DIġ EKONOMĠK GELĠġMELER(1)
advertisement
I DIġ EKONOMĠK GELĠġMELER(1) I.1. DÜNYA EKONOMĠSĠ Reel Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYĠH) büyüme hızı, dünya ölçeğinde bakıldığında 1997 yılında son 25 yılın ortalama düzeyinin üzerinde gerçekleĢmiĢtir. Bu durumun önümüzdeki 10 yılda da devam etmesi beklenmektedir. Reel GSYĠH büyüme hızının 1997 ve 1998 yıllarında yüzde 4,25 dolayında olacağı tahmin edilmektedir. Bu tahminler, sanayileĢmiĢ ülkelerin iĢ çevrelerindeki iyimserlik, fiyat istikrarının sürdürüleceğine iliĢkin geliĢmeler, azalan mali dengesizlikler ve döviz kurlarına iliĢkin orta vadeli beklentilerden kaynaklanmaktadır. Ayrıca eski merkezi planlı ekonomilerde ve geliĢmekte olan ülkelerde görülen canlanma da dünyada ekonomik büyümeyi hızlandıracak faktörler arasında görülmektedir. SanayileĢmiĢ ülkelerde 1997 yılında ılımlı ekonomik büyüme ile birlikte fiyat istikrarı sağlanmıĢtır. Bunun en açık örneğini, Amerika BirleĢik Devletleri (ABD) ve Ġngiltere'de sırasıyla yüzde 3,7 ve 3,3 olarak gerçekleĢen reel GSYĠH büyüme hızı ve tüketici fiyatları ile ölçüldüğünde yüzde 2,4 ve yüzde 2,6 olarak gerçekleĢen enflasyon oranları oluĢturmaktadır. Avrupa Birliği üyesi ülkelerde 1997 yılında, Yunanistan hariç, Maasthricht enflasyon kriterine eriĢilmiĢtir. Ekonomik büyüme 1996 ve 1997 yıllarında ihracat artıĢından kaynaklanmıĢtır. Batı Avrupa ülkelerinde ekonomik canlanma yayılmıĢtır. Bu ülkelerin ihracatının büyük bir kısmı, 1996 yılında geliĢmekte olan Asya ve Orta Avrupa ülkelerine yönelmiĢtir. GeliĢmekte olan ülkelerde 1996 yılında gerçekleĢen güçlü ekonomik büyüme 1997 yılında da, Güneydoğu Asya ülkeleri hariç, devam etmiĢtir. Güneydoğu Asya mali piyasalarında yaĢanan krizin ekonomik büyüme üzerindeki olumsuz etkilerine rağmen Çin ve diğer Asya ülkelerinde hızlı büyüme gözlenmiĢtir. 1. Bu bölümün hazırlanmasında, OECD, UNCTAD, IMF, BIS, çeĢitli Merkez Bankaları, Bankalar ve finans kuruluĢları yayınları kullanılmıĢtır. Eski merkezi planlı ekonomilerde 1997 yılında reel GSYĠH 1996 yılına göre önemli ölçüde artmıĢtır. Kapsamlı istikrar ve reform politikaları ve uluslararası ekonomik ve finansal sisteme entegre olma konusunda bu ülkeler adımlar atmıĢlardır. TABLO I.1.1 DÜNYA EKONOMĠK GÖSTERGELERĠ (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1995 1997(1) 1996 1998(1) ÜRETĠM Dünya 3,7 4,1 4,2 4,3 SanayileĢmiĢ Ülkeler 2,1 2,4 2,8 2,6 Avrupa Birliği 2,5 1,7 2,5 2,8 GeliĢmekte Olan Ülkeler 6,0 6,5 6,2 6,2 GeçiĢ Sürecindeki Ülkeler -0,8 0,1 1,8 4,1 9,5 6,3 7,7 6,8 8,9 6,1 7,1 6,4 GeliĢmekte Olan Ülkeler 11,4 8,7 8,4 7,8 GeçiĢ Sürecindeki Ülkeler 17,0 6,7 9,5 8,5 8,8 5,5 8,2 6,6 GeliĢmekte Olan Ülkeler 10,5 8,6 7,5 7,0 GeçiĢ Sürecindeki Ülkeler 14,9 4,3 5,3 7,1 2,3 2,2 2,1 2,1 GeliĢmekte Olan Ülkeler 22,7 13,2 10,0 8,9 GeçiĢ Sürecindeki Ülkeler 119,2 40,4 32,3 14,1 ABD doları 6,1 5,6 5,9 6,3 Japon yeni 1,3 0,7 0,7 1,1 Alman markı 4,6 3,3 3,3 4,0 DÜNYA TĠCARET HACMĠ İthalat GeliĢmiĢ Ülkeler İhracat GeliĢmiĢ Ülkeler TÜKETĠCĠ FĠYATLARI SanayileĢmiĢ Ülkeler ALTI AYLIK LIBOR FAĠZLERĠ (%)(2) Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim 1997. (1) Tahmin. (2) Londra Bankalararası Borçlanma Oranları (LIBOR) I.1.1. SanayileĢmiĢ Ülkeler SanayileĢmiĢ ülkelerde 1997 yılında GSYĠH'nın ortalama yüzde 2,8 arttığı tahmin edilmektedir. Öte yandan bu ülkelerde 1997 yılında fiyat istikrarı sürdürülmüĢtür. Tüketici fiyatlarında ortalama artıĢın yüzde 2,2'den yüzde 2,1'e gerilemesi beklenmektedir. Fiyat istikrarının sağlanması konusunda sanayileĢmiĢ ülkeler paralel geliĢme göstermiĢ, fakat üretim ve istihdam açısından geliĢmeler farklı olmuĢtur. ĠĢ gücü piyasası performansında son yıllarda farklı geliĢmeler gözlenmiĢtir. ABD, Ġngiltere ve diğer geliĢmiĢ ülkeler istihdam artıĢı ve istikrarlı büyüme göstermiĢlerdir. Almanya, Fransa ve Ġtalya'da ise esas olarak içsel faktörlerden kaynaklanan ekonomik yavaĢlama, yüksek düzeyde iĢsizlik oranlarını getirmiĢtir. ABD'de uygulanan istikrarlı makroekonomik politikalar, dinamik özel sektör ve ona uyumlu iĢ gücü piyasası, 1997 yılında düĢük enflasyon ve azalan bütçe açığı ile birlikte üretim ve istihdam artıĢını sağlamıĢtır. Ġmalat sanayii ve hizmet sektöründe artan verimlilik sonucunda, ekonomik büyümeye ve istihdam artıĢına rağmen 1996 yılında enflasyonist bir baskı oluĢmamıĢtır. Aynı yıl ücretlerde artıĢ olmaması nedeniyle de özel tüketim artmamıĢtır. Ancak, bir önceki yıldan farklı olarak ücret gelirlerinde 1997 yılında artıĢ görülmüĢ ve özel tüketim ekonomik büyümeyi desteklemiĢtir. Federal Reserve'in uyguladığı sıkı para politikasına karĢın, borsada devam eden yükseliĢ ve gerek tüketici gerek iĢ dünyasındaki güven düzeyi, ekonominin aĢırı ısınma riskinin halen mevcut olduğunu göstermektedir. Bu durum para politikasının daha da sıkılaĢtırılması olasılığını gündeme getirmektedir. Bütçe açığını azaltma konusunda 1992 ve 1996 yılları arasında kaydedilen olumlu geliĢmeler 1997 yılında da devam etmiĢtir. Bütçe açığının azalmasında yardımcı etken, ekonominin güçlü olması sayesinde artan vergi gelirleridir. Yılın ikinci üç aylık döneminde iĢsizlik oranı yıllık yüzde 5'in altına düĢmüĢtür. Tüketici fiyatları artıĢ oranının 1996 yılına göre azalarak 1997 yılında yüzde 2,4 olarak gerçekleĢeceği tahmin edilmektedir. Japonya'da, iç talep artıĢı ve ihracatta görülen iyileĢmenin etkisiyle ekonomik canlanma, 1996 sonlarında hızlanmıĢ, 1997'nin ilk aylarında devam etmiĢ, sonra tüketim vergilerinin artırılıĢı ile zayıflamıĢtır. Ayrıca, Güneydoğu Asya ülkeleri mali piyasalarında yaĢanan krizin, 1997 yılı ikinci altı aylık döneminde Japonya'nın ihracatını ve ekonomik büyümesini olumsuz etkilediği tahmin edilmektedir. Reel GSYĠH'nın 1997 yılında yüzde 1,1 arttığı tahmin edilmektedir. Almanya, Fransa ve Ġtalya'da ekonomik büyüme iç talebin yetersiz olması nedeniyle, görece zayıf gerçekleĢmiĢ ancak, büyüme hızı, 1995 ve 1996 yıllarındaki zayıf performanstan sonra ihracattaki iyileĢme sayesinde 1997 yılında yeniden artıĢ eğilimine girmiĢtir. Güçlü ihracat performansı ve baĢarılı para politikası uygulamaları sonucunda Alman ve Fransız ekonomilerindeki iyileĢme hız kazanmıĢ ve piyasadaki güven artmaya baĢlamıĢtır. Reel GSYĠH'nın Almanya ve Fransa'da 1997 yılında sırasıyla yüzde 2,3 ve yüzde 2,2 artması beklenmektedir. Ġtalya'da ekonomik büyüme, Para Birliğine zamanında katılmak için kamu maliyesini dengeleme çalıĢmaları nedeniyle 1997 yılında kısmen zayıf kalmıĢtır. Reel GSYĠH artıĢ hızının diğer sanayileĢmiĢ ülkelere göre daha düĢük düzeyde gerçekleĢerek 1997 yılında yüzde 1,2 artması beklenmektedir. Enflasyon oranının ise 1997 sonunda yüzde 1,75 düzeyinde kaldığı tahmin edilmektedir. Ġngiltere'de ekonomik büyüme, üretimi potansiyel düzeye yaklaĢtırmıĢ ve iĢsizliği azaltmıĢtır. Reel GSYĠH'nın 1997 yılında yüzde 3,3 artmıĢ olduğu tahmin edilmektedir. Bu geliĢmede Ġngiliz sterlininde görülen değerlenmenin olumsuz etkilerini fazlası ile telafi eden iç talepteki artıĢ rol oynamıĢtır. Bütçe Açığının GSYĠH'ya oranının 1997 ve 1998 yıllarında yüzde 4 olması hedeflenmiĢtir. I.1.2. GeliĢmekte Olan Ülkeler GeliĢmekte olan ülkelerde 1996 yılında gerçekleĢen güçlü ekonomik büyüme 1997 yılında da, Asya ülkeleri hariç, devam etmiĢtir. GeliĢmekte olan ülkelerde 1996 yılında büyüme açısından farklılıklar görülmüĢtür. Latin Amerika ülkelerinde Meksika krizinin ardından ekonomik canlanma görülürken, Doğu Asya ülkelerinde ihracatın zayıflaması sonucu büyüme hızı yavaĢlamıĢtır. Her iki bölgede artan sermaye giriĢi cari iĢlemler açığının finansmanında kullanılmıĢ bu da büyümeyi olumlu etkilemiĢtir. Güneydoğu Asya ülkeleri mali piyasalarında yaĢanan kriz, Asya bölgesinde ekonomik büyümenin 1997 yılında yavaĢlamasına neden olmuĢtur. GeliĢmekte olan ülkelerin birçoğunda enflasyon oranlarının düĢmesi ve uygulanan sıkı mali politikalar, politik istikrarsızlıktan kaynaklanabilecek ekonomik riskleri azaltmıĢtır. Fakat geliĢmekte olan ülkelerin bir kısmında görülen dıĢ dengesizlikler ve zayıf bankacılık sektörü, yatırımcıların güvenini olumsuz etkilemiĢtir. GeliĢmekte olan ülkelerde reel GSYĠH'nın 1997 yılında yüzde 6'nın üzerinde büyümüĢ olduğu, tüketici fiyatları artıĢ oranının da yüzde 10 düzeyinde gerçekleĢtiği tahmin edilmektedir. Latin Amerika ülkelerinin bir çoğu 1996 yılında rekabetçi döviz kurları, büyüme ve fiyat istikrarının aynı anda sağlanması konusunda baĢarılı olamamıĢlardır. Nominal döviz kurunda istikrarın sağlanması ile enflasyon kontrol altına alınmaya çalıĢılmıĢtır. Latin Amerika ülkelerinde artan sermaye giriĢi ve canlı ekonomik büyüme, cari iĢlemler açığını arttırmıĢtır. Latin Amerika ülkelerinde ekonomik büyüme 1997 yılında da devam etmiĢtir. Yatırımlardaki canlanma ve artan bölge içi ticaret büyümeyi olumlu etkilemiĢtir. Reel GSYĠH'nın 1997 yılında yüzde 4,1 büyüdüğü, tüketici fiyatlarındaki artıĢın da yıllık yüzde 20,5'den yüzde 13,5'e düĢmüĢ olduğu beklenmektedir. Latin Amerika ülkelerinde 1996 yılında görülen ekonomik canlanmada Arjantin ve Meksika ilk sıralarda yer alan ülkelerdir. Her iki ülkede de ihracata dayalı büyüme gerçekleĢmiĢtir. Meksika'da devalüasyon ihracatın artmasında etkili olmuĢtur. Brezilya'daki reel döviz kuru artıĢı Arjantin'in ihracatını olumlu yönde etkilemiĢtir. Arjantin ve Meksika'da ekonomik canlanma 1997 yılında da devam etmiĢtir. Arjantin fiyat istikrarının sağlanmasında diğer Latin Amerika ülkelerine oranla daha baĢarılı olmuĢtur. Brezilya'da 1996 yılında büyüme oranı artıĢ hızı yavaĢlamıĢtır. Ġç talebin kontrol altına alınması için sıkı para politikası uygulanmıĢtır. Brezilya'da enflasyonun 1997 yılında da düĢmeye devam ederek yıllık bazda yüzde 8'in altında gerçekleĢmesi, reel GSYĠH'nın yüzde 3,5 düzeyinde artması beklenmektedir. ġili'de 1996 yılında reel ücretlerdeki yükselme nedeniyle toplam talepte artıĢ gözlenmiĢtir. Bu geliĢmeyi kontrol etmek amacıyla da sıkı para ve mali politikalar uygulanmıĢtır. ġili'de 1997 yılında büyüme ve enflasyon, ekonominin aĢırı ısınmasını önleyici tedbirler sonucu bir ölçüde yavaĢlamıĢtır. Kolombiya'da inĢaat ve imalat sektöründe faaliyetlerin zayıflaması ve politik istikrarsızlık 1997 yılında ekonomik büyümenin zayıflamasına neden olmuĢ, reel GSYĠH'nın yıllık yüzde 2 artmıĢ olduğu öngörülmüĢtür. Venezuela'da ise ekonomik büyümenin yüzde 3,7 artması beklenmektedir. Venezuela'da enflasyon kronik bir Ģekilde yüksek kalmıĢtır. GeliĢmekte olan Asya ülkeleri son yıllarda hızlı bir büyüme sergilemiĢlerdir. Ancak 1997 yılının ikinci altı aylık döneminde, çeĢitli etkenlerle bu ülkelerin finans piyasalarında istikrarsızlık yaĢanmıĢtır. Ulusal para birimlerinin sürekli değer kazanan ABD dolarına endeksli olması finans piyasalarında istikrarsızlığın artmasında etkili olmuĢtur. Bu bölgedeki krizden, ilkönce bankacılık sektörü zayıf olan Tayland etkilenmiĢtir. Tayland'da yaĢanan kriz Filipinler, Endonezya ve Malezya gibi diğer Güneydoğu Asya ülkelerini de etkilemiĢtir. Bu ülkeler adeta bir "domino etkisi" ile paralarını önemli ölçüde devalüe etmiĢler ve 1997 yılında ree1 büyüme kayıplarına uğramıĢlardır. 1997 yılı ilk altı aylık dönemde dünyada sanayi alanında faaliyetlerin canlanması ve ticaretin artması ile Filipinler, Endonezya ve Malezya'da ihracat artmıĢken, ikinci altı aylık dönemde yavaĢlamıĢtır. Tayland, ekonomik büyümenin yavaĢlamasının ve döviz piyasalarında yaĢanan krizin ardından makro ekonomik politikalarda alınan yapısal uyum önlemlerine yönelerek cari iĢlemler açığının azalmasını hedeflemiĢtir. Malezya, Endonezya ve Filipinler ise ulusal paraların değer kaybetmesi sonucu ihracatın artması ve büyümüĢ olan cari iĢlemler açığının küçülmesini amaçlamıĢtır. Çin'de enflasyonist baskılar 1997 yılında azalmıĢtır. Tüketici fiyatlarındaki yıllık artıĢın yüzde 4,5'e düĢtüğü tahmin edilmektedir. 1994 yılındaki yüzde 22'lik enflasyonla karĢılaĢtırıldığında çarpıcı geliĢme açıkca görülmektedir. Ekonomik büyümenin ise yüzde 9'un üzerinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Afrika ülkelerinde 1997 yılında ekonomik büyümenin, yaĢanan kuraklık, iç savaĢ ve politik istikrarsızlık nedeniyle yüzde 5,2'den yüzde 3,7'ye düĢtüğü beklenmektedir. Orta Doğu ülkeleri 1997 yılında da ekonomik büyüme açısından olumlu geliĢmeler göstermeye devam etmiĢtir. Petrol fiyatlarının OPEC ülkelerinde (Petrol Ġhraç Eden Ülkeler TeĢkilatı) 1997 yılı Eylül ayında 1996 yılı sonuna göre yüzde 5 düĢüĢ göstermesine rağmen, Orta Doğu Ülkelerinde ortalama büyüme hızının 1997-98 yıllarında yüzde 4-5 aralığında olması beklenmektedir. I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu Bu ülkelerin çoğunda 1997 yılında pozitif büyüme görülmüĢtür. Reel GSYĠH'nın 1997 yılında yüzde 1,8 arttığı tahmin edilmektedir. Kapsamlı istikrar ve reform politikaları uygulanan Polonya, Baltık ülkeleri, Çek ve Slovak Cumhuriyetleri, Macaristan ve Slovenya'da ılımlı bir enflasyonla birlikte görece yavaĢ bir büyüme görülmüĢtür. Ayrıca bu ülkeler uluslararası ekonomik ve finansal çevreye entegre olma konusunda önemli adımlar atmıĢlardır. Çek ve Slovak Cumhuriyetlerinde döviz piyasalarındaki baskının etkisiyle 1997 yılında ekonomik büyümenin yavaĢlamıĢ olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Çek ve Slovak Cumhuriyetlerinde güçlü ithalat talebi ve ulusal paraların değer kazanması sonucu cari iĢlemler açığının GSYĠH'ya oranı yüzde 8'in üzerinde gerçekleĢmiĢtir. Polonya'da 1997 yılının ilk altı ayında ekonomik büyüme iç talebin artması sonucu yıllık yüzde 7'nin üzerinde gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan sermaye mallarına olan talep sonucu ithalatın artmasıyla cari iĢlemler açık vermiĢtir. Polonya'ya 1997 yılında giden sermaye daha çok doğrudan yatırımlar olarak gerçekleĢmiĢtir. Rusya'da ekonomik faaliyetlerin 1997 yılında yeniden canlanmaya baĢladığı görülmüĢtür. Rusya enflasyonla mücadelede 1997 yılında baĢarılı olmuĢtur. 1997 yılının ortasında on iki aylık enflasyon yüzde 15'in altına düĢmüĢtür. 1996 yılında tüketici fiyatlarında yıllık yüzde 48 olan artıĢın 1997 yılı sonunda yüzde 16 olarak gerçekleĢtiği beklenmektedir. Arnavutluk'ta 1995 ve 1996 yıllarında reel GSYĠH yüzde 8,9 ve yüzde 8,2 artıĢ gösterirken 1997 yılında yüzde 10 düzeyinde düĢüĢ göstermesi beklenmektedir. Sıkı maliye politikaları uygulayan ve yapısal reformları gerçekleĢtiren eski Sovyetler Birliği ülkelerinin birçoğu enflasyonla mücadelede baĢarılı olmuĢlardır. Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Kırgız Cumhuriyeti genellikle 1997 yılında istikrarlı büyüme ile birlikte düĢük enflasyonu sağlamıĢlardır. Ermenistan ve Azerbaycan'da on iki aylık enflasyon oranı 1997 yılının ortasında tek haneye, Gürcistan ve Rusya'da ise yüzde 15'in altına düĢmüĢ, Kazakistan ve Ukrayna'da ise yüzde 20-25 aralığında gerçekleĢmiĢtir. Türkmenistan ve Özbekistan, mali politikalardaki gevĢek uygulama sonucu enflasyonla mücadelede baĢarılı olamamıĢlardır. Macaristan'da ekonomik büyüme 1996 yılının tersine 1997 yılında canlanma göstermiĢ, enflasyon düĢme eğilimine girmiĢtir. Makroekonomik istikrarın sağlanması amacıyla birtakım önlemler alınan Bulgaristan'da üretim 1997 yılında düĢüĢ göstermiĢtir. 