlıklı bir yöntem olduğu söylenebilir. Bu karşılık, endeksin hala geliştirilme sürecinde olması ve standartlarının oluşturulamamış olması, işletmelerin kullanımının sınırlı olması yöntemin sakıncalarını oluşturmaktadır.130 2.1.3.2.3.Teknoloji Brokerı Technology Broker Danışmanlık Şirketi’nde, 1996 yılında, Annie Brooking yönetimindeki bir ekip tarafından, işletmelerin stratejik planlamasına destek olması amacıyla geliştirilmiş yöntemdir. 127 Suphi Aslanoğlu, İsrafil Zor, “Bilgi Varlıklarının Değerlemesi: Entelektüel Sermaye Ölçüm ve Değerleme Modelleri; Karşılaştırmalı Bir Analiz”, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 29, 2006, s.162. 128 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.127. 129 Şamiloğlu, a.g.e., s.187. 130 Şamiloğlu, a.g.e., s.190-191. 60 Yöntemde entelektüel sermaye kavramı, pazar varlıkları, entelektüel mülkiyet varlıkları, insan odaklı varlıklar ve bilgi altyapı varlıkları olmak üzere 4 ana başlıkta incelenmektedir. Entelektüel sermayeyi oluşturan bu varlıklara ilişkin unsurlar aşağıdaki şekilde belirtilmiştir: Entelektüel mülkiyet ile ilgili unsurlar Pazar varlıkları ile ilgili unsurlar Kullanılan markalar Dağıtım kanalları Müşteri potansiyeli Müşteri bağımlılığı Lisans anlaşmaları Franchasing anlaş. İnsan odaklı varlıklar ile ilgili unsurlar Bilgi altyapısı varlıkları ile ilgili unsurlar Patent hakları Dizayn tas. hakları Yaratıcılık Problem çözme yet. Üretim süreçleri Teknolojik bilgi Liderlik Örgütsel yapı Girişimcilik Çalışanların kalitesi Çalışanların şevkleri İşletme kültürü Kullanılan tekn. Finansal yapı İletişim sistemleri Yönetim bilgi sist. Yönetim süreçleri Şekil 4: Teknoloji Brokeri Yönteminde Entelektüel Sermaye Unsurları131 Entelektüel sermayeyi oluşturan ve piyasa değerini belirleyen bu unsurlar, üç aşamada hesaplanmaktadır. İlk aşamada entelektüel sermayeyi tanımlayacak entelektüel sermaye göstergeleri oluşturulmaktadır. Bu göstergelerin oluşmasında 20 adet soruya işletmenin vereceği yanıtlarla entelektüel sermaye yapısının gücü ölçülmeye çalışılır. İkinci aşamada, entelektüel sermayeyi oluşturan unsur gruplarına denetim soruları sorularak, ilgili entelektüel sermaye grubunun toplam entelektüel sermayeye olan katkısı belirlenmeye çalışılmaktadır. Son aşamada ise ikinci aşamada sorulan denetim soruları neticesinde, işletmenin sermaye yapılanmasının parasal 131 değeri hesaplanmaktadır. Brooking, a.g.m., s.16. Hesaplamada, 3 farklı yaklaşım 61 kullanılmaktadır. Bunlar, varlıkların yenileme maliyetlerinin baz alındığı maliyet yaklaşımı, piyasa göstergelerine göre değerlemenin yapıldığı piyasa yaklaşımı ve entelektüel varlıkların gelir yaratma kapasitelerinin baz alındığı gelir yaklaşımıdır.132 Teknoloji brokerı yöntemi, “entelektüel sermayeyi maddi olarak ifade etme ve işletmelere karşılaştırma yapmak için fırsat verirken gelecek yıllar için de sayısal hedef belirleme imkanları sunmaktadır.” 133 Ayrıca işletme içindeki entelektüel varlıkların bir envanterinin oluşturulmasından dolayı da tercih edilmektedir. Yöntemin temel eksikliği ise, yöneltilen denetim sorularıyla elde edilen nitel sonuçlardan, entelektüel sermayenin gerçekteki parasal değerinin nasıl hesaplandığının açıklanamamasıdır. 2.1.3.2.4. Katma Değer Entelektüel Katsayısı (Value Added Intellectual Coefficient – VAIC) Katma değer entelektüel katsayısı yöntemi, piyasa değerinin maddi varlıklarla birlikte maddi olmayan varlıklarla oluştuğu konusunda yapılan çalışmalar çerçevesinde, Ante Pulic tarafından geliştirilmiştir. 134 Yöntem, işletmelerin maddi ve maddi olmayan varlıklarının, değer yaratımı sürecini izleyebilmelerini ve entelektüel sermaye yönetiminde etkinliği gerçekleştirebilmelerini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. 135 İşletme içinde değer yaratmak veya kazanmak için, fiziksel sermayeye ve entelektüel sermayeye ihtiyaç duyulmaktadır. Yöntemin izlenilmesi ile elde edilecek katsayı, işletmenin fiziksel sermayesi ile entelektüel sermayesinin 132 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.148-150. Ahmet Erkuş, a.g.e., s.116. 134 Arıkboğa,; a.g.e.; s.121 135 Famil Şamiloğlu, The Performance Analysis of the Turkish Banks Through VAIC and MV/BV Ratio, (Erişim) http://www.turkishweekly.net/article/255/the-performance-analysis-of-the-turkishbanks-through-vaic-and-mv-bv-ratio.html , 21.12.2011 133 62 insan sermayesi ve yapısal sermaye olarak adlandırılan iki bileşeninin değer yaratma verimliliğinin toplamı olarak ifade etmektedir. Yöntemde, “yönetim kademelerinin, hissedarların, diğer çıkar gruplarının, işletmenin toplam kaynakları ile bu toplamı oluşturan bileşenlerin yarattığı katma değer ve bunun etkinliği” ölçülmektedir.136 İzlenilecek ulaşılmaktadır: 5 adımdan sonra entelektüel değer katsayısına 137 1.adım: İşletmenin yarattığı toplam katma değer (Value Added - VA) hesaplanır. Katma değer, mal ve hizmet satışından elde edilen gelirler ile iş gücü harcamaları dışındaki tüm harcamalar arasındaki farkı ifade etmektedir. İş gücü katma değer yaratan unsur olduğundan, iş gücüne yapılan harcamalar gider unsuru olarak görülmemektedir. Katma Değer = Gelir - Harcamalar Pulic’in ifadelerinden yola çıkan Firer ve Williams ise katma değeri hesaplarken aşağıdaki hesapları kullanmışlardır:138 VA = I + DP + D + T + M + R + WS VA: İşletmenin yarattığı toplam katma değer I: Faiz Giderleri DP: Amortisman giderleri D: Temettüler 136 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s. 160. Ante Pulic, “VAIC - An Accounting Tool for IC Management”, (Erişim) http://www.measuringip.at/papers/ham 99txt.htm , 21.10.2011; Erkal, a.g.e., s. 102-103. 138 Steven Firer, Williams Mitchell, “Intellectual Capital and Traditional Measures of Corporate Performance”, Journal of Intellectual Capital, Cilt 4, Sayı 3, s. 352. 137 63 T: Kurumlar Vergisi M: İştirak Kazançları R: Dağıtılmayan Karlar WS: Toplam maaş ve ücret giderleri 2.Adım Yaratılan katma değerin etkinliği hesaplanır. Bu amaçla, katma değer maddi sermayeye oranlanır. Eldeki fiziksel, finansal ve entelektüel sermaye ile elde edilebilecek en yüksek katma değer, etkinliğin göstergesi olmaktadır. Sermaye Etkinlik Katsayısı = Katma Değer / Maddi Sermaye 3.Adım İnsan sermayesinin etkinliğinin hesaplanması için, katma değer ile işletmenin çalışanlarına ödediği toplam maaş ve ücret giderleri oranlanır. İnsan Sermayesi Etkinlik Katsayısı = Katma Değer / İnsan Sermayesi Bulunan etkinlik değeri, işletmenin çalışanlarına yaptığı 1 birimlik yatırım ile ne miktarda katma değer oluşturulduğunu gösterir. 4.Adım Yapısal sermayenin etkinliğinin hesaplanması için ise, yapısal sermaye katma değer ile insan sermayesinin farkı olarak ele alınır. Katma değerin oluşturulmasında yapısal sermayenin payını göstermek amacıyla, katma değer yapısal sermayeye bölünür. Yapısal Sermaye = Katma Değer - İnsan Sermayesi Yapısal Sermaye Etkinlik Katsayısı = Yapısal Sermaye / Katma Değer 64 Yapısal sermaye etkinliğinin hesaplanmasında kullanılan formül, sermaye etkinliğinin ve insan sermayesi etkinliğinin hesaplanmasında kullanılan formülden farklı olmaktadır. Daha önce yapılan çalışmalarda, entelektüel sermaye varlıklarının ön plana çıktığı süreçte, insan sermayesi ile yapısal sermaye arasında orantılı bir ters ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. 139 5.Adım: 2,3 ve 4’üncü adımlarda bunan değerlerinden toplamından katma değer entelektüel katsayısına ulaşılır. İşletmenin entelektüel katma değer katsayısının büyük olması, işletmenin toplam kaynakları tarafından yaratılan katma değerin de o ölçüde büyük olması anlamına gelir. Bu nedenle işletmenin katma değer katsayısını oluşturan bileşenlerin işletmenin performansına ne derece etki ettiği tespit edilmelidir.140 Katma değer entelektüel katsayısı yöntemi, bilginin ölçülmesinin ve yönetilmesinin önemli hale geldiği bilgi ekonomisinde, bilginin dinamik yapısına uyumlu ve işletmelerin değişen çevre şartlarına adaptasyonunu sağlayabilecek yöntemlere ihtiyaç duyulması noktasında ortaya çıkmıştır. Yöntemde, muhasebe kayıtlarından elde edilebilecek gerçek değerler kullanılmaktadır. Böylece ölçmede standart ve kalıcı bir temel oluşturulduğu için, farklı sektörlerde büyük örnek kümeleri için etkin analiz imkanı doğmaktadır. Hesaplamalarda kullanılan verilerin, denetlenmiş finansal tablolardan alınmış olması, yöntemde ölçütlerin hesaplanmasındaki güçlüğün önüne geçmektedir.141 139 Bernadette Lynn, Çeviren: Ercan Bayazıtlı, “Entelektüel Sermaye Gelecek Binyılına Katma Değer Başarısında Anahtar”, Muhasebe ve Denetime Bakış, 2000, s.121. 140 Yörük, Erdem, Coşkun, a.g.e., s.176. 141 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s. 164. 65 Yöntemin dezavantajı olarak, hesaplamada kullanılan verilerin mevcut durumu yansıtan nitelikte olmasından dolayı, işletmenin stratejik hedefleri ve vizyonuyla ilişkisinin olmaması sayılabilir. 2.1.3.2.5. Sullivan’ın Entelektüel Sermaye Ölçüm Metodu142 Geleneksel muhasebe yaklaşımından oldukça farklı olan entelektüel değerleme yaklaşımında, değer yaratan unsur maddi varlıklardan ziyade entelektüel sermaye unsurlarıdır. Değerin kaynağı, işletmenin sahip olduğu entelektüel sermaye kaynaklı nakit akımlarının bugünkü değeri ve yapısal sermayenin toplamı olarak ifade edilmektedir. Yöntemde yapısal sermayeyi, piyasada herkes tarafından kolaylıkla elde edilebilen ve farklılaştırma olanağı bulunmayan yapısal sermaye ile piyasada kolaylıkla bulunmayan ve işletmeler tarafından farklılaştırılabilen tamamlayıcı işletme varlıkları oluşturmaktadır. Sullivan’ın modelinde firmanın piyasa değeri aşağıdaki şekilde tespit edilmektedir: İşletmenin piyasa değeri, işletmenin maddi duran varlıklarının değeri ile gelecekte elde etmeyi beklediği nakit akımlarının bugünkü değerlerinin toplamından meydana gelmektedir. Vm = VTA +VDCF Vm : (Market value) İşletmenin piyasa değerini VTA : (Tangible Fixed Asset) Firmanın maddi duran varlıklarının değerini, 142 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.157-158. 66 VDCF : (Discounted cash flows) Gelecekte gerçekleşmesi beklenen nakit akımlarının bugünkü değerini ifade etmektedir. Yukarıda açıklandığı gibi entelektüel sermaye değeri ise, işletmenin sahip olduğu entelektüel sermayesi kaynaklı nakit akımlarının bugünkü değeri ile yapısal sermayenin toplamından meydana gelmektedir. Burada, yapısal sermaye ile ifade edilmek istenen firmanın maddi duran varlıklarıdır. Vm = VSC +VDCFIC Burada, Vm : (Market Value) Firmanın piyasa değerini, VSC : (Structural capital) Yapısal sermayenin değerini, VDCFIC : (Discounted cash flows from intellectual capital) Firmanın entelektüel sermayesinden kaynaklanan indirgenmiş nakit akımlarının değerini ifade etmektedir. Firma değerini tespit etmede kullanılan formül, firmanın entelektüel sermayesinden, tamamlayıcı varlıklardan ve yapısal sermayesinden kaynaklanan nakit akımlarını gösterir biçimde düzenlendiğinde, Vm = VTA + Firmanın entelektüel sermayesinden kaynaklanan indirgenmiş nakit akımları + Firmanın tamamlayıcı varlıklardan kaynaklanan indirgenmiş nakit akımları + Firmanın sıradan yapısal sermayesinden kaynaklanan indirgenmiş nakit akımları. Formülden hareketle, bilgi yoğun işletmelerde toplam yapısal sermaye içerisinde sıradan yapısal sermayenin ağırlığının az olması ve işletmeye sağlayacakları nakit akımlarının indirgemiş değerinin sıfıra yakın olması sebebiyle, söz konusu işletmelerde sıradan yapısal sermayenin işletme değerini fazla etkilemeyeceği söylenebilir. 67 Toplam değerin, ağırlıklı olarak maddi duran varlık değerinden oluştuğu işletmelerde ise, sıradan yapısal sermayeden kaynaklanan kazançlara dikkat etmek gerekmektedir. Uygulamada bu tarz işletmeler, genellikle bilgi işletmeleri dışındaki diğer tür işletmeler sınıfında olduğu kabul edilmektedir. İşletmelerin hisse senetlerinin fiyatlarını etkileme ve bu sayede ilişkili taraflara iyi bir görünüm yaratma isteklerinin işletmenin entelektüel sermayesinden kaynaklanan değerin olduğundan fazla gösterilmesine yol açacağı gerçeği göz ardı edilmemelidir. 2.2. ENTELEKTÜEL SERMAYE VE MUHASEBE İLİŞKİSİ Artan rekabet ve teknolojide yaşanan hızlı gelişmeler, varlıklarını devam ettirmek isteyen işletmelerde teknolojiye, insana, üretim süreçlerine, süreçlerin iyileştirilmesine, yeni ürün geliştirmeye yapılan yatırımların artmasına neden olmuştur. İşletmelere rekabet üstünlüğü sağlayacak söz konusu unsurların birçoğu maddi olmayan nitelikteki yatırımlardır ve işletmelerde entelektüel sermayeyi oluşturmaktadır.143 Genel kabul görmüş muhasebe ilke ve uygulamalarına bağlı olarak ve çoğu sayısal biçimde ifade edilen olayları kaydetme, sınıflandırma, özetleme ve raporlama fonksiyonlarını yerine getiren mevcut muhasebe bilgi sisteminde entelektüel sermaye karmaşık bir kavramdır.144 Mevcut muhasebe sisteminde, işletmelerin makine, bilgisayar, bina gibi para ödeyerek ya da ödeme vaadinde bulunarak edindikleri maddi varlıkları, örneğin Makineler Hesabı gibi ilgili hesaplarda yatırım maliyetleri üzerinden işletme varlığı olarak kaydetmeleri mümkündür. Söz konusu kalemlerin 143 144 maliyetleri, Önce, a.g.e., s.62. Karacan, a.g.e., s.72. faydalı ömürleri boyunca dönem giderlerine 68 dönüşebilmektedir. Ancak işletmelerin yeni bir araştırma programı veya pazar bölümüne girmek gibi maddi olmayan varlıklara yapmış oldukları yatırımın bilançoda varlık olarak gösterilmesine izin verilmemektedir. Aslında her iki varlığa yapılan yatırım da işletmeden nakit çıkışına neden olmakla birlikte, ikinci durumda gerçekleşen yatırım işlemi, dönem gideri olarak kayıtlamalarda gösterileceği için dönem karını azaltıcı etkide bulunmaktadır. Uzun dönemde daha yüksek kar elde edilmesi için yapılan her iki yatırımın muhasebeleştirilmesindeki farklılıklar yanıltıcı sonuçlar doğurmaktadır. 145 Entelektüel sermayenin sınıflandırılmasında da değinildiği gibi, “kavram bünyesinde maddi varlıklarla birlikte işletmeye gelecekte katkı sağlayacak maddi olmayan varlıkları da barındırır”. 146 Entelektüel sermaye unsurlarının işletmelerde maddi olmayan varlıklar olarak biçimlenmiş halini, patentler, know-how, markalar, şerefiye ve lisans anlaşmaları gibi değerler oluşturmaktadır.147 Entelektüel sermaye kavramı ile ilgili literatür incelemesi yapıldığında, kavramın, entelektüel varlık veya entelektüel mülkiyet kavramlarının yerine de kullanıldığı görülmektedir. Çalışmanın önceki bölümlerinde de belirtildiği üzere; entelektüel varlık; beceri, yetenek, teknolojik bilgi ile müşteri ve tedarikçilerle olan ilişkiler, bilgi dönüşümünü sağlayan unsurlar olup, işletmenin üzerinde sahiplik hakkı iddia edebileceği kısmen maddi kimlik kazandırılabilen varlıklar olarak tanımlanmaktadır. Entelektüel mülkiyet ise, işletmenin entelektüel sermaye yapısı içerisinde, telif hakları, patentler, ticari sırlar ve ticari markalar gibi şekil bulan, ve entelektüel varlıkların yasal olarak koruma altına alınmasıyla, mülkiyet hakkı kazanan varlıklardır. Entelektüel mülkiyet, 145 Önce, a.g.e.,, s.66. Karacan, a.g.e., s.72. 147 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.27. 146 entelektüel 69 sermayenin muhasebe amaçlarını göz önünde bulunduran ve büyük çoğunluğu bilançolara az ya da çok yansıyan formudur. İşletmede fiziksel olarak var olmayan söz konusu unsurların, muhasebe sistemi bulunmamaktadır. Bu içerisinde durum, tamamının işletmelerin aktifleştirilme finansal imkanı raporlarında bazı entelektüel sermaye unsurlarının gözükmemesine yol açmaktadır. 2.2.1. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Bilgi Sistemi İçerisinde Tanımlanması Entelektüel sermaye unsurlarının muhasebe ile bağlantısı, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği (Tekdüzen Hesap Planı) ile Türk Muhasebe Standartları ve Uluslararası Muhasebe Standartları’nda değinilen bazı kavramlarla dolaylı da olsa kurulabilmektedir. Bu bilgiden hareketle, çalışmanın bu bölümünde, entelektüel sermayenin muhasebe sisteminde tanımlanması ele alınacaktır. Çalışmanın bu bölümünde, entelektüel sermaye ve kavramın finansal tablolara yansıyan tek göstergesi olan maddi olmayan duran varlıklar kalemi, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği (Tekdüzen Hesap Planı), Türk Muhasebe Standartları ve Uluslararası Muhasebe Standartları çerçevesinde incelenecektir. 2.2.1.1. Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Entelektüel Sermaye Tanımlanması 1 sıra numaralı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ile bu Tebliğ ekinde yer alan Muhasebe Usul ve Esasları, 01.01.1994 tarihinden itibaren zorunlu olarak uygulanmak üzere, 26.12.1992 tarih ve mükerrer 21447 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 70 Söz konusu Tebliğ’de, “işletmelerin muhasebe sistemlerini tekdüzen hesap çerçevesi ve hesap planı doğrultusunda kurmak zorunda oldukları ve hesapların çalışmasının hesap planı açıklamalarında belirtildiği gibi gerçekleşmesi gerektiği” hükmü yer almaktadır. Bu bilgiden hareketle, Tebliğ’de işletmelerin sahip oldukları maddi olmayan duran varlıklar, “herhangi bir fiziksel varlığı bulunmayan ve işletmenin belli bir şekilde yararlandığı veya yararlanmayı beklediği aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye gören haklar ve şerefiyelerin izlendiği hesap grubu” olarak tanımlanmaktadır. Bu grubu, 260 Haklar 261 Şerefiye 262 Kuruluş ve Örgütlenme Giderleri 263 Araştırma ve Geliştirme Giderleri 264 Özel Maliyetler 267 Diğer Maddi Olmayan Duran Varlıklar 268 Birikmiş Amortismanlar hesapları oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere, belirlenen hesaplar, işletmelerin entelektüel varlıklarının tamamının bilançoda varlık olarak gösterilmesine imkan tanımamakta, var olan unsurlar ise işletmenin kendi bünyesinde bilgi ve tecrübe gibi değerlere dayanarak oluşturduğu değerlerden ziyade bir bedel karşılığında dışarıdan satın aldıkları kıymetlerin izlenmesine izin vermektedir.148 Grubun alt hesaplarını belirttikten sonra, entelektüel sermaye çerçevesinde, Şerefiye ve Araştırma ve Geliştirme Giderleri Hesaplarından kısaca bahsetmenin faydalı olacağı düşünülmektedir. 148 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.27. 71 Entelektüel sermayenin işletmeler için stratejik bir unsur olarak kabul edilmeye başlanmasıyla birlikte, kavramın işletmenin piyasa değerinden defter değerinin çıkarılmasıyla hesaplanan ve işletmeye katma değer yaratan şerefiye olarak kabul edildiği görülmektedir. Mutlak suretle reddedilmeyen bu yaklaşımın doğru olduğunu söylemek de mümkün olmamaktadır. Tebliğ’de belirtildiği üzere, “Bir işletme devralınırken katlanılan maliyet ile söz konusu işletmenin rayiç bedelle hesaplanan net varlıklarının (öz varlık) değeri arasındaki olumlu farkların izlenmesinde kullanılan” şerefiye, entelektüel sermaye kavramını tam olarak yansıtmamaktadır. “Devralındığı tarihte hesaplanan şerefiye değeri, işletmenin entelektüel varlık değerini –yaklaşık veya uzak olarak – ortaya koymuş olsa dahi, faaliyetlerle birlikte işletme tarafından üretilen bilgiyi, geliştirilen süreci, yönetici başarısını ve maddi olmayan varlıklar cinsinden yaratılan diğer katma değerleri göstermekten uzak kalmaktadır.”149 Diğer taraftan, 263 Araştırma ve Geliştirme Giderleri Hesabı, Tebliğ’de “işletmede yeni ürün ve teknolojiler oluşturulması mevcutların geliştirilmesi ve benzeri amaçlarla yapılan her türlü harcamalardan, aktifleştirilen kısmının izlendiği hesap” olarak tanımlanmıştır. Ancak günümüzde gelinen noktada, işletmelerin çalışanları için yapmış oldukları eğitim harcamalarının gelecek dönemlerde işletmeler için fayda yaratacağı ifade edilerek söz konusu harcamaların direkt gider yazılmayıp aktifleştirilmesi gerektiği yönünde fikirler beyan edilmektedir.150 Bu durum, Tek Düzen Hesap Planı (TDHP) içerisinde yer alan Araştırma ve Geliştirme Giderleri Hesabının işletme çalışanları için yapılan her türlü harcamayı içerecek biçimde düzenlenmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. 149 150 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.27. Önce, a.g.e., s.71. 72 2.2.1.2. Türkiye Muhasebe Standardı ve Uluslararası Muhasebe Standardı Kapsamında Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Entelektüel Sermaye Tanımlanması Maddi olmayan duran varlıklar, Temmuz 1998 tarihinde önceki adıyla Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC), yeni adıyla Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) tarafından yayınlanan ve Mart 2004’de revize edilen Uluslararası Muhasebe Standardı - 38 “Maddi Olmayan Varlıklar” (IAS - 38) kapsamında ele alınmaktadır. Türk muhasebe sisteminde ise, uluslararası muhasebe standartlarına uyumlu düzenlemelerin getirilmesi ve finansal tabloların uluslararası karşılaştırılabilirliğinin arttırılması amacıyla, maddi olmayan duran varlıklar, IASB tarafından yayımlanan standart ile tam uyumlu olarak, Türkiye Muhasebe Standardı - 38 “Maddi Olmayan Varlıklar” (TMS - 38) kapsamında ele alınmaktadır. Standart’ta maddi olmayan duran varlık, “fiziksel niteliği olmayan, tanımlanabilir, parasal olmayan varlık” 151 ; varlık ise, “geçmişteki olayların sonucu olarak işletme tarafından kontrol edilebilen ve işletmeye gelecekte ekonomik yarar sağlaması beklenen bir kaynak” olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca Standart’ta bir kalemin maddi olmayan duran varlık olarak tanımlanabilmesi için, belirlenebilirlik, kontrol ve gelecekte ekonomik yararın varlığı unsurlarının bir arada bulunması gerektiği vurgulanmıştır. Belirlenebilirlik, varlığın işletmeden ayrılabilme-bölünebilme özelliğine sahip olmasıdır. Belirlenebilir bir varlık, işletmenin niyetine bakılmaksızın, tek başına sözleşmeyle veya bir borç ya da varlıkla beraber satılabilir, devredilebilir, lisans altına alınabilir, takas edilebilir.152 151 152 TMS-38 paragraf 8. TMS-38 paragraf 12. 73 Kontrol, varlık kullanımıyla gelecekte ortaya çıkabilecek ekonomik yararları kullanabilme ve başkalarının bu yararlara ulaşımını engelleme gücü olarak ifade edilmektedir. 153 İşletmenin kontrolü, bir hukuk mahkemesinde uygulanması zorlanabilen yasal haklardan kaynaklanabileceği gibi, yasal yaptırım gücü kontrol için gerekli bir koşul değildir. Gelecekten beklenen ekonomik yararlar ise, ürün ve hizmet satışından sağlanan geliri, maliyet tasarruflarını ya da işletme tarafından varlıkların kullanımından kaynaklanan diğer yararları ifade etmektedir.154 Standart kapsamında; Markalar, Ticari başlıklar ve yayın hakları, Lisans ve imtiyazlar, Telif hakları, patent ve diğer endüstriyel sahiplik hakları, hizmet ve işletme hakları, Reçeteler, formüller, modeller, tasarımlar, prototipler, Geliştirme aşamasında olan maddi olmayan duran varlıklar maddi olmayan duran varlık olarak sıralanmakta ve ihtiyaç duyulması halinde daha küçük sınıflara ayrılmasına izin verilmektedir. Yukarıdaki açıklamalardan sonra, entelektüel sermayenin muhasebe sistemine alınmasında, Standart’ın geleneksel muhasebeye yakın bir tutum sergilediği; entelektüel sermaye unsurlarının bir kısmının konu edildiği söylenebilir. Standart, maddi duran varlıklar içerisinde entelektüel sermaye ile ilgili sınırlı bir düzeyde açıklama getirebilmiş; birçok entelektüel sermaye değişkenini tanımlamak mümkün olmamıştır.155 153 TMS-38 paragraf 13. TMS-38 paragraf 17. 155 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.132. 154 74 Bu sınıflandırmanın kullanılması, işletmelerin entelektüel sermayeleriyle ilgili finansal bilgilerinin finansal raporlarda sınırlı bir şekilde açıklanmasına ve işletmelerin piyasa değeri ile defter değerlerinin arasında açıklanamayan farkın büyümesine sebep olmaktadır. 156 Çalışmanın ilerleyen kısımlarında detaylıca anlatılacağı üzere, işletmelerin defter değeri ile piyasa değerleri arasındaki boşluğun kapatılması için, entelektüel sermayenin raporlanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. 156 157 Orhan Ünal, "Entelektüel Sermayenin Raporlanması ve UMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlıklar Standardı Kapsamında Değerlendirilmesi", Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 2010, s.34. 157 Ali Alagöz, Rabia Özpeynirci, “Bilgi Toplumunda Entelektüel Varlıklar ve Raporlanması” Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 9, Sayı 11, 2007, s.173. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASI 3.1. ENTELEKTÜEL SERMAYENİN RAPORLANMASI Entelektüel sermaye, günümüz iş alanında işletme değerine önemli bir kaynak sağlamaktadır. Entelektüel sermaye, bir işletmenin finansal sonuçlar yaratma yeteneğinin, işletme değerinin ve performansının belirlenmesinde stratejik öneme sahiptir.158 Fiziksel kaynaklardan entelektüel kaynaklara dayalı ekonomik yapıya geçiş sürecinde, işletmelerin geleneksel raporlama sistemlerinde ortaya çıkan defter değerlerinin piyasa değerinin altında kaldığı bilinmektedir. Bir işletmenin gerçek değerinin görülebilmesi için, piyasa değerine doğrudan etkisi olan entelektüel sermayenin baştan sona kadar iyi takip edilmesi kayıtlara doğru bir şekilde aktarılması gerekmektedir. İşletmelerin raporlama faaliyetlerinde düzenledikleri finansal tabloların güvenilir, gerçekçi ve yararlı olması, tablo kullanıcılarının karar verme aşamalarında isabetli davranmalarını sağlayacaktır. Finansal tabloların gerçeği yansıtması açısından, entelektüel sermaye bilgilerini de içermesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Fiziksel olmayan varlıkların da finansal tablolarda raporlanması, ilgililerin işletmenin karlılığı ve performansı hakkında yeterli bilgiye ulaşmalarında büyük fayda sağlayacaktır. Aynı zamanda söz konusu raporlamanın entelektüel sermayeyi de içermesinin, muhasebenin temel kavramlarından sosyal sorumluluk, dönemsellik, önemlilik ve tam 158 Alagöz, Özpeynirci, a.g.m., s.173. 