1996 yılında ve 1997 yılının baĢında bankacılık sektöründe yaĢanan kriz ekonomiyi olumsuz etkilemiĢtir. ġubat 1997'den itibaren uygulanan istikrar programı kapsamında Para Kurulu'nun oluĢturulmasına karar verilmiĢtir. Para Kurulu uygulamasında, 1 Temmuz 1997'de 1000 Leva 1 Alman markına eĢitlenmiĢtir. Uygulamalar çerçevesinde Bulgaristan'da Leva'ya duyulan güven artmıĢ, aylık enflasyon Mart ayında yüzde 12,7'ye, Temmuz ayında ise aylık yüzde 4'e düĢmüĢtür. Romanya'da kamu sektörünün küçülmesi, fiyatlarda görülen serbestleĢme, bankacılık sektöründe yapılan reformlar ve sanayi alanında görülen yeniden yapılanma enflasyonun düĢmesinde etkili olmuĢtur. Aylık enflasyon Temmuz 1997'de yüzde 31'den yüzde 1'in altına düĢmüĢtür. I.1.4. Dünya Ticareti Dünya ticareti 1997 yılının ilk dokuz aylık döneminde önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,3 büyümüĢtür. Dünya ihracatı aynı dönemde yüzde 3,6, ithalatı ise yüzde 3 büyüme göstermiĢtir. SanayileĢmiĢ ülkelerin toplam ticareti aynı dönemde yüzde 0,2 azalırken dünya ticaretindeki payları yüzde 67 düzeyinden yüzde 66'ya inmiĢtir. GeliĢmekte olan ülkelerin toplam ticareti ise yüzde 6 artarak dünya ticaretindeki payları yüzde 33'den yüzde 34'e yükselmiĢtir. Güneydoğu Asya ülkelerinde oluĢan kriz ile birlikte, yaĢanan talep daralmasının, bu bölgeye ihracat yapan ülkelerin dıĢ ticaret dengesini 1997 yılının dördüncü üç aylık döneminde olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Sürekli olarak paralarını devalüe eden bölge ülkelerinin, 1997 yılı dördüncü üç aylık dönemi ve 1998 yılı içerisinde dünya ticaretinde görece avantaj sağlayacakları tahmin edilmektedir. I.1.5. Uluslararası Mali Piyasalar GeliĢmekte olan ülkelerin dünya piyasasındaki payları 1997 yılı itibariyle artıĢ göstermiĢtir. Ayrıca, sermaye hareketlerinin geliĢmekte olan ülkelere yöneldiği görülmektedir. Yılın en önemli geliĢmesi Japon yeninin güçlenmesi ve ABD dolarının Japon yeni dıĢındaki diğer ülke paralarına karĢı değer kazanması olmuĢtur. Nisan ayına doğru ABD doları - Japon yeni paritesi 127 düzeyine yükselmiĢ, ardından Japon yeni tekrar değer kazanmıĢ ve Haziran baĢlarına doğru parite 110 düzeyine geri dönmüĢtür. Güney Doğu Asya'daki mali krizin baĢlamasının ardından parite 130 düzeyine kadar yükselmiĢtir. ABD doları - Alman markı paritesi 1997 yılının ilk günlerinde 1,70 dolayında seyretmiĢtir. Ancak, ABD ekonomisinin istikrarlı büyümesinin de etkisiyle Alman markı ABD doları karĢısında değer kaybetme eğilimine girmiĢtir. Yıl sonunda ise parite 1,80 düzeyini aĢmıĢtır. ABD'nin 1996 yılı içerisinde gösterdiği performansı 1997 yılına taĢıması, Nisan ayı içerisinde ABD ile Japonya arasındaki faiz farkını ABD lehine yüzde 4,8 düzeyine yükseltmiĢtir. Ancak, yıl ortalarına doğru Japonya'nın ticaret fazlasının artması bu farkı yüzde 4,0 düzeyine düĢürmüĢtür. Uluslararası piyasalarda finansman ihtiyacı, çoğunlukla menkul kıymet piyasalarından ve sendikasyon kredilerinden karĢılanmıĢtır. Hisse senetleri iĢlem değer hacmi 567,6 milyar ABD dolarından 725,9 milyar ABD dolarına ulaĢmıĢ, sendikasyon kredileri ise 255,2 milyar ABD dolarından 289,0 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. Güney Doğu Asya'da oluĢan krizin etkileri Eylül ayına kadar uluslararası finans piyasalarında görülmemiĢtir. Avrupa'da büyüme beklentileri ve Avrupa Birliği'nin üçüncü aĢamasına geçiĢ için üye ülkelerin çabalarının artması sonucunda uluslararası bono ve kredi piyasaları geniĢlemiĢtir. Uluslararası bono ihracı 1996 yılının ilk dokuz aylık döneminde 528,2 milyar ABD dolarından 1997 yılının aynı döneminde 672,3 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. ABD 141,9 milyar ABD doları, Almanya 124,7 milyar ABD doları ve Ġngiltere 40,5 milyar ABD doları ile en fazla bono ihraç eden ülkeler olmuĢlardır. Toplam bono ihracının yüzde 33,6'sını tahviller oluĢturmaktadır. Ayrıca, bu tahvil ihraçlarının yüzde 47'si ABD doları üzerinden yapılmıĢtır (Tablo I.1.5.1). Uzun dönem faizlerinin düĢük olması kredi talebini artırmıĢ, bu bağlamda uluslararası piyasalarda toplam bono satıĢlarındaki artıĢ 1996 yılında yüzde 30,0 düzeyindeyken, 1997 yılı içerisinde yüzde 33,6 düzeyine ulaĢmıĢtır. Uluslararası bono tekliflerinin dağılımında, ABD dolarının payı 1996 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 42,7 oranından 1997 yılının aynı döneminde yüzde 45,1 oranına yükselmiĢtir. Ayrıca, Avrupa Birliği'nde faiz oranlarının birbirine yaklaĢması üye ülkeler içerisinde ECU'nun kaydi para olarak kullanımını yaygınlaĢtırmıĢtır. Özel sektör tahvillerinin 1996 yılındaki yüzde 28,9'luk payı, 1997 yılında yüzde 34,6'ya ulaĢmıĢtır. Özel sektörün bankacılık sisteminden yaptığı borçlanmalar azalırken, özel sektör tahvilleri ile yapılan borçlanmaların arttığı görülmektedir. Bu çerçevede, klasik anlamdaki borçlanmanın yönünün değiĢtiği görülmektedir. I.1.6. Yükselen Piyasalar Meksika'daki mali krizin etkilerinin zamanla kaybolması ile birlikte, yükselen piyasalara özel sermaye giriĢleri büyük ölçüde artmıĢtır. Yükselen piyasalardaki ekonomik reformların yapılması ve daha güvenilir bir ortamın oluĢması ile birlikte yüksek reel faiz oranları, dıĢ yatırımları ve sermayeyi bölgeye çeken en önemli nedenler arasındadır. Diğer yandan, ödemeler dengesi sermaye hareketlerinin ve mali sistemin serbestleĢmeleri de sermaye giriĢlerini arttırmıĢtır. Bu bağlamda, Güney Amerika'ya yönelen sermaye hareketleri 1996 yılının ilk dokuz aylık döneminde 31,2 milyar ABD dolarından 1997 yılının ilk dokuz ayında 53,9 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. Doğu Asya'da 50,8 milyar ABD dolarından 56,7 milyar ABD dolarına, Orta ve Doğu Avrupa'da ise 2,3 milyar ABD dolarından 3,8 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir (Tablo I.1.6.1). TABLO I.1.5.1 ULUSLARARASI BONO ĠHRACI VE EN FAZLA BORÇLANAN ÜLKELER (Milyar ABD doları) Ocak - Eylül 1994 1995 1996 1996 1997 428,6 467,3 708,8 528,2 672,3 ABD 45,6 73,5 129,0 95,4 141,9 Ġngiltere 32,8 26,7 53,4 37,8 40,5 Almanya 45,9 71,9 111,5 82,9 124,7 Toplam Bono Ġhracı * Kaynak: OECD "Financial Market Trends", Kasım 1997. Güney Doğu Asya piyasalarında 1996 yılının sonuna doğru sermaye giriĢlerindeki artıĢın azalması ve ABD dolarının güçlenmesi sonucunda, bölge ülkelerinin ABD dolarına sabitlenen para birimlerini bu düzeylerde tutması güçleĢmiĢtir. Bu ülkelerdeki cari iĢlemler açığının GSYĠH'nın yüzde 10'u düzeylerine ulaĢması dıĢ borçlanmaya bağımlılığın kronikleĢtiğinin göstergesi sayılabilir. Bunlara ek olarak yüksek büyüme hızının süreklilik kazandığı, Ģirketlerin borçlarının sürekli arttığı ve gayrimenkuller üzerindeki spekülatif hareketlerin de çoğaldığı gözlenmektedir. TABLO I.1.6.1 YÜKSELEN PĠYASALARDAKĠ DIġ YATIRIMLAR (Milyar ABD doları) Ocak - Eylül 1994 1995 1996 1996 1997 17,5 28,8 45,3 31,2 53,9 Bono 10,1 14,6 31,8 21,1 38,4 Kredi 1,0 3,4 3,8 2,4 7,9 Hisse Senedi 2,8 2,1 3,2 2,0 3,7 Diğer 3,6 8,7 6,5 5,7 3,9 46,2 39,7 55,1 50,8 56,7 Bono 19,9 9,3 21,4 24,3 21,0 Kredi 17,3 20,8 18,2 13,5 18,3 Hisse Senedi 6,6 6,8 9,6 7,9 10,4 Diğer 2,4 2,8 5,9 5,1 7,0 0,4 0,9 3,5 2,3 3,8 Bono 0,2 0,2 1,7 1,4 1,9 Kredi 0,2 0,7 1,6 0,7 1,7 Hisse Senedi - - 0,2 0,2 0,1 Diğer - - - - 0,1 Güney Amerika Doğu Asya(1) Orta ve Doğu Avrupa(2) * Kaynak: OECD "Financial Market Trends", Kasım 1997. 1- Çin, Tayvan, Hong Kong, Endonezya, Makao, Malezya, Papua Yeni Gine, Filipinler, Singapur, Tayland, Vietnam. 2- Hırvatistan, Estonya, Latvia, Litvanya, Romanya, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya. I.1.7 Güney Doğu Asya Mali Krizi I.1.7.1 Kriz Öncesi Çok uluslu Ģirketlerin yükselen piyasalara yönlendirdiği yatırımlar, ödemeler dengesinin tümüyle serbestleĢtirilmesi ve dıĢ yatırımların teĢviki için getirilen kolaylıklarla çoğalmıĢ ve tüm sermaye giriĢleri hızlanmıĢtır. Çok uluslu Ģirketler üretim sistemlerini iĢgücü maliyetinin düĢük olduğu bu piyasalara öncelikle yönlendirmiĢlerdir. Yükselen piyasalardaki dıĢ yatırımların hacmi 1991-1995 yılları arasında yıllık ortalama yüzde 37 dolayında artmıĢtır. Doğrudan yabancı yatırımların 105,9 milyar ABD doları ile toplam dıĢ kaynak giriĢleri içindeki payı 1996 yılında yüzde 45'tir. Diğer yüzde 55’lik bölümü oluĢturan sermaye giriĢleri, 1996 yılı itibariyle 129,3 milyar ABD doları düzeyindedir. Yükselen piyasalara 1995 yılındaki özel sermaye giriĢleri 192,8 milyar ABD dolarından 1996 yılında 235,2 milyar ABD dolarına kadar çıkmıĢtır. Bu artıĢın nedenleri arasında, yükselen piyasalar ile geliĢmiĢ piyasalar arasındaki faiz farkının yüksek olması, yükselen piyasalarda ekonomik performansın geliĢmesi ile birlikte kredi risklerinin azalma eğiliminde bulunması sayılabilir. Kurumsal yatırımcıların bu piyasalarda portföy yatırımları için yeni yatırım olanakları araması, mali piyasalardaki yeniliklerin piyasalarda risk yönetimine olanak tanıması, süregelen mali ve sermaye hesabı serbestleĢtirmeleri ve piyasalardaki bilgilerin kalitesinin artması ile ulaĢılabilirliğinin kolaylaĢması, sermaye giriĢlerinin diğer nedenlerini oluĢturmaktadır. I.1.7.2 Krizin Nedenleri Latin Amerika ülkelerinin 1996 yılı içinde gösterdikleri büyüme performanslarıyla birlikte enflasyonlarındaki düĢüĢ ve bankacılık sistemlerinin yeniden yapılanması sonucunda bu ülkelere sermaye giriĢlerinde artıĢ gözlenmektedir. Bu çerçevede, Güneydoğu Asya piyasalarına 1997 yılı baĢlarında sermaye giriĢlerindeki artıĢ hızı önceki yıllara göre azalmıĢtır. Ayrıca, 1990’lardan beri ortalama olarak yüzde 8-10 dolaylarında büyüyen ekonomilerde milli paraların aĢırı değerlenmesi GSYĠH'nın yüzde 10'u seviyelerindeki cari iĢlemler açığını da beraberinde getirmiĢlerdir. Bu ülkeler 1990’ların baĢından itibaren gayri menkul yatırımlarını Japon yeni üzerinden borçlanarak finanse etmiĢlerdir. Reel kurların değerlenmesi ile birlikte büyüyen cari iĢlem açıkları ile finansman kaynağının kısa vadeli borçlanmalar olması ekonomileri dıĢ Ģoklara karĢı daha duyarlı yapmıĢ, uluslararası yatırımcılar ülke ekonomilerine Ģüpheli bakmaya baĢlamıĢlardır. Bu bağlamda, bankacılık sistemi üzerindeki denetimin zayıf olması, mali piyasalarının görece zayıflığı, kredibilitesi yüksek olmayan güçsüz kurumlardan oluĢması ve para ve kur politikalarının uyumsuzlaĢması krizi getirmiĢtir. I.1.7.3 Krizin GeliĢimi Asya piyasalarına sermaye giriĢlerinin azalması, spekülatif hareketlerin baĢlamasına yol açmıĢtır. Bu hareketlerin belli bölgeler üzerine yoğunlaĢması ile birlikte 1997 yılı Mayıs ayı ortalarında ilk olarak Tayland bahtı zorlanmaya baĢlamıĢtır. Tayland, döviz sepetinde büyük yer tutan ABD dolarındaki artıĢ ile spekülatif baskılara dayanamayarak, para birimini devalüe etmek zorunda kalmıĢ, bunun üzerine bölge ülkeleri spekülatif oyunlara açık hale gelmiĢtir. Para otoriteleri kuru korumak amacıyla döviz piyasasına müdahalelerde bulunmak ve faiz oranlarını yükseltmek yoluna gitmiĢlerdir. Temmuz ayının ilk günlerinde Tayland bahtı, hemen ardından Filipin pezosu dalgalanmaya bırakılmıĢtır. Baskılar Malezya ringiti ve Endonezya rupisinin Temmuz ve Ağustos aylarında ani düĢüĢlerine yol açmıĢ, Ağustos ayının ortalarına doğru Endonezya rupisi üzerindeki dalgalanma aralıklarının kaldırılması ile sonuçlanmıĢtır. Güney Kore para birimi won ABD doları karĢısında değer kaybetmiĢ ve 840 düzeyinden, önce 900'e Kasım ayında da 1000 düzeyine ulaĢmıĢtır. Kasım ayında Japonya’nın en büyük aracı kurumlarından Yamaichi’nin iflası krizi daha da arttırmıĢtır. Krizin menkul kıymet piyasalarına etkisi, ödeme zorluğu çeken Ģirketlerin hisse senetlerinin değerlerinin düĢmesi ve piyasalarda belirsizliklerin artması Ģeklinde olmuĢtur. Ülke merkez bankalarının krize yaklaĢımı, iç piyasadaki faiz oranlarını yükseltmek yoluyla ABD dolarına endeksli kur paritesini korumaya çalıĢmak olmuĢtur. I.1.7.4 Krizin Sonuçları Kriz sonrasında bölgeye ihracat yapan ülkelerin ticaret dengelerinin zorlanması beklenmektedir. Menkul kıymet piyasalarındaki düĢüĢlerin net mali serveti düĢüreceği, tüketicinin harcama eğilimini azaltacağı, dolayısıyla daha düĢük üretim ve istihdama yol açacağı öngörülmektedir. Güney Doğu Asya’ya verilen kredilerin büyük çoğunluğunun Japonya, ABD ve Avrupa bankaları tarafından sağlanmıĢ olması krizin boyutlarının büyüklüğü hakkında fikir vermektedir. Asya ekonomilerinin 1998 yılında durgunluk yaĢaması beklenmektedir. Bu bağlamda bölgede bir kapasite fazlası ortaya çıkacağı ve ülke paralarının değerini korumak amacıyla faiz oranlarının bir süre yüksek tutulmasının iç talep daralmasına neden olacağı beklenmektedir. Güneydoğu Asya ülkeleri tarafından yapılan devalüasyonların bu ülkelerin ticaret ortaklarının dıĢ ticaret dengesini bozacağı ve büyümeyi daraltacağı tahmin edilmektedir. ABD ve Avrupa’nın bölge ile göreli ticareti dikkate alındığında ABD’nin Güney Doğu Asya ile daha yoğun olan iliĢkileri sonucunda dıĢ ticaret dengesinin Avrupa’ya göre daha da bozulacağı, mevcut durumda GSYĠH'nın yüzde 2'si dolayında olan cari iĢlemler açığının artacağı beklenmektedir. Ancak, bu bölgeden dünya piyasalarına yönelen ürünlerin fiyatlarındaki düĢüĢler bu etkiyi sınırlayabilir. Diğer yandan, dünya üretiminin düĢmesi enflasyon beklentileri üzerinde de bir düĢüĢün yaĢanabileceği ihtimalini güçlendirmektedir. Krizin Türkiye'deki mali piyasalara etkisi Ekim ayının sonuna doğru görülmeye baĢlamıĢtır. Reel ekonomide özellikle dıĢ ticaret üzerindeki etkileri ise 1997 yılı içinde ölçülebilir düzeye ulaĢmamıĢtır. Bu çerçevede, uygulanacak olan para politikasında etkilerinin gözönüne alınması gerekmektedir. I.1.8. Ekonomik BütünleĢme Hareketleri Avrupa Birliği'ne üye ülkelerin faiz oranlarının birbirine yaklaĢması, mali piyasaların, planlandığı üzere 1 Ocak 1999 tarihinde Avrupa Para Birliği'ne geçiĢini tamamlayacağını göstermektedir. Planlanan tarihlerdeki bir erteleme sermaye yatırımlarının yön değiĢtirmesine yol açabilir. Bunun sonucunda ise ülkeler arası faiz farklılıklarının büyüyebileceği ve bazı ülke paralarının istenmeyen değerlenmelere maruz kalabileceği düĢünülmektedir. Mali politikaların geçiĢ süreci önünde bir engel teĢkil ettiği de izlenmektedir. Avrupa Para Birliği'nin uluslararası para sistemine birçok değiĢiklikler getirmesi beklenmektedir. Ġlk adımda, kısa ve uzun vadeli faiz oranlarının birbirine yaklaĢması ve düĢmesi, diğer yandan döviz kurlarında istikrarın yakalanması önemli geliĢmelerdendir. Bu sayede, büyüme ve istihdam üzerinde kısıtlar yaratan yüksek faiz oranlarının ve parasal belirsizliklerin giderilmesine katkı sağlamıĢtır. Avrupa Birliği içerisinde 1997 yılında uzun dönem faizler ortalama yüzde 6,3, ortalama enflasyon oranı yüzde 1,9 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Yunanistan dıĢındaki diğer ülkelerin bütçe açıkları GSYĠH'nın yüzde 3'ü altında gerçekleĢmiĢtir. Toplam kamu borçlarının GSYĠH'ya oranının yüzde 60'ı aĢmaması kriterini ise Fransa, Ġngiltere, Finlandiya ve Lüksemburg'un sağlayabildiği görülmektedir. Enflasyon referans değeri 1997 yılı için yüzde 2,7, uzun dönem faiz oranı yüzde 8,0 olarak gerçekleĢmiĢtir. AVRUPA PARA BĠRLĠĞĠ VE EURO'NUN TÜRK MALĠ SĠSTEMĠNE ETKĠSĠ Avrupa Ekonomik ve Para Birliği'nin sağlanmasından sonra Avrupa Birliği ekonomisinin, dünyanın en güçlü ekonomilerinden biri olması beklenmektedir. Ayrıca, Avrupa tek para birimi Euro'nun dünyanın en güçlü ve yaygın kullanılan paralarından biri olacağı tahmin edilmektedir. Para Birliği'nin mali piyasaların entegrasyonunu güçlendirmesi ve bu sayede fon kullanma maliyetlerinin düĢmesi beklenmektedir. Bu geliĢmelerin ve Maastricht kriterlerini sağlamaya yönelik para politikalarının Avrupa genelinde faiz oranlarının düĢmesine yardımcı olacağı tahmin edilmektedir. Euro bölgesinin, Türkiye'nin dıĢ ticaretinin yüzde 50'sinin üzerinde ve gitgide geniĢleyen bir payına sahip olduğu, finansman ve kredi iliĢkilerinin de aynı mertebelerde büyüdüğü dikkate alınırsa, Avrupa mali piyasalarının 1997'de baĢlayan ve süregelen güçlenmesi karĢısında Türk mali sisteminin Avrupa piyasaları ile rekabet edebilmek ve bağlantılarını artırmak için 1998'den itibaren kendisini yenileme ve geliĢtirmesi gerekli olacaktır. Avrupa'da Para Birliği'ne geçiĢ nedeniyle faiz oranlarının düĢmesi ve finansal piyasaların daha derin ve likit olması, Türkiye'nin Avrupa'dan daha düĢük maliyetlerle kredi kullanmasını sağlayabilecektir. Bu süreç içinde Avrupa'da olduğu gibi Türkiye'de de rekabet gücünü artırabilmek için mali sistem içinde birleĢmeler yaĢanması beklenebilir. Para Birliği finans piyasalarının entegrasyonu için planlanan ve henüz proje aĢamasında olan Sınır Ötesi Ödeme Sistemi (TARGET) Para Birliği üyesi ülkelerin bankacılık sektöründe iĢlem maliyetlerini düĢük tutacak bir kredi kolaylığı sistemi Ģeklinde oluĢmaktadır. Türk bankalarının da Euro'nun getireceği finansalyeniliklere adapte olma gerekliliğini kısa sürede hissedecekleri ve yeni rekabet koĢulları ve yeni finansal araçların Türk mali sisteminin daha üstün standardlara kavuĢmasına katkı yapacağı umulmaktadır. Avrupa ile yoğun ticari faaliyetlerde bulunan Türkiye'nin, Merkez Bankası rezervlerinde 1999 yılından itibaren Euro’ya da pay ayırması gerekecektir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası rezervlerinin önemli bir kısmını oluĢturan Alman markının zaman içinde Euro'ya dönüĢmesi beklenebilir. Bütün bu amaçlarla veAvrupa Para Birliği'nin temelde bir merkez bankaları organizasyonu olduğunu gözönünde tutarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 1997 yılından itibaren Türkiye ekonomisi ve mali sisteminin Avrupa Para Birliği'nin ve Euro'nun etkilerine gereğince hazırlanması için çalıĢma yapmakta ve bunu Türk banka sistemi ile birlikte yürütmektedir. TABLO I.1.8.1 MAASTRICHT ANTLAġMASININ ÖNGÖRDÜĞÜ EKONOMĠK YAKINLAġMA KRĠTERLERĠNE ĠLĠġKĠN ÜYE ÜLKELERĠN 1997 DURUMLARI Ekono-mik Yakın-laĢma Kriterle-rini SağlayabiliyormuĢ Döviz Kuru Mekanizmasında Bulunan Ülkeler Uzun Dönem Faiz Oranları1 Enflasyon Bütçe Açığı / GSYĠH Toplam Kamu Borçları/GSYĠH 1996 1997 1996 1997 Almanya 1,5 5,7 -3,4 -2,9 60,4 61,6 evet hayır Fransa 1,3 5,6 -4,1 -3,0 55,7 57,0 evet evet Ġtalya 1,9 6,8 -6,8 -2,9 123,8 123,0 evet hayır Ġngiltere 1,9 7,0 -4,9 -2,5 55,4 52,9 hayır evet Belçika 1,5 5,8 -3,2 -2,3 126,9 123,0 evet hayır Danimarka 2,0 6,2 -0,8 1,0 71,6 67,0 evet hayır Yunanistan 5,4 9,3 -7,6 -4,2 112,6 108,9 hayır hayır Ġrlanda 1,2 6,3 -0,4 -0,6 72,7 65,8 evet hayır Lüksemburg 1,4 5,7 2,6 1,6 6,6 6,7 evet evet Hollanda 1,9 5,6 -2,3 -2,0 77,2 73,4 evet hayır Portekiz 1,9 6,4 -3,2 -2,9 65,6 64,5 evet hayır Ġspanya 1,9 6,4 -4,7 -2,8 70,1 68,1 evet hayır Avusturya 1,2 5,7 -3,8 -3,0 69,5 66,1 evet hayır Finlandiya 1,2 5,9 -3,1 -1,4 58,0 59,0 evet evet Ġsveç 1,9 6,6 -3,7 -1,5 77,8 77,2 hayır hayır AB Ortalması 1,9 6,3 -3,3 -2,0 73,6 71.6 2 2,7 8,0 -3,0 -3,0 60,0 60,0 Kriter Kaynaklar: Dresdner Bank, Economic Research Department, ġubat 1998 1998 Nisan ayı sonu itibariyle Avrupa Para Birliğine katılma Ģansı olan ülkeler mavi renkle gösterilmiĢtir. (1) 10 yıllık devlet tahvili faizi, yıllık ortalama (2) En düĢük enflasyon oranına sahip üç üye ülke enflasyon oranı ortalamasından en fazla 1,5 puan kriterinin sağlanması ile fiyat istikrarına kavuĢulacaktır. Üye ülkeler arasında sağlanan ekonomik yakınlaĢma istikrarlılığı uzun dönem nominal faiz oranları ile ölçülecektir. Uzun dönem nominal faiz oranları enflasyon oranları en düĢük üç üye ülkenin uzun dönem faiz oranı ortalamasından en fazla 2 puan yukarı olabilir. Bütçe açığı/GSYĠH'da yüzde 3,0 ve toplam kamu borçları/GSYĠH'da yüzde 60 olmalıdır. II TÜRKĠYE EKONOMĠSĠNDEKĠ GELĠġMELER VE PARA POLĠTĠKASI GĠRĠġ GSMH'daki büyüme hızı, sanayi sektöründeki hızlı büyümeye bağlı olarak, 1997 yılının ilk dokuz ayında yüzde 6,2 olmuĢtur. Yılın ilk dokuz ayında canlı bir talep olmakla birlikte son üç ayda talebin artıĢ hızında bir yavaĢlama beklenmektedir. Faiz dıĢı bütçe fazlasının önemli ölçüde azalmasına rağmen, cari iĢlemler açığının sürdürülebilir düzeyini koruması, faiz-kur marjına bağlı olarak kısa dönemli sermaye hareketlerinin yüksek düzeyde gerçekleĢmesi, ödemeler dengesinde bir probleme yol açmamıĢtır. Ekonomide 1995 yılında baĢlayan büyüme devresinin 1997 yılında da devam etmesi ithalatı artırmıĢtır. Ancak, 1997 yılında dıĢ talebe bağlı olarak bavul ticareti dıĢındaki ihracatın ithalattan daha hızlı artması dıĢ ticaret açığının artıĢ hızında yavaĢlamaya neden olmuĢtur. Enflasyon, yılın ilk yarısında ağırlıklı olarak iç talep artıĢından, yılın ikinci yarısında ise petrol ürünlerine yapılan yüksek zamların neden olduğu maliyet artıĢından kaynaklanmıĢtır. Kamu sektörü 1997 yılında ürettiği mal ve hizmetlerin fiyatlarını özel sektöre kıyasla önemli ölçüde artırmıĢtır. Yılın ilk yarısında gitgide büyüyen bütçe açığının, yılın ikinci yarısında öncelikle petrol ve ürünlerine yapılan zamların yaratacağı ek gelir artıĢı ile kapatılması amaçlanmıĢ ancak, bu da ekonomide zorunlu fiyat artıĢlarına yol açmıĢtır. Para politikası uygulamaları 1997 yılında bir önceki yıldan çok farklı olmamıĢtır. Enflasyonla mücadelede yeterli kararlılığın oluĢmaması ve bütçe politikalarının enflasyonla mücadelede zayıf kalması, Merkez Bankası’nın para politikası hedefini 1996 yılında olduğu gibi özellikle mali piyasalarda istikrar sağlamak olarak Ģekillendirmesine yol açmıĢtır. Merkez Bankası mali piyasalarda istikrarı, gerek döviz gerek Türk lirası piyasalarında oluĢabilecek dalgalanmaları azaltarak sağlamaya çalıĢmıĢtır. Döviz kurlarının beklenen enflasyon paralelinde götürülmesi, reel kurlarda istikrarı sağlarken, ihracat sektörünün rekabet gücü korunmuĢ ve cari iĢlemler açığının makul düzeyde sürdürülebilir olması sağlanmıĢtır. Merkez Bankası’nın belirlediği kısa vadeli faiz oranlarının Hazine bono ve tahvillerinin iĢlem gördüğü birinci ve ikinci piyasalardaki faiz oranlarının üzerinde seyretmesi, Bankanın son kredi verici fonksiyonunu tutarlı bir Ģekilde yerine getirmesine yardımcı olmuĢtur. Böylelikle Merkez Bankası piyasalara sağladığı likiditeyi önemli ölçüde kontrol altında tutabilmiĢtir. Bu politika rezerv para artıĢını yavaĢlatmıĢ ve Merkez Bankası bilançosunu reel olarak daraltmıĢtır. Yıl içinde yaĢanan hükümet değiĢikliğinin ekonomi politikalarında yarattığı farklılık kendisini özellikle değiĢen maliye politikalarında göstermiĢtir. Yılın ilk yarısında Hazine’nin iç borçlanma faizlerini düĢürmek amacıyla hükümet tarafından uygulanmaya konulan “Kamu Ortak Hesabı” ve “Bedelsiz Ġthalat” yoluyla sağlanan fonlar geçici bir süre için faizleri düĢürmüĢ ancak, kamu açıklarının artarak sürmesi bir süre sonra faizlerin eski düzeyine ulaĢmasına neden olmuĢtur. Hazine'nin borç ödemeleri bakımından elveriĢli bir yıl olmasına rağmen, 1997 yılında, hedeflenen denk bütçenin yılın ilk ayından itibaren açık vermesi, uzun süredir önemli ölçüde faiz dıĢı fazla veren bütçenin 1997 yılında bu özelliğini kaybetmesine neden olmuĢtur. Faiz dıĢı bütçe harcamalarının 1997 yılında bir sıçrama yaptığı gözlenmektedir. Bütçe açığının finansmanı amacıyla ilk kez kullanılan bir enstrüman olan TÜFE’ye endeksli tahviller iç borçlanmanın vadesinin üç-dört aydan bir yıla uzamasına ve iç borç faiz ödemelerinin 1997 yılında bir önceki yıla göre azalmasına yol açarken, iç borç faiz yükünün büyük oranda 1998 yılının ilk aylarına kaymasına neden olmuĢtur. Yılın son aylarında Güney Doğu Asya ülkelerinde baĢlayan ve etkileri giderek yayılan kriz nedeniyle dıĢ borçlanma olanaklarının azalması, ülkenin net dıĢ borç ödeyicisi konumunu 1997 yılında da sürdürmesine yolaçmıĢtır. II.1. GENEL DENGE Ekonomide 1994 yılında yaĢanan daralmanın ardından, 1995 yılının ikinci yarısından itibaren ağırlıklı olarak iç talepteki canlılığa bağlı olarak ekonomi istikrarlı ve yüksek bir büyüme dönemine girmiĢtir. GSMH'daki büyüme hızı giderek azalmakla birlikte 1997 yılında da sürmüĢ ve yılın ilk dokuz ayında yüzde 6,2 oranında gerçekleĢmiĢtir. Arz yönünden bakıldığında, 1997 yılının ilk dokuz ayında sanayi ve ticaret sektörleri katma değerleri önemli oranlarda artarak GSMH'daki yüksek büyümenin kaynağını oluĢturmuĢ, tarım katma değerinde ise gerileme gözlenmiĢtir. Talep yönünden, yılın ilk yarısında tüketim ve yatırım harcamalarının yüksek oranda artması ve yılın tamamında özel imalat sanayinde dayanıklı tüketim ve yatırım mallarını içeren metal eĢya, makine ve teçhizat üretimindeki hızlı artıĢ, 1997 yılında GSMH'daki büyümenin hem özel tüketim hem de yatırım harcamalarından kaynaklandığını göstermektedir. Yılın ilk dokuz ayında iç talepteki canlılığın kaynağını; yüksek kamu borçlanması ve buna bağlı olarak yüksek reel faizler ve artan mali tasarrufların yarattığı gelir etkisinin yanısıra özellikle yılın ilk yarısında geniĢleyici maliye ve para politikası sonucu artan kamu cari ve yatırım harcamaları oluĢturmuĢtur. Kamu cari ve yatırım harcamaları 1994-1996 döneminde genellikle faiz harcamalarından daha yavaĢ artmıĢtır. Bu dönemde faiz dıĢı bütçe dengesi önce hızlanıp, sonra yavaĢlayarak artmıĢ ve önemli ölçüde fazla vermiĢ, bütçe açığı ise büyümeye devam etmiĢtir. Bu durum 1997 yılında tersine dönerek faiz dıĢı bütçe fazlası önemli ölçüde azalmıĢ ve bütçe açığının GSMH'ya oranı bir önceki yıla göre düĢmüĢtür. Kamu kesimi borçlanma gereğinin GSMH'ya oranının 1997 yılında azalarak yüzde 8 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Ġç talepte yaĢanan daralma sonucu 1994 yılında ithalat yüzde 20,9 küçülmüĢtür. Ġç talepte canlanma ve 1994 yılındaki küçülmenin de etkisiyle 1995 yılında ithalat yüzde 53,5 artmıĢtır. Gümrük Birliği'nin yarattığı ek ithalat talebine bağlı olarak 1996 yılında da ithalattaki artıĢ devam etmiĢ ve yüzde 22,2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ġhracattaki artıĢ hızı ise 1996 yılında yavaĢlamıĢ ve yüzde 19,5'ten yüzde 7,3'e gerilemiĢtir. Buna karĢın, 1997 yılında ithalattaki artıĢ yavaĢlayarak, ihracattaki artıĢın gerisinde kalmıĢtır. Bu dönemde ithalat yüzde 11,5, ihracat ise yüzde 13 büyümüĢtür. Bu nedenle, aynı dönemde ihracatın ithalatı karĢılama oranında az da olsa bir artıĢ gözlenmiĢ ve dıĢ ticaret açığındaki artıĢ hızı önemli ölçüde yavaĢlamıĢtır. Ancak, önümüzdeki dönemde Güneydoğu Asya ülkelerinde yaĢanan krizden dolayı ihracatta yavaĢlama beklenmektedir. Tüketim malları ithalatı 1997 yılında diğer mal gruplarına göre daha hızlı artmıĢtır. DıĢ ticaretteki serbestleĢmeye bağlı olarak ortaya çıkan tüketim malları ithalatının toplam ithalat içindeki payında artma eğilimi 1997 yılında da devam etmiĢtir. Yılın ilk altı ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre ihracat fiyatları ortalama olarak yüzde 3,8, ithalat fiyatları ise yüzde 5,2 gerilemiĢtir. Bu durum, 1997 yılının ilk altı ayında dıĢ ticaret hadlerinin Türkiye lehine geliĢtiğini göstermektedir. Son iki yılda özel kesim tasarruf-yatırım dengesi önemli ölçüde değiĢmezken, özellikle faiz dıĢı harcamaların hızlı artmasıyla birlikte kamu kesimi açığının yüksek düzeyini koruması ve iç talepteki canlılığa paralel olarak cari iĢlemler açığı artmıĢ, bu durum dıĢ finansman ihtiyacını artırmıĢtır. Ayrıca, bavul ticaretindeki azalma cari iĢlemler açığının artmasında etkili olmuĢtur. Buna bağlı olarak, cari iĢlemler açığı, 1997 yılında yüzde 12,8 oranında artmıĢtır (Tablo II.1.1). Merkez Bankası'nın mali piyasalarda istikrarı sağlamaya yönelik olumlu çabaları 1997 yılında da devam etmiĢtir. Aynı yıl reel kurun düĢük bir oranda değerlenmesine rağmen, yüksek kamu borçlanması ve politik belirsizlikler faiz oranları ve fiyatlar üzerinde önemli bir baskı oluĢturmuĢtur. Bunun sonucu olarak, yıl sonu itibariyle iç borçlanma stopajsız bileĢik faiz oranı yüzde 122,5 tüketici fiyatlarındaki artıĢ ise yüzde 99 düzeyine ulaĢmıĢtır. Tüketici fiyatlarındaki artıĢ yılın ilk dokuz ayında beklenen Ģekilde devam etmiĢ, ancak tarım üretimindeki gerilemeye bağlı olarak gıda fiyatlarındaki hızlı artıĢ ve petrol ürünlerine yapılan yüksek oranlı zam yılın son üç aylık döneminde tüketici fiyatlarındaki artıĢın hızlanmasına neden olmuĢtur. Ayrıca, yılın son üç aylık döneminde iç talepteki bir miktar daralmaya rağmen, enflasyonla mücadele etmek için uygulanacak ekonomik politikaların açıklık kazanmaması enflasyon beklentisini yeniden artırarak fiyat artıĢlarını hızlandırmıĢ ve 1997 yılında tüketici fiyatlarındaki ortalama artıĢ bir önceki yıldaki artıĢın beĢ puan üzerinde gerçekleĢerek yüzde 85,8 olmuĢtur. Tüketici fiyatları enflasyon oranı 1981-1987 yılları arasında yüzde 30'larda, 19891993 yılları arasında yüzde 60'larda, 1995 yılından itibaren yüzde 80'lerde seyretmiĢ ve 1997 sonu itibariyle enflasyon oranı yüzde 90'lar düzeyine çıkmıĢtır. Türkiye'de enflasyonun uzunca süre belli platformlara yerleĢtiği ve dıĢsal talep ve arz Ģoklarının bu platformları zaman zaman yükselttiği ve sıçrama sürelerinin giderek kısaldığı görülmektedir. TABLO II.1.1 TEMEL EKONOMĠK GÖSTERGELER GSMH (Trilyon TL., Cari Fiyatlarla) GSMH (Trilyon TL., 1987 Üretici Fiyatlarıyla) BÜYÜME HIZI, GSYĠH (Yüzde) 1995 1996 1997(1) 7 854,9 14 978,1 29 054,5 99,0 106,1 112,5 7,2 7,0 6,3 BÜYÜME HIZI, GSMH (Yüzde) 8,0 7,1 6,0 NÜFUS (Milyon KiĢi) 61,6 62,7 63,7 ĠSTĠHDAM(2)(Milyon KiĢi) 21,4 21,7 21,2 ĠHRACAT (Milyar ABD doları, FOB) 21,6 23,2 26,2 ĠTHALAT (Milyar ABD doları, CIF) 35,7 43,6 48,7 CARĠ ĠġLEMLER DENGESĠ(3) (Milyar ABD doları) -2,3 -2,4 -2,8 DIġ BORÇ STOKU /GSMH(4)(Yüzde) 42,7 43,2 44,0(6) 5,2 9,0 8,0 ĠÇ BORÇ STOKU/GSMH (Yüzde) 17,3 21,0 21,6 Toptan EĢya Fiyat Endeksi(5) (Y. Ort.,Yüzde DeğiĢim) 86,0 76,0 81,8 Tüketici Fiyat Endeksi(5) (Y. Ortalama,Yüzde DeğiĢim) 88,0 80,4 85,8 KAMU KESĠMĠ BORÇ. GEREĞĠ/GSMH (Yüzde) Kaynak: DĠE, DPT, TCMB (1) Yıl sonu geçici (2) DĠE, Nisan ayı (3) 1996 ve 1997 yılları verileri bavul ticaretini kapsamaktadır. (4) DıĢ borç stoku Türk lirasına dönüĢtürülürken yıl ortalaması kuru kullanılmıĢtır. (5) 1994 = 100 (6) Eylül 1997 itibariyle yıllık orandır. TÜRKĠYE'DE POTANSĠYEL ÜRETĠM VE ÜRETĠM AÇIĞI Potansiyel üretim, üretim faktörlerinin (iĢgücü, sermaye) tam istihdamı sonucu ulaĢılabilecek üretim düzeyini ifade etmektedir. GerçekleĢen üretimin potansiyel üretime oranı ise üretim açığı (output gap) olarak bilinir. Üretim açığının yapısı ve büyüklüğü, toplam arz ve talep etkileri arasındaki dengeyi ve dolayısıyla enflasyonist baskıları açıklamada yararlı bir araçtır. BaĢka bir deyiĢle, enflasyonla mücadele ederken potansiyel üretim düzeyinin bilinmesi uygulanacak politikaların sağlıklı olmasını sağlayacaktır. Çünkü potansiyel üretimi aĢan üretim enflasyonist baskılar yaratırken, potansiyel üretim düzeyinin altında oluĢan üretim ise enflasyonist baskıları azaltır. Ayrıca, potansiyel iĢgücü, sermaye stoku ve bu faktörlerin üretkenlik düzeylerini doğru bir Ģekilde tahmin etmek, düĢük enflasyon düzeyinde üretim ve istihdamda sürdürülebilir bir büyümeyi sağlayacak toplam üretim kapasitesi hakkında sağlıklı değerlendirmelerin yapılmasını olanaklı hale getirecektir. Reel GSYĠH verileri baz alınarak 1923-1997 dönemi için Hodrick-Prescott filtresi kullanılarak, bir potansiyel üretim serisi oluĢturulabilir. Hesaplanan potansiyel üretim ve GSYĠH serileri arasındaki fark aĢağıdaki Grafik'te, 1990 sonrası farklar ve GSYĠH içindeki payı ise Tablo'da verilmiĢtir. Hesaplanan potansiyel üretim ve GSYĠH serileri arasındaki gerek pozitif gerek negatif fark, özellikle 1974 yılında yaĢanan petrol krizi sonrasında artmıĢ ve Türkiye'nin 1980'lerde dıĢa açılmasıyla birlikte bu farktaki dalgalanma artarak devam etmiĢtir. Potansiyel üretim ve GSYĠH arasındaki farkın son iki yılda ortalama olarak GSYĠH'nın yüzde 3'ünü bulması enflasyonist baskının arttığını göstermektedir. Reel GSYĠH ve Hodrick-Prescott Trendi (Trilyon TL) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997(1) Reel GSYĠH(1) 83,6 84,4 89,4 96,6 91,3 97,9 106,9 111,0 HPTREND(2) 81,8 85,3 88,9 92,5 96,1 99,7 103,4 107,9 Fark (1-2) 1,8 -1,0 0,5 4,1 -4,8 -1,9 3,5 3,1 Fark/GSYĠH(%) 2,1 -1,2 0,6 4,3 -5,2 -1,9 3,2 2,8 (1) GSYĠH'daki büyüme yüzde 6 olarak alınmıĢtır. TABLO II.1.2 GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠ HASILA(1) 1995 1996 Toplam I II III 1997 IV Toplam I II III Toplam(2) GSMH 8,0 9,5 8,2 5,1 7,0 7,1 5,6 6,4 5,6 6,2 GSYĠH 7,2 8,7 8,1 5,3 7,0 7,0 6,6 6,6 5,4 6,1 Tarım 2,0 -2,0 5,0 2,1 13,3 4,4 -2,3 -1,1 -1,1 -1,2 Sanayi 12,1 8,8 7,4 5,5 7,1 7,1 9,5 10,6 11,5 10,6 Ġmalat Sanayi Hizmetler 13,9 8,6 7,4 5,1 7,7 7,1 10,0 12,3 12,8 11,8 6,3 9,6 9,0 6,8 5,8 7,6 5,9 6,0 5,8 5,9 Kaynak: DĠE 1. 2. 1987 Üretici fiyatlarıyla, bir önceki yıla göre yüzde değiĢim. 