76 açıklama kavramları açısından da gerekli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.159 3.1.1. Entelektüel Sermayenin Raporlanmasının Amacı Son yıllarda yaşanan teknolojik ve ekonomik gelişmeler, işletmelerin değer üreten faktörlerini, maddi varlıklardan maddi olmayan varlıklara doğru kaydırmıştır. Kullanıldıkça ve paylaşıldıkça artan bilgi ve entelektüel varlıkların, değeri tarihi maliyetlerle ölçen geleneksel muhasebe sisteminde sunulamaması, finansal raporların faydalılığını ve ilgililiğini tartışılır hale getirmiştir. 160 Geleneksel muhasebenin entelektüel sermayeyi raporlama konusunda yetersiz kalmasının sebepleri çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ışığında aşağıda sıralanmaktadır:161 Mevcut muhasebe sisteminde hazırlanan finansal tablolar geçmişe yöneliktir. Raporlanan gelirler geçmiş maliyetlere, bilanço unsurları ise tarihi maliyete dayanmaktadır. Tarihi maliyet kavramı esas alınan tablolar, işletmelerin ilerde sağlayacağı nakit akışlarını gösterememektedir. Oysaki entelektüel sermaye unsurları şu an ve gelecekte fayda getirecek katma değer unsurlardır. Tarihsel değerleriyle tablolarda yer alması, entelektüel sermayenin doğru ölçülmemesine neden olabilmektedir.162 Geleneksel muhasebede, işletmelerin gelecekteki performansını ilgilendiren hissedar değeri, geçmişteki veriler kullanılarak elde edilmektedir. Bu 159 durum, özellikle bilgi işletmelerinde hisse değerlerinin aşırı Karacan, a.g.e., s.116. Hakan Erkuş, a.g.m., s.304. 161 Kadir Gürdal,”Yeni Ekonomi Kavramı ve Yeni Muhasebe Anlayışı”, XXII. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü, 21-25 Mayıs 2003, s.49-50.; Erkal, a.g.e., s.142.; Hakan Erkuş, a.g.m., s.309-310.; Önce, a.g.e., s.38.; Ayşe N. Yereli, Gülşen Gerşil; "Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Raporlama Yöntemleri", Yönetim ve Ekonomi, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F., Cilt 12, Sayı 2, 2005, s.25. 162 Yereli, Gerçil a.g.m., s.25. 160 77 dalgalanmasına veya belirli dönemlerde parlamasına/sönmesine sebep olmakta; mevcut veya potansiyel yatırımcılar açısından büyük risk olarak algılanabilmektedir. Geleneksel muhasebede kazanç, işletme giderlerinin aktifleştirilmesi veya maliyete katılması durumlarına göre değişiklik göstermektedir. Araştırma-geliştirme amacıyla yapılan faaliyetlerin ve harcamaların çoğu, bir ürün veya sürecin geliştirilmesi şeklinde sonuçları olsa bile, maliyet olarak aktifleştirilememektedir. Maddi olmayan varlıklar, finansal muhasebe sisteminde, sadece işletme dışından alındıklarında varlık olarak muhasebeleştirilmektedir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında detaylarının verileceği konuyla ilgili olarak söylenebilir ki, işletmenin kendi kaynaklarıyla oluşturduğu maddi olmayan varlıklar aktifleştirilememekte; gider olarak da muhasebeleştirilememektedir. Özellikle bilgiye dayalı sektörler ile hizmet sektöründe, işletmelerin defter değerlerinin piyasa değerlerinin çok altında kaldıkları görülmektedir. Bu durum, işletmeye değer yaratan faktörler arasında ilk sıralarda yer alan bilgi ve entelektüel varlıkların geleneksel muhasebe raporlanamamasından kaynaklanmaktadır.163 İşletmelerin entelektüel sermayeyi, iç rapor olarak hazırladığı görülmektedir. İşletme içi entelektüel sermaye raporları hazırlanmasını gerekli kılan faktörler aşağıda örnek olarak sıralanmaktadır:164 - Faaliyetlerin verimliliğini ölçmek, - Entelektüel sermayenin yönetimini, ölçümlenmesini ve değerlendirilmesini gerçekleştirmek, - Entelektüel sermayeden kaynaklanan mevcut duruma ve gelecek dönemlere ilişkin gelir tahminlerinde kullanmak, 163 164 Hakan Erkuş, a.g.m., s.307 Alagöz, Özpeynirci, a.g.m., s.175 78 Çalışanların - katkılarını entelektüel sermaye ve karlarla ilişkilendirmek, Çalışanların ve müşterilerin bilgi, müşteri memnuniyeti ve - sadakatini arttırmak için politikalar geliştirmek, Yöneticilerin değer yaratan varlıkların korunması ve geliştirilmesi - üzerine yoğunlaşmalarını sağlamak. Raporlamanın işletme bünyesinde kalması, işletme içinde bulunmayan ilişkili tarafların, işletmenin bilgiye dayalı görüşlerinin ortaya konduğu sermaye raporlarından habersiz olmasına sebep olmaktadır. Bu durum, örneğin potansiyel yatırımcıların işletmenin dışarıya tanımlayamadığı unsurlara ulaşamamasına ve bilgiye sahip olan işletme çalışanları karşısında dezavantajlı duruma düşmesine neden olabilmektedir. Yatırımcının risk payını yüksek algılaması, potansiyel bir kaynağın işletmeye kanalize edilememesi ile sonuçlanabilmektedir. Bu örneğin entelektüel dışında, sermayelerini işletmeler, işletme aşağıda dışına sıralanan raporlama nedenlerle zorunluluğu hissetmektedir:165 - Entelektüel sermayenin etkin yönetimi konusunda artan talepler yönetim tarafından sistemli bir yapıya kavuşturulur. - İşletmenin gerçek değeri kamuoyuna açıklanabilir. - Entelektüel sermayenin gerçek değeri ortaya konularak işletmenin borsa değeri, gerçek ve potansiyel müşterilere net bir şekilde açıklanabilir. - Raporlamayla işletmenin amaçları desteklenerek hissedarların değeri artırılabilir. - İşletmenin pazardaki ve tüketiciler karşında farkındalık düzeyi sürdürülebilir veya artırılabilir. 165 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.136-137. 79 - İşletmenin geleceği ve geçmişi arasında köprü kurulabilir. - İşletme stratejilerinin başarısı ve etkinliği artırılabilir. - Sermaye maliyetinin ölçülmesi sağlanabilir. Araştırmalar sonucunda, işletmelerin sahip olduğu fiziksel olmayan entelektüel sermayenin belirlenmesinin ve ölçülmesinin karlılık ve performansı açıklamada büyük katkılar sağladığı ortaya konmuştur. Sonuç olarak, entelektüel sermayenin mali değerinin hesaplanarak finansal tablolarda sunulması, hem finansal tabloların gerçeği yansıtır olması, hem de karar alıcıların kararlarının doğruluğu açısından önem taşımaktadır.166 3.1.2.Entelektüel Sermayenin Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar Entelektüel sermayenin raporlanması açısından bakıldığında, yaygın olarak önerilen üç farklı yöntem vardır.167 Yöntemlerden ilki, performans yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre, entelektüel sermayeye ilişkin bilgiler, geleneksel finansal tablolara ek olarak sunulan entelektüel sermaye raporları ile verilmektedir. Böylece, geleneksel finansal raporlama faaliyetleri devam ettirilirken, bir taraftan da finansal bilgi kullanıcılarına daha doğru ve ayrıntılı ek bilgilerin verilmesi sağlanmaktadır. İkinci yöntem, bütünsel yaklaşım olarak da adlandırılan, entelektüel sermayenin bilançoda maddi olmayan duran varlık olarak raporlanmasıdır. Bu yönteme göre, entelektüel sermaye varlıkları, işletmenin sahip olduğu diğer varlıklar gibi bilançoda gösterilmektedir. Böylece, geleneksel muhasebe yöntemleri ile entelektüel sermaye unsurları birleştirilmektedir. Ancak, entelektüel sermayenin bir çok unsurunun varlık tanımına uymaması ile söz konusu varlıklar bilançoya dahil edilememekte; işletmenin gerçek değerinin ortaya konmasında aksaklıklar doğmaktadır. 166 167 Karacan, a.g.e., s.118. Hakan Erkuş, a.g.m., s.313-314. 80 Son yöntem, karma yaklaşımdır. Karma yaklaşımda, bazı entelektüel sermaye unsurlarının geleneksel muhasebe sistemine dahil edilip, bazılarının ise ayrı raporlar halinde yayınlanmasıyla her iki yöntemin birleştirilmesi sağlanmaktadır. Türkiye açısından bakıldığında entelektüel sermayenin raporlanması ile ilgili üç yaklaşım kısaca değerlendirilirse; entelektüel sermaye unsurlarının, bilançolarda bir varlık olarak gösterilmesi yaklaşımın bazı eksiklikleri vardır. Özellikle geleneksel muhasebe sistemi içerisinde “entelektüel sermaye unsurlarının tam olarak değer tespitinin yapılamaması, gelecekte işletmeye sağlayacağı getirinin bilinememesi ve bu görünmeyen varlıklar üzerindeki kontrol problemlerinin” yanı sıra, söz konusu varlıklara yapılacak yatırımların varlık mı yoksa gider olarak mı kayıt edileceği tartışmalı bir konudur. Finansal tablolara ek olarak bir raporlama yolunun seçildiği performans yaklaşımında, entelektüel sermaye unsurlarına ait ölçüt ve bilgilerin bağımsız raporlama şeklinde yayınlanması söz konusudur. Günümüzde ülkemiz açısından henüz geçerli olmasa da bu yaklaşımın Avrupa’da kullanılmaya başlandığı gözlenmektedir. 3.1.2.1. Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolara Ek Olarak Raporlanması (Performans Yaklaşımı) Entelektüel sermayenin raporlanması ile ilgili yapılan çalışmalarda, ağırlıklı olarak “Performans Yaklaşımı”nın kullanıldığı, entelektüel sermaye ile ilgili bilgilerin finansal tabloların ekinde “entelektüel sermaye raporları” adı altında yayınlandığı görülmektedir.168 168 Hakan Erkuş, a.g.m., s. 314. 81 Bu bölümde öncelikle, performans yaklaşımı dahilinde sunulması önerilen entelektüel sermaye raporlarının genel tanımı, özellikleri ve geleneksel finansal raporlardan farkına kısaca değinilecektir. İkinci alt başlık olarak ise, entelektüel sermayenin geleneksel finansal tablolara ek olarak raporlanmasına ilişkin modeller açıklanacaktır. 3.1.2.1.1. Entelektüel Sermaye Raporu Entelektüel sermaye raporu, bir işletmenin bilgi kaynaklarının etkinliğini oluşturup, arttırmayı amaçlayan çabalarını gösteren raporlardır. Söz konusu çabalar, işletme çalışanları, müşteriler, teknolojiler, süreçler başlıklarında sıralanacak kategoriler ile etkiler, faaliyetler, kaynaklar şeklinde sıralanacak kriterlerin oluşturduğu matris dahilinde açıklanmaktadır.169 Entelektüel sermaye raporu, işletmelerin bilgi yönetimi etkinliklerini gösterir. Başka bir ifade ile işletmelerin faaliyetlerini sürdürebilmesini mümkün kılan geniş bilgi kaynaklarının kombinasyonunu gösterir.170 Entelektüel sermaye raporunun bir başka tanımı ise şöyledir; “Belirli bir amaç için işletmeye ait kontrol ve müdahale unsurları olan bilgi yönetiminin faaliyetleri boyunca kullanılan ve geliştirilen yeteneklere veya belirli kaynaklara izin vermek, bilgi yönetiminde işletme çabasının şimdiki durumunu göstermek ve fotoğrafını çekmektir.”171 Entelektüel sermaye raporu, bir işletmenin maddi olmayan kaynaklarının değerini göstermez. Bunun dışında, yönetimin bilgisindeki 169 Erkal, a.g.e., s. 135; The Danish Agency for Trade and Industry, “A Guideline for Intellectual Capital Statements: A Key to Knowledge Management”, (Erişim) http://www.juergendaum. com/arti cles/Danish_ICS.pdf., 23.12.2011. 170 Şamiloğlu, a.g.e., s.222. 171 Nurullah Kaya; "Entelektüel Sermaye Raporu İçindeki Sosyal Bilgi" Atatürk Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Sayı 2, 2011. s.255. 82 durumu iletir. Ölçümler, tarihler, eldeki planlar ve diğer bilinen faaliyetler, entelektüel sermaye tablosu bütününün parçalarını oluşturur.172 Entelektüel sermaye raporu, işletmelere hangi maddi olmayan duran varlıklara sahip olduklarını ve satın aldıklarının neler olduğunu gösterme fırsatı sağlamaktadır. Raporlarda; markalar, patentler, müşteri veri tabanları, formül ve tarifler, yazılım ve bilgi sistemleri, dağıtım anahtarları gibi maddi olmayan duran varlıklar yer alabilmektedir.173 Entelektüel sermaye raporunun bir özelliği, finansal ölçütlere yer verdiği gibi, ağırlıklı olarak finansal olmayan ölçütler üzerinde durarak işletme vizyonu ve stratejik amaçlarının ölçülebilir yazılı hale gelmesini sağlamasıdır. Tek başına anlamlı olmayan finansal ölçütler, rapor içerisinde gruplanarak ya da benzer odaklar halinde dikkate alındığında, stratejik bir değer oluşturmaktadır. Örneğin, işletmeyi ziyaret eden müşteri sayısına ilişkin ölçüt, ancak müşteri odağı dahilindeki ölçütlerle birlikte ele alındığında anlam ifade edecektir. Entelektüel sermaye raporu, bu noktada, stratejik değerin oluşmasını amaçlamaktadır.174 Entelektüel sermayenin unsurlarının rapor içerisinde gösterilmesi, varlıkların daha açık bir şekilde tanınması, kaynak tahsisinin etkinliği ve işletme içi yönetimin geliştirilmesi açılarından faydalar sağlar. Diğer faydalar ise şeffaflığın artması ile çıkar grupları için daha detaylı enformasyon ve kaynakların sermaye piyasasında içermektedir.175 172 Nurullah Kaya, a.g.m., s.255. Önce, a.g.e., 81. 174 Erkal, a.g.e., s.136. 175 Alagöz, Özpeynirci, a.g.m., s.174. 173 daha etkili ve verimli tahsisini 83 3.1.2.1.2. Performans Yaklaşımı Raporlama Modelleri Çalışmanın bu bölümünde, performans raporlama modellerinin literatürde en çok dikkat çeken örnekleri olan Maddi Olmayan Varlıkları İzleme Modeli, Skandia Kılavuzu ve son yıllarda çalışmalara eklenen Danimarka Rehberi ve Meritum Rehberi anlatılacaktır. Entelektüel sermayenin ölçülmesinde incelenen ve kapsamında raporlama yaklaşımları da barındıran Dengeli Skor Kartı Yöntemi ise, tekrardan kaçınmak adına bu bölümde anlatılmayacaktır. 3.1.2.1.2.1. Maddi Olmayan Varlıkları İzleme Modeli (MOVİM) Maddi olmayan varlıkları izleme modeli, Karl Eric Sveiby tarafından, işletmenin sahip olduğu maddi olmayan varlıkları ölçmek ve raporlamak için geliştirilen bir yöntemdir. Entelektüel sermayeyi bileşen bazında izleyerek, işletme stratejileriyle bağlantılı ölçütlerin ortaya konduğu yöntem, geleceğe yöneliktir. Yöntemde, finansal olmayan ölçütlerin finansal ölçüleri desteklemesi önerilmektedir. 176 Entelektüel sermayenin maddi olmayan varlıklar olarak ele alındığı yöntemde, maddi olmayan varlıkların ölçülmesinde üç ana ölçütten yararlanılır. Müşteriler, tedarikçiler, markalar, ticari haklar, işletmenin ünü gibi konuları inceleyen dışsal yapı; işletmenin kültürünü, iklimini, yönetim kademelerini, iş süreçlerini ve yazılımlarını inceleyen içsel yapı ve çalışanların sahip oldukları bilgi, beceri ve eğitim düzeylerini, deneyimlerini inceleyen çalışan yetenekleri ele alınan ölçümlerdir.177 Bu ölçümler, büyüme, yenilenme, etkinlik, istikrar boyutlarında raporlanmaktadır; ve her bir ölçüm düzeyinde boyutu temsil edecek en az iki 176 Emrem, Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri, (Erişim) http://www.bilgi yonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245 , 15.12.2011 177 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.150. 84 veya üç gösterge seçilmektedir. 178 Yöntemin başarılı sonuçlar verebilmesi için, göstergelerin işletmelerin stratejik amaçlarıyla uyumlu olması gerekmektedir. Yöntemde, maddi olmayan varlıkların tam bir görünümünden ziyade, yöneticiler için stratejik araç olarak değerlendirilebilecek ve bilgi odaklı stratejilerin belirlenmesinde veri tabanı oluşturulması hedeflenmektedir. Entelektüel sermayenin ölçülmesi amacıyla da geliştirilen yöntemde, ölçüm sonucunda elde edilen veriler yıllık bazda bir raporda yayımlanır. Yöntem, 1995 yılından beri Celemi tarafından kullanılmaktadır. 179 Celemi, işletmelerin kendi stratejileri doğrultusunda başarı sağlayacakları unsurları ön plana çıkararak, bu modeli her türlü durumda rahatlıkla uygulayabileceklerini belirtmiştir.180 İşletmenin içsel ve dışsal boyutlarını beraber ele alması ve işletmenin genel stratejisine yönelik performans değerleme ölçütlerinin kullanılması modelin, dengeli puan kartı ve Skandia kılavuzuna benzer özellikleridir. Yöntem, entelektüel sermayenin raporlanmasında birçok göstergeyi içermektedir. Söz konusu göstergelerin, büyüme, yenilenme, etkinlik ve istikrar kriterleri değiştirilmeden, her işletmenin kendi yönetim tarzına ve kültürüne uygun kullanılması mümkün olabilmektedir. Bununla birlikte, kapsam bakımından oldukça teknik ve işletmeye özgü bilgiler gerektirmesi, işletmeler arası sektörel karşılaştırmaların yapılmasını engellemektedir. 181 178 Emrem, a.g.m., s. 151. Ahmet Erkuş, a.g.e., s.122-123. 180 Önce, a.g.e., s. 181 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.153. 179 85 Modelde maddi olmayan varlıkları raporlarken kullanılan Büyüme/Yenileme, Etkinlik ve İstikrar ölçütlerine ilişkin örnek göstergeler Büyüme ve Yenilenme Ölçütleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır.182 Dış Yapı Organik büyüme (şirket satın almaları) İmaj güçlendiren müşteriler Yeni müşterilere satışlar Etkinlik Ölçütleri Bilgi teknolojilerine yapılan yatırımlar İçyapıyı güçlendirici yatırımlar Firmanın organizasyon yapısını güçlendiren müşteri beklentileri Yeni ürün ve hizmetlerin oranı Meslekte geçirilen yıl Eğitim seviyesi Personel devir hızı Değerler/ Davranışlar endeksi Uzman devir hızı Organizasyonun yaşı Göreceli ücret (diğer işletmelere göre) Fiyat tekliflerindeki zarar/kar endeksi Destek personel devir hızı Deneyimsiz iş gören Sadık müşteri oranı oranı Sipariş tekrar sıklığı Kıdem Yaşa göre dağılım Yetenek endeksi Destek personelin sayısı / Toplam personelin sayısı Müşteri başına satışlar Müşteri memnuniyeti endeksi Büyük müşterilerin oranı Yetenekler Çalışan yeteneklerini artıran müşteri beklentileri Eğitim maliyetleri Yetenek farklılaştırması Uzmanların sayısı / Toplam personelin sayısı Çalışan başına katma değer(Faaliyet karı / Çalışan sayısı) Uzman başına katma değer Çalışan başına kar Uzman başına kar Uygulanan yeni süreçler Müşteri başına kar İstikrar Ölçütleri MADDİ OLMAYAN VARLIKLAR İç Yapı Kıdem Şekil 5: MOVİM’de Raporlama Göstergeleri 182 Erkal, a.g.e., s.100; Karl-Erik Sveiby, “The Intangible Assets Monitor”, (Erişim) http://www.sveib y.com.au/articles/CompanyMonitor.html, 13.08.2012 86 3.1.2.1.2.2. Skandia Kılavuzu 1994 yılında, İsveçli bir sigorta ve finans şirketi olan Skandia’ya ilk kez entelektüel önderliğinde, sermaye yöneticisi “Skandia’daki olarak Entelektüel atanan Leif Sermayenin Endvinsson’un Görünür Hale Getirilmesi” adıyla yayınlanan rapor yıllık faaliyet raporuna ek olarak sunulmuştur. 183 Bu raporlamanın amacı, geçmişe dönük bilgi sağlayan finansal tabloların yanında, işletmenin bugünü ve geleceği hakkında da bilgi vererek, entelektüel sermaye ile finansal tabloları birleştiren bir çerçeve yaratmak olmuştur. Bu çerçeve “Skandia Kılavuzu” olarak adlandırılmıştır.184 Yöntem, finans konularıyla entelektüel sermayeyi bütünleştirmek için tasarlanmıştır. Finansal sonuçlar, sermaye ve para akışları neticesinde entelektüel sermaye ile birleştirilmektedir.185 Skandia Kılavuzu, dengeli sonuç kartı temel alınarak geliştirilen ve geleneksel bilanço düzeni içerisinde yer almayan kavramlar üzerine kurulu bir entelektüel sermaye raporlama yöntemidir. 186 Yöntemde, “İşletme ürünlerinin ve faaliyetlerinin arkasındaki unsurlar ölçülerek işletmenin gerçek değeri ortaya konulmaya çalışılır.”187 Skandia Kılavuzu’nda işletme, bilgi ekonomisiyle birlikte ortaya çıkan 5 farklı odakta incelenmektedir. Finansal boyut, müşteri boyutu, süreç boyutu, yenileme ve geliştirme boyutu ile insan boyutu olarak ele alınan boyutlar işletme için farklı değer yaratıcı alanları oluşturmaktadır.188 Şekil 6’da görüldüğü gibi, Edvinsson Skandia Kılavuzu’nu binaya benzetmektedir. Finansal odak, binanın çatısını oluşturmaktadır, işletmenin geçmişi ve muhasebe kayıtları bu kısımda yer almaktadır. Binanın 183 Hakan Erkuş, a.g.m., s. 133. Önce, a.g.e., s.47. 185 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.120. 186 Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.140. 187 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.120. 188 Erkal, a.g.e., s.91. 184 87 duvarlarını, örgütün sahip olduğu süreçlerdeki unsurlarla ilgili süreç odağı ve müşteri ve tedarikçilerle olan ilişkilerle pazar payı gibi konularla ilgili süreç odağı oluşturmaktadır. Binanın tabanında, entelektüel varlıkları geliştirmek ve yenilemek amacıyla gerçekleştirilen faaliyetlerle ilgili yenileme ve gelişme sermayesi yer almaktadır. Binanın merkezinde ise, müşteri, süreç, yenileme, ve gelişmeyle finans konularını birbirine bağlayan güç olan insan odağı bulunmaktadır. Diğer alanlar, insan odağı sayesinde aktifleştirilmektedir.189 Skandia kılavuzunu oluşturan 5 odağı ölçmek için 91 entelektüel sermaye ölçüm kriterine ek olarak 73 tane geleneksel finansal ölçüm kriteri kullanıldığı literatürde yer almaktadır. Ancak bu göstergeler standart nitelikte değildir. Gösterge sistemi, anahtar performans rasyoları, bilanço ve gelir tablosu gibi oranları içermektedir. Müşteri odağı pazara nüfuz edebilme kabiliyetine göre değerlendirilmekte, müşteri sayısı, satıcı sayısı ve kaybedilen müşteri sayısını içermektedir. Süreç odağı faaliyet yöntemlerine ve bilgi teknolojileri destek seviyesine dayanmaktadır. İş gören başına müşteri sayısı, iş gören başına yönetsel masraflar bu boyutta yer almaktadır. Yenileme ve gelişme odağı kaynakların geleceğin iş şekillerine ve yöntemlerine doğru yönlendirilip yönlendirilmediğini ölçmektedir. İş gören tatmin endeksi, müşteri başına pazarlama gideri, eğitim için harcanan süre gibi göstergeler bu boyutta bulunmaktadır. İnsan odağı ise, iş gören devir hızına, yöneticilerin oranına, bayan yöneticilerin oranına, iş gören başına eğitim giderine, personelin eğitim seviyesine ve liderlerin gelişmesine dayanan bir boyuttur.190 189 190 Ahmet Erkuş a.g.e., s.120. Önce, a.g.e., s.57. 88 Yukarıda sayılanlarla beraber, anahtar göstergeler arasında, Finansal odak için, net faaliyet gelirleri, net varlıkların getirisi, bilgi teknolojisine yapılan yatırımlar, prim gelirleri, faaliyet sonuçları, Müşteri odağı için, müşteri ziyaretleri için harcanan zaman, iş gören başına düşen brüt kira gelirleri, müşteri memnuniyeti endeksi, satış anlaşmalarının gerçekleşen satışlara oranı, kaybedilenlere karşı kazanılan müşteri oranı, Süreç odağı için, iş gören başına yönetsel masraflar, süreç uzunlukları, bilgi teknolojisi kapasitesi, Yenileme ve geliştirme odağı için, eğitime tabi tutulan çalışanlara ilişkin giderler, yönetim giderleri içerisinde Ar-Ge giderlerinin payı, İnsan odağı için, çalışanların devir hızı, ortalama hizmet süreleri, liderlik endeksi gibi göstergeler örnek olarak verilebilir.191 191 Erkal, a.g.e., s.93. 89 Finansal Odak Toplam Gid.,Nakit Akımı, Brüt Katkı,Faaliyet Sonuçları,Toplam Gider Rasyosu, Yönetim Gid. Rasyosu, Net Varlıkların Getirisi Süreç Odağı Müşteri Odağı İnsan Odağı Müşteri memnuniyeti indeksi Ortalama cevap verme süresi Çalışanların sayısı Pazar payları primi Tamamlanan işlerde geçirilen süre İş eğitimi verilen gün sayısı Hata oranı Yetkilendirme indeksi Satış gücü Dağıtımcıların memnuniyeti Yenileme ve Gelişme Odağı Yeni ürünlerin sayısı Yeni ürünlerden elde edilen prim Bilgi teknolojileri gideri/Yönetim giderleri Şekil 6: Skandia Kılavuzunda Boyutlar192 Göstergedeki ölçütler istenildiğinde veya uygulanılan endüstrinin türüne göre değiştirilebilir. Gösterilen ölçütler birer örnek olarak algılanmalıdır. Geleneksel muhasebeden elde edilen verileri tamamen reddetmeyen ve bu verilere dayanarak geliştirilen göstergeleri kullanan Skandia Kılavuzu’nun üstün tarafı, işletmeler için önemli bir varlık olan müşteri sermayesinin 192 model Edvinsson, Malone, a.g.e, s.68. içerisinde tanımlanarak, ilgili göstergelerin 90 belirlenmesinin mümkün olabilmesidir. Kılavuzda, örgütsel yapı ve süreçlerle ilgili de faktörler geniş ölçüde yer almaktadır.193 Skandia Kılavuzu, işletme yöneticileri için, işletmeyi başarıya götürecek faktörleri ortaya çıkaran ve bu faktörleri anlaşılır kılan, rehber niteliğinde, yönetim ve raporlama yöntemi olarak görülmektedir.194 Skandia Kılavuzu ile ilgili dezavantajlar ise şöyle sıralanabilir; işletme unsurları üzerinde kapsamlı ve detaylı durulması ve değerlendirmelerde gereğinden fazla ölçütün kullanılması, bilgi sistemleri ve veri tabanları gibi yapısal sermaye unsurlarının ön plana çıkarılması gibi konulardır. Ayrıca, ölçütlerin yıllara ve işletmelere göre değişiklik gösterebilmesi de karşılaştırılmasının sınırlı olması ve finansal ölçütlerle finansal sonuçlar arasında her zaman bir ilişkinin kurulamaması yöntemin olumsuz yanlarını oluşturmaktadır.195 3.1.2.1.2.3. Meritum Rehberi 196 Meritum (“MEasuRing Intangibles To Understand and improve innovation Management”) , “yenilik ve buluşçuluk yönetimini geliştirmek ve anlamak için maddi olmayan varlıkların ölçülmesi”nin ifadesi olarak, Avrupa Topluluğu’nun “Targeted Socio-Economic Research” programı çerçevesinde oluşturulan araştırma projesidir. Bilişim sektörünün önde gelen ülkelerinden Finlandiya, Danimarka, Norveç, İsveç, Fransa ve İspanya’nın yer aldığı proje, Kasım 1998’de başlamış, yaklaşık 30 aylık bir sürede geliştirilmiştir. 193 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.120. Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., s.144. 195 Edvinsson, Michael, a.g.e., s.187-188, Erkal, a.g.e., s.94. 