1997 yılı ilk dokuz ayı. II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörlerin Üretim GeliĢmeleri ve Ġthalat II.1.1.A. Sektörlerin Üretim GeliĢmeleri a. Tarım Tarım sektöründe son yıllarda üretim artıĢı düĢük kalmıĢtır. Tarım sektörü katma değeri 1995 yılında yüzde 2, 1996 yılında yüzde 4,4 artarken, 1997 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 1,2 gerilemiĢtir. Bu dönemde, tarım sektörü katma değerinin küçülmesi daha çok ormancılık sektöründeki yüzde 6,3'lük gerilemeden kaynaklanmıĢtır. Aynı dönemde balıkçılık sektörü katma değeri yüzde 8 artmıĢtır. Tarım sektörü üretimindeki gerileme tarım ürünleri fiyatlarındaki artıĢın hızlanmasına neden olmuĢtur. Türkiye'de 1960'lı yılların baĢından itibaren tarım sektörü, sanayi ve hizmetlere göre genel olarak çok daha yavaĢ büyümekte, dolayısıyla tarım katma değerinin GSMH içindeki payı giderek düĢmektedir. Tarım katma değerinin GSMH içindeki payı 1970-1979 döneminde ortalama yüzde 33 iken, 1980-1989 döneminde yüzde 21 ve 1990-1997 döneminde yüzde 16 olmuĢtur. Tarım katma değeri 1990-1997 döneminde yıllık ortalama yüzde 1,5 büyürken, sanayi katma değeri yüzde 6 büyümüĢtür. Bu geliĢmelerin de etkisiyle 1987-1997 döneminde tarım fiyatları imalat sanayii fiyatlarına göre 23 kat fazla artıĢ göstermiĢtir. Tarım fiyatları 1997 yılında TEFE'den daha hızlı artmıĢtır. Tarım ürünleri fiyatlarındaki artıĢ 1997 yılında çiftçinin gelirini yansıtan çiftçinin eline geçen fiyatlardaki artıĢın gerisinde kalmıĢtır (Tablo II.1.3). TABLO II.1.3 FĠYATLAR (Ortalama Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1992(1) 1993(1) 1994(1) 1995(2) 1996(2) 1997(2) Toptan Esya Fiyat Endeksi 62,1 58,4 120,7 86,0 75,9 81,8 Tarım Fiyatları Endeksi 62,7 62,2 97,8 107,8 86,5 86,9 Ġmalat S. Fiyatları Endeksi 59,7 56,6 129,4 81,0 70,4 80,6 Çiftçinin Eline Geçen Fiyatlar Endeksi 75,8 64,3 88,2 109,8 83,2 89,5 Kaynak: DĠE (1) 1987=100 (2) 1994=100 b. Sanayi Sanayi üretiminde 1994 yılında baĢlayan gerileme, 1995 yılının ilk üç aylık döneminde de devam etmiĢtir. Ancak, 1995 yılının ikinci üç aylık döneminden itibaren, ekonomideki belirsizliklerin azalması ve canlanan iç talebin etkisiyle sanayi üretimi önemli artıĢ göstermiĢtir. Sanayi katma değeri DĠE verilerine göre 1995-1997 döneminde ortalama yıllık yüzde 9'un üzerinde artarak bu dönemdeki yüksek büyümenin kaynağını oluĢturmuĢtur. Gümrük Birliği'nin etkisinden dolayı 1996 yılında olduğu gibi 1997 yılında da ithal girdi maliyetlerindeki düĢme ve iç talepteki canlılık sanayi katma değerinde artıĢa neden olmuĢtur. Toplam sanayi katma değeri yılın ilk üç aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 10, ikinci ve üçüncü üç aylık dönemlerinde ise sırasıyla yüzde 12,3 ve yüzde 12,8 büyümüĢtür (Tablo II.1.2). Sanayi üretiminin 1997 yılında hızlı artmasında imalat sanayinin alt sektörleri olan metal eĢya, makina ve teçhizat ve kağıt ve basım sektörleri önemli rol oynamıĢtır. Dayanıklı tüketim ve yatırım mallarını içeren metal eĢya, makina ve teçhizat sektörü üretimi ortalama yüzde 43,8 artmıĢtır. Makina-teçhizat sanayindeki üretim artıĢı ekonominin büyümesinde en önemli itici gücü oluĢturmuĢtur. Bu sektörün üretiminin artmasında iç talebin yanısıra dıĢ talep de etkili olmuĢtur. Bu sektör içinde sınıflandırılan kara taĢıtları ihracatı yılın ilk on ayında yüzde 51, elektrikli makina ve cihazlar ihracatı ise yüzde 26,8 artıĢ göstermiĢtir. Ayrıca, Gümrük Birliği'nden sonra ithal girdi maliyetinin düĢmesi ve sektörün yatırım eğiliminin yüksek olması sektör üretiminin artmasında etkili olmuĢtur. Yılın ilk dokuz ayında özel imalat sanayii üretimi yüzde 14,1 artarken, kamu kesimi imalat sanayii üretim artıĢı yüzde 4 düzeyinde kalmıĢtır. Kamu imalat sanayii üretiminin yavaĢ artmasında, kamu imalat sanayii sabit sermaye yatırımlarının toplam kamu yatırımları içindeki payının 1980'den itibaren gitgide azalması ve ekonomik olarak önemsiz bir büyüklüğe inmiĢ olması etkili olmuĢtur. Aynı dönemde, kamu kesiminde diğer imalat, mensucat ve gıda sektörü üretiminde düĢüĢler olurken, özel sektör imalat sanayinin tüm alt sektörlerinde üretim artmıĢtır. Ġmalat sanayii üretim ağırlıklı kapasite kullanım oranı 1997 yılında bir önceki yıldaki aylık ortalama yüzde 79,2 düzeyinden yüzde 80,9 düzeyine yükselmiĢtir. Bu oran yılın genelinde önemli bir dalgalanma göstermemiĢtir. Sanayi üretimindeki yüksek artıĢa rağmen ortalama kapasite kullanım oranı 1996 yılına göre düĢük düzeyde artıĢ göstermiĢtir. Bunun en önemli nedeni, yatırım artıĢlarının kapasite kullanım düzeyinde yarattığı geniĢlemedir. Sanayi sektörü içinde yer alan madencilik sektörü katma değeri 1996 yılında yüzde 7,1 artmıĢken, 1997 yılının ilk dokuz aylık döneminde artıĢ yüzde 3,7 düzeyinde kalmıĢtır. Madencilik sanayii katma değeri yılın birinci ve üçüncü üç aylık dönemlerinde artarken, yılın ikinci üç aylık döneminde gerilemiĢtir. Enerji sektörü katma değeri ise yılın ilk dokuz ayında yüzde 4,5 artıĢ göstermiĢtir. c. Hizmetler Hizmetler sektöründe 1997 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 5,9 katma değer artıĢı meydana gelmiĢtir (Tablo II.1.2). Hizmetler sektörü içinde en önemli büyüme ticaret ve ithalat vergilerinde olmuĢtur. Gümrük Birliği'nin etkisiyle, 1996 yılının ilk dokuz ayında ithalat vergileri yüzde 28,5 büyürken, 1997 yılının aynı döneminde ithalat vergilerindeki artıĢ yüzde 8,4 düzeyinde kalmıĢtır. II.1.1.B.Ġthalat Ġç talepte yaĢanan daralmayla birlikte 1994 yılında ithalat önemli oranda düĢmüĢ, ancak 1995 yılında iç talepteki canlılığa bağlı olarak ithalat yüzde 53,5 artmıĢtır. Ġthalat 1996 yılında yüzde 22,2 artarken, Gümrük Birliği'nin yarattığı ek ithalat talebinin etkisini yitirmesi ve yılın son aylarında iç talepteki daralma sonucu 1997 yılında ithalattaki artıĢ hızı yavaĢlamıĢtır. Ġthalat 1997 yılında yüzde 11,5 artarak 48,7 milyar ABD doları düzeyine çıkmıĢtır. Toplam ithalat içinde en yüksek payı 1996 yılında ara malları ithalatı alırken, sermaye malları ve tüketim malları ithalatı sırasıyla ikinci ve üçüncü sırayı almıĢtır. Bu sıralama 1997 yılında da değiĢmemiĢ, ara malları ithalatı toplam ithalatın yüzde 65,7'sini oluĢturmuĢtur. Ana mal grupları arasında tüketim malları ithalatı 1997 yılında yüzde 25,1 artarken, ara malları ithalatı yüzde 11,2, sermaye malları ithalatı ise yüzde 6,8 düzeyinde artıĢ göstermiĢtir. Ana sektörler itibariyle toplam ithalatın yüzde 84,2'sini oluĢturan imalat sanayii ürünleri ithalatı, 1997 yılında geçen yıla göre ortalama yüzde 12,7 artıĢ göstermiĢtir. Aynı dönemde madencilik ithalatı yüzde 1,9, tarım ürünleri ithalatı ise yüzde 11,5 artmıĢtır. Türkiye'nin Gümrük Birliği'ne geçtiği 1996 yılında sanayi girdisi ithalatı 1997 yılına göre daha hızlı artıĢ göstermiĢtir. Ancak, Gümrük Birliği kaynaklı ithal girdilerin göreli ucuzluğu 1996 yılında olduğu gibi 1997 yılında da yurtiçi sanayi üretiminin artmasında etkili olmuĢtur. II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: Ġç Talep ve Ġhracat II.1.2.A. Ġç Talep: Yatırım ve Tüketim Harcamalar yönüyle GSMH verileri 1997 yılı ilk altı ay sonuçları açıklanmıĢtır. Buna göre yılın ilk altı ayında geçen yılın aynı dönemine göre özel tüketim harcamaları reel olarak yüzde 8,1 artarken, devletin nihai tüketim harcamaları yüzde 1,6 azalmıĢtır. Aynı dönemde, toplam sabit sermaye yatırımları yüzde 11,2 artıĢ kaydetmiĢtir. Bu dönemde kamu yatırım harcamaları yüzde 25, özel yatırım harcamaları ise yüzde 9,2 artmıĢtır. Özel tüketim harcamalarının bu düzeyde artmasında daha çok dayanıklı tüketim harcamaları etkili olmuĢ ve bu geliĢme imalat sanayii üretiminin hızlı artmasına sebep olmuĢtur. Ayrıca, toplam yatırımların artmasında makina-teçhizat yatırımlarının artması etkili olmuĢ ve bu geliĢme de imalat sanayii üretim artıĢını desteklemiĢtir. Devletin ücret ve maaĢ harcamalarında 1997 yılının ilk altı ayında önemli değiĢiklik olmamıĢ, Temmuz ayındaki ücret ve maaĢ ayarlamaları reel ücretleri yükseltmiĢtir. Yılın ilk altı ayı sonunda iç talebin kaynağını devletin tüketim harcamalarından ziyade, özel kesim tüketim ve yatırım harcamaları ve kamu yatırım harcamaları oluĢturmuĢtur. TABLO II.1.4 YATIRIM VE TÜKETĠM (Sabit Fiyatlarla, Yüzde DeğiĢim) 1995 1996 1997(1) Tüketim Harcamaları Kamu 6,8 8,6 -1,6 Özel 4,8 9,3 8,1 -18,8 24,4 25,0 16,9 11,4 9,2 Sabit Sermaye Yatırımı Kamu Özel Kaynak: DĠE, DPT (1): Ocak-Haziran dönemi II.1.2.B. Ġhracat Ġhracatın 1997 yılında bir önceki yıla kıyasla daha hızlı geliĢme göstermesi daha çok dıĢ talepten kaynaklanmıĢtır. Buna göre, ihracat 1996 yılında yüzde 7,3 oranında büyürken, 1997 yılında yüzde 13 artarak 26,2 milyar ABD doları düzeyine çıkmıĢtır. Son yıllarda, 1997 yılı hariç, ihracat performansındaki yavaĢ geliĢme dıĢ talepteki yetersizliklerden ziyade, ihracatı artırmaya yönelik çabaların önceki yıllara kıyasla azalmasından kaynaklanmıĢtır. Ayrıca, iĢin temeline yönelmek gerekirse, Türkiye ihracatının bilim ve teknolojiye dayalı ürünlerden ziyade, iĢgücü yoğun ve konvansiyonel teknolojilere dayalı ürünlerden oluĢması ve ihracatın yarısından fazlasını oluĢturan tüketim mallarındaki çeĢitlenmenin yetersiz kalmasının ihracat performansını düĢürdüğü söylenebilir. BirleĢmiĢ Milletler GeniĢ Ekonomik Kategorileri Sınıflamasına (BEC) göre ihracat ana mal grupları bazında, toplam ihracatın yarısından fazlasını oluĢturan tüketim malları ihracatı 1997 yılında yüzde 12,4 artarken, toplam ihracatın yüzde 5'ini oluĢturan sermaye malları ihracatı yüzde 18,9 artmıĢtır. Sermaye malları ihracatının bu düzeyde artması durumunda ihracat performansında önümüzdeki yıllarda olumlu geliĢme beklenmektedir. Ana sektörlere göre ihracat artıĢı, 1997 yılında tarım ürünlerinde yüzde 9,1, madencilik sektöründe yüzde 9,8 ve imalat sanayii ürünlerinde yüzde 13,5 olarak gerçekleĢmiĢtir. Özellikle ekonominin dıĢa açılmasına paralel olarak imalat sanayii ihracatının toplam ihracat içindeki payı artıĢ eğilimine girmiĢ ve bu eğilim 1997 yılında da devam etmiĢtir. Toplam ihracatın içinde 1997 yılında ilk sırayı yüzde 20'lik payıyla Almanya'ya yapılan ihracat alırken, ikinci sırayı yüzde 7,9'luk payıyla Rusya Federasyonu ve üçüncü sırayı ise yüzde 7,6'lık payıyla ABD almaktadır. Geçen yıla göre Almanya'ya yapılan ihracatın toplam ihracat içindeki payı düĢerken, Rusya Federasyonu ve ABD'nin paylarında artıĢ olmuĢtur. Aynı dönemde ülke grupları içinde Karadeniz Ekonomik ĠĢbirliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrupa ülkelerine yapılan ihracat geçen yıla göre daha hızlı artıĢ göstermiĢtir. Ağırlıklı olarak Karadeniz ülkeleri ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile yapılan bavul ticaretinin 1997 yılında önemli ölçüde azalması bavul ticaretinin kayıtlı ihracatla ikame edildiğini göstermektedir. II.1.3. Ġstihdam DĠE tarafından uygulanan Hanehalkı ĠĢgücü Anketi sonuçlarına göre, Ekim 1996'de 21,7 milyon olan toplam istihdam, Nisan 1997'de bir miktar düĢerek 21,2 milyon olmuĢtur. Ġstihdamdaki azalma tarım sektörü istihdamındaki azalmadan kaynaklanmıĢtır. Toplam istihdamın yüzde 44'ü kentsel alanlarda, yüzde 56'sı ise kırsal alanlardadır. Türkiye genelindeki sivil iĢgücü arzı ve istihdam 1997 yılı Nisan ayında geçen yılın aynı dönemine göre azalmıĢtır. ĠĢgücü arzındaki azalmadan dolayı iĢsizlik oranı yüzde 6,3'ten yüzde 5,9'a inmiĢ görülmektedir. Kırsal yerler iĢsizlik oranı 1997 yılı Nisan ayında yüzde 3,2 iken bu oran kentsel yerlerde yüzde 9,2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ülkemizde kırdan kente göç süreci devam etmekte, bunun sonucunda kentsel yerlerdeki iĢsizlik oranı artmaktadır. Göç süreci içinde bulunan iĢgücünün nitelik düzeyindeki genel düĢüklük iĢ arayanların sanayi ve hizmetler sektöründe istihdam edilmelerini zorlaĢtırmaktadır. Eksik istihdam ise geçen yıla göre azalarak yüzde 5,1 olmuĢtur. Eksik istihdam, özellikle iĢsizlik sigortasının olmadığı, kendi hesabına ve ücretsiz aile iĢçisi olarak çalıĢanların yoğunlukta bulunduğu ülkelerde en az iĢsizlik kadar önem taĢımaktadır. Eksik istihdam ve iĢsizlik oranının toplamından oluĢan toplam atıl iĢgücü oranı geçen yıla göre azalarak yüzde 11 olmuĢtur. Ġstihdamın sektörel dağılımı incelendiğinde tarım sektörü istihdamının toplam istihdam içinde en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir. Tarım sektöründe 12 ve daha yukarı yaĢtaki ücretsiz aile iĢçileri istihdamda kabul edildiği için tarımın istihdamdaki payı yüksek ve dolayısıyla da kırsal yerlerde iĢsizlik oranı düĢük görülmektedir. Ancak, tarım sektörü istihdamının toplam istihdam içindeki payında düĢme eğilimi devam etmiĢtir. Sanayi sektörü istihdamının toplam istihdam içindeki payı son yıllarda önemli ölçüde değiĢmezken, tarım sektörü istihdamındaki azalmayı hizmetler sektöründeki istihdam artıĢı telafi etmiĢtir. TABLO II.1.5 ĠġGÜCÜ VE ĠġSĠZLĠK (Bin KiĢi, 12 + yaĢ) 1995 ĠĢgücü 1997(1) 1996 22 901 23 030 Kadın ĠĢg./ĠĢgücü (Yüzde) 30,4 Ġstihdam ĠĢsiz Sayısı 22 537 29,6 29,1 21 378 21 698 21 201 1 522 1 332 1 336 ĠĢsizlik Oranı 6,6 5,8 5,9 Kent (Yüzde) 10,0 9,3 9,2 Kır(Yüzde) 3,9 2,9 3,2 Eksik Ġst.(Yüzde) 6,3 6,2 5,1 Atıl ĠĢg. (Yüzde) Kaynak: DĠE 13,0 12,0 11,0 (1) Nisan 1997 Türkiye'de istihdam artıĢı önemli ölçüde ekonomik büyümenin gerisinde kalmıĢtır. Özellikle sanayi sektörü katma değeri 1990-1997 döneminde ortalama yıllık yüzde 6 oranında artarken, sanayi istihdamı yalnızca yüzde 2 oranında büyümüĢtür. Bu sonuç büyümenin motoru olan sanayi sektöründe teknolojik değiĢime ve iĢgücü niteliğindeki geliĢmelere bağlı olarak iĢgücü verimliliğinin artığını göstermektedir. TABLO II.1.6 ĠSTĠHDAMIN SEKTÖREL DAĞILIMI(%) 1995 1996 1997(1) Tarım 47,8 45,9 45,3 Sanayi 20,7 21,8 21,6 Hizmetler 31,5 32,3 33,1 Kaynak:DĠE 1. Nisan 1997 II.1.4. Ücret ve MaaĢlar Ekonomide 1994 yılında yaĢanan küçülmeyle birlikte reel ücret ve maaĢlarda önemli ölçüde gerileme olmuĢtur. Son üç yılda ekonomideki hızlı büyümeye rağmen, reel ücretler 1994 yılı öncesi düzeyine henüz ulaĢamamıĢtır. Asgari ücret hariç, diğer tüm maaĢ ve ücret kategorileri arasında 1993-1997 döneminde reel ücret kaybı en az memur maaĢlarında olmuĢtur. Bu dönemde, toplu sözleĢme kapsamında olup da özel sektörde çalıĢanların reel ücretlerindeki kayıp yüzde 30'un üzerindeyken, memur maaĢlarındaki gerileme yüzde 7,3 düzeyinde kalmıĢtır. Ayrıca, imalat sanayinde ve toplu sözleĢme kapsamındaki yerlerde kamu kesimindeki reel ücret kaybı özel sektörün kaybından daha azdır. Aynı dönemde, reel asgari ücrette önemli bir değiĢiklik olmamıĢtır. Kamu kesimi toplu iĢ sözleĢmeleri, 1997 yılında aylık eĢel-mobil sistemine geçme giriĢimine sahne olmuĢtur. Bu kapsamda yılın ikinci yarısında gerçekleĢen aylık enflasyon kadar ücretlerin artırılması yoluna gidilmiĢtir. Memur maaĢları yıl içinde Ocak, Nisan ve Temmuz ayında olmak üzere üç defa artırılmıĢtır. DPT tahminlerine göre toplu sözleĢme kapsamındaki kamu kesiminde ücretler 1997 yılında reel olarak yüzde 37, memur maaĢları ise yüzde 16,5 oranında artıĢ kaydetmiĢtir. Buna karĢın, toplu sözleĢme kapsamındaki özel sektörde reel ücretler yüzde 1,8 artarken, 1997 yılının üçüncü üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre özel imalat sanayinde reel ücretler yüzde 1,5 gerilemiĢtir (Tablo II.1.7) . GRAFĠK II.1.1 REEL ÜCRETLERDE GELĠġMELER (1992=100) TABLO II.1.7 REEL ÜCRETLERDE GELĠġMELER(1) (Yüzde DeğiĢim) 1992 1993 1994 1995 1996 1997(2) Kamu 4,4 7,6 -5,0 -24,7 -23,4 36,8 Özel -1,2 1,7 -21,4 -19,0 3,1 1,8 Kamu 6,0 7,5 -5,2 -21,3 -23,3 32,2 Özel 3,1 1,8 -20,0 -14,4 3,3 1,8 Ġmalat Sanayinde Ücretler (4) 4,4 3,9 -19,2 -14,4 -0,8 0,8 Kamu 16,9 3,7 -14,1 -18,0 -4,5 13,7 Özel -1,5 5,0 -21,7 -8,9 2,3 -1,5 Memur Net MaaĢı 13,7 2,1 -22,0 -4,7 7,0 16,5 7,0 0,6 -25,8 -5,4 11,2 13,4 10,1 5,6 -21,3 -5,1 18,8 12,8 1,7 -1,7 -22,2 -11,0 22,2 10,1 SSK -0,9 -4,8 -22,0 -3,8 20,0 14,4 Bağ-Kur 44,8 -3,6 -21,6 -1,0 57,7 29,3 ĠĢgücü Maliyeti (3) Brüt Giyinik Ücret(3) Memur Aylık Maliyeti Yıllık Ortalama Asgari Ücret (5) Emekli Aylıkları (6) Emekli Sandığı Kaynak: DPT, DĠE (1) Reel değiĢimlerin hesaplanmasında 1987 bazlı DĠE Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları Endeksi kullanılmıĢtır. (2) DPT tahmini (3) Türkiye ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu ve Kamu ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu verileri kullanılarak DPT tarafından hesaplanmıĢtır. (4) DĠE imalat sanayii sektörü üretimde çalıĢılan saat baĢına ücretleri. 1997 yılı için Ocak-Eylül dönemi verileri alınmıĢtır. (5) 16 ve üstü yaĢ için sanayi ve hizmetler kesimi yıllık ortalama asgari ücretidir. (6) Ortalama emekli aylığı memur emeklisi için 3/1, iĢçi emeklisi için 8955 gösterge ve Bağ-Kur emeklisi için altıncı basamak esas alınmıĢtır. II.2. KAMU MALĠYESĠ VE ĠÇ BORÇLANMA II.2.1. Kamu Maliyesi Türkiye'de kamu kesimi, Konsolide Bütçe, reel ve finansal kesimde faaliyet gösteren Kamu Ġktisadi TeĢebbüsleri (KĠT'ler), Mahalli Ġdareler, Sosyal Güvenlik KuruluĢları, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Bütçe DıĢı Fonlar'ı kapsamaktadır. Kamu harcamalarının GSMH içindeki payı, 1995 yılında yüzde 26,1 iken, bu oran 1996 yılında yüzde 30,8'e yükselmiĢtir. Kamu gelirlerinin GSMH içindeki payı ise, yine aynı yıllar arasında yüzde 20,9'dan yüzde 21,8'e çıkmıĢtır. Kamu harcamalarındaki daha hızlı artıĢa bağlı olarak, kamu kesimi nakit finansman gereksiniminin GSMH içindeki payı, 1995 yılındaki yüzde 5,1'lik değerinden 1996 yılında yüzde 9,1'e yükselmiĢtir. 1997 yılı Programı'nda kamu gelir ve harcamalarının sırasıyla yüzde 27,4 ve yüzde 27,8 olması hedeflenmektedir. Ancak, 1997 yılı boyunca kamu gelirlerinde beklenen artıĢın sağlanamamıĢ olması nedeniyle, kamu gelirlerinin GSMH içindeki payının geçen yıla göre değiĢmeyerek yüzde 21,8 olarak gerçekleĢmesibeklenmektedir. Kamu harcamalarının GSMH içindeki payının 1997 yılında, 1996 yılına göre binde 5 puan artarak yüzde 31,3 olması beklenmektedir. Kamu harcamalarında gözlenen bu sınırlı artıĢın nedeni, harcamalara bir disiplin getirilmesinden çok, önemli ölçüde faiz harcamalarının 1998 ve 1999 yılına sarkıtılmasından kaynaklanmıĢtır. Nitekim, faiz dıĢı kamu harcamalarının GSMH içindeki payı incelendiğinde, 1996 yılında yüzde 20,8 olarak gerçekleĢen bu oranın, 1997 yılında hızla artarak yüzde 23,5'e ulaĢması beklenmektedir. Kamu kesimi nakit finansman gereksiminin GSMH içindeki payının 1997 yılında önceki yıla göre 1,1 puan düĢerek yüzde 8,0 olması beklenmektedir. Ancak bu oran, 1997 Program öngörüsü olan binde 4 değerinin çok üzerindedir (Tablo II.2.1). Konsolide Bütçe nakit finansman gereksiniminin GSMH içindeki payı, 1997 yılında Bütçe'nin denk olacağı öngörüsüyle Program'da yüzde sıfır olarak hedeflenmiĢtir. Ancak, bu oranın 1997 yılı sonunda, geçen yıla göre yalnızca 1 puan azalarak yüzde 7,4 olarak gerçekleĢeceği tahmin edilmektedir. Diğer Kamu olarak tanımlanan Mali KĠT'ler, Mahalli Ġdareler, Sosyal Güvenlik KuruluĢları ve Döner Sermayeli KuruluĢlar'ın finansman gereksiniminin GSMH içindeki payının 1997 yılında binde 8 fazla vermesi beklenirken, ĠĢletmeci ve özelleĢtirme kapsamındaki KĠT'lerin finansman gereksiminin, bu kuruluĢların finansman dengesindeki bozulmanın sonucu olarak, yüzde 1 açık vereceği tahmin edilmektedir. Kamu kesimi nakit finansman gereksiniminde, 1997 yılında geçen yıla göre beklenen yaklaĢık 1 puanlık düĢüĢün, KĠT'lerin finansman gereksinimindeki artıĢa karĢılık, Konsolide Bütçe ve Diğer Kamu'nun nakit finansman gereksinimindeki azalmadan kaynaklandığı gözlenmektedir (Tablo II.2.1). Fonların nakit finansman gereksiniminin GSMH içindeki payının 1997 Programı'nda binde 2 fazla vermesi beklenirken, 1997 yılı sonunda Fonların binde 2 oranında açık vereceği tahmin edilmektedir. Fonların finansman gereksinimi, 1996 yılında 1995 yılına göre yüzde 65 düzeyinde azalmıĢtır, ancak bu oranın 1997 yılında geçen yıla göre yüzde 220,2 artarak 56,1 trilyon Türk lirası olması beklenmektedir (Tablo II.2.1). Kamu kesimi nakit finansman gereksiniminin 1997 yılında geçen yıla göre yüzde 67,9 artarak cari fiyatlarla 2302,2 trilyon Türk lirası olması beklenmektedir. Toptan eĢya fiyat endeksi artıĢının 1997 sonunda yüzde 91 olarak gerçekleĢtiği gözönünde tutulursa, kamu kesimi nakit finansman gereksiniminin yıl sonunda reel olarak azalacağı tahmin edilmektedir. TABLO II.2.1 KAMU KESĠMĠ NAKĠT FĠNANSMAN GEREKSĠNĠMĠNĠN GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠ HASILAYA ORANI(1) (Yüzde) Program 1993 1994 1995 1996 1997 1997 (5) Konsolide Bütçe(2) 6,3 3,9 3,7 8,4 0,0 7,4 KĠT'ler(3) 3,5 1,9 -0,7 0,1 0,2 1,0 Fonlar 0,9 0,9 0,6 0,1 -0,2 0,2 Diğer Kamu(4) 1,0 1,2 1,5 0,5 0,4 -0,8 Toplam Nakit Finansman Gereksinimi 11,6 7,9 5,1 9,1 0,4 8,0 Kaynak: DPT, HM (1) - iĢareti fazla anlamındadır. (2) Konsolide Bütçe nakit açığının GSMH'ya oranıdır. (3) ÖzelleĢtirme kapsamındaki kuruluĢlar dahildir. (4) Mali KĠT'ler, Mahalli Ġdareler, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Sosyal Güvenlik KuruluĢları'nı kapsamaktadır. (5) GerçekleĢme tahmini. GRAFĠK II.2.1 KAMU KESĠMĠ BORÇLANMA GEREĞĠ / GSMH TABLO II.2.2 KAMU KESĠMĠ NAKĠT AÇIĞI VE FĠNANSMANI (Cari Fiyatlarla, Trilyon Türk lirası) Program 1993 1994 1995 1996 1997 1997(4) -200,2 -204,5 -315,5 -1192,2 98,2 -1945,7 Stok Değer ArtıĢı -31,8 -100,9 -87,8 -171,6 -203,1 -356,5 Finansman(1) 232,0 305,4 403.3 1370,8 104,9 2302,2 Kasa-Banka -27,4 -91,3 -191,8 -322,8 -685,2 -465,4 DıĢ Borçlanma (net) 27,7 -68,3 -67,9 -183,8 -193,2 -221,5 Konsolide Bütçe 21,1 -67,2 -81,2 -134,0 -193,3 -452,6 KĠT'ler(2) -1,3 -4,8 -13,5 -58,9 -43,6 50,9 Fonlar -0,9 3,1 13,7 18,8 23,8 99,0 8,9 0,5 13,2 -9,7 19,9 81,2 Ġç Borçlanma (net) 231,8 465,0 662,9 1877,4 983,3 2989,1 Konsolide Bütçe 105,0 219,1 375,5 1402,0 193,3 2613,2 Kısa V. Avans 53,0 51,9 94,7 229,0 135,6 0 Devlet Tahvili 30,1 -70,3 85,7 274,0 1412,1 1484,8 Hazine Bonosu 22,2 244,2 197,2 792,0 -1354,4 1020,7 "Diğer" Finansman -0,4 -6,6 -2,1 107,0 0 107,7 Nakit Açığı Diğer Kamu(3) KĠT'ler(2) 79,8 111,6 51,7 195,5 551,4 428,5 8,4 -11,8 0,2 0 0 0 Ticari Banka 19,5 -7,2 7,8 -35,3 153,7 157,4 Eximbank -0,1 1,2 -0,5 0 0 0 Devlet Tahvili 14,7 13,9 6,2 0 0 0 Net Ödeme Ertelemeleri 37,2 115,5 38,0 230,8 397,7 271,1 Fonlar 22,9 28,4 41,2 39,7 -66,2 -48,8 Diğer Kamu(3) 24,1 105,9 194,5 240,2 304,8 -3,8 Merkez Bankası Kaynak: DPT, HM (1) Konsolide Bütçe nakit açığı finansmanı ve diğer kamu kuruluĢları finansman gereksinimlerinin toplamıdır. (2) ÖzelleĢtirme kapsamındaki kuruluĢlar dahildir. (3) Mali KĠT'ler, Mahalli Ġdareler, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Sosyal Güvenlik KuruluĢları'nı kapsamaktadır. (4) Yılsonu tahmini Bütçe Programı'na göre, 1997 yılında konsolide bütçenin denk olması öngörülmüĢ ve bunun için harcamaların reel olarak daraltılması, bütçe gelirlerinin ise geniĢletilmesi hedeflenmiĢtir. Öngörülen bütçe gelirleri içinde, devlete ait taĢınmaz malların satıĢ ve kira gelirleri ile KĠT'lerin kârlarından oluĢan vergi dıĢı gelirler kalemi önemli bir yere sahiptir. ÖzelleĢtirme ve gayrimenkul satıĢlarından beklenen 1,1 katrilyonluk kaynak ile birlikte vergi dıĢı gelir toplamı 1997 yılı için 1,4 katrilyon Türk lirası olarak hedeflenmiĢtir. Vergi gelirleri açısından 1997 yılında programlanan düzeyin üzerinde bir gerçekleĢme olmuĢtur. Ancak, özelleĢtirmede yapısal ve yasal çerçevenin tamamlanamaması nedeniyle, özelleĢtirme ve diğer kaynak paketlerinden beklenen gelir sağlanamamıĢ, 1997 yılı Kasım ayına kadar sadece 463,4 milyon dolarlık özelleĢtirme iĢlemi gerçekleĢtirilmiĢtir. Program öngörüsünün aksine harcamaların reel olarak kısılamaması ve vergi dıĢı gelirlerde hedeflenen düzeye ulaĢılamaması, 1997 yıl sonu itibariyle 2,2 katrilyon Türk lirası bütçe açığına neden olmuĢtur. Özellikle, 1997 yılının ikinci yarısından sonra bütçe içinde ödeneği kalmayan harcamalar, avans kaleminden karĢılanmaya baĢlanmıĢtır. Bu nedenle, bütçe açığına emanet ve avans kalemlerinin eklenmesi ile elde edilen nakit açık hızla artarken, bütçe açığı yaklaĢık aynı seviyelerde kalmıĢ, hatta Ekim ve Kasım aylarında bütçe açığında yukarıda belirtilen nedenden ötürü bir azalma görülmüĢtür. Resmi Gazete'de 28 Kasım 1997 tarihinde yayımlanan "Ek Bütçe" ile 1,8 katrilyon ek ödenek sağlanmıĢtır. Buna göre, ek ödeneğin 427 trilyon Türk lirası ile borç faizlerine, 370 trilyon Türk lirası personel harcamalarına, 250 trilyon Türk lirası Sosyal Güvenlik KuruluĢlarına ayrılmıĢtır. Ayrıca, ödeneklerin tarımsal destekleme, cari harcamalar, fon giderleri, yatırımlar ve diğer harcamalar için de kullanılacağı bildirilmiĢtir. Ek bütçenin GSMH'ya oranı 1996 yılında yüzde 3,0 iken, bu oran 1997 yılında denk bütçe öngörüsü altında hazırlanan harcama ödenekleri kısıtı nedeniyle, yüzde 6,3 oranına çıkmıĢtır. Ek bütçenin yürürlüğe girmesi ile Aralık ayında avans kalemine yazılan ödemeler bütçeleĢtirilmiĢ ve 1997 yılında konsolide bütçe açığı 2,181 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. 1997 yılı boyunca hızla yükselen nakit açık ise Aralık ayındaki geliĢmeler doğrultusunda 2,161 trilyon Türk lirası olmuĢtur. GSMH'ya oran olarak 1997 yılında konsolide bütçe açığı yüzde 7,5, nakit açık ise yüzde 7,4 olarak gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.2.5 ve Grafik II.2.2). GRAFĠK II.2.2 BÜTÇE DENGELERĠ / GSMH TABLO II.2.3 KONSOLĠDE BÜTÇE GELĠRLERĠ (Yüzde) 1993 Toplam Gelirler/GSMH(1) 1994 1995 1996 1997 17,6 13,2 19,2 15,1 17,7 13,8 18,3 15,2 20,1 16,3 Dolaylı Vergiler/GSMH(1) 6,8 7,8 7,9 9,2 9,7 Dolaysız Vergiler/GSMH(1) 6,4 7,3 5,9 5,9 6,7 54,5 72,3 65,5 83,0 63,4 81,4 56,8 68,6 59,1 72,9 Vergi Gelirleri/Faiz DıĢı Bütçe Harcaması 71,7 98,1 94,8 91,5 82,5 Dolaylı Vergiler/Toplam Vergi Gelirleri 51,4 51,7 57,5 60,6 59,3 Vergi Gelirleri/GSMH(1) Vergi Gelirleri/Toplam Harcamalar Toplam Gelirler/Toplam Harcamalar Dolaysız Vergiler/Toplam Vergi Gelirleri 48,6 48,3 42,5 39,4 40,7 Kaynak: HM (1) GSMH, DPT yıl sonu tahminidir. Bütçe Programına göre, 1997 yılında faiz dıĢı bütçe dengesinin GSMH'nın yüzde 7,5'i kadar fazla vermesi öngörülmüĢtür. 1994 yılından beri fazla veren faiz dıĢı bütçe dengesi, 1997 yılında 97 trilyon Türk lirası fazla vermiĢ ve bu fazlanın GSMH'ya oranı binde 3 olarak gerçekleĢmiĢtir. Faiz dıĢı harcamaların 1996 yılına göre hızlı artıĢı, 1997 yılında faiz dıĢı fazlanın azalmasına neden olmuĢtur. 1996 yılında yüzde 16,3 olan faiz dıĢı harcamaların GSMH'ya oranı, 1997 yılında yüzde 19,8'e çıkmıĢtır. Konsolide bütçe içinde vergi gelirleri Program öngörüsünün üzerinde gerçekleĢmiĢtir. Vergi gelirlerinin GSMH'ya oranı 1996 yılında yüzde 15 iken, 1997 yılında yüzde 16,3'e çıkmıĢtır (Tablo II.2.3). Vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin payı 1997 yılında geçen yıla göre yaklaĢık 1 puan azalarak yüzde 59,3 olmuĢ, dolaysız vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı ise geçen yıla göre artarak yüzde 40,7 olarak gerçekleĢmiĢtir. Vergi gelirlerindeki artıĢ ile beraber dolaylı ve dolaysız vergilerin GSMH içindeki payları artmıĢtır. Dolaylı vergilerin GSMH’ya oranı 1996 yılında yüzde 9,2'den 1997 yılında yüzde 9,7’ye yükselmiĢ, dolaysız vergilerin GSMH içindeki payı ise 5,9'dan 6,7'ye çıkmıĢtır. Konsolide bütçe içinde toplam gelirlerin harcamaları karĢılama oranı 1996 yılında yüzde 69 iken, 1997 yılında yüzde yaklaĢık 73'e çıkmıĢtır (Tablo II.2.3). Konsolide bütçe harcamalarının GSMH'ya oranı 1997 yılında yüzde 27,7'ye yükselmiĢtir. Geçen yıla göre faiz dıĢı harcamaların toplam harcamalar içindeki payı önemli ölçüde artıĢ göstererek, 1996 yılında yüzde 62 oranından, 1997 yılında yüzde 71,6'ya yükselmiĢtir. Buna paralel olarak, toplam harcamalar içinde iç ve dıĢ faiz ödemelerinin payı yüzde 38'den yüzde 28,3'e gerilemiĢtir (Tablo II.2.4). 1997 yılı boyunca iç borçlanma ile bütçe finansmanına devam edilmesine karĢılık, iç borç faiz ödemelerinin toplam harcamalar içindeki payının geçen yıla göre önemli ölçüde gerilemesinin nedeni, 1996 yılı sonlarından itibaren izlenen borçlanma stratejisidir. Borçlanmada vade yapısı uzatılarak, 1997 yılı iç borç anapara ve faiz ödemeleri önemli ölçüde 1998 yılının ilk üç ayına sarkıtılmıĢtır. Böylece, 1997 yılında yapılan iç borçlanmanın konsolide bütçe üzerindeki faiz yükü, 1998 yılına ertelenerek, konsolide bütçe harcamalarında faiz ödemelerinin payı 1997 yılında görece azalmıĢtır. GSMH'ya oranlar olarak incelendiğinde, 1996 yılında yüzde 8,8 olarak gerçekleĢen iç borç faiz ödemelerinin 1997 yılında 6,8'e indiği görülmektedir. Konsolide bütçe harcamaları içinde en yüksek paya sahip olan diğer kalemler "personel" ve Sosyal Güvenlik KuruluĢları'na transferlerin de yer aldığı "diğer transferler"dir. Personel harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı 1996 yılında yüzde 24,6 iken, 1997 yılında yüzde 25,8'e ulaĢmıĢtır. MaaĢlara yapılan zamlar ve toplu sözleĢmelerde bu zamların esas alınması nedeniyle artan personel harcamalarının GSMH'ya oranı ise 1996 yılında yüzde 6,4'ten, 1997 yılında yüzde 7,1'e çıkmıĢtır (Tablo II.2.4). Diğer transferlerin toplam harcamalar içindeki payı, 1995 yılından beri, Sosyal Güvenlik KuruluĢları'nın finansman gereksinimine paralel olarak hızla artmaktadır. 1997 yılında diğer transferlerin toplam harcamalar içindeki payı yüzde 27,5'e çıkmıĢ ve GSMH'nın yüzde 7,6'sına ulaĢmıĢtır (Tablo II.2.4). Konsolide bütçeden KĠT'lere yapılan transferlerin GSMH'ya oranı 1997 yılında geçen yıla göre yaklaĢık aynı düzeyde kalmıĢtır. 1996 yılında yatırım harcamalarının yüzde 1,5'i olan GSMH içindeki payı, 1997 yılında yüzde 2,2'ye çıkmıĢtır. TABLO II.2.4 KONSOLĠDE BÜTÇE HARCAMALARI (Yüzde) 1993 1994 1995 1996 1997 Toplam Harcamalar/GSMH(1) 24,3 23,1 21,8 26,2 27,7 Faiz DıĢı Harcamalar/GSMH(1) 18,5 15,4 14,6 16,3 19,8 4,6 9,3 4,3 6,0 7,6 4,1 6,1 6,4 4,5 8,8 6,5 5,7 6,8 7,1 7,6 Faiz dıĢı Harcamalar/Toplam Harcamalar 76,0 66,8 66,9 62,2 71,6 Ġç Borç Faiz Öd /Toplam Harcamalar 19,1 34,9 26,0 30,4 27,8 29,4 33,6 24,6 24,6 25,8 17,5 17,7 20,5 21,9 27,5 Ġç Borç Faiz Öd./GSMH(1) Personel Harcamaları/GSMH(1) Diğer Transferler/GSMH(1) Personel Harcamaları/Toplam Harcamalar Diğer Transferler/Toplam Harcamalar Kaynak: HM (1) GSMH, DPT yıl sonu tahminidir. TABLO II.2.5 1997 YILI ÜÇER AYLIK DÖNEMLER ĠTĠBARĠYLE KONSOLĠDE BÜTÇE NAKĠT AÇIĞI VE FĠNANSMANI (Trilyon Türk lirası, kümülatif) 1997 Program I II III IV Bütçe Dengesi 0 -411,8 -681,7 -768,4 -2 180,8 Emanet ve Avans - -56,7 -90,7 -382,2 20,2 Nakit Dengesi 0 -468,5 -772,5 -1 150,6 -2 160,6 Finansman 0 468,5 502,4 1 150,6 2 160,6 DıĢ Borç (net) -193,3 -68,6 -143,0 -285,3 -452,6 Devlet Tahvili (net) 1412,1 778,1 1 480,4 1495,1 1 484,8 Hazine Bonosu (net) -1354,4 -294,9 699,0 205,3 1 020,6 Kısa V. Avans (net) 135,6 100,1 83,1 0 0 0 46,2 50,9 -264,5 107,7 Diğer(1) Kaynak: HM (1) Emanetler, nakit, vb. net varlıklardaki değiĢmelerdir. - iĢareti varlık artıĢı, + iĢareti varlık azalıĢıdır. Konsolide bütçede 2,2 katrilyon Türk liralık nakit açığa ek olarak, 452,6 trilyon Türk lirası tutarındaki net dıĢ borç geri ödemesi için ortaya çıkan toplam 2,161 trilyon Türk liralık finansman ihtiyacı, 1997 yılında 2,5 katrilyon Türk lirası tutarında iç borçlanma ve 107 trilyon Türk lirası tutarında diğer kalemi ile sağlanmıĢtır (Tablo II.2.6), (Grafik II.2.3). 1997 yılı boyunca Konsolide bütçenin finansmanı iç borçlanma ile sürdürülmüĢtür. 1996 yılında kısa vadeli iç borçlanma ile sağlanan bütçe finansmanı, 1997 yılında yerini ağırlıklı olarak devlet tahvili ile borçlanmaya bırakmıĢtır. ġubat ve Haziran ayındaki bazı ihaleler dıĢında, itfa tarihleri 1998 yılına kaydırılmıĢtır. 1997 yılı Mart ayından itibaren uygulanmaya baĢlanan TÜFE'ye endeksli, 730 gün vadeli ihaleler ile, itfa tarihleri 1999 yılına kadar uzatılmıĢtır. Konsolide bütçe finansmanı için 1997 yılında net 1,5 katrilyon Türk lirası tutarında devlet tahvili borçlanmasına gidilmiĢ, bunun 2,1 katrilyon Türk lirası ile iç borçlanma yapılmıĢ, 584 trilyon Türk lirası ise geri ödenmiĢtir. Geçen yıl yüzde 1,9 olan devlet tahvillerinin GSMH'ya oranı, 1997 yılında yüzde 5,1'e yükselmiĢtir (Tablo II.2.6). Hazine bonosu ile finansmanda 1997 Ocak-Temmuz döneminde, ihale miktarından çok itfa yapılarak net geri ödemede bulunulmuĢtur. Temmuz ayından itibaren Hazine bonosu ile borçlanmaya da ağırlık verilmiĢ ve 1997 yıl sonu itibariyle Hazine bonosu ile iç borçlanma miktarı 2,9 katrilyona çıkmıĢtır. 