196 Meritum Project, Guidelınes For Managing And Reporiıng On Intangibles (Intellectual Capital Report) (Erişim) http://www.pnbukh.com/files/pdf_filer/MERITUM_Guidelines.pdf , 19.03.2012, 194 91 Meritum projesinin genel amacı, sermaye sağlayıcıların karar verme süreçlerinde, karşılaşabilecekleri fayda ve riskler bazında, verimli tahminler elde edebilecekleri kapsamlı ve karşılaştırılabilir raporlamayla ilgili rehber ilkeleri oluşturmaktır. Meritum Rehberinde, entelektüel sermayenin yönetilmesine ve raporlanmasına ilişkin model önerilerinde bulunulmuş, süreçler açıklanmış ve uygulama örneklerine yer verilmiştir.197 Meritum Rehberi iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, maddi olmayan varlıklar tanımlanarak sınıflandırılmakta; kavramsal çerçeve oluşturulmaktadır. Bir sonraki adımda kritik maddi olmayan duran varlıkların tanımlanması, ölçülmesi ve gözlenmesi aşamaları sunulmaktadır. İkinci bölümde ise, entelektüel sermaye raporları hazırlamak için öneriler verilmekte; modeller oluşturulmaktadır.198 1.Bölüm: Kavramsal Çerçeve Kavramsal çerçevede entelektüel sermaye unsurları tanımlanmakta, bir sonraki aşamada ise bu çerçeve dahilinde, kritik maddi olmayan duran varlıkların tanımı, ölçüm ve yönetim sistemi sunulmaktadır. Meritum Rehberinde, entelektüel sermaye üç unsurla tanımlanmaktadır: - İnsan sermayesi, çalışanların işletmeyi terk ettiklerinde beraberinde götürdükleri bilgi, tecrübe ve yetenekleri, - Yapısal sermaye, çalışma günü sonunda işletmede kalan organizasyonel süreçler, prosedürler, veritabanları, işletme kültürü gibi kaynaklar, 197 198 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.141. (Erişim) http://www.iade.org/files/mcmaster2.doc, 22.03.2012. 92 - İlişkisel sermaye ise, işletmenin insan ve yapısal sermayesinin yatırımcılar, finansörler, tedarikçiler gibi ilişkili taraflarla olan kısmı ve söz konusu tarafların işletme hakkındaki algılamaları, olarak ifade edilmektedir. Meritum Rehberi, üç aşamalı yönetim süreci ortaya koymaktadır. - İlk aşama; işletmenin kritik maddi olmayan varlıklarının belirlenmesidir. Kritik maddi olmayan varlıkların stratejik bir amaçla açıkça tanımlanabilmesi önemlidir. Bu amaçla, yukarıda tanımlanmış olan entelektüel sermaye unsurları maddi olmayan kaynaklar ve maddi olmayan aktiveler olarak sınıflandırılır. Maddi olmayan kaynaklar, durağan bir kavramdır ve herhangi bir anda ölçülebilme özelliğine sahip varlıkları ifade etmektedir. Fikri mülkiyet hakları, ticari markalar, ağlar, veritabanları, insan sermayesi kategorisinde kabiliyet ve yetenekler maddi olmayan kaynaklar olarak sınıflandırılmaktadır. Maddi olmayan aktiviteler ise, işletmenin mevcut durumunu devam ettirmek veya geliştirmek amacıyla yeni maddi olmayan kaynaklar üretirken veya edinirken gerçekleştirdiği aktivitelerden oluşmaktadır. Örneğin, insan sermayesini geliştirmek için yapılan eğitim aktiviteleri, yapısal sermaye içindeki teknolojik yetenekleri geliştirmek için gerçekleştirilen Ar-Ge aktiviteleri, sadık müşteriyi etkileyerek ilişki sermayesini geliştirmek için yapılan özel pazarlama aktiviteleri maddi olmayan aktiviteler sınıflandırması içerisindedir.199 Sınıflandırma sonrasında Şekil 7’de gösterilen ağ diyagramı çıkartılmış olur. 199 Esenkal, a.g.e., s.27. 93 STRATEJİK AMAÇ Kritik Maddi Olmayan Varlık Kritik Maddi Olmayan Varlık 2 Kritik Maddi Olmayan Varlık 3 Maddi Olmayan Kaynaklar Maddi Olmayan Kaynaklar - 2 Maddi Olmayan Kaynaklar - 3 Maddi Olmayan Faaliyetler Maddi Olmayan Faaliyetler - 2 Maddi Olmayan Faaliyetler - 3 Şekil 7: Ağ Diyagramı200 - İkinci aşama, ilk aşamada tanımlanan maddi olmayan varlıkların ölçümü için göstergelerin tanımlanıp, ölçümün yapıldığı aşamadır. - Üçüncü aşama ise, maddi olmayan varlıklara yapılan yatırımların etkisinin izlenmesidir. 2.Bölüm: Entelektüel Sermayenin Raporlanması Entelektüel sermaye raporu, entelektüel sermaye yönetim sürecinin değerlendirilmesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Raporlama süreci incelendiğinde, entelektüel sermaye ile işletme stratejilerinin bütünleştirilmesi amaçlanmaktadır.201 Entelektüel sermaye raporlama modeli de üç aşamadan oluşmaktadır.202 200 Meritum Project, Guidelınes For Managing And Reporiıng On Intangibles (Intellectual Capital Report), s15. 201 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.143. 202 Esenkal, a.g.e., s.30. 94 - İlk aşamada işletme vizyonu tanımlanır. Vizyon tanımlaması ile, ulaşılacak stratejik hedefler ve bu hedeflerin ilişkili taraflar için ne tür değer yaratacağı ortaya konulur. - İkinci aşamada maddi olmayan kaynaklar ve faaliyetler tanımlanır. İşletme tarafından kontrol edilen veya stratejik amaçlar doğrultusunda gelecekte ihtiyaç duyulacak unsurlar maddi olmayan kaynaklar; söz konusu stratejik amaçlara ulaşmak amacıyla gerçekleştirilecekler ise maddi olmayan faaliyetler olarak ifade edilir. - Üçüncü aşama, gösterge sistemi aşamasıdır. İşletmenin maddi olmayan kaynaklarını kullanış şeklini irdeleyen ve rapor okuyucularına işletmenin stratejik amaçlarına ne kadar yaklaştığını değerlendiren göstergeler sunulur. Modelde göstergeler, entelektüel sermayenin tüm unsurlarını kapsayacak biçimde ve mümkün olabilecek durumlarda kaynak ve aktiviteler şeklinde ortaya konulmalıdır. Entelektüel sermayeye ilişkin göstergelerin finansal olmayan unsurları ele almasının yanında, diğer finansal performans göstergeleriyle kolayca ilişkilendirilebilmesi için finansal unsurları da içermesi tavsiye edilmektedir. 203 Entelektüel sermayenin raporlama sürecine ilişkin süreç Şekil 8’de verilmektedir: 203 Esenkal, a.g.e., s.30. 95 Değer Yaratma Stratejik Amaç Kritik Maddi Olmayan Duran Varlık Maddi Olmayan Kaynaklar Maddi Olmayan Faaliyetler İnsan Sermayesi Kaynak Faaliyet Yapısal Sermaye Kaynak Faaliyet Müşteri Sermayesi Kaynak Faaliyet Sistem Göstergeleri Şekil 8: Meritum Rehberinde Entelektüel Sermayenin Raporlanma Süreci204 3.1.2.1.2.4. Danimarka Rehberi (DATI Projesi) 205 Danimarka Ticaret ve Sanayi Bakanlığı (DATI) tarafından; Danimarka’daki işletmelerin, öncelikle dünyada meydana gelen değişimlere uyum sağlamaları ve yeni ekonomide rekabet edebilmeleri için gerekli araç ve modelleri ortaya koymak amacıyla gerçekleştirilmiş bir çalışmadır. Çalışmada entelektüel sermaye raporlaması, işletmenin sahip olduğu entelektüel sermayesinin tam ve doğru şekilde değerlendirilip geliştirilmesine yönelik araç olarak görülmektedir. Ayrıca, işletme hedeflerinin, iş süreçleri ve 204 Meritum Project, Guidelınes For Managing And Reporiıng On Intangibles (Intellectual Capital Report), s.26. 205 Intellectual Capital Statements – The New Guideline , Danish Ministry of Science, Technology and Innovation (Erişim) http://en.fivu.dk/publications/2003/intellectual-capital-statements-the-newguideline/intellectual-capital-statements-the-new-guideline.pdf ,19.03.2012. 96 entelektüel sermaye iş başarısıyla olan bağlantısının görsel göstergeler ile entelektüel sermaye raporlarında ele alınması gerektiği ifade edilmektedir. 206 İlk aşaması 1998 yılında başlayan projeye, başta Danimarka devleti olmak üzere özel sektörde faaliyet gösteren 17 işletme de dahil olmuş ve çalışmalar 2000 yılında tamamlanmıştır. İlk aşama sonucunda, geliştirilen “Entelektüel Sermaye Açıklama Rehberi”nde sadece sahip olunan bilgi kaynaklarının etkin kontrolü ve yönetimi açıklanmamış, birçok firmanın katılımıyla tecrübelere ve araştırmalara dayalı entelektüel sermaye açıklamaları ortaya konulmuştur. Projenin ikinci aşaması ise, geliştirilen ilk rehberin test edilme çalışmalarıyla birlikte 2003 yılında tamamlanmıştır. Kamu ve özel sektörden 100 kadar işletmenin katılmasıyla tamamlanan çalışma sonucunda, “Entelektüel Sermaye Açıklamaları – Yeni Rehber” yayımlanmıştır.207 Proje kapsamında, çalışmaya dahil olan işletmelere entelektüel sermayeleri ölçme nedenleri sorulmuş; projede kimlerin yer alacağının belirlenmesi istenmiş; entelektüel sermaye ile nasıl bir çalışma yapılacağının ve entelektüel sermayenin raporlanmasıyla beklenen etkilerin neler olacağının açıklanması istenmiştir. Projedeki yöntemler de, bu doğrultuda şekillendirilmiştir. Danimarka Rehberinde, entelektüel sermaye bileşenleri çalışanlar, müşteriler, süreçler ve teknolojiler olarak ele alınmakta; entelektüel sermaye unsurlarına ilişkin kabul görmüş sınıflandırmayla benzerlik göstermektedir. Danimarka Rehberi, entelektüel sermayenin analiz edilmesine ve görünür yapılmasına ilişkin bir model olup, analiz sürecinin sonunda entelektüel sermaye raporu düzenlenmektedir.208 206 Esenkal, a.g.e., s.31. Ahmet Erkuş, a.g.e., s.145-146. 208 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.148. 207 97 Entelektüel sermayenin raporlanması, Şekil 9’da gösterildiği üzere dört aşamadan meydana gelmektedir. Bu dört aşama, başka bir ifade ile entelektüel sermaye yönetiminin de aşamaları olmaktadır:209 Bilgi Aktarımı Yönetim Öncelikleri Girişimler Göstergeler Şekil 9: Danimarka Rehberi Raporlama Modeli210 - 1.Aşama: Bilgi Aktarımı: İşletmenin bilgi kaynaklarıyla müşterilerinin ürün ve hizmetlerden elde ettiği kullanım değerinin arttırılması amaçlanır. Bu amaç için, işletmenin bilgi kaynaklarıyla müşteri ihtiyaçları arasında ilişkiler kurulur, kullanım değeri tanımlanır. İşletmenin hangi ürün ve hizmetleri kimlere sunduğu, ürün ve hizmetlerin nasıl tüketildiği ve tüketim sonunda elde edilecek faydaların neler olacağı ortaya konulur. Devamında, işletmenin kullanım değeri yaratmak için ihtiyaç duyduğu bilgi kaynakları ve kaynakların işletmenin ürün ve hizmetlerine sağlayacağı katkı tespit edilmeye çalışılır. - 2.Aşama: Yönetim Öncelikleri: İşletmenin bilgi yönetimi hedefleri doğrultusunda ilgilenmesi ve kuvvetlendirmesi gereken bilgi kaynaklarının tespit edildiği aşamadır. Bilgi kaynaklarının işletme içi ve işletme dışı kaynaklarla da desteklenmesi söz konusu olabilir. 209 Intellectual Capital Statements – The New Guideline , Danish Ministry of Science, Technology and Innovation, s.12-13. 210 Intellectual Capital Statements – The New Guideline , Danish Ministry of Science, Technology and Innovation, s.13. 98 Bilgi yönetim hedefleri, müşterilerle işbirliği sonucu, çalışanların yaratıcılığı, Ar-Ge faaliyetleriyle veya işletmeye özgü süreçlerle İşlemenin hedeflerine geliştirilebilir.211 - 3.Aşama: Hedeflere Yönelik Girişimler: ulaşmada bilgi kaynaklarını ne şekilde ve nereden temin edeceğinin, geliştirileceğinin ve etkilerinin izleneceğinin ortaya konulduğu aşamadır. Bu aşamada, işletmenin gelecekte başarılı olabilmesi için hedeflerinin ve uygulamalarının neler olacağı, bilgi yönetim sistemi kurulmasının ne şekilde teşvik edileceği ve faydalarının neler olacağı gibi sorulara da cevap verilmektedir. Bilgi teknolojisi yatırımları, Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesi, eğitim faaliyetleri, çalışan memnuniyetinin geliştirilmesi gibi konular modelin bu aşamasında gerçekleştirilir.212 - 4.Aşama: Göstergeler: Girişim faaliyetlerinde atılan adımların yönetim hedeflerine ulaşma derecelerinin ölçülmesini sağlayan verilerdir. Bu aşamada, bilgi kaynaklarıyla gerçekleştirilen girişimler sayısallaştırılır; ölçülebilir ve anlamlı biçime dönüştürülür. Yukarıda sayılan dört aşamayla birlikte entelektüel sermayenin analizi gerçekleştirilmektedir. 4.aşamaya kadar içsel yönetim aracı olarak kullanılabilecek modelde, bir sonraki süreçte elde edilen bilgilerin rakamlarla, yazılarla, şekil ve grafiklerle işletme dışına raporlanması gerçekleşmektedir. Entelektüel sermaye raporu, yıllık faaliyet raporlarından bağımsız olarak düzenlenebileceği gibi, yıllık raporun içinde de sunulabilmektedir. Danimarka uygulamalarında, her iki şekilde de kullanıldığı ve genellikle bir yıllık süreleri kapsadığı görülmektedir.213 211 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.149 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.149. 213 Ahmet Erkuş, a.g.e., s.150. 212 99 Danimarka Rehberi, bir raporlama modelinden öte, entelektüel sermaye yönetilmesine, tanımlanmasına ve analizine yönelik bir çalışmadır. Rehberde raporlama süreci ve yöntemleri, diğer modellere göre daha ayrıntılı ve örnek uygulamalarla desteklenerek açıklanmaktadır. 3.1.2.2. Entelektüel Sermayenin Maddi Olmayan Duran Varlık Olarak Finansal Tablolarda Raporlanması (Bütünsel Yaklaşım) Çalışmanın bu bölümünde öncelikle, entelektüel sermayenin maddi olmayan duran varlık olarak sınıflandırılmasına ilişkin farklı görüşler sebepleriyle birlikte incelenecektir. Konunun devamında, entelektüel sermayenin finansal tablolarda raporlanmasının faydalarına değinilecektir. Bilgi tarafından şekillenen ekonomiye doğru küresel geçiş, geleneksel finansal raporların gittikçe büyüyen uyumsuzluklarının arkasındaki en önemli faktördür. Son yıllarda pek çok endüstrileşmiş ekonomi, bilgi tabanlı hızla değişen ekonomiye doğru kaymıştır. İnsan kaynaklarına, enformasyon teknolojisine, AR-GE’ye, reklamcılığa yapılan yatırımlar bir işletmenin rekabetçi pozisyonunu güçlendirmesi ve gelecek için gelişebilirliğini emin kılması için gerekli hale gelmiştir.214 Entelektüel sermayenin, işletmelerin mevcut ve gelecekteki başarısını doğrudan etkileyen ve rakip işletmelerle rekabette avantaj sağlayan varlıklar bütünü olduğu düşünüldüğünde, 215 kavramın muhasebe bilgi sistemi içerisinde kayda alınmasının önemi ortaya çıkmaktadır. 214 Invisible Value, -The Case For Measuring and Reporting Intelectual Capital, Business Competitiveness Division, Canberra, June 2001, s.24.; Haluk Duman, Rabia Özpeynirci, Muhammet Bezirci, “Bilgi Çağının Değiştirdiği 21. Yüzyılın Rekabet Anlayışına Bağlı Olarak Geleneksel Muhasebeden Stratejik Muhasebeye”, Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Sayı:2 Cilt:5 / Aralık 2005 (Erişim) http://iibfdergi.kmu.edu.tr/userfiles/file/ aralik2005/8.pdf , 02.08.2012. 215 Karacan ,a.g.e., s.82. 100 İşletmeler için öneminin anlaşılmasıyla, entelektüel sermayenin işletme bünyesinde raporlanmasına ilişkin çalışmalar artmış; çalışmalar neticesinde, işletmeye gelecekte yarar sağlayan entelektüel sermaye unsurlarının varlık olarak ele alınması konusuyla ilgili farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bu görüşlerin ilkinde, muhasebeye klasik bakış açısıyla, entelektüel sermayenin varlık olarak kabul edilemeyeceği ifade edilmektedir: Literatürde bir unsurun varlık olarak kabul edilebilmesi için, gelecekte kullanılabilme potansiyeline sahip olması, parasal olarak ifade edilmesi, muhasebe biriminin veya işletme sahibinin kontrolünde olması gerektiği vurgulanmaktadır.216 Entelektüel sermayenin insan unsuru açısından durum incelendiğinde, işletmenin söz konusu unsura sahip olamadığı ifade edilmektedir. İşletmede çalışanlar her an için işletmeden ayrılabileceğinden, karlılığın sürdürülmesinde yeterli güvenilirlik sağlanamamakta ve muhasebeciler insan kaynaklarını değerleme sistemini oluşturmada yetersiz kalabilmektedirler. Ayrıca, diğer varlık unsurları gibi insan sermayesine sürekli olarak amortisman ayırmanın ve yenilemenin, insan sermayesinin faydasını azaltacağı ve çalışanların tahmini değerlerini azaltacağı belirtilmektedir. Sonuç olarak, insan sermayesine yapılan harcamaların maddi varlıklara yapılan harcamalardan farklılık gösterdiği kabul edilse de, varlık olarak kabul edilebilmesi için gerekli şartların tümünün bulunmadığı görüşü hakimdir. Entelektüel sermayenin bir varlık kalemi olarak aktifleştirilmesinin karşısında olan teorisyenlerin belirttikleri başlıca nedenler aşağıdaki gibi sıralanabilir:217 Entelelektüel sermayeye ilişkin unsurlar, varlık olarak kabul edilmek için çok belirsizdir. 216 217 Karacan, a.g.e., s.101 Önce, a.g.e., s. 67-69. 101 Aktifleştirilen değerlerin amortismanı oldukça özneldir ve finansal tabloların manipüle edilmesine neden olabilir. Maddi olmayan varlıkların maliyeti ile onların gelecekteki yararları itibarıyla gerçek değerleri arasında ilişki yoktur. Bilançoda varlık olarak yer alan maddi olmayan varlıklarla ilgili projeler başarısızlığa uğradıklarında, yöneticiler ile hissedarları karşı karşıya bırakabilir. Entelektüel sermayenin varlık olarak muhasebe kayıtlarında aktifleştirilebileceğini savunan muhasebe çevrelerinde ise, yukarıda belirtilen görüşlere ilişkin aşağıda belirtilen fikirler savunulmaktadır:218 Maddi olmayan varlıkların, muhasebe sistemi içerisinde kayıtlanabilmesi için, söz konusu varlıklara yapılan yatırımların sağlayacağı faydalara ilişkin belirsizliklerin çözülebilmesi yeterli olacaktır. Faydaların fizibilite testlerinden geçmesiyle yatırımların aktifleştirilmesi uygun olacaktır. Yatırımcıların karar alırken, maddi olmayan varlıkları yönetimin itirazlarına bakmadan, aktifleştirilmiş gibi dikkate aldıkları ifade edilmektedir. Yapılan araştırmalarda Ar-Ge, müşteri kazanma çalışmaları gibi harcamaların hisse senedi getirileriyle pozitif ilişkili olduğunun tespit edilmesi, yatırımcıların maddi olmayan varlıkları gider olarak değil, gelecekte fayda sağlayacağını düşündükleri bir varlık olarak kabul ettiklerini göstermektedir. Entelektüel sermayenin yatırımcı nezdinde değerlenmesinde, maddi olmayan varlıklara ilişkin giderler düzeltilirken, entelektüel sermaye değerini büyük ölçüde iskonto etmiş görünürler. Ortaya çıkan düşük değerleme, ancak maddi olmayan varlıkla yetersizliğinden 218 Önce, a.g.e., s. 67-69. ilgili yatırımcının kaynaklanmaktadır. Bu mevcut durum, bilgisinin işletme 102 yöneticilerinin içsel bilgileri aktifleştirerek ve amorti ederek sermaye piyasalarına aktarmaları ile giderilebilir. Amortisman, yöneticinin maddi olmayan varlıkla ilgili beklediği faydayı takdir etmede de yararlı bilgi sağlayacaktır. Araştırmalarda Ar-Ge harcamalarının gider yazılmayıp aktifleştirildiği bir sektör olan yazılım sektöründe hissedarlar ve işletme ile ilgili tarafların yanlış bilgilendirilmeleri sonucu, işletme yönetimine karşı tutumları ve dava açmalarının söz konusu olmadığı gözlenmiştir.219 Görüşler bu şekilde açıklanmaya çalışıldıktan sonra, her iki görüşün de kendi içinde tutarlı tarafları olmakla birlikte, gelişen çağa ayak uydurabilmek ve daha doğru finansal bilgilere ulaşabilmek için, entelektüel sermayenin ölçülebilir değerlerinin muhasebeye konu edilerek finansal tablolarda gösterilmesinin gerektiği söylenebilir.220 Entelektüel sermaye bilgilerinin finansal tablolarda sunulması ile sağlanacak başlıca faydalar aşağıdaki gibi sıralanabilir:221 Entelektüel sermaye varlıklarına yapılacak yatırımların aktifleştirilmesi, belirli süreler itibarıyla işletmenin entelektüel sermaye tutarının takip edilmesinde yol gösterici olacak ve gelecekle ilgili alınacak kararlarda yöneticilere yardımcı olacaktır. Finansal tablolarda yer alacak entelektüel sermaye ile ilgili bilgiler sayesinde, finansal tablo kullanıcılarının daha doğru analizler yapabilmesi ve daha doğru ve etkin kararlar alabilmesi mümkün olacaktır. 219 Baruch Lev, Paul Zarowin, “The Boundaries of Financial Reporting and How to Extend Them”, Journal of Accounting Research Vol.37, No.2, Şubat 1999, New York, s.353-385. (Erişim) http://pages.stern.nyu.edu/~pzarowin/publications/P14_Boundaries_Financial_Reporting_1 .pdf , 06.08.2012. ; Önce, a.g.e., s.69. 220 Karacan, a.g.e., s.101. 221 Karacan, a.g.e., s.84-85. 103 Entelektüel sermayeyi içeren finansal tablolar daha kapsamlı olarak hazırlanmış olacağı için, söz konusu tabloların tam açıklama ilkesine daha uygun olarak bir bütünlük içerisinde hazırlanmasına olanak sağlanacaktır. 3.2. ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLARDA RAPORLANMASI Entelektüel sermayenin finansal tablolarda raporlanması, temel olarak entelektüel varlıkların ve entelektüel sermayenin bilançolarda ve gelir tablolarında muhasebeleştirilmesini (bütünsel yaklaşım) ifade etmektedir. Bu görüşten hareketle, entelektüel sermayenin finansal tablolarda raporlanması, mevcut muhasebe sistemi içerisinde, bilanço ve gelir tablosu üzerinden incelenecektir. Bölümün sonunda ise konu, Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) çerçevesinde değerlendirilecektir. Artan rekabet ve teknolojide yaşanan hızlı gelişmeler, varlıklarını devam ettirmek isteyen işletmelerde teknolojiye, insana, üretim süreçlerine, süreçlerin iyileştirilmesine, yeni ürün geliştirmeye yapılan yatırımların artmasına neden olmuştur. İşletmelere rekabet üstünlüğü sağlayacak söz konusu unsurların birçoğu maddi olmayan nitelikteki yatırımlardır ve işletmelerde entelektüel sermayeyi oluşturmaktadır.222 Genel kabul görmüş muhasebe ilke ve uygulamalarına bağlı olarak ve çoğu sayısal biçimde ifade edilen olayları kaydetme, sınıflandırma, özetleme ve raporlama fonksiyonlarını yerine getiren mevcut muhasebe bilgi sisteminde entelektüel sermaye karmaşık bir kavramdır.223 İşletmelere rakipleri karşısında üstünlük sağlayan entelektüel sermayenin muhasebe sistemi içerisinde nasıl kayda alınacağı ve finansal 222 223 Önce, a.g.e.,, s.62. Karacan, a.g.e., s.72. 104 tablolarda ne şekilde sunulacağı konusu muhasebe biliminin önemli sorunlarından biri haline gelmektedir. Geleneksel muhasebe sistemleri, maddi duran varlık seviyesinin yüksek olduğu imalat ekonomileri için geliştirilmiştir. Sistem, üretimde kullanılan varlıkların değeri ve üretim çıktısının net değeri hakkında doğru ve güvenilir maliyet tabanlı bilgi sağlamak amacıyla oluşturulmuştur. Sistemin muhasebe ilkeleri, bilgi ekonomisi içerisinde faaliyette bulunan işletmelerin kurumsal başarısını, know-how, marka, patent, müşteri sadakati gibi dinamiklerini dikkate almamaktadır.224 Geleneksel muhasebenin entelektüel sermayenin raporlanması konusunda yetersiz kaldığı noktalar genel olarak aşağıdaki hususlarda sıralanabilir.225 İşletme içerisinde üretilen maddi olmayan duran varlıklar kayıt altına alınmamakta; işletme bir bütün olarak değerlendirilmemektedir. Gelirler geçmiş maliyetlere dayanmakta; finansal tablolar da tarihi maliyet esasına göre hazırlandığından işletmenin gelecekte sağlayacağı nakit akışları gösterilememektedir. Bilgi yoğun işletmelerin üretim maliyetlerinin büyük çoğunluğu mali tablolar içerisinde gözükmeyen maddi olmayan varlıklardan kaynaklandığından, muhasebe sisteminde sadece maddi varlıkların değerlendirilmesi eşitsizliğe neden olabilmektedir. Bilgi ekonomisi işlemeleri ile geleneksel ekonomideki işletmelerin aktif yapılarındaki farklılıklar, kredi konusundaki güvenilirliliği etkilemektedir. 224 225 Alagöz, Özpeynirci, a.g.m., s.178. Önce, a.g.e., s. 38; Hakan Erkuş, a.g.m., s.309-310. 105 Oysaki, muhasebenin temel amaçlarından birisi, mali tabloların bu tablolardan yararlanan kişi ve kuruluşların doğru karar vermesine yardımcı olacak şekilde hazırlamaktır. Bu bağlamda, entelektüel sermayenin muhasebe kayıtlarında yer alması bir zorunluluktur.226 3.2.1. Entelektüel Sermayenin Bilançoda Raporlanması İşletmelerin finansal tablolarından yararlanan tarafların, işletmeleri bir bütün olarak değerlendirip bilgi ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için, işletme bünyesindeki gerek maddi varlıkların gerekse maddi olmayan (entelektüel) varlıkların bilançolarda gerçek değerleri ile sunulması gerekir. Bu amaçla, işletmelerin sahip oldukları entelektüel sermaye değerlerinin gerek unsur bazında gerekse bir bütün olarak değerlendirip bilançolarda sunulması, işletme gerçek değerinin tespiti hem de işletme hakkında karar alıcıların kararlarının doğruluğu açısından kaçınılmazdır.227 3.2.1.1. Entelektüel Sermayenin Bilançoda Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar Entelektüel sermayenin, bilançolarda raporlanma şekliyle ilgili olarak literatürde, artış yaklaşımı, devrim yaklaşımı, melez yaklaşımı ve Danimarka ile İsveç firmaları yaklaşımı olmak üzere çeşitli gösterim bulunmaktadır. Söz konusu yaklaşımları inceleyecek olursak; 226 şekilleri 228 Hatice Pınar Kaya “Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması Sorunu ve Çözüm Önerileri”, T.C. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muhasebe Finansman Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2008, s.48. 227 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., s.27. 228 Barış Sipahi, "Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar" MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:24, 2004, s.148. 