1,9 katrilyon Türk lirası tutarındaki geri ödeme gözönüne alındığında 1 katrilyonluk net Hazine bonosu finansmanı yapıldığı ortaya çıkmaktadır (Tablo II.2.5), (Grafik II.2.3). Hazine bonoları ile net borçlanmanın GSMH'ya oranı 1996 yılında yüzde 5,4 iken, 1997 yılında yüzde 3,5 oranında net hazine bonosu geri ödemesinde bulunulmuĢtur. Hazine'nin kullanabileceği kısa vadeli avans limiti 1997 yılında, geçen yıl ve cari yıl genel bütçe ödenekleri farkının yüzde 6'sı, 133,9 trilyon Türk lirası olarak belirlenmiĢtir. Kısa vadeli avansın 1994-1997 yılları arasındaki limit toplamı, Nisan ayına kadar 504 trilyon Türk lirası iken, bu ayda Merkez Bankası kârı sonucunda Hazine'ye aktarılması gereken 33 trilyon Türk lirası Hazine'nin borcundan mahsup edilmiĢ ve toplam limit 471,6 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Hazine, Temmuz ayına kadar finansman gereksinimi doğrultusunda avans hesabını kullanmıĢtır. Temmuz ayında Merkez Bankası ile Hazine arasında imzalanan protokole göre Hazine, Merkez Bankası ile olan her türlü parasal iliĢkisini, 1997 yılının ikinci yarısında ve 1998 yılında Merkez Bankası ile uyumlu olarak, Merkez Bankası'nın 1998 yılında uygulayacağı "Para Programı"nı bozmayacak Ģekilde ve önceden bilgilendirmek suretiyle kullanacaktır. Protokole uygun olarak, 1997 yılının ikinci yarısında Hazine, Merkez Bankası kısa vadeli avans hesabını kullanmamıĢtır (Tablo II.2.5). Kasım ayında yürürlüğe giren "Ek Bütçe" ile Hazine 110 trilyon Türk liralık ek avans hakkına sahip olmuĢ, ancak, bu miktarı talep etmemiĢtir. GSMH'ya oran olarak 1996 yılında yüzde 1,5 olan kısa vadeli avans, 1997 yılında sıfırlanmıĢtır (Tablo II.2.6) . Konsolide bütçe nakit açığının finansmanında, son iki yılda olduğu gibi, 1997 yılında da net dıĢ borç geri ödemesinde bulunulmuĢtur: 238 trilyon Türk lirası borçlanılmıĢ ve 691 trilyon Türk lirası geri ödemede bulunulmuĢ, böylece 1997 yılında GSMH'nın yüzde 1,6'sı oranında net dıĢ borç geri ödemesi yapılmıĢtır (Tablo II.2.6), (Grafik II.2.3). KĠT'lerin finansman dengesi, 1995 yılında düzelme göstererek binde 7 oranında fazla verirken, 1996 ve 1997 yıllarında yeniden bozularak, iĢletmeci KĠT'lerin finansman gereksiniminin GSMH'ya oranı, 1996 yılında binde 1 açık vermiĢtir. Bu açığın 1997 yılında daha da artarak yüzde 1'e çıkması beklenmektedir. ĠĢletmeci ve özelleĢtirme kapsamındaki KĠT'lerin, 1997 yılı sonunda görev zararı ile sübvansiyonlar sonrası dönem kârı toplamının 402,4 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksiminin de 304,7 trilyon Türk lirası olması beklenmektedir. Bu KĠT'lerin 1997 yılı Programı ile hedeflenen görev zararı ile sübvansiyonlar sonrası dönem kârı toplamı 225,2 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksinimi ise 45,5 trilyon Türk lirasıdır. ĠĢletmeci ve özelleĢtirme kapsamındaki KĠT'lerin 1997 yılındaki faiz ödemelerinin 197,4 trilyon Türk lirası olması, faiz ödemeleri hariç nakit finansman gereksiminin 107,2 trilyon Türk lirası açık vermesi beklenmektedir. TABLO II.2.6 KONSOLĠDE BÜTÇE DENGELERĠ VE FĠNANSMAN GÖSTERGELERĠ Program 1993 1994 1995 1996 1997 1997 (Trilyon Türk lirası) Bütçe Dengesi(1) -134,0 -152,0 -316,6 -1 238,0 0 -2 180,8 Nakit Dengesi(1) -126,1 -151,9 -294,3 -1 268,0 0 -2 160,6 Faiz DıĢı Bütçe Dengesi(1) -17,0 146,0 259,0 259,0 1 864,0 97,1 Faiz DıĢı Nakit Dengesi(1) -9,6 146,1 281,8 229,4 1 864,0 117,3 (Yüzde)(2) Bütçe Dengesi/GSMH -6,7 -3,9 -4,0 -8,3 0 -7,5 Nakit Dengesi/GSMH -6.3 -3,9 -3,7 -8,4 0 -7,4 Faiz D.Bütçe Deng./GSMH -0,9 3.8 3,3 1,7 7,3 0,3 Faiz D.Nakit Deng./GSMH -0,5 3,8 3,6 1,5 7,3 0,4 DıĢ Borçlanma(net)/GSMH 1,1 1,7 -1,0 -0,9 -0,8 -1,6 Devlet Tahvili(net)/GSMH 1,5 -1,8 1,1 1,9 5,6 5,1 Hazine Bonosu(net)/GSMH 1,1 6,3 2,5 5,4 -5,3 3,5 Kısa V.Avans(net)/GSMH 2,7 1,3 1,2 1,5 0,5 0 -0,02 -0,2 -0,03 0,6 0 0,4 Diğer Finansman/GSMH (1) - iĢareti açığı, + iĢareti fazlayı göstermektedir. (2) GSMH, DPT yıl sonu tahminidir. GRAFĠK II.2.3 KONSOLĠDE BÜTÇE FĠNANSMANI (Yıl BaĢına Göre Kümülatif) Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), TEKEL ve Türkiye ġeker Fabrikaları (TġF) ile Türkiye TaĢ Kömürü Kurumu (TTK), Türkiye Demir Çelik ĠĢletmeleri (TDÇĠ) ve Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) gibi baĢlıca iĢletmeci KĠT'lerin borçlanma gereksinimi 1996 yılında 150,3 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢirken, 1997 yılında yüzde 151,8 oranında artarak 378,4 trilyon Türk lirası olması beklenmektedir. BaĢlıca iĢletmeci KĠT'lerin borçlanma gereksinimleri, 1996 yılında toplam iĢletmeci KĠT borçlanma gereksiniminin 2,4 katı olarak gerçekleĢirken, bu oranın 1997 yılında geçen yıla göre pek fazla değiĢmeyerek 2,2 olarak gerçekleĢmesi beklenmektedir. Bu KĠT'lere 1997 yılında yapılan bütçe transferlerinin yüzde 120,1 oranında artarak 95,3 trilyon Türk lirası olması ve bu kuruluĢlara yapılan bütçe transferlerinin, KĠT'lere yapılan toplam bütçe transferleri içindeki payının 1996 yılındaki yüzde 85,2 düzeyinden 1997 yılında yüzde 75,1'e düĢmesi beklenmektedir. ĠĢletmeci KĠT'lerin, 1997 yılında kasa, banka gibi aktiflerinde 164,9 trilyon Türk liralık azalma olması beklenirken, 65,4 trilyon Türk lirası tutarında net dıĢ borçlanma, 271,8 trilyon Türk lirası tutarında net iç borçlanma ile, 172,2 trilyon Türk lirası tutarındaki nakit finansman gereksinimini karĢılaması beklenmektedir. Bu kuruluĢların 1997 yılı dönem kârının 428,7 trilyon Türk lirası, faktör gelirlerinin de 668,5 trilyon Türk lirası olacağı tahmin edilmektedir. Mali kesimde yer alan KĠT'lerin 1997 yılı Programı'nda 5,8 trilyon Türk lirası tutarında fazla vermesi öngörülmüĢtür. Ancak, Mali KĠT'lerin bu yılda, öngörülen düzeyin oldukça üzerinde olan 337,6 trilyon Türk lirası fazla vermesi beklenmektedir. Bu geliĢmede kamu bankalarının sermaye artırımı ve görev zararı karĢılığı olarak bütçeden yapılan transferlerdeki artıĢ etkili olmuĢtur. Bu kuruluĢların 1997 yılında 65,3 trilyon Türk lirası tutarında net dıĢ borç geri ödemesi yapması beklenirken, kasa, banka gibi aktiflerindeki artıĢın 278,8 trilyon Türk lirası olacağı tahmin edilmektedir. Kamu kesimi genel dengesinde fon baĢlığı altında 11 adet fon ve 3074 sayılı Yasa uyarınca akaryakıt tüketimi üzerinden alınarak ilgili kuruluĢlar nezdinde dağıtılan vergi ile 3418 sayılı yasayla eğitim ve sağlık harcamaları için oluĢturulan özel hesap takip edilmektedir. Fonlar'ın finansman dengesinin 1997 yılı Programı'nda 43,3 trilyon Türk lirası fazla vermesi öngörülürken, yıl sonunda 56,1 trilyon Türk lirası açık vermesi beklenmektedir. Fonlar'ın finansman dengesinin bozulmasında, 1997 yılında bütçe dıĢı fon gelirlerinden bütçeye yapılan kesintinin artırılması etkili olmuĢtur. Önemli bir bölümü Kamu Ortaklığı Fonu'nun gelir payı ödemeleri ve Savunma Sanayi Destekleme Fonu harcamalarından oluĢan fon harcamalarının, Program hedefinin 165,3 trilyon Türk lirası üzerinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Fonlar'ın finansman açığına ek olarak, net iç yükümlülüklerdeki 42,9 trilyon Türk lirası tutarındaki azalıĢ, 99 trilyon Türk lirası tutarındaki net dıĢ borçlanma ile finanse edilmiĢtir. Mahalli Ġdareler, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Sosyal Güvenlik KuruluĢlarının finansman gereksiminin 1997 yılı Programı'nda 106,2 trilyon Türk lirası olması hedeflenmiĢtir. Bu kuruluĢların finansman gereksiminin 1997 yılında yüzde 39 oranında artarak 118,3 trilyon Türk lirasına ulaĢması beklenmektedir. Mahalli Ġdarelerin finansman gereksiminin, Program hedefinin 63,3 trilyon Türk lirası üzerinde gerçekleĢerek 127,9 trilyon Türk lirası olması, Sosyal Güvenlik KuruluĢlarının ise Program hedefinin 47,6 trilyon Türk lirası altında gerçekleĢerek 3,4 trilyon Türk lirası fazla vermesi beklenmektedir. Sosyal Güvenlik KuruluĢları'nın gelirlerinin artması ve temel olarak da bu kuruluĢlara sağlanan bütçe transferlerinin yüksek düzeyde olması, bu kuruluĢların finansman dengesinin sağlanmasında etkili olmuĢtur. Sosyal Güvenlik KuruluĢları'na 1996 yılında sağlanan bütçe transferlerinin GSMH'ya oranı yüzde 1,4 iken, bu oranın 1997 yılında yüzde 2,2 olması beklenmektedir. Mahalli Ġdarelerin harcamalarında 1997 yılında ortaya çıkan hızlı artıĢ, bu kuruluĢların finansman açığının artmasının temel nedenidir. Buna ek olarak, faktör gelirlerinin beklenen düzeyde artırılamaması da Mahalli Ġdarelerin finansman gereksiminin yükselmesinde etkili olmuĢtur. Mahalli Ġdarelerin, 127,9 trilyon Türk lirası tutarındaki toplam finansman gereksinimi, 15,8 trilyon Türk lirası net dıĢ borçlanma, 38,4 trilyon Türk lirası net iç borçlanma ve kasa-banka gibi aktiflerindeki 69,7 trilyon Türk lirası artıĢla karĢılanmıĢtır. Sosyal Güvenlik KuruluĢları'nın, kasa-banka gibi aktiflerinde 83 trilyon Türk lirası artıĢ olmuĢ, 79,6 trilyon Türk lirası net iç borçlanma ile finansman sağlanmıĢtır. II.2.2. Ġç Borçlanma Toplam iç borç stoku, 1997 yılında, 1996 yılına göre, yüzde 99,6 oranında artarak 6,3 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Bunun GSMH'ya oranı yüzde 21,6'dır. Ġhale yolu ile yapılan tahvil ve bono anapara ve faiz stoku toplamı ise, 1996 yılına göre yüzde 139,3 oranında artarak 1997 yılı sonunda 11,8 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Anapara ve faiz stokunun GSMH'ya oranı geçen yıl yüzde 32 iken, 1997 yılında yüzde 41'e yükselmiĢtir. Nakit bono ve tahvillerin toplam iç borç stoku içindeki payı, 1997 yılında geçen yıla göre yaklaĢık 13 puan artarak yüzde 73,9 olarak gerçekleĢmiĢtir. Nakit dıĢı bono ve tahvillerin toplam iç borç stoku içindeki payı ise, 1996 yılındaki yüzde 27.2 oranından, 1997 yılında yüzde 20,7'ye inmiĢtir. Hazine'nin iç piyasaya olan nakit borcuna ABD doları bazında bakıldığında, bu tutarın 1996 yılı sonundaki 18 milyar ABD doları düzeyinden, 1997 yılında 22,7 milyar ABD doları düzeyine ulaĢtığı gözlenmektedir. Bonoların, tahvil ve bono anapara stoku içindeki payı, 1997 yılının Kasım ayı itibariyle, 1996 yılına göre yaklaĢık 8 puan azalarak yüzde 39,9 olarak gerçekleĢmiĢtir. Tahvillerin iç borç anapara stoku içindeki payı ise, yine aynı dönemde yaklaĢık 20 puan artarak yüzde 42,1'e yükselmiĢtir. Özel amaçlı tahviller, tahkim tahvilleri, ikraz tahvilleri, hesaben tahviller ve döviz büfeleri hesabının yer aldığı "diğer tahvillerin" payı da yaklaĢık 12 puan azalarak yüzde 19 olmuĢtur (Tablo II.2.7). 1997 yılı Aralık ayı itibariyle ihraç edilen bono ve tahvillerin yüzde 88,5'ini bankalar, yüzde 3,89'ini resmi kurumlar, yüzde 7,7'sini de özel sektör satın almıĢtır. Ġhale yoluyla yapılan, satıĢ miktarı ve vade ile ağırlıklandırılmıĢ ortalama iç borç faiz oranları, 1997 yılının Ocak ayından itibaren düĢme eğilimine girmiĢtir. Ġhale yoluyla yapılan iç borçlanma faiz oranları, 1996 yılı sonundaki yüzde 126'lık düzeyinden, 1997 yılının Ocak ayında yüzde 94,2'ye kadar gerilemiĢtir. ġubat ayında ise, yüzde 91,7 olarak gerçekleĢerek, 1997 yılının en düĢük değerine ulaĢmıĢtır. Yılın ikinci üç aylık döneminde faiz oranları, Haziran ayında yaĢanan politik belirsizliğin de etkisiyle yükselme eğilimine girmiĢ, Ağustos ayında iç borç faiz oranı yüzde 119,5'e kadar yükselmiĢtir. Yılın son ayına kadar faiz oranları yaklaĢık olarak bu düzeyi korurken, Aralık ayında yılın en yüksek değeri olan yüzde 122,5'e ulaĢmıĢtır. Aralık ayında iç borçlanma faiz oranının yükselmesinde ve vadenin kısalmasında, yıl sonu enflasyon beklentisinin yüksek olması, IMF ile yapılan görüĢmelerinden sonuç alınamamasının yarattığı belirsizlik ve Aralık ayında gündeme gelen vergi reformu çerçevesinde menkul kıymet kazançlarına vergi uygulanacağı yolundaki beklentiler gibi faktörler etkili olmuĢtur. 31 Aralık 1997 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan Bakanlar Kurulu kararı ile, Hazine Bonosu ve Devlet Tahvillerine uygulanan yüzde 12'lik stopaj, 1 Ocak 1998'den geçerli olmak üzere yüzde 6'ya indirilmiĢ, repo gelirlerine de yüzde 6 oranında stopaj konulmuĢtur. Ġç borçlanma vadesi, 1996 yılının son üç aylık döneminde 9,3 ay iken, 1997 yılının birinci üç aylık döneminde bir yılın üzerine çıkmıĢtır. Yılın ikinci üç aylık döneminde, bu aylarda gerçekleĢtirilen 730 gün vadeli TÜFE'ye endeksli Hazine ihaleleri ile, iç borçlanma vadesi daha da uzayarak Nisan ve Mayıs aylarında iki yıla ulaĢmıĢtır. Haziran ayından itibaren kısalmaya baĢlayan iç borçlanma vadesi, 1997 yılının Aralık ayında 8,4 aya gerilemiĢtir. Ġç borçlanma vadesine yıl genelinde bakıldığında, 1996 yılında ortalama olarak 6,1 ay olan vadenin, 1997 yılında bir yılın üzerine çıkarak 13,3 ay olarak gerçekleĢtiği görülmektedir. Ġç borçlanma vadesinin 1997 yılında belirgin bir Ģekilde uzamasında, 1997 yılının Mart ayından itibaren baĢlanan TÜFE'ye endeksli ve 2 yıl vadeli Hazine ihaleleri, iki aĢamalı olarak gerçekleĢtirilen bedelsiz ithalat ile birinci aĢamada 1,8 milyar Alman markı, ikinci aĢamada da 273 milyon Alman markı olmak üzere toplam 2 milyar Alman markı bedelsiz ithalat hesabından kullanım ve Hazine'nin, oluĢturulan Kamu Tek Hesabını kullanımı etkili olmuĢtur. Ġç borç stokunun ekonomiye göre büyüklüğünün bir göstergesi olan, tahvil ve bono anapara stokunun GSMH içindeki payı, 1997 yılında 1996'ya göre 2 puan yükselerek yüzde 20,5 olmuĢtur. Borç servisi yükünün bir göstergesi olan anapara ve faiz stokunun GSMH içindeki payı ise, 1997 yılında, 1996 yılına göre yaklaĢık 8 puan artarak yüzde 40,5 olmuĢtur (Tablo II.2.8). NAKĠT VE NAKĠT DIġI ĠÇ BORÇ STOKU GÖSTERGELERĠ 1993 1994 1995 1996 1997 Düzey, (Trilyon Türk lirası) Hazine Bonosu 64 305 631 1 528 2 375 Nakit 64 298 512 1 320 2 375 0 7 119 208 0 191 239 512 1 250 3 569 Nakit DıĢı Devlet Tahvili Nakit 73 34 221 603 2 267 Nakit DıĢı 118 205 291 647 1 302 Nakit Toplamı 137 332 733 1 923 4 642 Nakit DıĢı Toplamı 118 212 410 855 1 302 Ġç Borç Stoku 357 799 1 361 3 149 6 283 GSMH'ya Oran,(Yüzde) Hazine Bonosu 3,2 7,8 8,0 10,2 8,2 Nakit 3,2 7,7 6,5 8,8 8,2 Nakit DıĢı 0,0 0,2 1,5 1,4 0,0 Devlet Tahvili 9,6 6,1 6,5 8,3 12,3 Nakit 3,7 0,9 2,8 4,0 7,8 Nakit DıĢı 5,9 5,3 3,7 4,3 4,5 Nakit Toplamı 6,9 8,5 9,3 12,8 16,0 Nakit DıĢı Toplamı 5,9 5,5 5,2 5,7 4,5 Ġç Borç Stoku 7,9 20,6 17,3 21,0 21,6 Ġç Borç Stoku Ġçinde Pay, (Yüzde) Hazine Bonosu 17,9 38,2 46,4 48,5 37,8 Nakit 17,9 37,3 37,6 41,9 37,8 0,0 0,9 8,7 6,6 0,0 Devlet Tahvili 53,5 29,9 37,6 39,7 56,8 Nakit 20,4 4,3 16,2 19,1 36,1 Nakit DıĢı Nakit DıĢı 33,1 25,7 21,4 20,5 20,7 Nakit Toplamı 38,4 41,6 53,9 61,1 73,9 Nakit DıĢı Toplamı 33,1 26,5 30,1 27,2 20,7 Düzey, (Milyar Dolar, TCMB Yıl Sonu Döviz AlıĢ Kuru ile) Hazine Bonosu 4,4 7,9 10,3 14,2 11,6 Nakit 4,4 7,8 8,4 12,3 11,6 Nakit DıĢı 0,0 0,2 1,9 1,9 0,0 12,3 6,2 8,4 11,6 17,4 Nakit 5,0 0,9 3,6 5,6 11,1 Nakit DıĢı 8,2 5,3 4,8 6,0 6,4 Nakit Toplamı 9,5 8,6 12,8 17,9 22,7 Devlet Tahvili Nakit DıĢı Toplamı Ġç Borç Stoku 8,2 5,5 6,7 8,0 6,4 24,7 20,8 22,3 29,3 30,7 Yukarıdaki tablo 1993-1997 döneminde Hazine borçlanmasının (a) nakit gereksinmesi, (b) vade bakımından nasıl farklılaĢtığını göstermektedir: a) Ġç borç stokunda nakit ve nakit dıĢı tahvil-bono ayırımı yıllar itibariyle incelendiğinde, 1994 yılından bu yana "nakit" iç borçlanma senetlerinin iç borç stoku içindeki payının giderek arttığı, buna karĢılık, Özel Amaçlı Tahviller, Tahkim Tahvilleri, Ġkraz Tahvilleri ve Dövize Endeksli Tahvillerin kur farkından oluĢan "nakit dıĢı" senetlerin payının azaldığı gözlenmektedir. Ġç piyasalara Hazine'nin borcunu nakit olarak gösteren nakit stokunun toplam iç borç stoku içindeki payı 1997 yılında, 1993 yılına göre yaklaĢık 36 puan artmıĢtır. b) 1994-1996 yılları arasında Hazine bonosu ile iç borçlanmaya ağırlık verilmiĢ ve Hazine bonosu nakit satıĢlarındaki artıĢ nedeniyle nakit stoku bu dönemde hızla artmıĢtır. 1997 yılında iç borç stokunun vade yapısı uzatılabilmiĢ ve iç borçlanma ağırlıklı olarak devlet tahvili ile sürdürülmüĢtür. 1993-1996 yılları arasında Devlet tahvili ile borçlanmada nakit dıĢı tahvillerin payı yüksek iken, 1997 yılında Devlet tahvilinde nakit borçlanma ağırlık kazanmıĢtır. TABLO II.2.7 TAHVĠL ve BONO ANAPARA STOKUNUN VADE YAPISI (Trilyon Türk lirası) Yüzde Yüzde 1996 Dağılım 1997 Dağılım 1321,2 47,6 2375,0 39,9 3 Ay Vadeli 14,9 0,5 0,0 0,0 6 Ay Vadeli 207,5 7,5 237,1 4,0 9 Ay Vadeli 104,7 3,4 171,0 2,9 0,0 0,0 0,0 0,0 994,1 35,8 1966,9 33,1 Bono Toplamı Halka Satılan (3, 6 ve 9 Ay Vadeli) Kırık Vade Tahvil Toplamı 631,3 22,7 2503,3 42,1 1 Yıl Vadeli(1) 249,3 9,0 374,7 6,3 Kırık Vade 136,6 4,9 726,6 12,2 1,5-5 Yıl Vadeli 218,1 7,9 1341,2 22,6 Konsinye SatıĢ 0,0 0,0 0,0 0,0 Diğer Tahvil(2) 852,7 30,7 1128,3 19,0 2778,0 100,0 5945,8 100,0 Toplam Stok Kaynak: HM (1) Halka satılan bir yıl vadeli senetleri de kapsamaktadır. (2) Diğer Tahviller, Özel Amaçlı Tahviller, Tahkim Tahvilleri, Ġkraz Tahvilleri, Hesaben Tahviller ve Döviz Büfeleri Hesabı'nı kapsamaktadır. TABLO II.2.8 TAHVĠL VE BONO ANAPARA STOKUNUN ÇEġĠTLĠ EKONOMĠK VE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE KARġILAġTIRILMASI (Yüzde) 1993 1994 1995 1996 1997 Anapara/GSMH(1) 12,7 14,0 14,6 18,5 20,5 Anapara/M2 87,1 84,6 90,0 99,2 112,9 Anapara/M2Y 46,6 42,8 43,5 50,5 54,9 Anapara/TL Pasif(2) 53,3 60,1 64,5 71,5 82,4(3) Anapara/Toplam Pasif(2) 26,8 29,4 30,3 34,1 36,6(3) Anapara+Faiz/GSMH 21,9 22,2 23,7 32,8 40,5 149,8 134,6 146,6 175,6 223,6 Anapara+Faiz/M2Y 80,3 68,0 70,9 89,4 108,7 Anapara+Faiz/TL Pasif(2) 91,6 95,6 105.0 126,5 163,1(3) Anapara+Faiz/Toplam Pasif(2) 46,0 46.7 49,8 60,3 72,6(3) Anapara+Faiz/M2 Kaynak: HM, TCMB (1) GSMH, DPT 1997 yılı için yıl sonu tahminidir. (2) TL ve toplam pasifler, mevduat bankalarının özkaynakları dıĢındaki pasifleridir. (3) Kasım ayı sonundaki pasif değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. TÜRK FĠNANS PĠYASASININ DERĠNLĠĞĠ VE FĠNANSAL BASKI: BĠR KARġILAġTIRMA Finans piyasasının derinliği hakkında, M2/GSMH, M2Y/GSMH ve MVS (Mali Varlık Stoku)/GSMH gibi bir takım geleneksel ölçütler kullanılmaktadır. Türkiye'de ve bazı OECD ülkelerinde, geniĢ tanımlı para arzının (M) Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'ya (GSYĠH) oranları ve Kamu Kesimi Borçlanma Gereği'nin (KKBG) M'ye oranları gözönünde tutularak, finansal derinlik ve finansal baskı konusunda genel bir kıyaslama yapılabilir. Hemen belirtilmesi gereken husus, M'nin kapsamının ülkeden ülkeye bazı farklılıklar taĢımakta oluĢudur. BAZI ÜLKELERDE FĠNANSAL DERĠNLĠK VE BASKI ÜZERĠNE KRĠTERLER KKBG/GSYĠH M/GSYĠH KKBG/M ABD(1996) 1,5 59,5 2,6 Ġngiltere(1995) 5,3 104,2 5,1 Fransa(1995) 6,4 67,8 9,5 Almanya(1995) 1,9 63,5 2,9 Ġtalya(1991) 10,5 65,2 16,0 Arjantin(1994) 0,7 19,0 3,5 Yunanistan(1994) 21,3 46,7 45,5 Ġsrail(1995) 5,0 78,2 6,4 38,1 25,2 Türkiye(1996) 9,0 (*) Kaynak: IFS (*) Türkiye için KKBG Rakamı, DPT verisidir. M/GSYĠH oranının artması finansal derinliğin, KKBG/M oranının artması da finansal baskının arttığını göstermektedir. Türkiye ile geliĢmiĢ OECD ülkeleri için M/GSYĠH oranı kıyaslandığında, bu oranın Türkiye'de, geliĢmiĢ OECD ülkelerininkinin yaklaĢık yarısı düzeyinde olduğu yukarıdaki tabloda görülmektedir. Bu kriter ıĢığında, Türk finans piyasalarında henüz yeterince derinleĢme sağlanamadığı ortaya çıkmaktadır. Türkiye için KKBG/M oranı, yine geliĢmiĢ, hatta geliĢmekte olan OECD ülkeleri ile kıyaslandığında, Yunanistan dıĢında, bu oranın oldukça yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Türkiye'de kamu kesimi açığının büyüklüğü ve bu açığın artan bir Ģekilde iç borçlanma ile finanse edilmeye yönelinmesi, sığ sayılabilecek finansal piyasalar üzerinde baskı yaratmaktadır. Böylece piyasa faiz oranları yüksek düzeylerde seyretmekte ve kredi hacmi sınırlıyken, özel sektörün finansal piyasalardan kredi kullanma maliyeti artmaktadır. Ġç borç stokunun mali sisteme göre büyüklüğünün değerlendirilmesinde ise, dört alternatif finansal gösterge kullanılmıĢtır: GeniĢ tanımlı para arzı (M2), döviz tevdiat hesaplarını da içeren geniĢ tanımlı para arzı (M2Y), bankaların özkaynakları dıĢındaki toplam Türk lirası pasifleri ve özkaynakları dıĢındaki toplam pasifleri (Tablo II.2.7). Anapara stokunun alternatif mali sistem göstergelerine oranlarında 1997 yılında hızlı artıĢlar olmuĢtur. Faiz ödemelerinin 1997 yılındaki artıĢı nedeniyle, anapara ve faiz stokunun alternatif mali sistem göstergelerine oranları ise 1997 yılında belirgin bir Ģekilde artmıĢtır. Bu durum, anapara ve faiz stokunun finansal piyasalar üzerinde baskı yaratmasına neden olmaktadır. II.2.3. Tarımsal Destekleme Hububat, Ģeker pancarı ve tütün dıĢındaki ürünler, 1997 yılında devlet destekleme alımları kapsamı dıĢında bırakılmıĢtır. Destekleme alımları kapsamındaki ürünler için üreticilere yapılan ödemelerin, 1996 yılında 103,5 trilyon Türk lirasından, yüzde 220 oranında artarak 1997 yılında 330 trilyon Türk lirasına ulaĢması beklenmektedir. Tarımsal destekleme alım fiyatları, 1996 yılında ortalama yüzde 107,2 oranında artarken, 1997 yılında ortalama artıĢ oranının yüzde 94,8 olması beklenmektedir. Buğday, Ģeker pancarı ve tütün gibi ürünlere yapılan ödemeler, 1997 yılında, 1996 yılında olduğu gibi, toplam destekleme alımları için yapılan ödemelerin yüzde 60'ını oluĢturmaktadır. Destekleme alımları için yapılan ödemelerin GSMH içindeki payı 1996 yılında yüzde 1,1’den 1997 yılında yüzde 1,5’e çıkmıĢtır. Tarımsal desteklemeden sorumlu KĠT’lere bütçeden yapılan transferler 1993 yılından itibaren giderek azalmaktadır. 1995 yılında TMO, TġF ve TEKEL’e bütçeden transfer yapılmazken, 1996 yılında TMO ve TġF'ye toplam 4,8 trilyon Türk lirası tutarında bütçe transferi yapılmıĢ, 1997 yılında ise yalnızca TġF'ye 21,8 trilyon Türk lirası tutarında bütçe transferi gerçekleĢtirilmiĢtir. ĠĢletmeci KĠT finansman gereksiniminin 1997 yılında 304,7 trilyon Türk lirası olması beklenirken, TMO, TġF ve TEKEL'in toplam finansman gereksiniminin 299,1 trilyon Türk lirası olması beklenmektedir. Bu kuruluĢların finansman gereksinimi 1996 yılında iĢletmeci KĠT finansman gereksiniminin 7,3 katı olarak gerçekleĢirken, 1997 yılında bu KĠT'lerin finansman gereksiniminin, iĢletmeci KĠT'lerin finansman gereksinimine yaklaĢık olarak eĢit düzeyde gerçekleĢmesi beklenmektedir (Tablo II.2.9). Merkez Bankası'nın sağladığı tarımsal kredilerin, toplam TCMB iç kredileri içindeki payı azalma eğilimini sürdürerek, 1996 yılındaki yüzde 3,2'lik düzeyinden 1997 yılında binde 2'ye gerilemiĢtir. Önceki yılda olduğu gibi 1997 yılında da Merkez Bankası TMO ve TġF'na tarımsal kredi sağlamamıĢtır. Merkez Bankası'nın, Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığıyla özel sektöre sağladığı tarımsal krediler, 1997 yılında, 1996 yılına göre değiĢmeyerek 7,1 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. Merkez Bankası’nın özel sektöre açtığı diğer krediler çerçevesinde ġekerbank aracılığıyla kullandırılan kredilerin 1996 yılı sonundaki 55 milyar Türk liralık bakiyesi, 1997 yılı sonunda da aynı düzeyde kalmıĢtır (Tablo II.2.10). TABLO II.2.9 TMO, TÜRKĠYE ġEKER FABRĠKALARI ve TEKEL'ĠN FĠNANSAL GÖSTERGELERĠ (Yüzde) 1995 1996 1997(1) -14,5 0,9 13,1 TMO, TġF ve TEKEL'in Nakit Finansman Gereksinimi / KĠT Nakit Finansman Gereksinimi 0,05 7,34 0,98 TMO, TġF ve TEKEL'in Kamu Kesimi Nakit Finansman Gereksinimi Ġçindeki Payı 0,8 -6,5 -12,8 KĠT'lerin Nakit Finansman Gereksinimi/GSMH -0,7 0,1 1,0 TMO, TġF ve TEKEL'in Nakit Finansman Gereksinimi/GSMH 0,04 -0,6 -1,0 0,0 0,03 0,08 KĠT'lerin Kamu Kesimi Nakit Finansman Gereksinimi Ġçindeki Payı GSMH'ya Oranlar TMO, TġF ve TEKEL'e yapılan Bütçe Transferleri/GSMH (1) DPT GerçekleĢme Tahmini. TABLO II.2.10 MERKEZ BANKASI TARIMSAL KREDĠLERĠ (Milyar Türk lirası) 1995 % Değ. 1996 % Değ. 1997 %Değ. TMO 0,0 -100,0 0,0 - 0,0 - TġF 0,0 0,0 0,0 - 0,0 - - - - - - - 11 647,6 0,0 7 147,6 -38,6 7 147,6 0,0 Diğer 55.0 0,0 55,0 0,0 55,0 0,0 Özel Sek. Kredi. Ġçind. Payı 95,5 0,0 95,5 0,0 95,5 0,0 11 702,6 -68,2 7 202,6 -38,5 7 202,6 0,0 5,7 - 3,2 - 0,2 - Kamu Sektörü Kamu Sek.Kredi. Ġçind. Payı Özel Sektör Tarım Kredi Kooperatifleri Genel Toplam TCMB Ġç Kredileri Ġçindeki Payı Kaynak: TCMB II.3. ÖDEMELER DENGESĠ VE DIġ BORÇLANMA II.3.1. Ödemeler Dengesi Türkiye ekonomisi 1995 yılının ikinci üç ayından itibaren tekrar büyüme sürecine girmiĢ, bu eğilimini 1996 yılında ve 1997 yılının ilk dokuz ayında da sürdürmüĢtür. GSMH’daki yüksek büyüme 1997 yılının ilk dokuz ayı itibariyle incelendiğinde, kaynağını arz yönünden sanayi ve ticaret katma değerlerinin oluĢturduğu, talep yönünden ise özel tüketim ve yatırım harcamalarının belirlediği gözlenmektedir. Bu geliĢmeler sonucu, özel kesim tasarruf-yatırım dengesinin 1996-1997 döneminde önemli ölçüde değiĢmediği, ancak genel talep artıĢına ve yüksek kamu kesimi açığına paralel olarak cari iĢlemler açığının yükseldiği izlenmektedir. Diğer taraftan, 1996 yılında Gümrük Birliği’ne geçilmesinin ardından ithalat artıĢı devam etmiĢ, ihracat artıĢı ise yavaĢlamıĢtır. Büyüme hızına paralel olarak 1997 yılında ithalat artıĢ hızının giderek yavaĢladığı, ancak bavul ticaretinin beklenenin altında gerçekleĢmesi nedeniyle dıĢ ticaret açığının 1996 yılına göre yüzde 46 oranında geniĢlediği görülmektedir. GerçekleĢen dıĢ ticaret açığı görünmeyen kalemlerden elde edilen net gelirler ile büyük ölçüde kapanmıĢ ve 1997'de cari iĢlemler açığı 2,8 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Bu dönem içerisinde sermaye hareketlerinden 8,6 milyar ABD doları net giriĢ olmuĢ ve resmi rezerv artıĢı 3,3 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.3.1). TABLO II.3.1 ÖDEMELER DENGESĠ (Milyon ABD doları) 1995 Cari ĠĢlemler 1996 1997 -2 339 -2 437 -2 750 -13 212 -10 582 -15 466 - (8 842) (5 849) 10 873 8 145 12 716 (Rezerv hariç) 4 643 8 763 8 616 Net Hata ve Noksan 2 354 -1 781 -2 522 -5 005 -4 545 -3 316 DıĢ Ticaret Dengesi (Bavul Ticareti) Görünmeyen Hizmetler ve KarĢılıksız Transferler Sermaye Hareketleri Resmi Rezerv (DeğiĢim) Kaynak: TCMB II.3.1.A. Cari ĠĢlemler Gümrük Birliği’nin 1996 yılı baĢından itibaren iĢlerlik kazanması sonucu, Avrupa Birliği’ne üye ülkelerden yapılan sanayi malları ithalatında korumalar tamamen kaldırılmıĢ, üçüncü ülkelerden yapılan ithalatta ise Avrupa Birliği’nin Ortak Gümrük Tarifesi uygulamasına geçilmiĢtir. Böylece, ithalat harcamaları 1996 yılında yüzde 22,2 artmıĢ, 1997 yılında ise bu artıĢ yavaĢlayarak devam etmiĢtir. Ġhracat gelirlerindeki artıĢ ise 1997 yılında (bavul ticareti hariç) yüzde 13 olarak gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan, 1997 yılında üretim artıĢının yüksek düzeyde gerçekleĢmesi ve iç talebin canlı olması ithalat artıĢını açıklayan diğer önemli faktörlerdir. Bunun yanısıra, Türk lirasının 1996 yıl sonuna göre reel olarak değerlenmiĢ olması da ithalat artıĢını uyarmaktadır (Tablo II.3.2). Ġthalat harcamalarının ana mal gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, 1997 yılında sermaye ve ara malları ithalatının toplam içindeki payı azalırken, tüketim mallarının payının arttığı izlenmektedir. Sözkonusu dönemde tüketim malları ithalatı yüzde 25,1, sermaye malları ile ara malları ithalatı ise sırasıyla yüzde 6,8 ve 11,2 artmıĢtır. Dağılımdaki geliĢmeler de iç talep ve üretim artıĢı etkilerini doğrular niteliktedir (Tablo II.3.3). TABLO II.3.2 REEL EFEKTĠF DÖVĠZ KURU(1) (1987=100) (1990=100) 1987 100,0 131,3 1988 96,4 126,5 1989 90,3 118,6 1990 76,2 100,0 1991 74,7 98,1 1992 77,3 101,4 1993 75,3 98,8 1994 101,9 133,8 1995 88,1 115,6 1996Q1 84,8 111,3 Q2 86,2 113,2 Q3 88,8 116,6 Q4 85,8 112,6 1997 Q1 87,3 114,6 Q2 84,9 111,5 Q3 85,9 112,8 80,8 106,0 Q4 (2) Kaynak: TCMB, DĠE ve IFS (1) Hesaplamalarda ABD doları ve Alman markı TCMB döviz alıĢ kurlarının aylık ortalama değerleri ve Türkiye ile yabancı ülkelerin tüketici fiyat endeksleri kullanılmıĢtır. Söz konusu yabancı ülkeler eĢit ağırlıklandırılmıĢtır. Endeks değerinin düĢmesi Türk lirasının söz konusu paralar karĢısında reel olarak değer kazandığını göstermektedir. (2) Tahmin TABLO II.3.3 ĠTHALATIN ANA MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (Milyon ABD doları) Yüzde Yüzde Yüzde 1996 Pay 1997 Pay DeğiĢim Toplam Ġthalat (CIF) 43 627 100,0 48 657 100,0 11,5 Sermaye Malları 10 366 23,8 11 073 22,8 6,8 Ara Malları 28 737 65,9 31 946 65,7 11,2 4 266 9,8 5 338 11,0 25,1 258 0,6 301 0,6 16,7 Tüketim Malları Diğerleri Kaynak: DĠE Türkiye’nin dıĢ ticaret hacminde OECD ülkelerinin payı belirleyici düzeydedir. 1997 yılında söz konusu ülkeler dıĢında diğer ülke gruplarına olan ihracatın önemli oranda arttığı izlenmektedir. Ġlgili dönem içerisinde Türk lirasının reel olarak değerlenmesine karĢın ihracat hacmindeki artıĢın sürmesi, ihracat gelirlerinin reel kur değiĢimlerine duyarlılığının az olduğunu, dıĢ talep geliĢmelerinin ise belirleyici nitelik taĢıdığını göstermektedir (Tablo II.3.4). Diğer taraftan, yabancı ziyaretçilerce yurt dıĢında satmak üzere Türkiye’den mal satın alınması olarak tanımlanan bavul ticareti, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra geliĢmeye baĢlamıĢ ve son yıllarda önemli miktarlara ulaĢmıĢtır. Bu ticaretin boyutunu saptamak amacıyla yapılan anket çalıĢması sonucunda, 1996 yılı için 8,8 milyar ABD doları olarak belirlenen bavul ticareti geliri, 1997 yılında geçen yıla göre yüzde 33,8 azalma göstererek 5,8 milyar ABD doları olarak saptanmıĢtır. 1997 yılında gerçekleĢen 15,5 milyar ABD doları düzeyindeki dıĢ ticaret açığı, net görünmeyen kalem gelirleri ile kısmen kapanmıĢ ve söz konusu dönemde cari iĢlem açığı 2,8 milyar ABD doları olmuĢtur. Görünmeyen kalem gelirleri içinde yer alan turizm gelirleri, turist sayısı ve kiĢi baĢı ortalama harcamadaki artıĢa paralel yüzde 23,9 artarak 7 milyar ABD dolarına ulaĢmıĢtır. Faiz gelirleri yüzde 20,5, navlun, taĢımacılık ve müteahhitlik hizmet gelirleri ile özel ve resmi hizmet gelirlerini içeren “diğer” gelirler yüzde 67,2 artmıĢtır. Gider kalemlerinden dıĢ borç faiz ödemeleri yüzde 9,2, turizm giderleri yüzde 35,7, navlun, diğer taĢımacılık, kâr transferleri ile resmi ve özel hizmet giderlerini içeren “diğer” giderler yüzde 30,3 artmıĢtır. KarĢılıksız transferlerden elde edilen net gelirler 1997 yılında 1996 yılına göre yüzde 9,4 artmıĢ ve iĢçi gelirleri yüzde 17,8 artarak 4,2 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. TABLO II.3.4 ĠTHALAT VE ĠHRACATIN ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (Milyon ABD doları) Yüzde Yüzde Yüzde 1996 Pay 1997 Pay DeğiĢim Toplam Ġthalat 43 627 100,0 48 657 100,0 11,5 OECD Ülkeleri 31 092 71,3 33 838 69,5 8,8 Avrupa Ülkeleri 4 102 9,4 4 518 9,5 10,1 Afrika Ülkeleri 1 993 4,6 2 255 4,6 13,1 644 1,5 766 1,6 18,9 Orta Doğu Ülkeleri 3 241 7,4 2 723 5,6 -16,0 Diğer Asya Ülkeleri 2 229 5,1 3 632 7,5 62,9 326 0,7 825 1,7 153,1 Toplam Ġhracat 23 226 100,0 26 246 100,0 13,0 OECD Ülkeleri 14 427 62,1 15 495 59,0 7,4 Avrupa Ülkeleri 3 646 15,7 4 696 17,9 28,8 Afrika Ülkeleri 1 159 140 5,0 0,6 1 233 219 4,7 0,8 6,4 56,4 Orta Doğu Ülkeleri 2 173 9,4 2 295 8,7 5,6 Diğer Asya Ülkeleri 1 215 5,2 1 304 5,0 7,3 466 2,0 1 004 3,8 115,5 Amerika Ülkeleri Diğer Ülkeler Amerika Ülkeleri Diğer Ülkeler Kaynak: DĠE II.3.1.B. Sermaye Hareketleri Cari iĢlem açığının finansmanı gerçekleĢen sermaye giriĢi ile sağlanmıĢtır. 2,8 milyar ABD doları düzeyindeki cari iĢlem açığına karĢılık, 8,6 milyar ABD doları net sermaye giriĢi gerçekleĢmiĢ ve resmi rezerv artıĢı 3,3 milyar ABD doları olmuĢtur. GiriĢlerin 6,9 milyar ABD doları uzun, 1,8 milyar ABD doları kısa vadelidir. Uzun vadeli sermaye giriĢlerinin 554 milyon ABD doları net doğrudan yatırım kaynaklıdır. Portföy yatırımları 1,6 milyar ABD doları net giriĢ Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. Bu dönemde tahvil ihracı yoluyla sağlanan kredileri; Hazine’nin Euromark piyasasından sağladığı 1,7 milyar ABD doları, Eurodolar piyasasından sağladığı 1 milyar ABD doları, Chase Manhattan Bank ajanlığında bankalar topluluğundan sağladığı 177 milyon ABD doları, Halkbank’ın temin ettiği 147 milyon ABD doları, Emlakbank’ın sağladığı 236 milyon ABD doları ve Eximbank’ın sağladığı 200 milyon ABD doları tutarındaki krediler oluĢturmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de yerleĢik kiĢiler ile yurt dıĢında yerleĢik kiĢilerin menkul alım-satımları sonucunda 140 milyon ABD doları net çıkıĢ gerçekleĢmiĢtir. Orta ve uzun vadeli sermaye hareketleri 1997 yılında 4,7 milyar ABD doları net giriĢ olarak gerçekleĢmiĢtir. Bu dönemde özellikle özel sektörün yurt dıĢından sağladığı döviz kredilerinde önemli artıĢlar gerçekleĢmiĢ ve kredi kullanımları 9,8 milyar ABD dolarına ulaĢmıĢtır. Aynı dönemde 6,1 milyar ABD doları anapara geri ödemesi gerçekleĢmiĢ, 839 milyon ABD doları Süper Döviz Hesaplarından olmak üzere Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesaplarında 978 milyon ABD doları tutarında net artıĢ olmuĢtur. Kısa vadeli sermaye hareketlerinde 1997 yılında 1,8 milyar ABD doları net artıĢ gözlenmiĢtir. Yükümlülükler yönünden incelendiğinde, 3,5 milyar ABD doları tutarındaki net artıĢın 2,1 milyar ABD dolarının dıĢ ticaretin finansmanı amacıyla sağlanan ticari kredilerden kaynaklandığı görülmektedir. Banka ve kuruluĢların sağladığı döviz kredilerinde 1,3 milyar ABD doları artıĢ, mevduat hesaplarında ise 102 milyon ABD doları azalıĢ olmuĢtur. Varlıklar kaleminde ise toplam 1,8 milyar ABD doları artıĢ gerçekleĢmiĢtir. II.3.2. DıĢ Borçlar DıĢ borç stokuna ait veri tabanının yeniden yapılandırılması amacıyla sürdürülen geçiĢ çalıĢmalarının henüz tamamlanamamıĢ olması nedeniyle, 1997 yılına ait dıĢ borç stok verileri Hazine MüsteĢarlığı tarafından yayınlanamamıĢtır. Bu nedenle veriler 1996 yıl sonu itibariyledir. DıĢ borç stoku 1996 yılı sonunda 1995 yılına göre yüzde 8,8 artarak 79,7 milyar ABD doları olmuĢtur. Özellikle kısa vadeli dıĢ borçlanmada bu yıl içerisinde önemli artıĢlar olmuĢtur. Orta ve uzun vadeli dıĢ borçlar yüzde 2,9 artarak 59,2 milyar ABD doları olurken, kısa vadeli dıĢ borçlar yüzde 30,7 artarak 20,5 milyar ABD doları olmuĢtur. Bu geliĢmeler sonunda kısa vadeli dıĢ borçların toplam dıĢ borçlar içindeki payı yüzde 25,7'ye yükselmiĢtir. DıĢ borç stoku üzerindeki kur etkisine bakıldığında borç stokunda önemli paya sahip paralardan ABD dolarının Japon yeni ve Alman markı karĢısında değer kazandığı ve bunun da Türkiye ekonomisi hesabına 4,4 milyar ABD doları pozitif kur etkisi yarattığı görülmektedir. Çapraz kurlardaki bu olumlu geliĢmeden sonra dıĢ borç stokundaki artıĢ 6,5 milyar ABD doları ile sınırlı kalmıĢtır (Tablo II.3.5). 