106 - Artış yaklaşımına göre, geleneksel raporlama sisteminde, odak noktayı oluşturan finansal hesaplarla birlikte finansal olmayan bilgiler de yer almakta ve yatırımcılara entelektüel sermaye hakkında bilgi verilmektedir. Yaklaşımda, piyasa değeri ile güçlü bir ilişkisi kurulabilen finansal olmayan değerler geleneksel finansal hesaplar ile beraber yayınlanmaktadır. Piyasa değeri ile direkt ilişkisi olmayan finansal olmayan değerler ise bilanço ile ilişkilendirilmeyip ayrı tutulmaktadır. Ayrı tutulan finansal olmayan değerler gelecek dönemler için gözden geçirilerek bilanço hesapları ile ilişkilendirilebilmektedir. - Devrim yaklaşımında, entelektüel sermaye bilgilerinin yer aldığı yeni bir tablo düzenlenmektedir. Entelektüel sermaye bilançosu da denilen bilançonun odak noktasını, insan sermayesi, müşteri sermayesi ve yapısal sermaye gibi entelektüel sermaye unsurlarının ölçülmesi ve raporlanması oluşturmaktadır. Bilanço, çağdaş finansal bilgilerin yanı sıra geleneksel bilgileri de içermektedir. İşletme sermayesinin iki boyutta ele alındığı bu yaklaşımda, entelektüel sermayenin değerini firmaların piyasa değeri ile defter değeri arasındaki fark belirlemektedir. Defter değerinden fazla olan kısım çeşitli entelektüel sermaye kalemlerinde izlenmektedir. Bu yaklaşımın en önemli avantajı, her tür entelektüel sermayenin raporlanması iken en önemli dezavantajı her bir entelektüel sermaye kaleminin değerinin saptanmasında kabul görmüş bir yöntemin bulunmaması gösterilmektedir. - Melez yaklaşımda, fiyatı tam olarak belirlenen entelektüel sermaye kalemleri bilanço ile direkt olarak ilişkilendirilmektedir. Bunların dışında kalan entelektüel sermaye kalemleri ise artış yaklaşımında olduğu içsel bir değerlendirmeye tabi tutulur. Piyasa değeri ile güçlü ilişkisi tespit edilmeyen entelektüel sermaye kalemleri bilançodan ayıklanır. - Danimarka ile İsveç firmaları yaklaşımı olarak adlandırılan yaklaşımda ise, entelektüel sermayeyi ölçmek ve raporlamak için entelektüel 107 sermaye hesapları kullanılmaktadır. Bu hesaplar, işletmenin gelecekteki gelişimini göstermekte ve işletme stratejileri ile entelektüel sermayeyi birbirine bağlamaktadır. Söz konusu yaklaşımda, entelektüel sermaye hesapları iki boyutta ele alınmakta; birinci boyut entelektüel sermayenin kategorileri ile ilgilenmektedir. Birinci boyutta entelektüel hesaplar; insan kaynakları, müşteriler, teknoloji ve süreç olmak üzere dört boyuta bölünmektedir. İkinci boyutta ise, istatistiksel yöntemler ile sebep - sonuç ilişkisi içerisinde kullanılan entelektüel sermaye ölçüm yöntemler irdelenmektedir. Uygulamanın sonunda, insan kaynaklarına ilişkin bilgiler, bu iki boyutta ele alınıp raporlanmaktadır. - Entelektüel sermayenin işletmelerdeki yeri ve öneminin anlaşılmasının bir sonucu olarak, konu ile ilgili yapılan çalışmalar artmış ve Leif Edvinsson tarafından yeni bir bilanço yaklaşımı getirilmiştir. 229 Leif Edvinsson’un 1997 yılında geliştirdiği yeni bilanço yaklaşımına göre, bilançonun aktif tarafındaki maddi varlıklar finansal sermaye ile (borçlar ve özsermaye), maddi olmayan varlıklar (entelektüel varlıklar) ise finansal olmayan sermaye ile (entelektüel sermaye) finanse edilmektedir. Bu yaklaşıma göre işletme bilançoları Şekil 10’daki gibi şematize edilebilir: 229 Alagöz, Özpeynirci, a.g.m., s.179. 108 BİLANÇO Aktif Maddi Varlıklar Varlıklar Şerefiye Teknoloji Yetenek Maddi Olmayan Varlıklar Pasif Özsermaye Borçlar Resmi Bilanço Entelektüel Sermaye Gizli Değerler Şekil 10: Leif Edvinsson’un Bilanço Yaklaşımı230 3.2.1.2. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Bilançoda Raporlanması Önceki bölümde bahsi geçen yöntemlerden hangisi kullanılacak olursa olsun, entelektüel sermayenin bilançoda gösterilmesi için, mevcut bilançonun belirli düzenlemelerle kullanılmaya devam edilebileceği ya da yeni bir tablo oluşturulması gerektiği söylenebilir. Entelektüel sermaye unsurlarının geleneksel muhasebe sisteminde, bilançolarda gösterilmesi yöntemi kabul edilecek olursa, entelektüel varlıkların bilanço aktifinde maddi olmayan duran varlıklar içerisinde; entelektüel kaynakların da bilançonun pasifinde özsermaye içerisinde gösterilmesi; entelektüel sermayenin mali değerinin hesaplanmasında kullanılan yöntemin ise bilanço dipnotlarında belirtilmesi uygun olacaktır.231 230 Leif Edvinsson, Developing Intellectual Capital at Skandia, Long Range Planing, Volume 30, No.3, 1997, s.368. 231 Karacan, a.g.e., s.127. 109 Türkiye’de 1994 yılında Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ile yürürlüğe giren Tek Düzen Hesap Planı’nda maddi olmayan duran varlıkların, 26 numaralı Maddi Olmayan Duran Varlıklar hesap sınıfında; 260 Haklar Hesabı, 261 Şerefiye Hesabı, 262 Kuruluş ve Örgütlenme Giderleri Hesabı, 263 Araştırma ve Geliştirme Hesabı, 264 Özel Maliyetler Hesabı 265 266 267 Diğer Maddi Olmayan Duran Varlıklar Hesabı 268 Birikmiş Amortismanlar Hesabı 269 Verilen Avanslar Hesabı şeklinde yer aldığı çalışmanın önceki bölümlerinde ifade edilmiştir. Yukarıda entelektüel da görüldüğü varlıklarının gibi, tamamını “belirlenen bilançoda hesaplar işletmelerin gösterilmesine imkan tanımamakta, var olan unsurlar ise işletmenin kendi bünyesinde bilgi ve tecrübe gibi değerlere dayanarak oluşturduğu değerlerden ziyade bir bedel karşılığında dışarıdan satın aldıkları kıymetlerin izlenmesine imkan vermektedir.”232 Literatürde, bu sorunun giderilebilmesi için Tek Düzen Hesap Planında boş bırakılan hesapların muhasebeleştirilmesi 233 kullanılmasıyla, entelektüel sermayenin noktasında gayretlerin olduğu söylenebilir. Bu bilgiden hareketle, entelektüel sermaye varlıkları Tek Düzen Hesap Planında boş bırakılan 265 veya 266 numaralı hesaplar kullanılarak yevmiye kayıtlarına alınabilir. Bu hesaplara ait alt hesapların açılmasıyla da entelektüel sermaye unsurlarının açık bir şekilde gösterimi de mümkün 232 233 Çıkrıkçı Daştan, a.g.m., s.27-28. Çıkrıkçı Daştan, a.g.m., s.28. 110 olabilir. Entelektüel sermaye varlıklarına ilişkin kaynakların, 5-Özkaynaklar hesap sınıfı içerisinde yer alan, 50 numaralı Ödenmiş Sermaye hesap grubunda, 500 Sermaye Hesabı, 501 Ödenmemiş Hesabı, 502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları Hesabı, 503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları Hesabı, 504-509 – boş bırakılan hesaplarda izlenmesi doğru bir yaklaşım olacaktır. Yapılan açıklamalardan sonra, entelektüel sermayenin yevmiye kayıtlarında izlenmesi aşağıda verilmektedir: 265 Entelektüel Varlıklar 504 Entelektüel Sermaye / Yapılan kayıtlama dönem içerisinde işletmenin entelektüel sermayesinde değişim meydana geldiği anlarda yapılır ise, dönem sonlarında işletmenin söz konusu varlıklara ilişkin gerçek durumu rahatlıkla görülebilir. Entelektüel varlıklarda izlenen artışlar, yukarıda ilgili hesaplara gösterildiği biçimde (265 Entelektüel Varlıklar Hesabı borçlu, 504 Entelektüel Sermaye Hesabı alacaklı), azalışlar ise ters çevrilmek suretiyle (504 Entelektüel Sermaye Hesabı borçlu, 265 Entelektüel Varlıklar Hesabı alacaklı) yevmiye kayıtlarında muhasebeleştirilebilir. 234 Dönem sonlarında ise bu kayıtların finansal tablolara aktarılmasıyla tablo kullanıcılarının işletmeler hakkında doğru bilgiler edinmesi sağlanır. 234 Çıkrıkçı Daştan, a.g.m., s.29. 111 Tek Düzen Hesap Planı ile uyumlaştırılarak, hesap planında boş bırakılan hesapların da kullanımı ile yevmiye kayıtlarına alınan entelektüel sermayenin bilançoda aşağıdaki yer aldığı üzere gösterilmesi mümkündür. Tablo 1: TDHP ile Uyumlaştırılarak Entelektüel Sermayenin Bilançoda Sunulması .......... A.Ş.’nin 31.12.... Tarihli Ayrtıntılı Bilançosu (TL) AKTİF (VARLIKLAR) PASİF (KAYNAKLAR) I. DÖNEN VARLIKLAR III. KISA VADELİ YAB. KAY. II. DURAN VARLIKLAR IV. UZUN VADELİ YAB. KAY. 25 Maddi Duran Varlıklar 26 Maddi Olm. Duran Varlıklar 260 Haklar V. ÖZKAYNAKLAR 50 Ödenmiş Sermaye 261 Şerefiye 500 Sermaye 262 Kuruluş ve Örgütlenme 501 Ödenmemiş Serm. (-) 263 Araştırma ve Geliştirme 502 Serm. Düzelt. Olumlu Farkı 264 Özel Maliyetler 503 Serm. Düzelt.Olumsuz Farkı 265 Entelektüel Sermeye(*) 504 Entelektüel Sermaye 265.01 İnsan Sermayesi 504.01 İnsan Sermayesi 265.02 Müşteri Sermayesi 504.02 Müşteri Sermayesi 265.03 Yapısal Sermaye 504.03 Yapısal Sermaye 267 Diğ. Mad. Olm. Duran Varl. 268 Birikmiş Amortismanlar (-) 269 Verilen Avanslar AKTİF (VARLIKLAR) TOPLAMI 112 DİPNOTLAR: 1-………………… - Maddi olmayan duran varlıklar içerisinde yer alan entelektüel varlıkların hesaplanmasında ………………………………… yöntemi kullanılmıştır. (*) Bilançonun düzenlenmesinde, entelektüel varlık değerleri unsurlar bazında ölçülebiliyorsa unsurlara göre ayrım dikkate alınabilir. Dönem sonu işlemi olarak, hesaplanan piyasa değerinden defter değeri çıkartılıp, aradaki fark bilançoda yer alması gereken maddi olmayan varlık (entelektüel sermaye) olarak belirlendikten sonra, hesap planında boş bırakılan maddi olmayan duran varlık hesaplarında izlenebilir. 3.2.1.3. Entelektüel Sermayenin Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) Kapsamında Bilançoda Raporlanması Önceki bölümlerde yapılan tüm açıklamalarla birlikte, entelektüel sermayenin muhasebeleştirilmesi veya muhasebe bilgi sisteminde kayıt altına alınan entelektüel sermayenin finansal tablolarda sunulmasına ilişkin doğrudan bir düzenleme gerek ulusal muhasebe standartlarında gerekse uluslararası muhasebe standartlarında bulunmamaktadır. Entelektüel sermaye ile ilgili doğrudan bir düzenleme olmamasına karşın, kavramın muhasebe ile bağlantısı ve finansal tablolarda sunumu Muhasebe Standartlarında değinilen bazı kavramlarla dolaylı olsa da kurulabilmektedir.235 Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) çerçevesinde kavram incelendiğinde; entelektüel sermayenin varlık olarak dikkate alınması ve finansal tablolarda sunulmasına ilişkin olarak, 235 Karacan, a.g.e., s.85-86. 113 UMS 1- Finansal Tabloların Sunuluşu UMS 38- Maddi Olmayan Duran Varlıklar Standartları ve Türk Muhasebe Standartları içinde yer alan TMS 1- Finansal Tabloların Sunuluşu TMS 38- Maddi Olmayan Duran Varlıklar standartlarında yer alan bazı ifadeler, entelektüel sermaye olarak göz önünde bulundurulabilecek maddi olmayan varlıklara ilişkin açıklamalar olarak değerlendirilebilmektedir.236 3.2.1.3.1. UMS 1 Finansal Tabloların Sunuluşu Standardına Göre Değerlendirilmesi Standardın amacı, UFRS’lere göre hazırlanan finansal tabloların hazırlanıp sunulmasına ilişkin genel açıklamalar yapmak ve işletmelerin söz konusu tablolarının gerek önceki dönemlerle gerekse diğer işletme tablolarıyla karşılaştırılabilirliğini sağlamaktır.237 Bu amaçla Standart, finansal tabloların sunumuna ilişkin ayrıntılı bilgiler, finansal tabloların içerikleri için asgari düzenlemeler ve finansal tabloların yapılarına ilişkin ana hatları içermektedir.238 Standart kapsamında, bir işletmenin raporlaması gereken tam bir finansal tablolar seti:239 236 - Finansal durum tablosu (bilanço), - Kapsamlı gelir tablosu, - Özkaynak değişim tablosu, - Nakit akış tablosu ve Karacan, a.g.e., s.87. TMS 1, paragraf 1-2. 238 Başak Ataman Akgül, Hüseyin Akay, Uluslar arası Muhasebe Standartları ve Türkiye’de Uygulama Etkinliğine İlişkin Bir Açıklama, Türkmen Kitabevi, İstanbul, s.42. 239 TMS 1, paragraf 10. 237 114 - Önemli muhasebe politikalarını özetleyen dipnotlar ve diğer açıklayıcı notlar olarak ele alınmıştır. Entelektüel sermayenin maddi olmayan varlık olduğu düşünülürse, Standart kapsamında bilançoda raporlanması gerektiği söylenebilir Standart varlık ve kaynak kalemlerin hangi sıra ve biçimde sunulacağını açıklamaz. Ancak, bilançoda ayrı olarak sunulmaya yeter ölçüde birbirlerinden nitelik ve işlev olarak farklı olan kalemlerin bir listesini verir. Bu liste dahilinde entelektüel sermayenin, bilançonun aktifinde duran varlıkların içerisinde maddi olmayan duran varlık olarak ele alınması uygun olacaktır. Literatür incelemesi yapıldığında, mevcut muhasebe sistemi dahilinde maddi olmayan duran varlık grubu hesaplarında yapılması önerilen bazı düzenlemeler 240 neticesinde ilgili grubun sunuluş şeklinin aşağıdaki gibi şekilleneceği ifade edilmektedir: 26 Maddi Olmayan Duran Varlıklar 260 Şerefiye 261 Haklar 262 Geliştirme Giderleri 263 Yazılım Programları 264 TV Programları, Sinema Filmleri 265 Geliştirme Giderleri 266 Diğer Maddi Olmayan Duran Varlıklar 267 Birikmiş Amortismanlar Ve Değer Düşüklüğü Karşılığı (–) 268 Yapımı Devam Eden Programlar, Projeler 269 Verilen Avanslar 240 Nalan Akdoğan, Orhan Sevilengül, “TMS ve TFRS Uygulamalarının Tekdüzen Hesap Planı Üzerine Etkileri ve Öneriler”, Ankara Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası (ASMMMO), 6.Muhasebe Uygulamaları ve Vergi Mevzuatı Sempozyumu, 02-06 Mart 2008, s. 227-228. 115 Değişiklik ve öneriler aşağıda listelenmiştir: Şerefiye hesabı, maddi olmayan duran varlık niteliği taşımakla birlikte değerlemede UFRS 3 Şirket Birleşmeleri standardı kapsamında maddi olmayan duran varlıklardan farklı ölçümlemeye tabii tutulmaktadır. Bu varlık kalemine amortisman uygulamasına son verilmiştir. Ayrıca finansal raporlamada bilançoda bu kalemin maddi olmayan duran varlıkların dışında ayrı bir kalem olarak sunulması öngörülmektedir. Bu nedenle bu hesabın, kod numarası 260 numaraya aktarılarak ilk sırada yer alması, böylece bilanço düzenlenirken ayrı kalem olarak raporlanmasına kolaylık sağlanması düşünülmüştür. Haklar hesabı 261 koduna alınmıştır. Maddi Olmayan Duran Varlık standardı yazılım programlarına yapılan harcamaların varlık olarak izlenmesini istediğinden 263 Yazılım Programları şeklinde yeni bir hesap önerilmiştir Araştırma giderlerinin aktifleştirilmesi mümkün olmadığından, hesabın adı kapsamına uygun olarak değiştirilmiş ve “265 Geliştirme Giderleri” hesabı önerilmiştir. Yayın yapan işletmeler için tekrarlanabilir programlar niteliğinde olan ve şirkete uzun süre fayda sağlayacak TV programları ve sinema filmleri için özel bir hesap önerilmiştir. Çekimi veya yazılımı devam eden projelerin izlenmesi için “268 Yapımı Devam Eden Programlar ve Projeler” hesabı önerilmiştir. Standart içerisinde, işletmenin finansal durumuna ilişkin olarak, ilgili tarafları bilgilendirecek politikalarının ve açıklanması kullanıcılara ve yardımcı dipnotlarda olacak gösterilmesi muhasebe gerektiğine değinilmektedir. Entelektüel sermayeye ilişkin bilgilerin de kullanıcılara sağlayacağı faydalar düşünülürse, Standartta yer alan muhasebe politikaları ve açıklayıcı dipnotlar çerçevesinde bilançolarda gösterilmesi uygun 116 olacaktır. 241 Yukarıda yer alan sunuluş şeklinde, önerilen başlıklar altında izlenemeyen entelektüel sermaye varlıklarının (özellikle işletme içerisinde yaratılan entelektüel sermaye unsurlarının) 266 Diğer Maddi Olmayan Duran Varlıklar Hesabı kapsamında ele alınması ve alt hesaplarla da unsurlarına ayrılmasının mümkün olabileceği söylenebilir. 3.2.1.3.2. UMS 38 Maddi Olmayan Varlıklar Standardına Göre Değerlendirilmesi Entelektüel sermaye ile ilgili varlıkları finansal tablolarda görmenin Entelektüel sermayenin raporlanması Uluslararası Muhasebe Standartları kapsamında incelendiğinde, geleneksel raporlamaya benzer bir yaklaşım görülmektedir. UFRS, entelektüel sermaye unsurlarının bir kısmını Uluslararası Muhasebe Standardı (UMS) 38 Maddi Olmayan Duran Varlıklar Standardına konu etmiştir.242 Standardın amacı, başka bir Standartta özel hüküm bulunmayan maddi olmayan duran varlıklarla ilgili muhasebe uygulamalarını 243 düzenlemektir. Standart geleneksel muhasebe sınıflandırmasında bir düzenlemeye giderek, aşağıdaki koşulların tümünün varlığı halinde bir maddi olmayan duran varlığın aktif olarak kaydedilerek finansal raporlara alınacağını belirtmektedir: - Varlıklar ilişkilendirilen beklenilen gelecekteki ekonomik yararların işletme için gerçekleşmesinin muhtemel olması, - Varlığın maliyetinin güvenilir bir şekilde ölçülmesi. Entelektüel sermayenin de gelecekte işletmeye sağlayacağı ekonomik 241 Karacan, a.g.e., s..89. Hakan Erkuş, a.g.e., s.33. 243 TMS 38 paragraf 1. 242 117 faydalar göz önünde bulundurulursa ve çalışmanın önceki bölümlerinde gerek işletme bazında gerekse unsurlarına ayrılarak kavramın ölçülebilmesi ve mali değerinin hesaplanabilmesi dikkate alınırsa, bir varlık olarak entelektüel sermaye bilgilerinin bilançonun aktifinde maddi olmayan duran varlıklar içerisinde gösterilmesinin uygun olacağı söylenebilir.244 Standart, entelektüel sermaye unsurları açısından incelendiğinde; İşletme dışından bir bedel karşılığında satın alınan entelektüel sermaye unsurlarına ödenen fiyat, varlıktan beklenilen gelecekteki ekonomik yararın elde edilmesine ilişkin beklentileri yansıtır ve güvenilir bir biçimde ölçülebilir. Dışarıdan satın alınan entelektüel sermaye unsurlarının bilanço aktifinde raporlanmasına ilişkin bir sıkıntının olmadığı söylenebilir. Standart kapsamında ilgili entelektüel sermaye varlığı, ilk muhasebeleştirilmesi sırasında maliyet bedeliyle ölçülür. Standardın önemli eksikliklerinden birisi, işletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki fark olarak tanımlanan şerefiyenin, maddi olmayan duran varlık olarak değerlendirilmemesidir. Standarda göre şerefiyeler, sadece işletme birleşmeleri sırasında ortaya çıktığında varlık olarak kaydedilmektedir.245 Gelecekte ekonomik yararlar sağlamak için yapılan yatırımların çoğu, işletme içi yaratılan şerefiyeye katkıda bulunmaktadır. Söz konusu yatırımların finansal tablolara yansıtılması ise ancak entelektüel sermaye kavramı içerisinde mümkün olabilecektir. İşletme birleşmesi sırasında elde edilen entelektüel sermaye unsuru, şerefiyeden ayrılabilirse veya sözleşmeden ya da diğer yasal haklardan kaynaklanıyorsa, maddi olmayan duran varlık olarak değerlendirilebilir. Söz konusu unsurun maliyeti, elde edilme tarihindeki gerçeğe uygun değerdir. 244 245 Karacan, a.g.e., s.90. Erkuş, a.g.e., s.308 118 Gerçeğe uygun değer, varlıktan beklenilen gelecekteki ekonomik yararların işletme tarafından elde edilme olasılığı ile ilgili piyasa beklentilerini yansıtmaktadır. Şerefiyeden ayrılabilen veya sözleşmeden ya da diğer yasal haklardan kaynaklanan entelektüel sermaye unsurunun gerçeğe uygun değerini güvenilir bir şekilde ölçmek mümkün olabilmektedir. Bu durum, eğer bir entelektüel sermaye unsuru, maddi olmayan duran varlık tanımına uyuyorsa ve gerçeğe uygun değeri güvenilir bir şekilde ölçülebiliyorsa, söz konusu unsurun bir varlık olarak muhasebeleştirmesi anlamına gelmektedir.246 İşletme içinde yaratılan entelektüel sermayenin varlık olarak değerlendirilmesinde ise, varlığın oluşumu araştırma ve geliştirme safhaları dikkate alınmaktadır. Araştırma safhasında gerçekleştirilen harcamalar, gelecekte ekonomik yararlar sağlanacak bir maddi olmayan duran varlığın mevcudiyetini göstermek mümkün olmayacağı için, gider olarak muhasebeleştirilirken247; geliştirme safhasında, bazı durumlarda maddi duran varlığı ve gelecekte sağlayacağı ekonomik yararları tespit mümkün olduğundan, geliştirmeden kaynaklanan harcamalar maddi olmayan duran varlık olarak muhasebeleştirilmektedir.248 Standart’ta geliştirme safhasında yapılan harcamaların varlık olarak sayılabilmesi için gerekli koşullar maddeler halinde sıralanmıştır. Maddi olmayan duran varlığın kullanıma veya satışa hazır hale gelmesinin teknik olarak mümkün olması, işletmenin varlığı tamamlama ve kullanma veya satma niyetinin ve imkanının bulunması, bu durumlar için yeterli teknik, mali ve diğer kaynakların mevcut olması, muhtemel gelecek ekonomik faydanın nasıl sağlanacağının belli olması ve geliştirme sürecinde maddi duran varlık için yapılan harcamaların güvenilir bir biçimde ölçülebilir olması koşullarının 246 TMS-38 paragraf 33,34. TMS-38 paragraf 55. 248 TMS-38 paragraf 57. 247 119 tamamının varlığı halinde, geliştirmeden kaynaklanan harcamalar maddi olmayan duran olarak değerlendirilebilir.249 Yukarıda anlatılanlar ışığında; - Markalar, - Ticari başlıklar ve yayın hakları, - Lisans ve imtiyazlar, - Telif hakları, patent ve diğer endüstriyel sahiplik hakları, hizmet ve işletme hakları, - Reçeteler, formüller, modeller, tasarımlar, prototipler, - Geliştirme aşamasında olan maddi olmayan duran varlıklar maddi olmayan duran varlık olarak sıralanmakta ve ihtiyaç duyulması halinde daha küçük sınıflara ayrılmasına izin verilmektedir. Söz konusu sınıflandırmanın kullanılması, geleneksel muhasebe yaklaşımına benzer bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Standart, işletmelerin maddi olmayan varlıklarıyla ilgili finansal bilgilerin finansal raporlarda sınırlı bir şekilde açıklanmasına neden olmaktadır. Standardın önemli eksikliklerinden birisi, reklam ve promosyon ile Ar-Ge faaliyetleri için araştırma safhasında yapılan harcamaların maddi varlık olarak değerlendirilmemesidir. 250 Söz konusu harcamalarla birlikte kuruluş giderleri, eğitim harcamaları gibi işletmelerin önem verdikleri ve bütçe içerisinde önemli paylar ayırdıkları kalemlerin doğrudan gider yazılarak muhasebeleştirilmesi, finansal tablo kullanıcılarının bilgi ihtiyacını karşılamamakta; alınan kararlarda isabet sağlamalarına engel olmaktadır. 251 249 TMS-38 paragraf 57. Ünal, a.g.m., s.34; Hakan Erkuş, a.g.m., s.308. 251 Ünal, a.g.m., s.34 250 120 Yapılan açıklamalar doğrultusunda, entelektüel sermayenin üç unsuru ile ilgili bir değerlendirme yapıldığında;252 - İnsan sermayesinin geliştirilmesi için yapılan eğitim harcamaları ve personele ödenen ücretler, - Yapısal sermaye ile ilgili yapılan kuruluş giderleri ile yeniden yapılandırma giderleri, - Müşteri sermayesi ile ilgili reklam giderleri ve promosyon giderleri, - İşletme bir bütün olarak ele alındığında ise, işletme içerisinde üretilen şerefiyeler varlık olarak değerlendirilmemektedir. Genel bir değerlendirme yapılır ise, UMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlıklar Standardı, entelektüel sermayeyi ölçme ve değerlendirmede ihtiyatlı davranmaktadır. Standartta entelektüel sermayenin tüm unsurlarının finansal tablolarda raporlanmasına imkan verilmemektedir. Günümüzde maddi duran varlıklardan maddi olmayan duran varlıklara doğru geçişin yaşanmasına karşın, UFRS finansal tablolarda maddi olmayan varlıkların ağırlığını yeterli düzeye çıkaramamıştır. İhtiyatlı yaklaşım, işletmelerin piyasa değeri ile defter değeri arasında açıklanamayan farkın büyümesine neden olmaktadır.253 Finansal tablo kullanıcılarının bilgi ihtiyaçlarının doğru karşılanabilmesi için, entelektüel sermayenin bir standart olarak ele alınması ve tüm unsurlarıyla raporlamalarda gösterilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda, UFRS finansal raporlama açısından maddi olmayan duran varlık tanımını yeniden yapmalı ve işletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkın yatırımcılar tarafından bilinmesini sağlamalıdır.254 İşletmenin bir bütün olarak değerlendirilmesi için, gerek maddi varlıkların gerekse entelektüel sermayenin bilançolarda gerçek değerleri ile raporlanması gerekmektedir. Bu durum, hem işletmenin gerçek değerinin 252 Hakan Erkuş, a.g.m., s.309 Ünal, a.g.m., s.34-35. 254 Ünal, a.g.m., s. 35. 253 121 tespiti hem de işletme hakkında karar alıcıların kararlarının doğruluğu açısından kaçınılmazdır.255 3.2.2. Entelektüel Sermayenin Gelir Tablosunda Raporlanması256 Entelektüel sermayenin bilançoda izlenmesi, işletmelerin faaliyet sonuçlarını kar veya zarar olarak ortaya koyan gelir tablolarında da değişikliğe yol açmaktadır. İşletmelerin piyasa değerlerini önemli ölçüde arttıran entelektüel sermayenin gelir tablosunda bilgi amaçlı yer alması gerekmektedir. 3.2.2.1. Entelektüel Sermayenin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamında Gelir Tablosunda Raporlanması Entelektüel varlığı yüksek olan işletmelerin rekabet edebilme güçleri ve daha verimli çalışabilmeleri mümkün olduğundan sektör ortalamalarına göre daha fazla kar elde edebileceklerdir. Söz konusu ek getirinin, yeni satırlarla gelir tablosunda raporlanması mümkün olabilmektedir. Böylece işletmenin dönem sonunda elde ettiği karın ne kadarlık bir bölümünün işletmenin normal faaliyetleri sonucunda, ne kadarlık bir kısmının ise entelektüel varlıklar sayesinde elde edildiği ortaya konulabilecektir. Entelektüel sermayenin dönem karı üzerindeki olumlu etkilerini gösterebilmek için bilgi amaçlı satırların eklendiği gelir tablosu formatı aşağıda yer almaktadır: İşletmeler gelir tablolarında yer alan kazançlarının üzerinde vergi ödedikleri için doğal olarak entelektüel varlıkların vergisini de ödemiş 255 256 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m,, s.27. Karacan, a.g.e., s.132. 122 olmaktadırlar. Çünkü söz konusu karın bir kısmı maddi varlıklara isabet ederken bir kısmı ise entelektüel varlıklara isabet etmektedir. Tablo 2: TDHP ile Uyumlaştırarak Entelektüel Sermayenin Gelir Tablosunda Sunulması (TL) AYRINTILI GELİR TABLOSU TİPİ Önceki Dönem Cari Dönem A.Brüt Satışlar B.Satış İndirimleri C.Net Satışlar D.Satışların Maliyeti I.BRÜT SATIŞ KARI/(ZARARI) E.Faaliyet Giderleri II.FAALİYET KARI/(ZARARI) F.Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Karlar G.Diğer Faa. Olağan Gider ve Zararlar (-) H.Finansman Giderleri (-) III. OLAĞAN KAR VEYA ZARAR i.Olağandışı Gelir ve Karlar J.Olağandışı Gider ve Zararlar (-) IV. VERGİ ÖNCESİ KAR VEYA ZARAR K.Vergiler VI.DÖNEM NET KARI VEYA ZARARI NET KARIN VARLIKLAR ARASINDA DAĞILIMI L.Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay M.Entelektüel Varlık Payı 3.2.2.2. Entelektüel Sermayenin Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (UFRS) Kapsamında Gelir Tablosunda Raporlanması Bölüm içerisinde, UFRS kapsamında gelir tablosunda raporlanmasına ilişkin esaslar, UMS 1 Finansal Tabloların Sunuluşu Standardı kapsamında ele alınacaktır. MSUGT’dan farklı olan noktalara kısaca değinildikten sonra, 123 entelektüel sermaye unsurlarının UFRS kapsamında gelir tablosunda raporlanmasına ilişkin tablo örnek olarak sunulacaktır. UFRS kapsamında hazırlanması öngörülen gelir tablosunun adı, “Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu” olarak belirtilmektedir. 257 Bu değişimin temel nedeni tablonun içerdiği bilgilerin kapsamındaki artıştır. Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu’nun, işletmelerin aktiflerinin tarihi maliyetler, pasiflerinin ise itfa değerleri ile değerlemesi kuralı koruyarak, varlıkların ve borçların işletmeler için haiz oldukları değerle değerlemesi ile aynı olan ancak “gerçeğe uygun değer muhasebesi” diye isimlendirilen genel değerleme kuralını getirmesi ile bazı yeni gelir ve gider kalemleri ortaya çıkmıştır.258 Yapılan düzenlemelerle gelir tablosunda “kapsamlı kar” esas alınmıştır. Kapsamlı kar, özkaynaklarda artışa neden olan gerçekleşmiş ve gerçekleşmemiş kardan oluşmaktadır. 259 Kapsamlı kar, işletmelerin toplam performansını ifade etmesi bakımından önemlidir. Finansal tablo kullanıcıları, söz konusu tablo ile, işletmelerin kar/zarar yaratma potansiyeli hakkında ayrıntılı bilgiye ulaşabilmektedir. Gelir; “varlıklardaki artış, borçlardaki azalış nedeniyle, özkaynaklarda hissedarların yatırdıkları fonlar dışındaki artışları” ifade etmektedir. Standart kapsamında gelir kavramı, hasılatı ve kazancı içermektedir. Hasılat, bir muhasebe dönemi boyunca elden çıkarılan varlıkların nakit veya alacağa dönüşmüş tutarı olarak, mal ve hizmetin satıldığı veya kiralandığı anda oluşmaktadır. Hasılat, gerçekleşmiş gelirdir. Kazanç ise, duran varlık ve 257 Hasan Kaval, “TMS Kapsamında Çeşit Esasına Göre Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu”, (Erişim) http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/13234206442e2dKar_Zarar_Tablosu_ve_Diger_Kapsamli _Gelirler__Yaklasim_1.pdf 06.05.2012, s.1. 258 Kaval, a.g.m., (Erişim) http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/13234206442e2dKar_Zarar_Tablosu_ve_Diger_Kapsamli _Gelirler__Yaklasim_1.pdf , s.12. 259 Aydın Karapınar, Figen Ayıkoğlu Zaif, Finansal Analiz, Gazi Kitabevi, 2009, s.60-62. 124 menkul kıymet satış karları yada değer artışları kazancı gibi gerçekleşmemiş gelirleri içermektedir. 260 Gider, varlıklardaki azalış, borçlardaki artış nedeniyle, özkaynaklarda hissedarlara yapılan ödemelerin dışındaki azalmaları ifade eder. Giderlerin tanımı, örneğin yabancı paranın kurundaki artıştan dolayı o para cinsinden olan borçlardaki artıştan kaynaklanan gerçekleşmemiş zararları da 261 içermektedir. Özkaynaklarda gelirler/giderler, henüz artış veya gelir/kazanç azalış ve yaratan gider/zarar gerçekleşmemiş tanımlarına tam uymadıkları ve kesinleşmemiş (alacak veya borca dönüşmemiş) oldukları için normal gelirler ve giderler ile raporlanmamakta; özkaynak içine alınmaktadır. Gerçekleşmemiş gelirlerin/giderlerin özkaynak değişim tablosunda sunumu, dönemin tüm gelir veya giderlerinin finansal tablo kullanıcılarının dikkatine yeterli bir şekilde raporlanamamasına yol açmaktadır. Bu eksikliği gidermek için ise ya ayrı bir tablo şeklinde “diğer kapsamlı gelirler” tablosunda veya ayrı bir tablo şeklinde düzenlenme yerine gelir tablosunun altında bu tablonun devamı şeklinde “ Diğer Kapsamlı Gelirler” bölümü içinde raporlama benimsenmektedir.262 Gerçekleşmemiş gelirlerin kapsamlı kar bileşeni olarak dönem net karına eklenebilmesi için özkaynak hesaplarına kayıtlanmış olması gerekir. Kur farkları (kambiyo kar-zararı) da gerçekleşmemiş gelir-gider olmasına karşın, gelir tablosu hesaplarında kayıtlandığı için kapsamlı karın bir bileşeni değildir. 263 260 Ümit Gücenme Gençoğlu, “Türkiye Muhasebe Standartlarında Kapsamlı Karın Raporlanma sı” (Erişim) http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/umitgucenme/001/ , 08.06.2012. 261 Gençoğlu, a.g.m., (Erişim) http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/umitgucenme/001/ 262 Kaval, a.g.m., (Erişim) http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/13234206442e2dKar_Zarar_Tablosu_ve_Diger_Kapsamli _Gelirler__Yaklasim_1.pdf , s.12. 263 Gençoğlu, a.g.m., (Erişim) http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/umitgucenme/001/ 125 Gerçekleşinceye kadar özkaynakların unsurları içerisinde yer alacak gerçekleşmemiş gelir ve giderler, dağıtılamamakta veya başka türlü kullanılamamaktadır. Söz konusu gelir ve giderlerin bağlı veya ilişkili olduğu varlık hesapları nakde veya alacağa dönüştüğünde, borç hesapları ödenebilir durumu geldiğinde (kesinleşince) ortaklara dağıtıma uygun hale gelebilmekte veya herhangi bir diğer kullanılabilir özkaynak unsuruna çevrilebilmektedir. Bu bakımdan bazı gelir ve giderler, gerçekleştiklerinde dönem kar zarar hesabına devredildikten sonra tekrar özkaynaklara gelirken; bazıları ise özkaynaklar içerisinde kalarak geçmiş yıl karları/zararları hesaplarını devredilmektedir. Nitekim Diğer Kapsamlı Gelirler tablosunda, bunları kar zarara aktarılabilen ve aktarılamayan şeklinde ikiye ayırarak göstermek gerekmektedir. Maddi olmayan duran varlıklara ilişkin değerleme farkları kar zarar aktarılmayan diğer kapsamlı gelir unsurudur.264 Kapsamlı karın raporlanması, işletmenin dönem içinde tahakkuk eden gerçekleşmemiş kazanç ve kayıpların özkaynaklarda raporlanan kısmının cari faaliyet performansına eklenmesidir. Geleneksel muhasebede gerçekleşmemiş kayıplar ihtiyatlılık ilkesi gereği dönemin gelir tablosunda raporlanmak üzere tahakkuk ettirilirken, gerçekleşmemiş gelirler tahakkuk ettirilmez. Ancak Standartlar gereği, gerçeğe uygun değer esasına geçilmesi sonucunda ihtiyatlılık ilkesinin sınırı genişlemiştir, gerçekleşmemiş kayıplar ile birlikte gerçekleşmemiş kazançlar da gelir tablosunda raporlanarak kapsamlı kar hesaplanmaktadır.265 Tüm bu bilgiler ışığında, işletmenin sürdürdüğü faaliyetler sonucunda entelektüel varlıklarından elde ettiği kar/zarar (gerçekleşmiş gelir- gider sonucu) dönem net karı/zararını oluşturmaktadır. Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Kapsamına benzer bir yaklaşımla, entelektüel 264 Kaval, a.g.m., (Erişim) http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/13234206442e2dKar_Zarar_Tablosu_ve_Diger_Kapsamli _Gelirler__Yaklasim_1.pdf , s.14. 265 Gençoğlu, a.g.m., (Erişim) http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/umitgucenme/001/ 126 varlıklardan elde edilen ek getirinin, yeni satırlarla kapsamlı gelir tablosunda raporlanmasının mümkün olacağı söylenebilir. Maddi olmayan duran varlıkların (entelektüel sermayenin) maliyet değeri ile ilk muhasebeleştirilmesinin ardından, dönemler itibarıyla değerlemesinde “yeniden değerleme” modelinin seçilmesi durumunda, yeniden değerleme fazlasındaki değişimler sermaye yedeği niteliğinde diğer kapsamlı gelir unsuru olarak değerlendirilmektedir. Söz konusu gelir gerçekleştiğinde ise, değer artışlarının özkaynak değişim tablosunda izlenmesi gerekecektir. Entelektüel sermayenin dönem karı üzerindeki etkilerini gösterebilmek için bilgi amaçlı satırların eklendiği ve yeniden değerlemenin söz konusu olduğu durumlarda oluşacak yeniden değerleme fazlasındaki değişimlerin gösterildiği gelir tablosu formatı aşağıda yer almaktadır: Bu noktada belirtilmelidir ki işletmeler kar veya zarar bölümlerini; - tek bir kapsamlı gelir tablosunda (normal kar zarar tablosunun altında net dönem karından sonra gelmek üzere “Diğer Kapsamlı Gelirler” başlığı ile bütünleşik bir tablo ki, bu durumda Gelir Tablosu’nun adı “Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu” olmaktadır) veya - kar veya zarar bileşenlerini gösteren bir tablo (bireysel gelir tablosu) ile birlikte kar veya zararla başlayan ve diğer kapsamlı gelir bileşenlerini gösteren ikinci bir tabloda (kapsamlı gelir tablosu) sunabilmektedir.266 Aşağıda yer alan örnek ise, tek bir kapsamlı gelir tablosu formatındadır. Tablo içerisinde giderlerin sınıflandırılmasında fonksiyon esası (satışların maliyeti yöntemi) seçilmiştir. Fonksiyon esasına göre, giderler satışların maliyeti veya örneğin dağıtım ve yönetim faaliyetlerinin bir parçası 266 TMS 1 paragraf 81. 127 olarak, fonksiyonlarına göre sınıflandırılmaktadır. Böylece yöntem içerisinde, satışların maliyeti diğer giderlerden ayrı olarak sunulmaktadır. 267 Gelir tablosunda giderlerin sunulmasına ilişkin diğer bir yöntem, giderlerin çeşitliliği (niteliği) esasına göre sınıflandırma yöntemidir. İşletme giderleri, kar veya zararda amortisman, malzeme alışları, nakliye maliyetleri, çalışanlara sağlanan faydalar ve reklam giderleri gibi niteliklerine göre toplanır ve söz konusu giderler işletmenin fonksiyonlarına dağıtılmaz. 268 Türkiye Muhasebe Standartları Kurulunca (02.11.2011 tarihli 660 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile “Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu” olarak değiştirilmiştir) uygulama birliğinin sağlanması bakımından, Türkiye içi raporlamada giderlerin fonksiyona göre sınıflandırılması tercih edilmiştir. 267 268 TMS 1 paragraf 103. TMS 1 paragraf 102. 128 Dipnot Cari Önceki Referansı Dönem Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) Ticari faaliyetlerden brüt kar(zarar) Faiz, ücret, prim, komisyon, ve diğer gelirler Faiz, ücret, prim, komisyon ve diğer giderler (-) Finans sektörü faaliyetlerinden brüt kar(zarar) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) Diğer faaliyet gelirleri Diğer faaliyet giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Özkaynak yöntemiyle değerlenen yatırımların kar/zararlarındaki paylar (Esas faaliyet dışı) finansal gelirler (Esas faaliyet dışı) finansal giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen faaliyetler vergi gelir/gideri - Dönem vergi gelir/gideri - Ertelenmiş vergi gelir/gideri SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI DURDURULAN FAALİYETLER Durdurulan faaliyetler vergi sonrası dönem karı/zararı DÖNEM KARI/ZARARI Diğer kapsamlı gelir: Finansal varlıklar değer artış fonundaki değişim Duran varlıklar değer artış fonundaki değişim Finansal riskten korunma fonundaki değişim Yabancı para çevrim farklarındaki değişim Emeklilik planlarından aktüeryal kazanç ve kayıplar Özkaynak yöntemiyle değerlenen ortaklıkların diğer kapsamlı gelirlerinden paylar Diğer kapsamlı gelir kalemlerine ilişkin vergi gelir/giderleri 129 3.2.3. Entelektüel Sermayenin Özkaynak Değişim Tablosunda Raporlanması Tam bir finansal tablolar seti oluşturan finansal tablolardan bir tanesi de özkaynak değişim tablosudur. Özkaynaklar değişim tablosu, bir işletmenin belli bir dönemde özkaynak kalemlerinde meydana gelen artış veya azalışları bir bütün olarak gösteren tablodur. Bu tablo, özellikle sermaye işletmelerinde özkaynak kalemlerinde meydana gelen değişmeleri toplu olarak görebilmek için düzenlenir. Özkaynaklar değişim tablosu, ödenmiş sermaye, sermaye yedekleri, kar yedekleri ve geçmiş dönemler karı (zararı) ve dönem net karı (zararı) kalemlerinin her birinin dönem başı tutarını, dönem içinde kalemlerde meydana gelen azalışları, artışları ve dönem bakiyesini ayrı ayrı gösterecek şekilde düzenlenir. Entelektüel sermayeye ilişkin unsurların, finansal durum tablolarında (bilançolarda) sunulması yaklaşımının devamında, özkaynak değişim tablosunda ödenmiş sermaye sütununda gösterilmesi mümkün olabilecektir. Gerek bir bedel karşılığında elde edilen gerekse işletme içerisinde yaratılan entelektüel sermaye varlıkları, maliyet bedeli ile bilançolara alındığında, özsermaye değişim tablolarında da gösterilebilecektir. Söz konusu tabloda entelektüel sermaye unsurlarının, dönem içerisinde alımlarından veya satımlarından kaynaklanan artışlar ile azalışları ve dönem bakiyesi ayrı ayrı gösterilecek şekilde düzenlenebileceğini söylemek mümkündür. Uluslararası finansal raporlama standartları açısından ise, ayrıcalıklı bir durum karşımıza çıkmaktadır. Şöyle ki, UMS 1 kapsamında getirilen düzenlemeler neticesinde, entelektüel sermayenin yeniden değerlemesi ile ortaya çıkabilecek değer artışları, “varlığın defter değerinde düzeltilirken 130 pasifte normal gelir olarak değil diğer kapsamlı gelirlerin bir parçası olarak muhasebeleştirilip ve özkaynaklar arasında raporlanmaktadır”. 269 Bir başka açıdan, ortaya çıkan değer artışının, “diğer kapsamlı gelir” başlığı altında döneme ait tüm gelir ve gider kalemleri içerisinde gösterilmesi zorunlu hale geldiği söylenebilir. Özkaynak değişim tablosunda ise, döneme ilişkin olarak diğer kapsamlı gelirde muhasebeleştirilen gelir ve gider kalemlerini görmek mümkün olacaktır. Daha önce de belirtildiği üzere, varlık elden çıkarılırsa, önceki dönemlerde değerlemelerinden kaynaklanan artışlar, kar zarar tablosuna veya diğer kapsamlı gelirler içinde herhangi bir gelir hesabına alınmaz. Yine özkaynaklarda geçmiş yıl karlarına aktarılabilir. Bu durumda da özkaynak değişim tablosunda gösterimine devam edilecektir. Bu bilgiler ışığında, bir işletmenin entelektüel sermaye kalemlerinde meydana gelen artış ve azalışları gösterecek özsermaye değişim tablosu, örnek olması adına aşağıda verilmektedir. Satırlarda yer alan yatay kalemler işletmede özkaynak kalemlerini etkileyen olayların niteliğine göre değişiklik gösterebilir. Belirtilmesi gerek duyulan bir konu da, işletmelerin “diğer kapsamlı gelir içerisinde muhasebeleştirilen işlemlerden kaynaklanan her bir özkaynak bileşenindeki değişikliklerinin kırılımını ya özkaynak değişim tablosunda veya dipnotlarda gösterebileceği”270dir. 269 Hasan Kaval, "Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu" (Erişim) http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/1323450503a0b9Maddi_Maddi_Olmayan_Duran _Varliklar_ve_Diger_Kapsamli_Gelirler_Ta blosu_Prof.Dr.Hasan_KAVAL.pdf , 06.05.2012, s.17. 270 TMS 1 paragraf 106A. 131 YILLARA İLİŞKİN ÖZ KAYNAKLAR DEĞİŞİM TABLOSU ÖNCEKİ DÖNEM 31 Aralık …. Kalanı Kar Dağıtımı Temettüler Yedeklere Aktarılan Hisse Senedi İhraç Primleri Ödenmiş Sermaye Artışı Nakden Entelektüel Sermaye Varlık Artışı Yeniden Değerleme Artışlardan Aktarılan Maddi / Maddi Olm. Duran V.Satış Karları …. Yılı Yen. Değ. Artışları(Net) …. Dönem Net Karı CARİ DÖNEM 31 Aralık …. Kalanı Kar Dağıtımı Temettüler Yedeklere Aktarılan Hisse Senedi İhraç Primleri İştiraklerimizdeki Maddi Duran Varlık Satış Karı Karşılığında Edinilen Bedelsiz Hisse Senetleri Maddi / Maddi Olm. Duran V.Satış Karları Ödenmiş Sermaye Artışı Nakden Yeniden Değerleme Artışlarından Aktarılan Özel Fonlardan Aktarılan …. Yılı Yen.Değ.Artışları(Net) …. Dönem Net Karı 31 Aralık …. Kalanı Özkaynaklar Toplamı Dönem Net Karı (Zararı) Diğer Özel Fonlar Olağanüstü Yedekler Statü Yedekleri Yasal Yedekler Kar Yedekleri Diğer İştirakler Yeniden Değerleme Artışları M.D.V. Yeniden Değerleme Artışları Hisse Senedi İptal Karları Hisse Senedi İhraç Primleri Özkaynak Kalemlerindeki Hareketler Ödenmiş Sermaye Sermaye Yedekleri Geçmiş Yıllar Karı (Zararı) ( ................................................................) DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÖRNEK UYGULAMA Çalışmanın bu bölümünde; İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) sektör listesindeki bilişim sektörü işletmelerinin öncelikle entelektüel sermaye değerleri hesaplanmaya çalışılacaktır. Sonraki adımda ise hesaplanan entelektüel sermaye değerlerinin finansal tablolar aracılığıyla sunulmasına ilişkin yaklaşım uygulama örneğine konu olacaktır. Bu amaçla bölüm içerisinde, araştırmanın amacı ve sınırlılıkları belirtilecek ve uygulama örneğinin kapsamından bahsedilecektir. Entelektüel sermaye değerinin ölçülmesinde seçilen yönteme kısaca değinildikten sonra uygulamaya geçilecektir. 4.1.UYGULAMANIN AMACI Uygulamanın amacı, İMKB’ye kayıtlı bilişim sektöründe faaliyet gösteren işletmelerinin entelektüel sermaye değerlerini, kavramın işletme bazında ölçülmesinde kullanılan yöntemler arasından “Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer” yöntemini kullanarak tespit edebilmek; hesaplanan değerlerin muhasebeleştirilmesi ve finansal tablolara aktarılması konularında bir yaklaşım oluşturmaktır. Söz konusu yaklaşımın, çalışmanın önceki bölümlerinde ele alındığı üzere, uluslarası muhasebe standartlarına uyumlu olmasına dikkat edilecektir. Bilişim sektörü, ülkemizde son yıllarda gelişimi hızlı gerçekleşen sektörlerin başında gelmektedir. Bilişim sektöründe entelektüel sermaye unsurları yoğun kullanılmaktadır. Sektör işletmelerinin Ar-Ge çalışmaları, teknolojik gelişmeler ve kalifiye insan unsuruna verdikleri/vermeleri gereken 133 önem, uygulama örneğinde bu sektörün seçilmesinde önemli rol oynamaktadır. 4.2.UYGULAMANIN KAPSAMI Uygulamanın kapsamına bilişim sektöründe faaliyet gösteren ve hisse senetleri İMKB’de işlem gören işletmeler dahil edilmiştir. Söz konusu işletmelerin, Türkiye’deki bilişim sektörünü temsil ettiği varsayılmaktadır. Bu noktada belirtmek gerekir ki, “bilişim sektörü” işletmeleri çalışma içerisinde, donanım, yazılım ve bilişim hizmetleri alanında faaliyet gösteren işletmeler olarak ele alınmakta; telekom sektörü gibi iletişim alanında çalışan işletmeler kapsam dahiline alınmamaktadır. Örneğin haberleşme sektöründe yer alan Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. (TCELL) ve Türk Telekomünikasyon A.Ş. (TTKOM) gibi büyük işletmeler bilişim sektörü kapsamında ele alınmamaktadır. Uygulama kapsamında İMKB’de bilişim sektöründe işlem gören 11 işletme ele alınmıştır. İşletmeler arasından seçim yapılırken, entelektüel sermayenin firmalara artı değer katacağı görüşünden hareketle, vergiden önceki net kar rakamları dikkate alınmıştır. Seçilen yöntem gereği, karlılığı sektör ortalamasının altında kalan işletmelerin entelektüel sermaye değerlerinin hesaplanması da mümkün olmamaktadır. Bu sebeple; - Anel Telekomünikasyon Elektronik Sistemleri San. ve Tic. A.Ş. incelenen 3 dönem boyunca mali tablolarında zarar beyan ettiği için uygulama örneğine dahil edilmemiştir. - Logo Yazılım San. ve Tic. A.Ş., inceleme dönemleri olan 2009 ve 2010 yıllarında zarar; 2011 yıl sonunda ise kar beyan etmiştir. Ancak 2009 ve 2010 yıllarındaki zarar, 3 yıllık vergi öncesi kar ortalamasının negatif çıkmasına sebep olmuş, böylece Logo Yazılım San. ve Tic. A.Ş de uygulama örneğine alınmamıştır. 134 Ayrıca; - Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş. (Kron)’ye ilişkin, İMKB Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP)’ndan ve Şirket’in resmi web adresinden 2009 yılına ilişkin mali tablolar elde edilemediği için, ilgili işletmenin hesaplamaları 2 yıl üzerinden gerçekleştirilmiştir. 4.3.UYGULAMANIN YÖNTEMİ Çalışmanın ikinci bölümünde entelektüel sermayenin ölçülmesinde kullanılan yöntemler ele alınmıştı. Söz konusu yöntemler, entelektüel sermayeyi işletmenin tamamında ve kavramın unsurları bazında ölçmeye yönelik olarak sınıflandırılmış, en çok kullanılanları hakkında kısaca bilgi verilmişti. Entelektüel uygulamada daha sermayeyi sık işletmenin tamamında kullanılmaktadır. Ancak ölçen bu yöntemler yöntemlerden matematiksel sonucu olanlarının uygulanabilirlik dereceleri birbirinden farklı olmaktadır. Söz konusu yöntemlere örnek olarak, Piyasa Değeri/Defter Değeri, Tobin Q Oranı, Ekonomik Katma Değer, Entelektüel Katma Değer Katsayısı, Hesaplanmış Maddi Olmayan Varlık yöntemleri sayılabilir. Uygulama örneğinde, uygulanabilirliğin yüksek olduğu düşünülen ve entelektüel sermayeyi dış etkenlerden daha çok arındırarak hesapladığı düşünülen “Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer” yöntemi kullanılmıştır. İşletmelerin piyasa değerlerine başvurmadan sadece mali tablo bilgilerinden yararlanarak entelektüel sermaye değerine ulaşan söz konusu yöntemin uygulanabilmesi için, işletmelerin mali tablolarına ihtiyaç duyulmuştur. Uygulama örneği kapsamında, incelenen işletmelerin İMKB’ye kayıtlı olmasından dolayı, İMKB’nin resmi internet sitesi olan www.imkb.gov.tr adresinden ve işletmelerin resmi internet sitelerinden elde edilen 2009-2010 135 ve 2011 yıllarına ilişkin mali tablolardan elde edilen veriler kullanılmıştır. İşletmelerin 2009-2010 ve 2011 yıllarına ait verilerinin kullanılması uygulamanın güncelliğini sağlayacağı düşünülmektedir. Entelektüel sermayenin işletme bütününde ölçülmesinde, mali tablolarda bulunan denetlenmiş verilerin kullanılması “Hesaplanmış Maddi Olmayan Varlıklar” yönteminin diğer entelektüel sermaye ölçüm yöntemlerine göre üstün olan tarafıdır. Ayrıca işletmelerin mali tablo bilgileri, standart ve karşılaştırılabilir olduğundan bu yöntemin sonunda ulaşılacak entelektüel sermaye değerlerinin de işletmelerin birbirleri ile kıyaslanmasına imkan tanıyacak nitelikte olacağı düşünülmektedir.271 4.4. HESAPLANMIŞ MADDİ OLMAYAN UYGULAMA KAPSAMINDAKİ VARLIK YÖNTEMİYLE İŞLETMELERİN ENTELEKTÜEL SERMAYE DEĞERLERİNİN HESAPLANMASI İşletmelerin entelektüel sermaye değeri, “işletmenin performansından benzer varlıklara sahip rakip işletmelerin gösterdiği ortalama performansın çıkartılması”272 yoluyla hesaplanmaktadır. Bu şekilde bir sonuca ulaşmak zor gibi görünse de, hesaplamanın belirli aşamalar çerçevesinde yapılması, işletmelerin entelektüel sermaye değerlerinin hesaplanabilmesine imkan sağlamaktadır. Entelektüel sermaye değerine ulaşmak için, yöntemde 7 aşama bulunmaktadır. Uygulama kapsamındaki işletmeler için söz konusu aşamalar tablolar halinde açıklanmıştır: 1.Aşama: İşletmelerin 2009-2010 ve 2011 yıllarına ait vergiden önceki karlarının (VÖK) ortalaması hesaplanır. 271 272 Hatice Pınar Kaya, a.g.e., s.70. Ercan, Öztürk, Demirgüneş, a.g.e., 132. 136 İşletmenin tüm olağan ve olağandışı faaliyetlerinden elde ettiği performansın sayısal değerinin vergiden önceki kar ile ifade edileceği görüşüne uygun olarak bu aşamada vergiden önceki kar dikkate alınmaktadır. Tablo 3: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Son 3 Yıla İlişkin Vergiden Önceki Kar Tutarları İşletmeler / VÖK Alcatel Lucent Teletaş Armada Bilgisayar Sist. Datagate Bilgisayar Malz. Despec Bilgisayar Escort Teknoloji Yatırım İndeks Bilgisayar Sistemleri Karel Elektronik Kron Telekom. Hizmetleri Link Bilg. Sist. Yazlm ve Donanım Netaş Telekomünikasyon Plastikkart Akıllı Kart İletişim Sist. 2.Aşama: 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011 Ortalama VÖK 12.117.362 2.029.961 -12.401.347 581.992 4.054.326 7.381.412 10.409.164 7.281.634 5402043 2.291.572 6.880.015 4.857.877 9.413.332 10.110.938 12.142.931 10.555.734 695.818 1.756.535 -106.320 782.011 22.391.633 18.546.439 28.380.910 23.106.327 16.168.660 22.709.273 9.424.604 16.100.846 2.803.988 2.357.905 2.580.947 -1.031.176 -495.010 7.171.232 1.881.682 18.918.392 20.662.713 21.254.116 20.278.407 3.169.982 268.410 2.642.736 2.027.043 İşletmelerin 2009-2010 ve 2011 dönem sonu bilançolarından maddi varlık değerleri alınır ve üç yıla ilişkin işletme bazında ortalama maddi varlık tutarları hesaplanır. 137 Tablo 4: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Son 3 Yıla İlişkin Ortalama Maddi Varlıkları İşletmeler Alcatel Lucent Teletaş Armada Bilgisayar Sist. Datagate Bilgisayar Malz. İşletmeler Despec Bilgisayar Escort Yatırım Teknoloji İndeks Bilgisayar Sistemleri Karel Elektronik Kron Telekom. Hizmetleri Link Bilg. Sist. Yazılımve Donanım Netaş Telekomünikasyon Plastikkart Akıllı Kart İletişim Sist. 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011 Ortalama Maddi Varlık 10.602.777 11.468.187 13.335.360 11.802.108 2.228.220 1.908.174 2.585.722 2.240.705 50821 132.063 113.339 98.741 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011 Ortalama Maddi Varlık 260.056 268.442 227.418 251.972 7.053.220 8.763.424 8.330.207 8.048.950 28.031.126 28.430.858 29.127.228 28.529.737 11.067.700 12.143.740 15.830.648 13.014.029 247.393 242.582 244.988 2.654.098 2.558.774 229.022 1.813.965 101.564.881 156.907.766 193.465.907 150.646.185 10.640.633 11.076.325 10.977.374 10.898.111 3.Aşama: 1.aşamada hesaplanan ortalama vergi önceki karlar, bir önceki aşamada hesaplanan maddi varlıkların ortalama değerine bölünerek maddi varlıkların getirisi bulunur. 138 Tablo 5: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Ort. Maddi Varlıkların Getirisi İşletmeler Ortalama VÖK Alcatel Lucent Teletaş Ortalama Maddi Varlık Tutarları Maddi Varlık Karlılık Oranları 581.992 11.802.108 5% Armada Bilgisayar Sistemleri 7.281.634 2.240.705 325% Datagate Bilgisayar Malzemeleri 4.857.877 98.741 4920% 10.555.734 251.972 4189% 782.011 8.048.950 10% İndeks Bilgisayar Sistemleri 23.106.327 28.529.737 81% Karel Elektronik 16.100.846 13.014.029 124% Despec Bilgisayar Escort Teknoloji Yatırım İşletmeler Ortalama VÖK Ortalama Maddi Varlık Tutarları Maddi Varlık Karlılık Oranları Kron Telekomünikasyon Hizmetleri 2.580.947 244.988 1053% Link Bilgisayar Sistemleri Yazılımı ve Donanımı 1.881.682 1.813.965 104% Netaş Telekomünikasyon 20.278.407 150.646.185 13% 2.027.043 10.898.111 19% Plastikkart Akıllı Kart İletişim Sistemleri 4.Aşama: 2009-2010 ve 2011 yılları için, sektörde maddi varlıkların getiri oranı hesaplanır. Uygulama kapsamına alınmayanlar da dahil olmak üzere, İMKB’de bilişim sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin ortalama maddi varlık karlılık oranı %49 olarak hesaplanmıştır. Bu hesaplamada sektörde yer alan işletmelerin toplam dönem net karı, toplam maddi varlık tutarına bölünerek %49 oranına ulaşılmıştır. 139 Tablo 6: Uygulama Kapsamındaki İşletmeler ile Sektörün Maddi Varlık Karlılık Oranları Maddi Varlık Karlılık Oranları İşletmeler Alcatel Lucent Teletaş Sektör İçin Hesaplanan Oranlar 5% 49% 325% 49% Datagate Bilgisayar Malz. 4920% 49% Despec Bilgisayar 4189% 49% Escort Teknoloji Yatırım 10% 49% İndeks Bilgisayar Sistemleri 81% 49% 124% 49% 1053% 49% Link Bilgisayar Sistemleri Yazılımı ve Donanımı 104% 49% Netaş Telekomünikasyon 13% 49% Plastikkart Akıllı Kart İletişim Sistemleri 19% 49% Armada Bilgisayar Sist. Karel Elektronik Kron Telekomünikasyon Hizmetleri Yöntemde maddi varlıkların getirisinin hesaplanabilmesi amacıyla sektörün getiri ortalamaları kullanılmaktadır. Entelektüel sermayenin hesaplanmasına yönelik aşamaların devam edebilmesi için, işletmelerin maddi varlık karlılık oranlarının sektör ortalamasının üzerinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Maddi varlık karlılık oranı, sektörün getiri oranlarının altında gerçekleşen işletmelerde entelektüel sermaye hesaplanamamaktadır ve çalışma söz konusu işletmeler için bu aşamada bırakılmaktadır. Bu bilgiler ışığında, Alcatel, Escort, Netaş ve Plastikkart işletmeleri için bu hesaplama devam ettirilemeyeceği görülmektedir. 5.Aşama: Her bir işletme için getiri fazlası hesaplanır. Bunun için, sektörün ortalama maddi varlık karlık oranı, her bir işletmenin ortalama maddi varlık değerleriyle çarpılır. Çıkan sonuç, sektördeki ortalama bir işletmenin, maddi varlıklardan kazanabileceği tutarı (normal kazancı) gösterir. 140 Bir sonraki adımda, elde edilen değer, işletmelerin birinci aşamada bulunan vergi öncesi kazançlarından çıkartılır ve işletmelerin sektördeki ortalama bir işletmeden ne kadar fazla kar ettiği hesaplanır. Bu değer, brüt ek kazanç ya da getiri fazlası olarak tanımlanmaktadır. Tablo 7: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Normal Kazançları ve Brüt Ek Kazançları Ortalama Maddi Varlık Armada Bilgisayar Tutarları 2.240.705 Sistemleri Datagate Bilgisayar 98.741 Malz. İşletmeler Ort. Maddi Varlık Karlılığı 49% Normal Kazanç Ortalama Vergiden Önceki Kar Brüt Ek Kazanç 1.097.945 7.281.634 6.183.689 48.383 4.857.877 4.809.494 123.466 10.555.734 10.432.267 İndeks Bilgisayar 28.529.737 Sistemleri 49% 13.979.571 23.106.327 9.126.756 Karel Elektronik 13.014.029 49% 9.723.972 244.988 49% 120.044 2.580.947 2.460.903 1.813.965 49% 888.843 1.881.682 992.839 Despec Bilgisayar Kron Telekom Link Bilg. Sist. Yazılım Donanımı 251.972 49% 49% 6.376.874 16.100.846 6.Aşama: Bir önceki aşamada hesaplanan ek getiri tutarı brüt durumda olduğu için, bu aşamada ek getiri, vergi oranları ile çarpılır. Vergi sonrası getiriyi elde etmek için, çarpım sonucu elde edilen değer, brüt ek getiriden çıkartılır. Bu tutar, maddi olmayan varlıklara atfedilecek primdir. Uygulama kapsamındaki işletmelerin hepsi, tüzel kişilikleri nedeniyle kurumlar vergisine tabiidir. Çalışmanın bu aşamasında, hesaplamanın yapılması için kullanılacak vergi oranı; her işletmenin kurumlar ve gelir vergisi mevzuatında yer alan istisna ve muafiyetler kapsamında vergi yükümlülüğünün farklı olacağının bilgisinin 273 yanında, tüm işletmeler için, 2006 yılından beri değişmeyen oran, %20 olarak dikkate alınmıştır. 273 Hatice Pınar Kaya, a.g.e., s.78. 141 Tablo 8: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Net Ek Kazançları İşletmeler Armada Sistemleri Datagate Malzemeleri Brüt Ek Kazanç Bilgisayar Vergi Oranı Ek Kazancın Vergi Tutarı Net Ek Kazanç 6.183.689 20% 1.236.738 4.946.951 4.809.494 20% 961.899 3.847.595 10.432.267 20% 2.086.453 8.345.814 9.126.756 20% 1.825.351 7.301.405 Karel Elektronik 9.723.972 20% 1.944.794 7.779.178 Kron Telekomünikasyon Hizmetleri 2.460.903 20% 492.181 1.968.722 992.839 20% 198.568 794.271 Bilgisayar Despec Bilgisayar İndeks Sistemleri Bilgisayar Link Bilgisayar Sistemleri Yazılımı ve Donanımı 7.Aşama: 6.aşamada hesaplanan primin bugünkü değeri hesaplanır. Net bugünkü değeri bulmak için prim işletmelerin sermaye maliyetine bölünebilir. Elde edilen sonuç, işletmelerin “Hesaplanmış Maddi Olmayan Değeri”dir. Entelektüel sermaye değeri, ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti ile belirlenmektedir. Sermaye maliyeti, işletmelerin sermaye yapısı, kar dağıtım politikası, faiz oranları gibi koşullardan etkilenmekte ve işletmeye özgü bir değer olarak oluşmaktadır. Çalışmanın bu aşamasında, uygulama kapsamındaki her bir işletmeye özgü sermaye maliyetinin hesaplanması, gerek zaman gerekse tezin kapsamı bakımından kısıtlılık oluşturmakta; uç değerlerin ortalama değeri etkileyebilecek olmasına rağmen, ağırlıklı ortalama sermaye maliyetinin tüm işletmeler için %10 alınmasının uygun olabileceği düşünülmektedir. 142 Tablo 9: Uygulama Kapsamındaki İşletmelerin Hesaplanan Entelektüel Sermaye Tutarları İşletmeler Net Ek Kazanç Ağırlıklı Ortalama Serm. Maliyeti Entelektüel Sermaye Tutarı Armada Bilgisayar Sistemleri 4.946.951 10% 494.695 Datagate Bilgisayar Malzemeleri 3.847.595 10% 384.760 Despec Bilgisayar 8.345.814 10% 834.581 İndeks Bilgisayar Sistemleri 7.301.405 10% 730.141 Karel Elektronik 7.779.178 10% 777.918 Kron Telekom. Hizmetleri 1.968.722 10% 196.872 794.271 10% 79.427 Link Bilgisayar Sist. Yazl.ve Donanımı 4.5. HESAPLANAN ENTELEKTÜEL SERMAYE DEĞERLERİNİN FİNANSAL TABLOLARDA SUNULMASI Çalışmanın bu bölümünde, bilişim sektöründe yer alan işletmelerin 7 aşamalık işlemler sonunda hesaplanan entelektüel sermaye değerlerinin finansal tablolarda sunulması ele alınacaktır. Finansal tabloların sunumunda ülkemizde farklı uygulamalarla karşılaşılmaktadır.274 Bunlar; 01.01.1994 tarihinden itibaren yürürlükte olan Tekdüzen Muhasebe Sistemi finansal tablo formatları ve 09.04.2008 tarihinde yürürlüğe giren SPK’nın Seri:XI, No:29 “Sermaye Piyasasında Finansal Raporlamaya İlişkin Esaslar Tebliği” 274 gereği, Karapınar, Zaif, a.g.e., s.18-19. Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu 143 tarafından yayımlanan Uluslararası Muhasebe / Finansal Raporlama Standartlarına (UMS/UFRS) uygun finansal tablo formatlarıdır. Söz konusu formatlar, borsaya kote işletmeler, aracı kurumlar, portföy yönetim şirketleri ve bu işletmelerin bağlı ortaklık, iştirak ve iş ortaklıkları için uygulama alanı bulmuştur. Ayrıca ilk olarak 13.01.2011 tarihinde kabul edilen ve Haziran 2012 içerisinde yapılan değişikliklerle 30.06.2012 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanıp 01.07.2012 tarihi itibarıyla yürürlüğe giren Yeni Türk Ticaret Kanunu’nda, 26/6/2012-6335/36 md. ile değişik, Geçici Madde 1’de yer aldığı üzere; “Sermaye Piyasası Kanununa göre, ihraç ettikleri sermaye piyasası araçları borsada veya teşkilatlanmış diğer bir piyasada işlem gören şirketler, aracı kurumlar, portföy yönetim şirketleri ve konsolidasyon kapsamına alınan diğer işletmeler ile 28/3/2001 tarihli ve 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununda tanımlanan emeklilik şirketleri ve TMS/TFRS ile yorumlarını uygulamayı tercih eden işletmeler” Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından belirlenen Türkiye Finansal Raporlama Standartları (TFRS) ve yorumlarından oluşan Türkiye Muhasebe Standartları (TMS)’nı uygulamakla yükümlü kılınmışlardır. Kamu tarafından, Gözetimi, Uluslararası Muhasebe ve Denetim Muhasebe/Finansal Standartları Raporlama Kurumu Standartları (UMS/UFRS) esas alınarak yayımlanan Türkiye Muhasebe/Türkiye Finansal Raporlama Standartları (TMS/TFRS)’nın uygulama alanı söz konusu geçici madde ile artmış bulunmaktadır. Çalışmanın bu bölümünde, hesaplanan entelektüel sermayenin sunuluşuna ilişkin esaslar, önceki bölümlerde anlatıldığı üzere, Uluslararası Muhasebe/Finansal Raporlama Standartları (UMS/UFRS) çerçevesinde ele alınacak ve bir sunum yaklaşımı oluşturulmaya çalışılacaktır. 144 Bölüm içerisinde, uygulama örneği kapsamına bilişim sektöründe faaliyet gösteren 7 işletmenin entelektüel sermaye değeri hesaplanmıştı. Her bir işletmenin hesaplanan entelektüel sermaye değerlerinin finansal tablolarda gösterimlerinin bölümde yer alması takip kolaylığını engelleyeceği için, uygulama içerisinden seçilen bir işletme (Link Bilgisayar Sistemleri Yazılımı ve Donanımı San. ve Tic. A.Ş.) üzerinden finansal tablolar oluşturulacaktır. Diğer işletmelerin finansal tabloları ise ekte yer almaktadır. 4.5.1. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Bilançoda Sunulması Uluslararası Muhasebe Standartlarında herhangi bir bilanço formatı bulunmamakla birlikte, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan 2008/16 Sayılı Haftalık Bülten ile ülkemizde uygulama birliğini sağlamak adına sadece gelir tablosu ve bilanço için format öngörülmüştür. Söz konusu format dahilinde, Link Bilgisayar’ın hesaplanan entelektüel sermaye değerinin bilançoda gösterimi aşağıda yer almaktadır. 145 Bilanço Dönem VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Ticari Alacaklar Diğer Alacaklar Diğer Dönen Varlıklar DURAN VARLIKLAR Diğer Alacaklar Yatırım Amaçlı Gayrimenkuller Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran Varlıklar - Entelektüel Sermaye Varlığı Şerefiye Ertelenmiş Vergi Varlığı TOPLAM VARLIKLAR Dipnot 1.524.300 79.427 KAYNAKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Ticari Borçlar Diğer Borçlar Borç Karşılıkları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Diğer Uzun Vadeli Yükümlülükler ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye 5.500.000 - Entelektüel Sermaye Kaynağı 79.427 Karşılıklı İştirak Sermaye Düzeltmesi (-) Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI TOPLAM KAYNAKLAR Cari Dönem Önceki Dönem 31.12.2011 31.12.2010 6 10-37 11-37 26 10.756.564 10.038.844 616.607 3.816 97.297 1.566.570 820.304 707.365 1.197 24.313 11 17 18 19 2.281.173 344 64.810 229.022 1.603.727 4.582.032 344 64.810 2.558.774 1.307.654 0 383.270 13.037.737 0 650.439 6.148.602 10-37 11-37 22 26 577.417 43.516 487.169 42.558 4.174 728.385 298.273 383.070 42.558 4.484 24 186.868 186.868 130.255 130.255 12.273.452 12.273.452 5.579.427 5.289.962 5.289.962 5.500.000 4.178.483 -4.388.521 6.904.063 4.178.483 -3.984.821 -403.700 13.037.737 6.148.602 20 35 27 146 4.5.2. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Gelir Tablosunda Sunulması Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Dipnot Tablosu Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri 28 Satışların Maliyeti (-) 28 Ticari Faaliyetlerden Brüt Kar (Zarar) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) 29 Genel Yönetim Giderleri (-) 29 Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) 29 Diğer Faaliyet Gelirleri 31 Diğer Faaliyet Giderleri (-) 31 FAALİYET KARI/ZARARI Esas Faaliyet Dışı Finansal Gelirler 32 Esas Faaliyet Dışı Finansal Giderler (-) 33 SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri Cari Dönem 01.01.-31.12.2011 Önceki Dönem 01.01.-31.12.2010 2.762.683 -513.795 2.248.888 2.248.888 3.115.440 -422.346 2.693.094 2.693.094 -1.168.480 -2.281.029 -710.093 7.534.895 -5.000 5.619.181 1.990.121 -438.070 -1.026.542 -1.516.857 -698.749 45.532 -48.037 -551.560 164.014 -107.464 7.171.232 -495.010 -267.169 91.309 -267.169 91.309 6.904.063 -403.701 35 SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlıkların Payı 6.109.792 794.271 DURDURULAN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI DİĞER KAPSAMLI GELİR: (*) Duran Varlıklar Değer Artış Fonundaki Değişim DİĞER KAPSAMLI GELİR (VERGİ SONRASI) (*) Maliyet değeri muhasebeleştirilmesinin ile değerlenen ardından, 6.904.063 -403.701 6.904.063 -403.701 entelektüel dönemler itibarıyla sermayenin ilk değerlemesinde “yeniden değerleme” modelinin seçilmesi durumunda, yeniden değerleme fazlasındaki değişimler sermaye yedeği niteliğinde diğer kapsamlı gelir unsuru olarak değerlendirilecektir. 147 Link Bilgisayar’ın 2011 yılsonunda elde ettiği vergi sonrası net karı, 6.904.063 TL’dir. Bu tutar içerisinde, işletmenin entelektüel varlıkları sayesinde elde etmiş olduğu vergi sonrası kar, uygulamanın 6.aşamasında elde edilen net ek kazanç tutarıdır ve 794.271 TL olarak hesaplanmıştır. Dönem net karının kalan kısmı ise maddi duran varlıklardan elde edilmiş olup, 6.109.792 TL olarak hesaplanmıştır. Yüzdesel bakıldığında, vergi sonrası net karın ancak %12’si entelektüel sermaye unsurlarından sağlanabilmiştir. 4.5.3. Hesaplanan Entelektüel Sermaye Değerinin Özkaynak Değişim Tablosunda Sunulması Özsermaye Değişim Tablosu Sermaye Serm. Düzeltme Farkı Kardan Ayr. Yed. Statü Yed. Net Dönem Kar/Zararı Geçmiş Yıllar Zararı(-) TOPLAM Önceki Dönem (İncelemeden Geçmiş) 01.01.2010 itibarıyla 5.500.000 4.178.483 0 Transfer Top. Kapsamlı Gelir/Gider 31.12.2010 itibarıyla -854.976 -3.129.845 854.976 -854.976 -403.700 5.500.000 4.178.483 5.693.662 -403.700 0 -403.700 -3.984.821 5.289.962 0 -403.700 -3.984.821 5.289.962 Cari Dönem (Bağımsız Denetimden Geçmiş) 01.01.2011 itibarıyla - Entelektüel Sermaye Varlık Artışı 5.500.000 4.178.483 79.427 79.427 Transfer Top. Kapsamlı Gelir/Gider 31.12.2011 itibarıyla 403.700 -403.700 6.904.063 5.579.427 4.178.483 0 6.904.063 6.904.063 -4.388.521 12.273.452 Hesaplanan entelektüel sermaye değeri, yukarıdaki sunum içerisinde 31.12.2011 itibarıyla oluşan ‘sermaye tutarını’ değiştirmektedir (5.500.000 TL olan sermaye tutarı, entelektüel sermayenin mali kayıtlara alınmasıyla 148 5.579.427 TL olarak izlenmektedir. Benzer şekilde 31.12.2011 itibarıyla özsermayenin toplam tutarı 12.273.452 TL seviyesinde oluşmaktadır). Ayrıntılı sunum için ‘Sermaye’ sütunu bileşenlerine ayrılarak entelektüel sermaye tutarı gösterilebilir. Sunumda sadelik tercih edilmek istenirse, ‘Sermaye’ sütununun ayrıntıları dipnotta da verilebilir. 4.6. DEĞERLENDİRME Çalışmanın uygulama bölümünde hazırlanışı ve aşamaları anlatılan tablolar aracılığıyla İMKB’de faaliyet gösteren bilişim sektörü işletmelerinin entelektüel sermaye değerleri hesaplanmıştır. Uygulama kapsamına 11 işletme ele alınmıştır. İlk aşamada, 2009, 2010 ve 2011 yıllarını kapsayan 3 dönemde işletmelerin beyan ettiği vergiden önceki kar (VÖK) tutarları incelenmiştir. Hesaplanan ortalama en yüksek VÖK’ün 23.106.327 TL ile İndeks Bilgisayar Sistemleri Mühendislik San. ve Tic. A.Ş. (İndeks)’ye ait olduğu görülmüştür. Bunu sırasıyla 20.278.407 TL ile Netaş Telekomünikasyon A.Ş. (Netaş) ve 16.100. 846 TL ile Karel Elektronik San. ve Tic. A.Ş. (Karel) izlemiştir. Sektör içerisinde ortalama karlılıkları en az olan işletmeler ise, 581.992 TL ile Alcatel Lucent Teletaş Telekomünikasyon A.Ş. (Alcatel), 782.011 TL ile Escort Teknoloji Yatırım A.Ş. (Escort) olarak sıralanmaktadır. İkinci aşamada, inceleme dönemleri itibarıyla hesaplanan ortalama maddi varlık tutarlarının sektör içerisinde en yüksek seviyesi, 150.646.185 TL ile Netaş’a aittir. Netaş’ın ardından 28.529.737 TL ortalama maddi büyüklüğü ile İndeks gelmiştir. 13.014.029 TL ile Karel ise sektörde maddi varlık yatırım tutarı büyük olan 3.işletmedir. Sektör içerisinde, Datagate Bilgisayar Malzemeleri Ticaret A.Ş. (Datagate), Kron ve Despec Bilgisayar Pazarlama ve Ticaret A.Ş. (Despec) ise maddi varlık seviyeleri düşük olan işletmeler olarak dikkat çekmektedir. 149 İşletmelerin ortalama VÖK’leri ile ortalama maddi varlık tutarları kıyaslandığında, maddi varlık yatırımları yüksek olan Netaş, İndeks ve Karel’in faaliyetlerinden elde ettikleri kar tutarlarının da yüksek olduğu görülmektedir. Ancak sektörün ortalama maddi varlık seviyesinin üzerinde yatırımları olan Alcatel, Escort gibi işletmelerin elde ettikleri VÖK’lerin sektör seviyesinin altında gerçekleşmesi, yüksek karlılıkların büyük maddi varlık yatırım tutarlarıyla ilişkili olduğu şeklinde oluşacak kanaate ters düşmektedir. Üçüncü aşamada işletmelerin ortalama vergi öncesi karlılıkları ile maddi varlık yatırım tutarları oranlandığında, en yüksek maddi varlık karlılık seviyesinin % 4920 ile Datagate’de olduğu görülmektedir. Datagate sektörün önemli tutarda altında seyreden 98.741 TL maddi varlık yatırımı ile 4.857.877 TL vergi öncesi kar elde etmiştir. Benzer bir durum %4189 ile Despec’te ve %1053 ile Kron’da gerçekleşmiştir. Maddi varlık seviyesi ve vergiden önceki kar tutarı yüksek olan Netaş’ta ise, söz konusu yüksek gerçekleşen seviyelerin birbiri ile oranlanması sonucunda, düşük maddi varlık karlılık oranı %13 olarak hesaplanmıştır. Durumdan özetle, işletmelerin maddi varlık karlılık oranları ile ortalama maddi varlık tutarları arasında anlamlı bir ilişkinin kurulması güç olmaktadır. Dördüncü aşamada, uygulama örneğine alınmayan işletmeler de dahil, sektöre ilişkin ortalama maddi varlık karlılık oranı hesaplanmıştır. Tüm işletmelerin toplam dönem net karı, toplam maddi varlık tutarına bölünerek %49 oranına ulaşılmıştır. Maddi varlıklarından sektör ortalaması olan %49’un altında bir oranda getiri elde eden Alcatel, Escort, Netaş ve Plastikkart İletişim Sistemleri A.Ş. için uygulama örneği bu aşamada bırakılmıştır. Beşinci aşamada ise, sektördeki ortalama bir işletmenin (maddi varlık karlılık oranı %49 olarak gerçekleşen) maddi duran varlıklarından elde edeceği normal kazançlar hesaplanmıştır. Sektör ortalamasının üzerinde maddi duran varlık karlılığına sahip işletmelerde normal kazançlar, sektör ortalaması üzerinden hesaplandığı için, ortalama maddi varlık seviyeleri yüksek olan İndeks ve Karel işletmelerinin normal kazançları da yüksek 150 çıkmıştır. Sektör içerisinde en düşük normal kazançlar, 123.466 TL ile Despec’te, 120.044 TL ile Kron’da ve 48.383 TL ile Datagate’de izlenmiştir. VÖK ile normal kazanç arasındaki farktan meydana gelen brüt ek kazanç ise, sektör ortalamasının altında bir seviyede maddi duran varlık yatırımına sahip olan Despec’te 10.432.267 TL ile hesaplanmıştır. Altıncı aşamada bir önceki aşamada hesaplanan brüt ek kazançların vergi etkisi indirilerek net ek kazanç hesaplanmaktadır. Net ek kazancın hesaplanması için uygulanacak vergi oranı, tüm işletmelerin kurumlar vergisi ve gelir vergisi mevzuatında yer alan istisna ve muafiyetler kapsamında vergi yükümlülüğünün farklı olacağı bilgisinin 275 yanında, hesaplama kolaylığı açısından, 2006 yılından beri değişmeyen kurumlar vergisi oranı olan %20 alınmıştır. Uygulama içerisinde her işletmeden aynı oranda vergi kesintisi yapıldığı için, en yüksek brüt ek kazanca sahip olan Despec’te net ek kazanç 8.339.262 TL ile en yüksek seviyede oluşmuştur. Karel 7.440.813 TL, İndeks 6.559.632 TL olarak hesaplanan net ek kazançları ile sektörün ilk sıralarında yer almıştır. Net ek kazancı en düşük işletme ise 794.271 TL ile Link olmuştur. Yedinci ve son aşamada ise, net ek kazanç tutarları bugünkü değerine indirilerek entelektüel sermaye değeri hesaplanmıştır. Net bugünkü değerin hesaplanması için kullanılacak oranlardan biri ağırlıklı ortalama sermaye maliyetidir. Sermaye maliyeti, işletmelerin sermaye yapısı, kar dağıtım politikası, faiz oranları gibi koşullardan etkilenmekte ve işletmeye özgü bir değer olarak oluşmaktadır. Uygulama örneği içerisinde, işletmelerin söz konusu sermaye maliyetlerinin hesaplanması, gerek zaman gerekse tezin kapsamı bakımından kısıtlılık oluşturmaktadır. Bunun için tüm işletmelerde farklı olacağı bilinmekle birlikte, uygulama kolaylığı olması adına, ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti %10 alınarak hesaplamalar yapılmıştır. Neticede, entelektüel sermaye tutarı, Despec’te 834.581 TL, Karel’de 777.918 TL, 275 Hatice Pınar Kaya, a.g.e., s.78. 151 İndeks’te 730.140 TL, Armada’da 494.695 TL, Datagate’de 384.760 TL, Kron’da 196.872 TL ve Link’te 79.427 TL olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan entelektüel sermaye değerlerinin uygulama içerisinde, bilanço, gelir tablosu ve özsermaye değişim tablosunda sunumu ele alınmıştır. Uluslararası Muhasebe Standartlarında, finansal tablolara ilişkin formatlar bulunmamaktadır. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan 2008/16 Sayılı Haftalık Bülten ile ülkemizde uygulama birliğini sağlamak adına gelir tablosu ve bilanço için format öngörülmüştür. Bu bilgiden hareketle işletmelerin finansal tabloları söz konusu formatlara göre oluşturulmuştur. Özsermaye değişim tablosu ise, işletmelerin İMKB’nin resmi web sitesinde ve kendi sitelerinde yer alan mali tablolarındaki formata uygun şekilde düzenlenmiştir. Entelektüel sermayenin bilançoda varlıklar içerisinde sunumu, maddi olmayan duran varlık hesap grubunda, “entelektüel sermaye varlığı” hesabı ile; kaynaklar içerisindeki sunumu ise, ödenmiş sermaye hesap grubununda “entelektüel sermaye kaynağı” hesabı ile sağlanmıştır. Gelir tablosunda entelektüel sermayenin sunumunda ise, işletmelerin dönem sonlarında sürdürülen faaliyetlerinden elde ettikleri vergi sonrası kar tutarı dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır. Uygulama örneği içerisinde işletmeler için hesaplanan “net ek kazanç tutarları” entelektüel sermaye varlıklarından sağlanan net karı göstermektedir. Toplam vergi sonrası kardan söz konusu değer indirildiğinde bulunan sonuç ise maddi varlık kullanımından işletmenin elde ettiği karı göstermektedir. Toplam vergi sonrası kar içerisinde entelektüel sermayeden sağlanan karların oranlarına bakıldığında, Despec %86 ile ilk sırada yer almıştır. Kron’da entelektüel sermaye unsurlarının kullanılması ile elde edilen karın toplam kar içerisindeki oranı %78 olmuştur. Söz konusu oranlar, Datagate’de %70, Armada’da %68, Karel’de %67, Indeks’te %35 olarak gerçekleşmiş; toplam karın yaratılmasında entelektüel 152 sermayeden elde edilen katkının seviyesi en düşük %12 ile Link’te oluşmuştur. Uygulama kapsamında; mevcut muhasebe sisteminde bilanço ve gelir tablosunda sınırlı bir şekilde yer alan entelektüel sermaye değerinin finansal tablolarda sunumuna ilişkin, uluslararası düzenlemelere uygun bir yaklaşım geliştirilmesi amaçlanmıştır. İşletmenin değerini etkileyen entelektüel sermaye unsurlarının finansal tablolarda yer almamasının, değer tespitinde ve işletme hakkında alınacak kararların isabetliliğinde kısıtlılık yaratacağı düşünülmektedir. Finansal tablo kullanıcılarının bilgi ihtiyacının doğru ve tam olarak karşılanabilmesi için, işletmenin bir bütün olarak değerlendirilmesi, gerek maddi varlıkların gerekse entelektüel sermayenin bilançolarda gerçek değerleri ile raporlanması gerekmektedir. SONUÇ Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte, sermaye yoğun üretim sistemleri yerini bilgi ve teknoloji yoğun üretime bırakmıştır. Bu durum işletmelerin maddi kaynakların ötesinde bilgi, tecrübe, yetenek ve yaratıcılık gibi soyut varlıklar üzerinde yoğunlaşmaları gereğini ortaya çıkarmıştır. İşletmeleri rakipleri karşısında üstün kılacak söz konusu soyut varlıklar literatürde entelektüel sermaye olarak adlandırılmaktadır. Küresel rekabetin yaşandığı bilgi çağında, işletmeler bilgiyi oluşturma, kullanma, paylaşma yakaladıkları başarı ve bilgiden sayesinde bilgi ayakta ürünü oluşturma konularında kalabilmektedirler. Veri ve enformasyonun işlenmesiyle ortaya çıkan bilgi, bütün maddi varlıkların aksine işletmenin kullandıkça etkisi artan bir unsurudur. İşletme çalışanları bilginin oluşturulmasında ve paylaşılarak entelektüel sermaye haline gelmesinde etkili olmaktadır. Söz konusu süreç ise işletmenin bilgi ağları, bilgi tabanı ve bilgi haritası gibi unsurlarının etkinliğinde gerçekleşmektedir. İşletmenin nitelikli çalışanlarının bilgi, beceri ve deneyimlerinin işletme süreçlerinin bir parçası olmasıyla, insan sermayesi ve yapısal sermaye etkileşimi gerçekleşir. Bu iki unsurun etkileşimi sonucunda oluşan yapının işletme dışarısından algılanma şekli ise müşteri sermayesini meydana getirmektedir. İşletmeler, entelektüel sermaye unsurlarının karşılıklı etkileşimleriyle değer yaratmaktadır. Bu değerin ifade edilmesi noktasında, entelektüel sermayenin ölçülmesi ve raporlanması iki önemli konuyu oluşturmaktadır. Entelektüel sermayenin ölçülmesi konusunda çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Söz konusu yöntemlerin bazıları entelektüel sermayeyi işletme bazında ölçerken bazıları da kavramın unsurları bazında ölçüm yapmaktadır. Entelektüel sermayenin unsurları bazında ölçülmesiyle, insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesinin değerleri belirlenirken; işletme bazında ölçülmesiyle performansının ortaya de işletmenin çıkarılması bütününde entelektüel amaçlanmaktadır. Yapılan sermaye literatür 154 çalışmasında, entelektüel sermayeyi ölçmek için genel kabul görmüş bir yöntemin olmadığı görülmektedir. Soyut varlıklardan oluşan entelektüel sermaye unsurlarının ölçülmesi, analiz edilmesi ve finansal tablolarda raporlanması muhasebe sistemi açısından oldukça zor görünmektedir. Ağırlıklı olarak maddi varlıklara ilişkin düzenlemeleri içeren geleneksel muhasebe sistemi, bilgi, uzmanlık, teknoloji, müşteriler gibi entelektüel sermaye unsurlarının finansal değerlerini finansal tablolarda gösterilmesinde yetersiz kalmaktadır. Entelektüel sermayenin işletmeler için yaratacağı katkının somut olmaması, geleneksel muhasebede kavramın bilançoda gözüken kalemler arasında yer almamasına ve değerinin işletme değeri içinde gösterilememesine neden olmaktadır. İşletmeler finansal durumlarını tablolar aracılığıyla belirli aralıklarda kamuoyuna açıklamak durumundadır. Özellikle hisse senetleri halka açık olan işletmelerin sundukları tablolardaki işletme değeri ile söz konusu işletmelerin piyasa değeri arasında farklılıklar gözlenmektedir. Bu farkın ortaya çıkmasında entelektüel sermayenin muhasebe sistemine dahil edilememesinin etkisi büyüktür. Entelektüel sermayenin raporlanmasını Uluslararası Finansal Raporlama (UFRS) standardı çerçevesinde ele aldığımızda, geleneksel muhasebede yaşanan sıkıntıların çokça aşılamadığı görülmektedir. Uluslararası standartlar dahilinde de, entelektüel sermaye unsurlarının bir kısmı varlık olarak konu edinmektedir. Bu kısım, işletmenin “kendi bünyesinde bilgi ve tecrübe ile oluşturduğu değerlerden ziyade bir bedel karşılığında dışarıdan satın alınan unsurlardan”276 oluşmaktadır. Reklam, promosyon, araştırma çalışmaları işletmelerin günümüzde bütçelerinin büyük bir kısmını ayırdıkları harcamalardır. Bu harcamalar gerek Tekdüzen 276 Muhasebe Sistemi içerisinde gerekse UFRS Çıkrıkçı, Daştan, a.g.e., s.27. kapsamında 155 doğrudan gider olarak muhasebeleştirilmektedir. Finansal tablolarda varlık olarak sınıflandırılamayan bu kalemler neticesinde oluşan finansal tablolarda, tablo kullanıcılarının bilgi ihtiyacını tam olarak karşılamak mümkün olmamaktadır. İşletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki fark olarak da ifade edilen entelektüel sermayenin finansal tablolara yansıtılması, tabloların anlamlılığı açısından büyük önem taşımaktadır. İşletmenin sahip olduğu entelektüel sermayenin finansal tablolarda sunulması, hem işletme gerçek değerinin tespiti hem de işletme hakkında karar alan tablo kullanıcılarının kararlarının doğruluğu açısından Standardı’nın entelektüel kaçınılmazdır.277 Genel olarak Uluslararası Muhasebe sermaye unsurlarını varlık olarak tanımlama ve finansal tablolarda raporlama konusunda yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu yetersizliğin giderilmesi için UFRS, finansal raporlama açısından maddi olmayan duran varlık tanımını entelektüel sermayeyi de kapsayacak şekilde yeniden tanımlamalı ve piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farkın finansal tablo kullanıcıları tarafından tam olarak bilinmesini sağlayacak standartlar geliştirmelidir. 277 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.e., s.26. 156 KAYNAKÇA ACAR, Durmuş, DALGAR, Hüseyin; "Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı" Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl 4, Sayı 14, Ocak 2005, s.23-40. AKBAY, Gülden; "Entelektüel Sermaye ve Bankacılık Sektörü Üzerine Bir Uygulama" T.C. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007. AKDOĞAN Nalan, SEVİLENGÜL Orhan, “TMS ve TFRS Uygulamalarının Tekdüzen Hesap Planı Üzerine Etkileri ve Öneriler”, Ankara Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası (ASMMMO), 6.Muhasebe Uygulamaları ve Vergi Mevzuatı Sempozyumu, 02-06 Mart 2008, s.187-258. ATAMAN A. Başak, AKAY Hüseyin, Uluslararası Muhasebe Standartları ve Türkiye’de Uygulama Etkinliğine İlişkin Bir Açıklama, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2004. AKYÜZ, Yılmaz, GÖRMÜŞ, A.Şahin, BEKTAŞ, Çetin; "Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri Ve İşletmeler Üzerindeki Etkileri" http://bilisim2023.org/index.php?option=com_content&view=article &id=62:blg-toplumuna-gec-suerecnde-blgnn-artan-ekonomk-deer-veletmeler -uezerndek-etkler&catid=6:blg-toplumu&Itemid=19, (16.06.2012 tarihinde erişilmiştir). ALAGÖZ, Ali, ÖZPEYNİRCİ, Rabia; "Bilgi Toplumunda Entelektüel Varlıklar ve Raporlanması", Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 9, Sayı 11, 2007, s.167-184, http://www.alialagoz.com.tr/doc-dralialagoz-maka leleri/bilgi_toplumunda_entelektuel_varliklar_ve_raporlanmasi.pdf, (02.03.20 12 tarihinde erişilmiştir). 157 ARIKBOĞA, Şebnem; Entelektüel Sermaye, Derin Yayınları, İstanbul, 2003. ASLANOĞLU Suphi, ZOR İsrafil, “Bilgi Varlıklarının Değerlemesi: Entelektüel Sermaye Ölçüm ve Değerleme Modelleri; Karşılaştırmalı Bir Analiz”, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 29, 2006, s.152165. ARSLAN, Ramazan; “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri ve İşletmeler Üzerinde Etkileri" http://idc.sdu.edu.tr/tammetinler/ yonetim/yonetim25.pdf (03.10.2011 tarihinde erişilmiştir) AŞIKOĞLU, Rıza, ÖZKARA, Belkıs vd; Entelektüel Sermaye: Teori, Uygulama ve Yeni Perspektifler, Gazi Kitabevi, 2008. BARBIERO Daniel; "Tacit Knowledge" Dictionary of Philosophy of Mind, Washington University http://philosophy.uwaterloo.ca in St Louis, 2002. /MindDict/tacitknowledge.html , (15.06.2012 tarihinde erişilmiştir) BARUTÇUGİL, İsmet; Bilgi Yönetimi, Kariyer Yayınları, 2002. BELEK, İlker; Post-kapilatist Paradigmaları, Sorun Yayınları, 1999. BENSGHİR, Türksel Kaya; "Bilgi Teknolojileri ve Örgütsel Değişim", TODAİE Yayın No: 274, Ankara, Haziran 1996. BERG, Herman A Van den; "Models of Intellectuel Capıtal Valuation: A Comparative Evalution" http://wedb.net/download/valoracao/aula_4/capital_ intelectual_modelsoficvaluation.pdf . (14.12.2011 tarihinde erişilmiştir) BİLMEDİK, Filiz; "Entelektüel Sermaye" http://www.danismend.com/kategori /altkategori/entellektuel-sermaye/ (14.12.2011 tarihinde erişilmiştir) 158 BONTIS, Nick; "Assesing Knowledge Assets: A Review of the Models Used to Mesaure Intellectual Capital", s.41-60, http://www.business.mcmaster.ca /mktg /nbontis/ic/publications/bontisijmr.pdf (14.11.2011 tarihinde erişilmiştir) BONTIS, Nick, KEOW, William Chua Chong, RICHARDSON, Stanley; "Intellectual Capital and Business Performance in Malaysian Industries" Journal of Intellectual Capital, Sayı 1, No. 1, 2000. http://www.business.mcm aster.ca/mktg/nbontis/ic/publications/BontisJIC1-1.pdf (14.11.2011 tarihin de erişilmiştir) BRENNAN, Niamh, CONNELL, Brenda; "Intellectual Capital:Current Issues and Policy Implications", Journal of Intellectual Capital, Sayı 1, No 3 2000. BROOKING, Annie; "The Management of Intellectual Capital", Long Range Planning, Cilt:30, 1997. BUKOWITZ, Wendi; "Benchmarking Intellectual Capital Measurement Practice", Measuring & Valuing Intellectual Capital Conference, Londra, 16-17 June 1998. CANBAŞ, Serpil, DOĞUKANLI, Hatice, DÜZAKIN Hatice; "Tobin Q Oranı ve Günümüzde İşletme Kararları Açısından Önemi" http://sosyalbilimler. cukurova.edu.tr/dergi/dosyalar/2004.13.2.150.pdf(14.12.2011 tarihinde erişil miştir) ÇAKICI, Cemal; Ekonomik Katma Değer (EVA) Yaklaşımı, Beta Yayıncılık, 2008. ÇELİK, Arzum Ekren, PERÇİN, Selçuk; "Entelektüel Sermayenin İşletme Bazında Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi" Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı 2, 2000, s.111-118. 159 ÇETİN, Ayten; "Enteleküel Sermaye ve Ölçülmesi", Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt 20 Sayı 1, 2005, s.359-378. ÇIKRIKÇI, Mustafa, DAŞTAN, Abdulkerim; "Entelektüel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması", Bankacılar Dergisi, Türkiye Bankalar Birliği, Sayı: 43, Aralık 2002, s.18-32. ÇINAR, Zehra; "Entelektüel Sermaye" http://www.makaleler.com/insan-kay naklari-makaleleri/entelektuel-sermaye.htm (25.06.2012 tarihinde erişilmiştir) DAVENPORT, Thomas H, PRUSAK, Laurence; İş Dünyasında Bilgi Yönetimi, Rota Yayınları, İstanbul, 2001. DUMAN, Haluk, ÖZPEYNİRCİ, Rabia, BEZİRCİ Muhammet “Bilgi Çağının Değiştirdiği 21. Yüzyılın Rekabet Anlayışına Bağlı Olarak Geleneksel Muhasebeden Stratejik Muhasebeye”, Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Sayı:2 Cilt:5 / Aralık 2005 http://iibfdergi.kmu.edu.tr /userfiles/file/ aralik2005/8.pdf , (02.08.2012 tarihinde erişilmiştir). DZINKOWSKI, Ramona; "The Value of Intelluctual Capital", The Journal of Business Strategy, Boston, Temmuz/Ağustos 2000. EDVINSSON, Leif; "Developing Intellectual Capital At Skandia" Long Range Planning, Sayı 30, No 3, 1997, s.366-373. ELDEN, Müge; "Kurum Kimliği ve Kurumsal Reklam Arasındaki İlişki", Yeni Düşünceler, Sayı 1, Haziran 2005, s.53-60. EMREM, A.Erdinç; "Entelektüel Sermaye ve Bileşenlerinin Kavramsal Analizi" Sakarya Üniversitesi, Sapanca MYO Yayınları, Sayı 1, No 184 http://ww w.isgucdergi.org/?p=article&id=186&cilt=6&sayi=1&yil=2004 (01.02.2012 ta rihinde erişilmiştir) 160 EMREM, A.Erdinç; Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Değerlendirme Yön temleri, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245 , (15.12. 2011 tarihinde erişilmiştir) ERCAN, Metin Kamil, BAN, Ünsal; Değere Dayalı Finansal Yönetim, Gazi Kitabevi, 2005. ERCAN, Metin, ÖZTÜRK, Başaran, DEMİRGÜNEŞ, Kartal; Değere Dayalı Yönetim ve Entelektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, 2003. ERCAN, Tuğçe Şimşekalp; "İnşaat Firmalarında Entelektüel Sermaye Ölçüm Metotları ve Entelektüel Sermayenin İnşaat Sektörüne Entegrasyonu" Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı Yapı Bilgisi Programı. ERGUN, Ülkü; “Yönetsel Performansın Geliştirilmesinde Yeni Yaklaşımlar: Mükemmellik Modeli ve Balanced Scorecard”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, MÖDAV, Cilt 4, Sayı 1, Mart 2002, s.1-18. ERKAL, Zekeriya; "Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi, Raporlanması ve İMKB’ye Kayıtlı Teknoloji Şirketlerine Yönelik Bir Araştırma" T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı İşletme Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2005. ERKUŞ, Ahmet; "Entelektüel Sermaye: Bir Uygulama" T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2006. ERKUŞ, Hakan; “Geleneksel Raporlama Yöntemlerinin Yeni Ekonomi Karşısındaki Durumunun İrdelenmesi ve Entelektüel Sermayenin Raporlanması”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 2, 2004, s.303-324. ERTUĞRUL, Murat; "Bilgi Çağında İşletmelerin Yeni Kaynağı: Entelektüel Sermaye" Active, Sayı 15, Ekim-Kasım 2000, s.72-79. 161 http://www.makalem. com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id= 401, (15.09.2011 tarihinde eri şilmiştir). ERTUĞRUL, Murat; "Entelektüel Sermayenin Firma Piyasa Değeri Üzerine Etkisi", I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kocaeli Üniversitesi, İzmit, 10-11 Mayıs 2002, s.72-79. ERTUĞRUL, Murat; Entelektüel Sermayenin Firma İşletme Değeri Üzerine Etkisi ve Bir Uygulama, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2000. ESENKAL, Hasan Tolga; "Entelektüel Sermaye Ölçüm ve Raporlama Yöntemleri: Güncel Karşılaştırma" T.C. Kurumsal Karne İstanbul Teknik Modelleri Arasında Üniversitesi, Bir Endüstri Mühendisliği, Yüksek Lisans Tezi, 2006. FIRER, Steven, MITCHELL, Williams; “Intellectual Capital and Traditional Mea sures of Corporate Performance”, Journal of Intellectual Capital, Cilt 4, Sayı 3, s. 352. GEDİKLİ, İsmail; "Kamu Örgütlerinde Entelektüel Sermayenin Algılanmasına İlişkin Bir Araştırma: T.C. Başbakanlık Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Örneği", T.C. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007. GÖKSEL, Ahmet Bülend, BAYTEKİN, E. Pelin; "Bilgi Toplumunda İşletmeler Açısından Önemli Bir Zenginlik: Entelektüel Sermaye Halkla İlişkiler Perspektifinden Bir Değerlendirme" http://esgp.istanbulsmmmodasi.org.tr /files/articles/19..ENT..SERM..6_2011127185816911.pdf (03.10.2011 tarihin- de erişilmiştir) 162 GÜRDAL, Kadir; "Yeni Ekonomi Kavramı ve Yeni Muhasebe Anlayışı”, XXII. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü, 21-25 Mayıs 2003, s.43-71. İŞEVİ, A.Semih, ÇELME, Burçin; "Bilgi Çağında Yeni Hazine: Entelektüel Sermayeyle Rekabeti Yakalamak", Bilgi Dünyası Dergisi, 2005, s.251267. KALELİ, Nilay, ŞEN, Ahmet; "Bilgi Toplumunda Yönetim ve Organizasyon", I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kocaeli Üniversitesi, İzmit, 10-11 Mayıs 2002. Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (KGMDSK), Türkiye Finansal Raporlama Standartları (TFRS), www.tmsk.org, (10.10.2011 tarihinde erişilmiştir). KAPLAN, S. Robert, DAVID, P. Norton, (Çev.) EGELİ, Serra; Balanced Scorecard: Şirket Stratejisini Eyleme Dönüştürmek, Sistem Yayıncılık, 1999. KARACAN, Sami; Entelektüel Sermayenin Muhasebeleştirilmesi ve Finansal Tablolarda Sunulması, Orient Yayınları, 2007. KARAPINAR, Aydın, AYIKOĞLU, ZAİF, Figen; Finansal Analiz, Gazi Kitabevi, 2009. KAVRAKOĞLU, İbrahim; "Bilgi Teknolojilerinin Etkin Kullanımı", Bilgi Teknolojilerinin Toplam Kalite Organizasyon Yapısındaki Yeri Semineri, 1996. KAVAL, Hasan; Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu http://www.akademikdenetim.com.tr/dosya/1323450503a0 b9Maddi_Maddi_Olmayan_Duran_Varliklar_ve_Diger_Kapsamli_Gelirler _Ta blosu_Prof.Dr.Hasan_KAVAL.pdf erişilmiştir). (06.05.2012 tarihinde 163 KAYA, Hatice, Pınar; "Entelektüel Sermeyenin Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması Sorunu ve Çözüm Önerileri", T.C. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muhasebe-Finansman Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2008. KAYA, Nurullah; "Entelektüel Sermaye Raporu İçindeki Sosyal Bilgi" Atatürk Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Sayı 2, 2011. KUTLU, Şule; "Entelektüel Sermayenin Hesaplanmasında Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı: Katılım Bankalarında Bir Uygulama" T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2008. LEV, Baruch, ZAROWIN Paul; “The Boundaries of Financial Reporting and How to Extend Them”, Journal of Accounting Research Vol.37, No.2, Şubat 1999, New York, s.353-385. (Erişim) owin/publications/P14_Boundaries_Financial_Reporting_1 .pdf http://pages.stern.nyu.edu/~pzar (06.08.2012 tarihinde erişilmiştir). LYNN Bernadette, Çeviren: BAYAZITLI, Ercan; “Entelektüel Sermaye Ge lecek Binyılına Katma Değer Başarısında Anahtar”, Muhasebe ve Denetime Bakış, 2000, s.119-126. ÖGE, Serdar; "Entelektüel Sermaye: İşletmeler İçin Yeni Bir Değer" Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 16, Sayı: 5-6, 2002, s.175-200. ÖNCE, Saime; Muhasebe Bakış Açısı İle Entelektüel Sermaye, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No 1100, 1999. ÖZDEVECİOĞLU, Mahmut, (hazırlayan) ÖZEL, Mustafa; Organizasyon Kültürü, Stratejik Yönetim ve Liderlik, İstanbul, îz Yayınları, 1995. 164 ÖZSOY, İbrahim; "Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve İMKB’de İşlem Gören Tekstil Firmalarına Uygulanması", T.C. İstanbul Teknik Üniversitesi, İşletme Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006. ÖZTÜRK, Mutlu Başaran, DEMİRGÜNEŞ, Kartal; "Kurumsal Yönetim Bakış Açısıyla Entelektüel Sermaye”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 19, 2008, http://esgp.istanbulsmmmodasi.org.tr /files/articles/24..ENT..SERM..5_2011127185554585.pdf, (01.02.2010 tarihin de erişilmiştir). PEñA, Iñaki; "Intellectual Capital and Business Start-up Success", Journal of Intellectual Capital, Sayı 3, No 2, 2002. PULIC, Ante; VAIC - An Accounting Tool for IC Management”, (Erişim) http:// www.measuring-ip.at/papers/ham 99txt.htm (21.10.2011tarihinde erişilmiştir). ROSLENDER, Robin, FINCHAM, Robin; "Thinking Critically About Intellec tual Capital Accounting", Accounting, Auditing and Accountability Journal, Sayı 14, No 4, 2001. SAĞMANLI, Metin, ERSEN Çağla; “Balanced Scorecard ve Stratejik Odaklı Kurum”, Öneri, M.Ü.S.B.E. Dergisi, Cilt 4, Sayı 16, Haziran 2001, s.127-132. SAĞSAN, Mustafa; "Bilgi Yönetimi Bakış Açısından Bilgi Süreçleri ve Bir Model Önerisi" http://kaynak.unak.org.tr/bildiri/unak06/u06-6.pdf (15.06.2012 tarihinde erişilmiştir) SİPAHİ, Barış; "Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlan masına İlişkin Yaklaşımlar" MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:24, 2004, s.146-149. 165 STEWART, Thomas, (Çev.) ELHÜSEYNİ Nurettin; Entellektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, Mess Yayın No 258, 1997. SVEIBY, Karl-Erik; "Methods for Measuring Intangible Assets" http://www. sveiby.com/articles/IntangibleMethods.htm (01.03.2012 tarihinde erişilmiştir) ŞAMİLOĞLU, Famil; Entelektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, 1.Baskı, 2002. ŞAMİLOĞLU, Famil; "The Performance Analysis of the Turkish Banks Through VAIC and MV/BV Ratio", http://www.turkishweekly.net/article/255/ the-performance-analysis-ofthe-turkish-banks-through-vaic-and-mv-bv-ratio html , (21.12.2011 tarihinde erişilmiştir). ŞANAL, Musa; "Entelektüel Sermaye Yönetimi ve Türkiye’deki Sanayi İşletmelerinde Uygulanması Üzerine Bir Araştırma", T.C. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006. TÜRER, Tuğba; "Bilgi Yönetimi ve Örnek Bir Uygulama", Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001. TÜRK, Murat; Küreselleşme Sürecinde İşletmelerde Bilgi Yönetimi, Türkmen Kitapevi, İstanbul, 2003. UZAY, Şaban, SAVAŞ, Orhan; "Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya Sektöründe Karşılaştırılmalı Bir Uygulama Örneği", Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 20, 2003, s.163-181 http:// iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi20/uzay.pdf (11.10.2011 tarihinde erişilmiştir). ÜÇ, Mustafa; "Entelektüel Sermayenin Oluşumu ve Ölçülmesi Afyonkara hisar İli Bankacılık Sektöründe Bir Uygulama", T.C. Afyon Kocatepe 166 Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2005. ÜNAL, Orhan; "Entelektüel Sermayenin Raporlanması ve UMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlıklar Standardı Kapsamında Değerlendirilmesi", Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 2010, s.20-39 WEILL, Peter, BROADBENT, Marianne, (Çev.) ÜNAL, Gündal; Enformas yon Altyapısı, Boyner Holding Yayınları, İstanbul, 1999. http://en.fivu.dk/publications/2003/intellectual-capital-statements-the-newguideline/intellectual-capital-statements-the-new-guideline.pdf , Intellectual Capital Statements – The New Guideline, Danish Ministry of Science, Technology and Innovation (19.03.2012 tarihinde erişilmiştir) http://www.juergendaum.com/articles/Danish_ICS.pdf , A Guidline For Intellectual Capital Statements- A Key to Knowledge Management, http://www.pnbukh.com/files/pdf_filer/MERITUM_Guidelines.pdf , Meritum Project, Guidelınes For Managing And Reporiıng On Intangibles (Intellectual Capital Report) (19.03.2012 tarihinde erişilmiştir) YELKİKALAN, Nalan, AYDIN, Erdal; “Aile Şirketlerinde Profesyonelleşmeyi Yönlendiren Bir Dinamik: Entelektüel Sermaye Birikimi”; Yönetim Bilimleri Dergisi, T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi, Cilt 1, Sayı 1, s.131-140. http://biibf.comu.edu.tr/nyelkikala neaydin.pdf (23.02.2012 tarihinde erişilmiştir) YERELİ, Ayşe N., GERŞİL Gülşen; "Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Raporlama Yöntemleri", Yönetim ve Ekonomi, Üniversitesi İ.İ.B.F., Cilt 12, Sayı 2, 2005, s.17-29. Celal Bayar 167 YÖRÜK, Nevin, ERDEM, M.Sema, ÇOŞKUN, Mihriban; "Entelektüel Sermayenin Entelektüel Katma Değer Katsayısı (VAIC) Kullanılarak Ölçülmesi Türk Otomotiv Sektörü Örneği", VIII. Ulusal Finans Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, İstanbul, 27-28 Ekim 2004, s. 338-348. YURTSEVEN, Rıdvan; "Entellektüel Sermaye Yetenekleri Tekstil ve Konferksiyon – Gıda – İlaç ve Kimya – Otomotiv – Metal Sektörlerinde Karşılaştırılmalı Bir Araştırma", M.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2000, s.413-427. YÜCEL, Rahmi; "Bilgi Dönüşümleri ve Entelektüel Sermaye Açısından Önemi", Akademik Bakış, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler EDergisi, Sayı 7, Eylül-2005 (03.10.2011 tarihinde erişilmiştir). 168 EKLER EK 1.1. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 2011 yıl sonu bilançosunda sunumu BİLANÇO Finansal Tablo Türü Dönem Raporlama Birimi VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Ticari Alacaklar Diğer Alacaklar Stoklar Diğer Dönen Varlıklar Satış Amacıyla Elde Tutulan Duran Varlıklar DURAN VARLIKLAR Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran (18.799) Varlıklar - Entelektüel Sermaye 494.695 Varlığı Şerefiye TOPLAM VARLIKLAR KAYNAKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar Dönem Karı Vergi Yükümlülüğü Borç Karşılıkları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Kıdem Tazminatı Karşılığı Ertelenmiş Vergi Yükümlülüğü ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye -Entelektüel Sermaye Kaynağı Hisse Senedi İhraç Pirimleri Değer Artış Fonları Yabancı Para Çevrim Farkları Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı TOPLAM KAYNAKLAR Dipnot 4 7 8 10 16 9 210.948.674 32.328.946 133.632.722 28.537 44.753.015 205.454 0 126.554.846 13.025.859 82.705.487 101.991 30.276.800 85.174 359.535 11 3.099.216 2.585.722 1.942.575 1.908.174 12 513.494 34.401 214.047.890 128.497.421 168.618.024 5 58.648.819 7 104.727.931 24 1.099.402 13 130.916 16 4.010.956 97.701.425 25.172.476 69.116.302 771.025 121.802 2.519.820 1.090.866 318.664 25.673 223.908 841.285 43.844.305 41.292 202.959 74.413 30.477.332 44.339.000 30.477.332 17 24.494.695 12.000.000 17 0 3.164.669 11.627.524 4.007.309 977.228 539.962 0 7.239.553 214.047.890 5.027.484 5.737.908 128.497.421 5 15 24 (24.000.000) Cari Dönem Önceki Dönem Konsolide Konsolide 31.12.2011 31.12.2010 TL TL 494.695 169 EK 1.2. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) Ticari Faaliyetlerden Brüt Kar (Zarar) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Esas Faaliyet Dışı Finansal Gelirler Esas Faaliyet Dışı Finansal Giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlık Payı DURDURULAN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI DİĞER KAPSAMLI GELİR: Yabancı Para Çevrim Farklarındaki Değişim DİĞER KAPSAMLI GELİR (VERGİ SONRASI) TOPLAM KAPSAMLI GELİR Dipnot Cari Dönem Önceki Dönem 01.01-31.12.2011 01.01-31.12.2010 437.967.190 -401.047.298 299.065.321 -276.638.754 36.919.892 36.919.892 22.426.567 22.426.567 19 19 -14.892.237 -8.276.123 -8.645.363 -5.924.190 21 21 22 436.980 -1.025.790 13.162.722 933.108 557.393 -384.448 8.029.959 477.459 23 -3.686.666 -1.126.006 10.409.164 7.381.412 -2.505.884 -663.727 -1.713.026 69.522 7.239.553 5.737.908 18 18 24 24 32% 68% 2.292.602 4.946.951 7.239.553 5.737.908 7.620.215 901.882 7.620.215 901.882 14.859.768 6.639.790 170 EK 1.3. Armada Bilgisayar Sistemleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu Özsermaye Değişim Tablosu Ödenmiş sermaye Kardan Ayr.Yed 01.01.2010 12.000.000 295.215 3.164.669 3.105.427 0 0 0 0 244.747 Temettü 0 Dönem karı Yab. Para Çevrim Farkı Geçmiş Yıl Karı TOPLAM 3.198.872 3.279.328 25.043.511 0 -3.198.872 3.198.872 0 0 0 0 -244.747 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5.737.908 1.205.969 0 0 0 0 901.882 0 0 901.882 0 0 0 901.882 5.737.908 0 6.639.790 31.12.2010 12.000.000 539.962 3.164.669 4.007.309 5.737.908 5.027.484 30.477.332 01.01.2011 12.000.000 539.962 3.164.669 4.007.309 5.737.908 5.027.484 30.477.332 0 0 0 0 -5.737.908 5.737.908 0 0 437.266 0 0 0 -437.266 0 12.000.000 0 -3.164.669 0 0 8.835.331 0 Geçmiş yıl karlarına transfer Kardan ayrılan yed. transfer Diğer kapsamlı gelir Toplam kapsamlı gelir Geçmiş yıl karlarına transfer Kardan ayrılan yed. transfer Sermaye artırımı Entelektüel SermVarlık Artışı Hisse Sen. İhr. Primi Net Dönem Karı 494.695 -1.205.969 5.737.908 494.695 Temettü ödemesi 0 0 0 0 0 Dönem karı 0 0 0 0 7.239.553 1.492.795 0 0 0 0 7.620.215 0 0 7.620.215 0 0 0 7.620.215 7.239.553 0 14.859.768 24.494.695 977.228 0 11.627.524 7.239.553 0 44.339.000 Diğer kapsamlı gelir Toplam kapsamlı gelir 31.12.2011 -1.492.795 7.239.553 171 EK 2.1. Datagate Bilgisayar Malzemeleri San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu Dönem VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Finansal Yatırımlar Ticari Alacaklar -İlişkili Taraflarlardan Alacaklar -Diğer Alacaklar Diğer Alacaklar Stoklar Diğer Dönen Varlıklar DURAN VARLIKLAR Diğer Alacaklar Yatırım Amaçlı Gayrimenkuller Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran Varlıklar 8.662 - Entelektüel Sermaye Varlığı 384.760 Ertelenmiş Vergi Varlığı TOPLAM VARLIKLAR KAYNAKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar -İlişkili Taraflara Borçlar -Diğer Borçlar Diğer Borçlar Dönem Karı Vergi Yükümlülüğü Borç Karşılıkları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Diğer Finansal Yükümlülükler ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye 10.000.000 - Entelektüel Sermaye 384.760 Kaynağı Hisse Senedi İhraç Pirimleri Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Finansal Riskten Korunma Fonu Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI TOPLAM KAYNAKLAR 31.12.2011 6 7 10 10- 37 10 11 13 26 11 17 18 19 35 8 10 10- 37 10 11 35 22 26 8 24 27 31.12.2010 111.566.231 34.730.246 21.565 65.990.545 7.077.075 58.913.470 6.704 7.610.972 3.206.199 663.572 1.207 0 113.339 393.422 81.191.419 3.920.914 28.746 44.979.001 2.422 44.976.579 2.648 21.360.565 10.899.545 472.471 373 124.871 132.063 6.067 155.604 112.229.803 209.097 81.663.890 81.738.719 7.657.257 63.515.285 78.169 63.437.116 434.910 836.336 7.190.874 2.104.057 1.527.805 1.428.666 99.139 28.963.279 58.482.005 0 52.673.041 4.471.993 48.201.048 534.517 9.284 1.206.568 4.058.595 86.709 0 86.709 23.095.176 28.578.519 23.095.176 10.384.760 10.000.000 2.872.723 2.872.723 1.721.267 1.635.829 7.444 8.478.189 5.498.896 0 112.229.803 22.997 6.850.645 1.712.982 0 81.663.890 172 EK 2.2. Datagate Bilgisayar Malz. San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Finansal Gelirler Finansal Giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlık Dışındaki Pay - Entelektüel Varlık Payı DURDURULAN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI DİĞER KAPSAMLI GELİR: Finansal Riskten Korunma Fonundaki Değişim DİĞER KAPSAMLI GELİR (VERGİ SONRASI) TOPLAM KAPSAMLI GELİR Dipnot Cari Dönem Önceki Dönem 01.01.31.12.2011 01.01.31.12.2010 32 33 308.712.274 -291.966.010 16.746.264 -2.425.598 -2.654.453 0 182.770 -88.554 11.760.429 11.368.254 -16.248.668 305.497.533 -295.430.324 10.067.209 -2.007.178 -3.326.792 0 3.034 -78.499 4.657.774 11.619.204 -13.985.406 35 35 6.880.015 -1.381.119 -1.323.737 -57.382 2.291.572 -578.590 -714.433 135.843 5.498.896 1.712.982 28 28 29 29 31 31 %30 %70 1.651.301 3.847.595 5.498.896 1.712.982 -15.553 0 5.483.343 0 1.712.982 0 7- 27 173 EK 2.3. Datagate Bilgisayar Malz. San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu Özsermaye Değişim Tablosu 1 Ocak 2011 itibariyle Entelektüel Sermaye Varlık Artışı Ödenmiş Sermaye Hisse Senedi İhraç Primleri Finansal Kardan Riskten Ayr. Geçmiş Kor. Kısıtlanmış Yıllar Kar Fonu Yed. / Zararı 10.000.000 2.872.723 22.997 1.635.829 6.850.645 Net Dönem Karı / Zararı TOPLAM 1.712.982 23.095.176 384.760 384.760 Geçmiş yıllar karlarına transferler 0 0 0 0 1.712.982 -1.712.982 0 Yedeklere transferler 0 0 0 85.438 -85.438 0 0 Diğer Kapsamlı Gelir 0 0 -15.553 0 0 0 -15.553 Net dönem karı 0 0 0 0 0 5.498.896 5.498.896 31 Aralık 2011 itibariyle 10.384.760 2.872.723 7.444 1.721.267 8.478.189 5.498.896 28.963.279 1 Ocak 2010 itibariyle 10.000.000 2.872.723 0 1.420.313 2.814.853 4.251.308 21.359.197 Geçmiş yıllar karlarına transferler 0 0 0 0 4.251.308 -4.251.308 0 Yedeklere transferler 0 0 0 215.516 -215.516 0 0 Diğer Kapsamlı Gelir 0 0 22.997 0 0 0 22.997 Net dönem karı 0 0 0 0 0 1.712.982 1.712.982 10.000.000 2.872.723 22.997 1.635.829 6.850.645 1.712.982 23.095.176 31 Aralık 2010 itibariyle 174 EK 3.1. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu Bilanço Dipnot Dönem VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri 6 Ticari Alacaklar 10 -İlişkili Taraflardan Alacaklar 10- 37 -Diğer 10 Diğer Alacaklar 11 -İlişkili Taraflardan Alacaklar 11- 37 Stoklar 13 Diğer Dönen Varlıklar 26 DURAN VARLIKLAR Finansal Yatırımlar 7 Yatırım Amaçlı Gayrimenkuller 17 Maddi Duran Varlıklar 18 Maddi Olmayan Duran Varlıklar 1.853 19 Entelektüel Sermaye Varlığı 834.581 Şerefiye 20 TOPLAM VARLIKLAR KAYNAKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar 8 Diğer Finansal Yükümlülükler 9 Ticari Borçlar 10 -İlişkili Taraflara Borçlar 10- 37 -Diğer 10 Diğer Borçlar 11 Dönem Karı Vergi Yükümlülüğü 35 Borç Karşılıkları 22 UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Kıdem Tazminatı Karşılığı 24 Ertelenmiş Vergi Yükümlülüğü 35 ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR 27 Ödenmiş Sermaye 11.500.000 - Entelektüel Sermaye Kaynakları 834.581 Hisse Senedi İhraç Pirimleri Değer Artış Fonları Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI 27 TOPLAM KAYNAKLAR Cari Dönem Önceki Dönem 31.12.2011 31.12.2010 57.851.935 14.045.702 25.617.132 4.648.243 20.968.889 2.085.124 2.085.124 14.670.651 1.433.326 2.252.074 1.170.283 17.939 227.418 836.434 49.496.151 5.681.321 20.541.233 1.249.982 19.291.251 2.929.947 2.929.947 16.639.461 3.704.189 1.655.702 1.367.027 17.939 268.442 2.294 0 60.104.009 0 51.151.853 17.505.879 3.902.822 15.105 12.083.156 39.439 12.043.717 191.735 664.077 648.984 206.500 185.289 21.211 42.391.630 15.738.575 3.167.393 0 11.076.309 33.506 11.042.803 581.286 507.810 405.777 276.579 172.359 104.220 35.136.699 42.391.630 12.334.581 35.136.699 11.500.000 2.912.355 558.112 2.912.355 727.591 2.515.128 14.381.944 9.689.510 0 60.104.009 1.882.578 10.024.960 8.089.215 0 51.151.853 175 EK 3.2. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu Kapsamlı Gelir Tablosu Cari Dönem 01.01.2011 31.12.2011 Önceki Dönem 01.01.2010 31.12.2010 28 28 152.394.466 -136.560.649 15.833.817 134.608.280 -119.422.490 15.185.790 29 -2.029.984 -1.736.252 29 -3.385.415 0 101.657 -180.891 10.339.184 13.558.951 -11.755.204 -3.273.466 0 285.302 -71.151 10.390.223 7.656.182 -7.935.467 12.142.931 10.110.938 -2.453.421 -2.021.723 -2.494.061 40.640 -1.971.297 -50.426 9.689.510 8.089.215 Dipnot Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Finansal Gelirler Finansal Giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlık Payı DURDURULAN FAALİYETLER 31 31 32 33 35 35 14% 86% DÖNEM KARI/ZARARI DİĞER KAPSAMLI GELİR: Finansal Varlıklar Değer Artış Fonundaki Değişim TOPLAM KAPSAMLI GELİR 1.343.696 8.345.814 9.689.510 8.089.215 -169.479 431.828 9.520.031 8.521.043 27 27 176 EK 3.3. Despec Bilgisayar Pazarlama Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu Özsermaye Değişim Tablosu Ödenen Sermaye Hisse Senedi İhraç Primleri 01.01.2011 itibariyle 11.500.000 2.912.355 Entelektüel Sermaye Varlık Artışı Kardan Geçmiş Ayrılan Yıllar Kar/ Kısıtlanmış Zararları Yedekler 1.882.578 10.024.960 Net Dönem Karı / Zararı TOPLAM 8.089.215 35.136.699 834.581 834.581 Geçmiş yıllar karlarına transferler 0 0 0 8.089.215 -8.089.215 0 Yedeklere transferler 0 0 632.550 -632.550 0 0 Temettü ödemesi 0 0 0 -3.099.681 0 -3.099.681 Toplam Kapsamlı Gelir 0 0 0 0 9.689.510 9.520.031 31.12.2011 itibariyle 12.334.581 2.912.355 2.515.128 14.381.944 9.689.510 42.391.630 01.01.2010 itibariyle 11.000.000 0 1.188.890 6.695.687 7.622.961 26.803.301 500.000 0 0 0 0 500.000 0 0 0 7.622.961 -7.622.961 0 Hisse Senedi İhrac Primi 0 2.912.355 0 0 0 2.912.355 Yedeklere transferler 0 0 693.688 -693.688 0 0 Temettü ödemesi 0 0 0 -3.600.000 0 -3.600.000 Toplam Kapsamlı Gelir 0 0 0 0 8.089.215 8.521.043 Sermaye artırımı Geçmiş yıllar karlarına transferler 177 EK 4.1. İndeks Bilgisayar Sistemleri Müh. San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu Dönem 31.12.2011 DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Finansal Yatırımlar Ticari Alacaklar -İlişkili Taraflardan Alacaklar -Diğer Diğer Alacaklar -İlişkili Taraflardan Alacaklar -Diğer Stoklar Diğer Dönen Varlıklar DURAN VARLIKLAR Diğer Alacaklar Finansal Yatırımlar Yatırım Amaçlı Gayrimenkuller Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran Varlıklar - Entelektüel Sermaye Varlığı Şerefiye Ertelenmiş Vergi Varlığı TOPLAM VARLIKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar -İlişkili Taraflara Borçlar -Diğer Diğer Borçlar -İlişkili Taraflara Borçlar -Diğer Dönem Karı Vergi Yükümlülüğü Borç Karşılıkları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Kıdem Tazminatı Karşılığı ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye - Entelektüel Sermaye Kaynakları Karşılıklı İştirak Sermaye Düz. (-) Finansal Riskten Korunma Fonu Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI TOPLAM KAYNAKLAR 599.295.104 65.358.568 444.263 403.174.146 2.859.230 400.314.916 327.731 162.812 164.919 104.450.889 25.539.507 33.714.621 49.241 64.894 0 29.127.228 944.991 506.260.534 26.415.870 100.875 315.185.436 4.619.012 310.566.424 246.748 96.013 150.735 127.325.894 36.985.711 31.871.237 56.440 64.894 124.871 28.430.858 59.139 2.467.577 1.060.690 633.009.725 480.634.053 34.590.274 395.944.108 3.960.356 391.983.752 15.325.840 4.385.413 10.940.427 2.958.982 23.027.029 8.787.820 13.199.846 11.732.883 1.466.963 139.175.826 2.467.577 667.458 538.131.771 408.392.686 11.424.383 365.962.360 624.144 365.338.216 13.468.858 4.834.616 8.634.242 1.098.634 5.176.795 11.261.656 9.301.841 8.285.360 1.016.481 120.437.244 125.488.525 56.730.141 110.656.770 56.000.000 241.113 9.895 5.671.482 44.388.033 18.447.861 13.687.301 633.009.725 241.113 79.284 5.109.837 36.055.067 13.171.469 9.780.474 538.131.771 6 7 10 10- 37 10 11 11- 37 11 13 26 214.850 730.141 11 7 17 18 19 20 35 8 10 10- 37 10 11 11- 37 11 35 22 26 8 24 27 56.000.000 730.141 7 27 31.12.2010 178 EK 4.2. İndeks Bilgisayar Sistemleri Mühendislik San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 01.01.-31.12.2011 dönemine ilişkin gelir tablosunda sunumu Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu Dipnot Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Finansal Gelirler Finansal Giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri 28 28 29 29 31 31 32 33 35 35 SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlıklar Payı DURDURULAN FAALİYETLER DİĞER KAPSAMLI GELİR: DÖNEM KARI/ZARARI Finansal Riskten Korunma Fonundaki Değişim TOPLAM KAPSAMLI GELİR Cari Dönem Önceki Dönem 01.01.31.12.2011 01.01.31.12.2010 1.513.546.064 -1.420.802.797 92.743.267 -16.789.949 -19.258.023 395.771 -1.191.240 55.899.826 59.350.774 -86.869.690 1.228.175.766 -1.153.557.084 74.618.682 -13.493.798 -14.612.412 60.687 -374.948 46.198.211 40.029.703 -67.681.475 28.380.910 18.546.439 -7.265.906 -7.605.354 339.448 -4.347.057 -4.626.551 279.494 21.115.004 14.199.382 %65 %35 13.813.599 7.301.405 27 21.115.004 -69.389 21.045.615 14.199.382 79.284 14.278.666 179 EK 4.3. İndeks Bilgisayar Sistemleri Mühendislik San. ve Tic. A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin özsermaye değişim tablosunda sunumu Özsermaye Değişim Tablosu 01.01.2011 Sermaye artırımı Entelektüel Sermaye Varlık Artışı Geçmiş yıllar karlarına transferler Yedeklere transferler Temettü ödemesi Diğer Kapsamlı Gelir Artım A.Ş.'den gelen azınlık payı Net dönem karı Hisse Sen. İhr. Primi Fin. Risk Kor. Fonu 241.113 0 0 0 Ödenmiş Sermaye Serm. Düzelt Farkı 56.000.000 0 Kardan Ayr. Yed. Geçmiş Yıl K/Z Net Dönem K/Z Azınlık Payları TOPLAM 79.284 5.109.837 36.055.067 13.171.469 9.780.474 120.437.244 0 0 0 0 0 0 730.141 730.141 0 0 0 0 0 13.171.469 13.171.469 0 0 0 0 0 0 561.645 -561.645 0 0 0 0 0 0 0 0 -4.276.858 0 0 -4.276.858 0 0 0 -69.389 0 0 0 0 -69.389 0 0 0 0 0 0 0 1.239.684 1.239.684 0 0 0 0 0 0 18.447.861 2.667.143 21.115.004 31.12.2011 56.730.141 241.113 0 9.895 5.671.482 44.388.033 18.447.861 13.687.301 139.175.826 01.01.2010 56.000.000 241.113 0 0 4.183.406 27.664.383 15.934.942 8.752.561 112.776.405 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 15.934.942 15.934.942 0 0 0 0 0 0 926.431 -926.431 0 0 0 0 0 0 0 0 -6.617.827 0 0 -6.617.827 0 0 0 79.284 0 0 0 0 79.284 0 0 0 0 0 0 13.171.469 1.027.913 14.199.382 56.000.000 241.113 0 79.284 5.109.837 36.055.067 13.171.469 9.780.474 120.437.244 Sermaye artırımı Geçmiş yıllar karlarına transferler Yedeklere transferler Temettü ödemesi Diğer Kapsamlı Gelir Net dönem karı 31.12.2010 180 EK 5.1. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu BİLANÇO Dönem VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Finansal Yatırımlar Ticari Alacaklar Diğer Alacaklar Stoklar Diğer Dönen Varlıklar DURAN VARLIKLAR Diğer Alacaklar Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran Varlıklar (39.306.762) -Entelektüel Sermaye Varlığı 777.918 Şerefiye Diğer Duran Varlıklar TOPLAM VARLIKLAR KAYNAKLAR KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar Diğer Borçlar Dönem Karı Vergi Yükümlülüğü Borç Karşılıkları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Kıdem Tazminatı Karşılığı Ertelenmiş Vergi Yükümlülüğü ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye (45.000.000) - Entelektüel Sermaye 777.918 Kaynağı Hisse Senedi İhraç Pirimleri Değer Artış Fonları Yabancı Para Çevrim Farkları Özkaynak Yöntemiyle Değerlenen Ortaklıkların Diğer Kapsamlı Gelirlerinden Paylar Finansal Riskten Korunma Fonu Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI TOPLAM KAYNAKLAR Dipnot Cari Dönem Önceki Dönem 31.12.2011 31.12.2010 4 5 7 8 9 16 150.442.735 30.897.230 0 59.853.010 40.685 52.853.234 6.798.576 57.931.657 8 11 12 1.999.516 15.830.648 40.084.680 215.687.735 111.716.199 2.319.000 60.237.591 57.371 38.772.532 2.585.042 44.682.496 1.258.486 12.143.740 31.268.519 16 0 16.813 208.374.392 0 11.751 260.370.231 70.859.812 37.968.145 23.621.888 4.046.360 0 322.600 4.900.819 11.377.707 5.615.939 5.515.289 246.479 126.136.873 108.251.582 69.695.607 23.997.736 4.117.358 1.782.936 229.379 8.428.566 38.219.362 31.302.411 4.564.461 2.352.490 113.899.287 126.136.873 113.899.287 45.777.918 37.500.000 0 0 459.715 6.101.217 0 -12.810 -214.844 -14.272 17 -341.927 973 17 3.717.841 2.836.443 65.207.555 11.530.615 0 208.374.392 47.976.174 19.511.562 0 260.370.231 6 7 8 24 14 16 6 15 24 17 181 EK 5.2. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu Kar Zarar ve Diğer Kapsamlı Gelirler Tablosu SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Özkaynak Yöntemiyle Değerlenen Yatırımların Kar/Zararlarındaki Paylar Esas Faaliyet Dışı Finansal Gelirler Esas Faaliyet Dışı Finansal Giderler (-) Dipnot 18 18 SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlık Payı Önceki Dönem 01.01-31.12.2010 147.619.663 -111.432.552 36.187.111 -14.698.360 -5.058.743 -8.566.965 3.363.123 -177.724 11.048.442 137.314.210 -99.264.217 38.049.993 -10.487.283 -4.669.241 -6.195.397 2.749.298 -212.506 19.234.864 10 -802.426 -338.879 22 23 18.719.250 -19.540.662 15.678.707 -11.865.419 9.424.604 22.709.273 2.106.011 0 2.106.011 -3.197.711 -3.243.972 46.261 11.530.615 19.511.562 19 19 19 21 21 SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Dönem Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri Cari Dönem 01.0131.12.2011 24 24 %33 3.751.438 %67 7.779.177 DURDURULAN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI DİĞER KAPSAMLI GELİR: Duran Varlıklar Değer Artış Fonundaki Değişim Finansal Riskten Korunma Fonundaki Değişim Yabancı Para Çevrim Farklarındaki Değişim Özkaynak Yöntemiyle Değerlenen Ortaklıkların Diğer Kapsamlı Gelirlerinden Paylar DİĞER KAPSAMLI GELİR (VERGİ SONRASI) TOPLAM KAPSAMLI GELİR Toplam Kapsamlı Gelirin Dağılımı Azınlık Payları Ana Ortaklık Payları 17 11.530.615 19.511.562 0 0 -342.900 973 472.525 -12.810 -200.572 -14.272 -70.947 -26.109 11.459.668 19.485.453 0 11.459.668 0 19.485.453 472.525 -200.572 -342.900 0 459.715 -214.844 -341.927 65.207.555 Transferler 18.630.164 0 0 0 Entelektüel Sermaye Varlık Artışı 881.398 Sermaye artışı 0 777.918 973 -14.272 -12.810 2.836.443 973 -14.272 -12.810 2.836.443 6.101.217 0 973 -14.272 -12.810 0 0 113.899.287 113.899.287 19.485.453 0 0 0 0 0 0 Yabancı Para Çevrim Farkı Özkaynak Yönt.Değ. Ort.Diğer Kaps.Gelir Payı Finansal Riskten Korunma Fonu Hisse Sen. 7.246.348 13.347.565 İhr. Primİ Kardan Ayrılan Kısıtlanmış 0 2.120.271 Yedekler Ödenmiş 7.500.000 30.000.000 Sermaye 0 0 0 94.413.834 TOPLAM Net Dönem 14.874.432 Karı / Zararı Geçmiş Yıllar 14.158.260 -253.652 34.071.566 Kar / Zararları 0 0 0 716.172 0 0 19.511.562 19.511.562 19.511.562 -14.874.432 -1.398.783 47.976.174 47.976.174 0 0 0 0 -6.101.217 6.101.217 0 0 3.717.841 1 Ocak 2011 itibariyle bakiye 0 31 Aralık 2010 itibariyle bakiye 126.136.873 11.459.668 0 31 Aralık 2011 itibariyle bakiye 0 Döneme ilişkin kapsamlı gelir / (gider) 0 Transferler 777.918 7.500.000 37.500.000 37.500.000 Sermaye artışı 0 1 Ocak 2010 itibariyle bakiye 0 0 Özsermaye Değişim Tablosu 11.530.615 11.530.615 19.511.562 Döneme ilişkin kapsamlı gelir / (gider) 45.777.918 182 EK 5.3. Karel Elektronik San ve Tic. A.Ş.'nin hesaplanan entelektüel sermayesinin özsermaye değişim tablosunda sunumu 183 EK 6.1. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermayesinin 31.12.2011 tarihli bilançosunda sunumu Bilanço Dönem VARLIKLAR DÖNEN VARLIKLAR Nakit ve Benzerleri Ticari Alacaklar Stoklar Diğer Dönen Varlıklar İlişkili Taraflardan Alacaklar Diğer Alacaklar DURAN VARLIKLAR Maddi Duran Varlıklar Maddi Olmayan Duran Varlıklar -Entelektüel Sermaye Varlığı Şerefiye Ertelenmiş Vergi Varlığı Diğer Duran Varlıklar TOPLAM VARLIKLAR KAYNAKLAR Dipnot 6 10 13 26 1.763.960 196.872 KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Banka Kredileri U.V. Finansal Borç Kısa Vad. Kısımları Ticari Borçlar İlişkili Taraflara Borçlar Diğer Ticari Borçlar Diğer Borçlar İlişkili Taraflara Borçlar Diğer Borçlar Devlet Teşvik ve Yardımları Diğer Kısa Vadeli Yükümlülükler UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Banka Kredileri Devlet Teşvik ve Yardımları Kıdem Tazminatı Karşılığı Diğer Uzun Vadeli Yükümlülükler ÖZKAYNAKLAR ANA ORTAKLIĞA AİT ÖZKAYNAKLAR Ödenmiş Sermaye 8.153.436 -Entelektüel Sermaye Kaynakları 196.872 Hisse Senedi İhraç Pirimleri Kardan Ayrılan Kısıtlanmış Yedekler Geçmiş Yıllar Kar/Zararları Net Dönem Karı/Zararı AZINLIK PAYLARI TOPLAM KAYNAKLAR 18 19 20 35 26 Cari Dönem Önceki Dönem 31.12.2011 31.12.2010 16.589.655 5.864.420 9.943.041 182.874 599.320 91.337 507.983 2.543.517 242.582 1.960.832 9.659.111 3.182.682 5.503.368 161.800 811.261 96.806 714.455 2.160.233 247.393 1.731.241 340.103 168.638 12.961 11.819.344 19.133.172 8 10 11 21 26 21 24 26 27 2.550.002 358.450 19.119 339.331 771.551 10.061 761.490 470.916 275.239 195.677 188.452 760.633 1.341.794 678.634 564.900 98.260 15.241.376 7.062.650 2.374.186 2.271.587 102.559 2.298.453 629.936 1.668.517 1.695.366 1.618.442 76.924 103.291 591.354 1.045.595 615.594 311.469 47.750 70.782 3.711.099 15.241.376 8.350.308 3.711.099 500.000 4.040.653 321.045 2.529.370 39.824 143.726 3.027.549 19.133.172 11.819.344 184 EK 6.2. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin 01.01.-31.12.2011 dönemi gelir tablosunda sunumu Gelir Tablosu Dönem SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER Satış Gelirleri Satışların Maliyeti (-) Ticari Faaliyetlerden Brüt Kar (Zarar) BRÜT KAR/ZARAR Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Araştırma ve Geliştirme Giderleri (-) Diğer Faaliyet Gelirleri Diğer Faaliyet Giderleri (-) FAALİYET KARI/ZARARI Esas Faaliyet Dışı Finansal Gelirler Esas Faaliyet Dışı Finansal Giderler (-) SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER VERGİ ÖNCESİ KARI/ZARARI Sürdürülen Faaliyetler Vergi Gelir/Gideri - Ertelenmiş Vergi Gelir/Gideri SÜRDÜRÜLEN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Dönem Karı/ Zararının Varlıklar Arasında Dağılımı - Entelektüel Varlıklar Dışındaki Pay - Entelektüel Varlıklar Payı DURDURULAN FAALİYETLER DÖNEM KARI/ZARARI Cari Dönem 01.01.-31.12.2011 Önceki Dönem 01.01.-31.12.2010 28 28 11.390.759 -4.224.006 7.166.753 7.166.753 12.751.289 -6.247.189 6.504.100 6.504.100 29 29 29 31 31 32 -2.245.901 -837.860 -2.826.695 49.017 -15.644 1.289.670 1.734.804 -1.149.915 -556.185 -1.917.981 23.486 -17.749 2.885.756 2.286.327 33 -666.569 -2.368.095 2.357.905 2.803.988 171.465 171.465 223.561 223.561 2.529.370 3.027.549 Dipnot 35 %22 %78 559.648 1.969.722 2.529.370 3.027.549 185 EK 6.3. Kron Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin hesaplanan entelektüel sermaye değerinin özsermaye değişim tablosunda sunumu Özsermaye Değişim Tablosu Dipnot Ref. 31.12.2010 İtibariyle Bakiye Ödenmiş Sermaye 27 His. Sen. Yasal Geçmiş Yıl İhraç Primi Yedekler K/Z 27 500.000 27 27 36 39.824 143.726 3.027.549 321.045 -321.045 -143.726 -2.706.504 Hesaplar Arası Virman Sermaye Artırımı - Entelektüel Sermaye Varlık Artışı Hisse Senetleri İhraç Primleri Dönem Net Karı (veya zararı) 31.12.2011 İtibariyle Bakiye Dipnot Ref. 31.12.2009 İtibariyle Bakiye 7.653.436 Net Dönem K/Z -39.824 196.872 4.763.382 4.040.653 4.040.653 2.529.370 2.529.370 15.241.376 0 321.045 2.529.370 27 27 27 36 500.000 14.329 -174.933 344.154 318.659 -318.659 Hesaplar Arası Virman Yasal Yedekler 3.711.099 196.872 4.040.653 8.350.308 TOPLAM 25.495 683.550 -25.495 Hisse Senetleri İhraç Primleri Dönem Net Karı (veya zararı) 31.12.2010 İtibariyle Bakiye 500.000 39.824 143.726 3.027.549 3.027.549 3.027.549 3.711.099 186 ÖZET GİRAY, Güner. Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar Ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2013. Bilgi yoğun ekonomiye geçişle birlikte, entelektüel sermaye işletmeler için önemli bir varlık durumuna gelmiştir. İşletmeler rakiplerinden fark yaratacak değerler ortaya koyarak uzun vadede kazanımlar elde edeceklerini keşfetmişlerdir. Tüm işletmelerde bulunabilecek fiziki varlıklar yerine, enformasyon, veri tabanı, nitelikli iş gücü, marka, müşteri ilişkileri gibi soyut varlıklara yatırımlarını gerçekleştirmeye yönelmişlerdir. Bu durum işletmeler için stratejik öneme sahip olan entelektüel sermayenin finansal tablolarda gösterilmesi zorunlu hale getirmiştir. İşletmenin ilişkili taraflarının bilgi ihtiyaçlarının tam ve doğru bir şekilde karşılanması için hazırlanan finansal tabloların, gerçek değeri ortaya koyması beklenmektedir. Bu noktada maddi varlıklar gibi entelektüel sermaye unsuru olan maddi olmayan duran varlıkların da gerçeğe uygun değerleriyle temel finansal tablolarda yer alması gerekmektedir. Sayısal bir değere kavuşturulan kavramın muhasebe sistemine dahil edilmesinde karışık bir durum ortaya çıkmaktadır. Gerek Tekdüzen Muhasebe Sistemi gerekse Uluslararası Muhasebe Standartları entelektüel sermayeyi açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Söz konusu standartlarda işletmenin bünyesinde oluşturulan değerlerden ziyade bir bedel karşılığında satın alınan değerlerin raporlanmasına izin verilmektedir.278 İhtiyatlı yaklaşım, işletmenin gerçek değerinin ortaya konmasında engel teşkil etmektedir. İşletmelerin piyasa değeri ile defter değerleri arasındaki farkın azalması için yapılacak önemli çalışmalardan biri, entelektüel sermayenin 278 Çıkrıkçı, Daştan, a.g.m., 26. 187 finansal tablolara dahil edilmesi olacaktır. Bu amaçla, entelektüel sermaye başlıca bir standart olarak ele alınmalı ve maddi olmayan duran varlıklar içerisinde tanımı tüm unsurlarını kapsayacak şekilde yeniden yapılmalıdır. İşletmenin sahip olduğu entelektüel sermayesinin finansal tablolarda sunulması, gerçek değerin tespiti için önemli olduğu kadar işletme hakkında alınan kararların doğruluğu açısından da tartışılmaz öneme sahiptir. Entelektüel raporlanmasına sermayenin yönelik bulunmamaktadır. ölçülmesine uluslararası alanda ve finansal geliştirilmiş bir tablolarda standart Dağınık görünümdeki çalışmaların, The International Accounting Standards Committee (IASC) ve The Financial Accounting Standards Board (FASB) gibi kurumların oluşturacakları standartlar ile işletmelerin tümü için uygulanabilir ve karşılaştırılabilir duruma gelebileceği düşünülmektedir.279 Anahtar Sözcükler: 1. Entelektüel Sermaye 2. Entelektüel Sermaye Ölçüm Yöntemleri 3. Entelektüel Sermayenin Raporlanması 4. Entelektüel Sermaye Raporlama Yaklaşımları 5. UMS 38 279 Hakan Erkuş, a.g.m., s.323. 188 ABSTRACT GİRAY, Güner. Approaches and Evaluation of Intellectual Capital in the Financial Statements for reporting. , Master Thesis, Ankara, 2013. With the transition to knowledge-intensive economy, intellectual capital has become an important asset for companies. Companies realize that their competitors gain long-term earnings by proposing assets that make a difference. Rather than physical assets can be found in all enterprises, they tended to invest intangibles asset such as information, database, skilled labor, brand and customer relationship. This situation makes it mandatory to display intellectual capital in financial statements which is strategically important for the companies. It is expected that financial statements which was prepared to exactly satisfy information needs of company, should be compatible with the fair value. At this point, intangible assets which is an international capital, should be placed in the financial statements with their fair values. A complicated situation is arised in the addition of intellectual capital whose numerical value is calculated, to the accounting system. Both The Uniform Accounting System and International Accounting Standards (IAS) are insufficient to explain intellectual capital. In these standards, it is permitted to report the values which are bought by a certain amount instead of the values which are created inside the company. The cautious approach is an obstacle in revealing the fair value of the company. One of the important studies is to add intellectual capital to the financial statements in order to decrease the gap between fair value and corporate value of the companies. For this purpose, intellectual capital should be investigated as a seperate standard and recreated as it covers all elements of that among intangible assets. The presentation of intellectual capitals of 189 company is really important for determination of fair value and accuracy of the decisions about the company. There is no currently standard developed in the international platform for measuring and reporting intellectual capital at financial statements. It is thought that the disorganized studies can be applied and compared to the standards which are made by International Accounting Standards Committee (IASC) and Financial Accounting Standards Board (FASB). Key Words: 1. Intellectual Capital 2. Methods Measuring Intellectual Capital 3. Reporting on Intellectual Capital 4. Approaches for Measuring Intellectual Capital 5. IAS 38