1997 yılında da ABD doları Japon yeni ve Alman markı karĢısında değer kazanmıĢtır. Dolayısıyla, dıĢ borç stoku üzerindeki çapraz kur geliĢmelerinden kaynaklı pozitif kur etkisi ilgili dönemde de devam etmiĢtir. DıĢ borç stokunun yabancı para kompozisyonuna bakıldığında ise, en büyük paya sahip paranın, payı yüzde 34'ten yüzde 38,4'e yükselen ABD doları olduğu anlaĢılmaktadır. ABD dolarının tersine Alman markının ve Japon yeninin payları azalmıĢtır. Alman markının payı yüzde 34,8'den yüzde 34,5'e ve Japon yeninin payı da yüzde 19,2'den yüzde 16,1'e inmiĢtir (Tablo II.3.6). GRAFĠK II.3.1 DIġ BORÇ STOKU VE VADE AYIRIMI TABLO II.3.5 YIL SONLARI ĠTĠBARĠYLE DIġ BORÇ STOKUNA KUR ETKĠSĠ(1) (Milyon ABD Doları) DIġ BORÇ STOKU 1989 Yıl Sonu Önceki Yıl Kur Nominal Reel Kuru ile Sonu Kuru ile Farkı(A) Hareket(B) Hareket(C) 41 751 42 058 -307 1 029 1 336 1990 49 035 45 913 3 123 7 284 4 161 1991 50 489 50 345 144 1 454 1 310 1992 55 592 56 975 -1 383 5 103 6 486 1993 67 356 67 892 -536 11 764 12 300 1994 65 601 61 300 4 301 -1 755 -6 056 1995 73 278 71 308 1 970 7 677 5 707 1996 79 748 84 158 -4 409 6 470 10 879 Kaynak: TCMB, HM (1) (A) Borç stokunun ilgili dönem sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile bir önceki yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır, (B) Yıl sonu kuru ile hesaplanan dıĢ borç stokunun bir önceki döneme göre artıĢ miktarı, (C) Nominal hareket - Kur farkı. TABLO II.3.6 DÖVĠZ KOMPOZĠSYONU ĠTĠBARĠYLE DIġ BORÇ STOKUNA KUR ETKĠSĠ(1) (Milyon ABD doları) 1995 1996 Yıl Sonu Kuru ile(A) Önceki Yıl Kuru ile(B) Yıl Sonu Kuru ile(C) Kur Farkı (CB=D) Nominal Hareket (CA=E) Reel Hareket (E-D=F) ABD Doları 24 917 30 632 30 632 0 5 715 5 715 Alman Markı 25 533 29 902 27 527 -2 375 1 994 4 369 582 696 672 -24 90 114 Ġsviçre Frangı 2 388 1 994 1 696 -298 -693 -394 Ġngiliz Sterlini 787 805 876 71 89 18 14 062 14 479 12 879 -1 600 -1 183 417 Fransız Frangı 1 314 1 443 1 347 -96 33 129 Hollanda Florini 1 064 1 071 984 -87 -80 7 Diğer(ABD) 2 631 3 135 3 135 0 504 504 73 278 84 157 79 748 -4 409 6 470 10 879 Ö. Çekme Hakları Japon Yeni TOPLAM Kaynak: TCMB, HM (1) (A) 1995 yıl sonu dıĢ borç stoku, 1995 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (B) 1996 yıl sonu dıĢ borç stoku, 1995 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (C) 1996 yıl sonu dıĢ borç stoku, 1996 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (D) Borç stokunun 1996 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile, 1995 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır; (E) 1995 yılı borç stoku rakamıyla 1996 yıl sonu borç stoku rakamları arasındaki farktır; (F) Nominal hareket - Kur farkı. DıĢ borç anapara ve faiz ödemelerinin döviz gelirlerine oranı olarak hesaplanan dıĢ borç servis oranı 1997 yılında bir puan gerileyerek yüzde 21 olarak gerçekleĢmiĢtir. Döviz gelirlerinin, dıĢ borç anapara ve faiz ödemelerinden daha fazla arttığı görülmektedir. Döviz gelirlerindeki artıĢ temel olarak diğer mal ve hizmet gelirlerindeki artıĢlardan kaynaklanmıĢtır (Tablo II.3.7). TABLO II.3.7 DIġ BORÇ SERVĠS ORANI (Milyon ABD doları) 1996 1997 Anapara geri ödemeleri 7 218 7 830 Faiz ödemeleri 4 200 4 588 Toplam dıĢ borç servisi 11 418 12 418 Ġhracat(1) 32 446 32 631 Diğer hizmet gelirleri 14 628 21 273 KarĢılıksız transferler (özel) 3 892 4 552 Gelirler toplamı 50 966 58 456 Kaynak : TCMB (1) Bavul ticareti dahil. II.3.2.A. Orta ve Uzun Vadeli Borçlar Orta ve uzun vadeli borçlar önemli ölçüde proje ve program kredileri, uluslararası para piyasası kredileri, tahvil ihracı yoluyla sağlanan krediler ve özel kredilerden oluĢmaktadır. 1996 yılı sonunda orta ve uzun vadeli dıĢ borçlar, DıĢ borç servis 22 21 çapraz kurlardaki hareketlerin de etkisiyle 1,7 milyar oranı ABD doları artmıĢ, toplam dıĢ borçlar içerisindeki payı ise yüzde 74,3’e gerilemiĢtir. Ayrıca, kamu sektörü borçları Merkez Bankası da eklendiğinde 1,1 milyar ABD doları azalırken, özel sektör borçları 2,8 milyar ABD doları artmıĢtır. Toplam orta ve uzun vadeli dıĢ borçların artmasına karĢın alt kalemlerde, uluslararası kuruluĢlardan sağlanan kredilerde 933 milyon ABD doları azalıĢ olmuĢtur. Sözkonusu dıĢ borçlarda artıĢın kaynakları 1,7 milyar ABD doları artıĢla ikili anlaĢmalar yoluyla sağlanan borçlar ve 594 milyon ABD doları artıĢ ile tahvil ihracı yoluyla sağlanan borçlar olmuĢtur. Öte yandan, kredi türleri bazında proje ve program kredileri yüzde 6,3 azalırken, toplam orta ve uzun vadeli dıĢ borçlardaki artıĢ yüzde 14,9 artan özel krediler ve yüzde 4,2 artan tahvil ihraçları kalemlerinden kaynaklanmıĢtır. II.3.2.B. Kısa Vadeli Borçlar Kısa vadeli borçlar, ticari bankalar, özel ve kamu kuruluĢları ile Merkez Bankası'nın yükümlülüğündeki borçları kapsamaktadır. Özel ve kamu kuruluĢlarının kısa vadeli dıĢ borçları; kısa vadeli ithalat borçları ve prefinansman kredileri ile bu kuruluĢların yurtdıĢından doğrudan sağladıkları döviz kredileridir. Ticari bankaların kısa vadeli dıĢ borçlarını ise yurtdıĢı döviz tevdiat hesapları (DTH), döviz kredileri ve yurtdıĢı depolar oluĢturmaktadır. Merkez Bankası'nın yükümlülüğündeki kısa vadeli dıĢ borçlarda Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları en önemli paya sahiptir. 1996 yıl sonu itibariyle kısa vadeli dıĢ borçlar ticari bankaların borçlarındaki 1,8 milyar ABD doları ve diğer sektör borçlarındaki 3,1 milyar ABD doları artıĢtan dolayı 4,8 milyar ABD doları artmıĢtır. Kısa vadeli borçlardaki artıĢın kaynaklarına bakıldığında ithalatın finansmanı için sağlanan kısa vadeli borçların yüzde 57,5 arttığı görülmektedir. Diğer önemli artıĢ kalemleri ise yüzde 30,9 artıĢla yurtdıĢı DTH'lar ve yüzde 21,5 artıĢla bankaların sağladığı döviz kredileri olmuĢtur. 1996 yılı sonunda ticari bankaların kısa vadeli borçları yüzde 26,4 artıĢla 8,4 milyar ABD doları olurken diğer sektörlerin kısa vadeli borçları yüzde 38,1 artarak 11,1 milyar ABD doları olmuĢtur. Merkez Bankası kısa vadeli borçları ise eski seviyesini koruyarak yaklaĢık 1 milyar ABD doları olmuĢtur. GRAFĠK II.3.2 BRÜT DÖVĠZ REZERVLERĠ VE KISA VADELĠ BORÇLAR FARKI GRAFĠK II.3.3 BRÜT REZERVLER VE KISA VADELĠ BORÇLAR FARKI 1996 yılında ticari bankaların kısa vadeli dıĢ borçları artarken döviz rezervleri 1995 yılına göre 2,2 milyar ABD doları azalmıĢtır. Bu durum ticari bankaların döviz rezervi ile kısa vadeli dıĢ borçları farkının 1995 yılındaki 2,9 milyar ABD doları fazladan 1996 sonunda 1,1 milyar ABD doları açığa dönüĢmesine yol açmıĢtır. Merkez Bankası kısa vadeli dıĢ borcunda ise önemli bir değiĢiklik olmamasına karĢın resmi rezervler 3,9 milyar ABD doları artmıĢtır. Bunun sonunda resmi rezervler ile kısa vadeli dıĢ borçları farkı yüzde 34,1 oranında artarak 15,3 milyar ABD doları olmuĢtur. Ekonominin tümüne bakıldığında, özellikle bankaların ve diğer sektörlerin kısa vadeli dıĢ borçlanmalarındaki artıĢlardan dolayı brüt uluslararası rezervler ile toplam kısa vadeli borçlar arasındaki pozitif fark yüzde 41,2 azalarak 4,5 milyar ABD dolarına gerilemiĢtir. Altın rezervleri geçen yılki 1,4 milyar ABD doları seviyesini korumuĢ ve brüt rezervler içindeki payı 1996 yılı sonunda yüzde 5,5 olmuĢtur (Tablo II.3.8). TABLO II.3.8 BRÜT REZERVLER ĠLE KISA VADELĠ BORÇLAR (KVB) FARKI(1) (Milyon ABD doları) Brüt Döviz Rez.-KVB Merkez Bankası 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 442,9 1 643,1 1 100,0 -2 259,0 3 799,1 6 252,3 3 107,5 5 117,3 4 361,1 5 544,0 5 546,2 6 284,1 11 397,6 15 288,6 Bankalar -1 402,4 6 26,0 487,0 -1 066,2 3 313,0 2 903,7 -1 067,1 Diğer Sektörler(2) -3 272,0 -3 344,0 -4 931,0 -6 739,0 -5 798,0 -8 049,0 -11 114,0 Brüt Rez.(3)-KVB Kaynak: TCMB 1 911,1 3 136,4 2 593,7 -770,9 5 209,1 7 635,4 4 490,6 (1) (-) iĢareti açığı göstermektedir. (2) Diğer sektörlerin yurtdıĢı döviz mevcut ve alacaklarına iliĢkin veri olmadığından tutarlar bu sektörlerin yurtdıĢına olan borçlarını yansıtmaktadır. (3) Brüt rezervler, altın ve döviz rezervlerinin toplamıdır. II.4. PARA POLĠTĠKASI 1997 yılı para politikası uygulaması, 1996 yılında olduğu gibi, temelde finansal piyasalarda istikrarın sağlanmasını hedef almıĢtır. Merkez Bankası’nın istikrar hedefinin unsurları iki baĢlık altında toplanabilir. Birincisi, öncelikle TL ve döviz piyasalarında ortaya çıkacak kısa süreli, hızlı veya değiĢken fiyat (faiz, döviz kuru) hareketlerinin önlenmesi, ikincisi ise piyasalardaki belirsizliklerin azaltılmasıdır. Merkez Bankası, gerek döviz gerek Türk lirası piyasalarındaki fiyatların, ekonominin genel dengeleri ile uyum içinde gerçekleĢmesini gözeterek kısa dönemde oluĢabilecek dalgalanmaların veya hızlı hareketlerin önüne geçmeye ve reel sektörde ekonomik büyümenin kesintiye uğramadan sürdürülmesine katkıda bulunmaya çalıĢmıĢtır. Dönem boyunca döviz kurlarının beklenen enflasyon paralelinde hareketi ve bankalararası para piyasasındaki faiz oranlarının hareketliliğinin azaltılması, söz konusu hedefin uygulamadaki yansımalarıdır. Yüksek enflasyonun piyasalar üzerinde yarattığı belirsizlikleri mümkün olduğu ölçüde azaltmak, böylelikle ekonomideki belirsizlik ortamından doğabilecek zararların önüne geçmek istikrar hedefinin diğer unsurunu oluĢturmuĢtur. Bu doğrultuda, Merkez Bankası altı aylık dönemler itibariyle piyasalara enflasyon öngörülerini ve para programı uygulamalarının bu öngörüler altında Ģekillendirileceğini açıklamıĢtır. Bu konuda, Merkez Bankası’nın ortaya koyduğu gerçekçi yaklaĢım, piyasaların enflasyon ile ilgili beklentilerinin oluĢmasındaki belirsizliklerin azaltılmasında önemli bir katkı sağlamıĢtır. Ġstikrarlı bekleyiĢ hedefinin Merkez Bankası bilançosuna yansıması, iç varlıkların azalması, Merkez Bankası’nın döviz pozisyonunun güçlenmesi ve rezerv paranın sadece net dıĢ varlıklardaki artıĢ karĢılığı yaratılması Ģeklinde olmuĢtur. Rezerv para değiĢkeni Merkez Bankası’nın operasyonel hedefi olarak alınmıĢtır. Merkez Bankası rezerv para artıĢını kontrol altında tutmaya çalıĢırken, artıĢın kaynağının net dıĢ varlık artıĢı olmasını hedeflemiĢtir. Net iç varlıklar son iki yılın genelinde düĢük oranlı bir artıĢ göstermiĢ, 1997 yıl sonu itibariyle artıĢ hızı enflasyonun oldukça altında kalmıĢtır. Öte yandan yılın son üç ayında geliĢen ekonomik konjonktür çerçevesinde Merkez Bankası'nın açık piyasa iĢlemleri ile piyasayı fonlaması rezerv para artıĢına katkıda bulunmuĢtur. REZERV PARA GELĠġMELERĠ Merkez bankalarının rezerv para artıĢını kontrol ederek ekonomideki parasal büyüklüklerin artıĢını da kontrol edebilecekleri, bazı farklı görüĢlerin varlığına rağmen genelde kabul gören bir husustur. Parasal büyüklüklerin kontrolünün gerek faizler yoluyla gerek krediler yoluyla ekonomideki nominal talep üzerinde de sınırlamaya yol açaçağı düĢünülerek enflasyon üzerinde düĢürücü bir etki yapması beklenir. Bu konuda ülkemizde pratikte ortaya çıkan sorunlardan biri Merkez Bankası’nın rezerv para üzerindeki kontrolünün sınırlı olmasıdır. Merkez Bankası’nın rezerv para üzerindeki kontrolünü azaltan etkenlerden en önemlisi hızla artan iç borç stoku ve bu stokun zaman içinde çevrilmesi gereğidir. Son yıllarda bütçe açıklarının artması ve artan açıkların yüksek faizli iç borçlar ile finansmanı, iç borç stokunun çok hızlı bir oranda artıĢına yol açmıĢtır. Ġç borcun bu Ģekilde hızlı artması, borç stokunun çevrilebilmesi için gerekli olan parasal geniĢlemenin de kontrolünü gündeme getirmektedir. Bu, Merkez Bankası’nın rezerv para artıĢını sınırlandırmasını güçleĢtiren önemli bir etkendir. Rezerv para artıĢının kontrolü kadar artıĢın kaynağı da önemlidir. Rezerv para artıĢının kaynağının kamu finansmanıyla ilgili olmasının enflasyon üzerindeki etkisi, döviz satın alınarak yaratılan rezerv para artıĢının enflasyon üzerindeki etkisinden daha fazla olacaktır. Bu nedenle, Merkez Bankası rezerv para artıĢını kontrol altında tutmaya çalıĢırken artıĢın kaynağının kompozisyonunu değiĢtirmeye çalıĢmıĢ ve rezerv paradaki artıĢı net dıĢ varlıklardaki artıĢla iliĢkilendirmeye gayret etmiĢtir. REZERV PARA VE TEFE (Yıllık Yüzde DeğiĢim) Merkez Bankası’nın 1997 yılında uyguladığı döviz kuru politikası, reel kur değiĢmelerinde istikrarı sürdürmeye dayanmıĢtır. Bu doğrultuda kur artıĢlarının beklenen enflasyon oranı ile paralellik göstermesine özen gösterilmektedir. Ġzlenen kur politikası bu dönemde cari iĢlemler dengesinin belirlenmesinde etken olmuĢtur. Belirli bir düzeye sahip olan ve 1997'de istikrarlı bekleyiĢlere uygun seyreden kurlar dıĢ ticaret sektörünün rekabet edebilme gücünü korurken, bu sektörün ileriyi görebilmesine ve uzun vadeli ticari bağlantılar yapabilmesine olanak tanımıĢtır. Artan bütçe açıkları ve bu açıkların artan oranlarda iç borçlanma ile karĢılanma zorunluluğu 1997'de de Hazine’nin iç borçlanma ihalelerinde bir arz baskısı yaratarak, ihale ve ikincil piyasa faizlerinin, beklenen enflasyonun üstünde bir seviyede oluĢmasına neden olmuĢtur. Ekonomide siyasi belirsizliklerin arttığı dönemlerde kısa vadeli faiz oranları hareket olarak temelde Hazine bono ve tahvillerinin iĢlem gördüğü birinci ve ikinci piyasalardaki faiz oranlarını izleyerek yükselmektedir. Merkez Bankası 1997 yılında kısa vadeli Türk lirası piyasalarında piyasanın likidite gereksinimini karĢılarken oluĢan faizin birincil ve ikincil piyasalarda gerçekleĢen daha uzun vadeli Türk lirası iĢlem faizlerinin üzerinde kalmasına dikkat etmiĢtir. Ayrıca, kısa vadeli Türk lirası piyasalarındaki dalgalanmaların azaltılmasına özen gösterilmiĢtir. Bu amaçla, Merkez Bankası 1996 yılında baĢlattığı kendi gözetimindeki bankalararası para piyasasında bir gün ve bir hafta sonrası valörlü iĢlemleri 1997 yılında da sürdürmüĢtür. PARA PROGRAMI TANIMI, AMACI VE UYGULAMASI Para programı, belirlenen para politikası doğrultusunda merkez bankalarının nihai hedefe ulaĢmakta izleyecekleri yolu biçimlendiren bir program olarak tanımlanabilir. Açıklanan bu hedef temelde merkez bankalarının bir “irade beyanı” olmakta ve kredibilitesi ile çok yakın iliĢkisi bulunmaktadır. Sonuç olarak, para politikaları bir takım araçlar kullanılarak nihai hedefe ulaĢılmasını amaçlamakta, para programları ise bu nihai hedefe nasıl ulaĢılacağı sürecini tanımlayan somut bir yöntemi açıklamak için oluĢturulmaktadır. Son yıllarda, gerek iktisatçılar gerek ekonomi politikalarını belirleyenler arasında merkez bankası para politikasının temel amacının fiyat istikrarını korumak olması biçiminde bir görüĢ birliği vardır. Merkez bankalarının bu nihai hedefe ulaĢabilmeleri için iki temel stratejileri vardır. Birincisi, para politikasını bir parasal büyüklük kontrolü gibi bir “ara hedef değiĢken” (intermediate target) üzerine kurmaktır. Burada merkez bankası politika aracını, hedeflenen parasal büyüklüğün artıĢ hızını kontrol etmek amacı ile kullanır. Ġkinci strateji ise para politikasını direkt olarak “nihai hedef” (final target) üzerine kurmaktır. Merkez bankaları bu hedeflere ulaĢabilmek için bazı operasyonel hedefler (operational target) kullanmaktadırlar. Bunu yapabilmek için nihayi hedef ile (enflasyon oranı) operasyonel hedef arasında tahmin edilebilir bir iliĢki olması gerekir. Bu değiĢkenin enflasyonu belirli bir zaman aralığında önceleyen göstergeler arasında olması da bu kriterlere ek olarak sayılabilir. Merkez Bankası 1996 ve 1997 yıllarında ayrıntıları kamuya açıklanmayan para programı uygulaması gerçekleĢtirmiĢtir. Son iki yıldır uygulanan para politikası, temelde mali piyasalarda istikrarı hedef almıĢtır. Merkez Bankası’nın istikrar hedefinin unsurları iki baĢlık altında toplanabilir. Bunlardan birincisi, piyasalarda ortaya çıkabilecek kısa süreli ve hızlı fiyat değiĢikliklerinin önlenmesi, ikincisi ise piyasalardaki belirsizliklerin azaltılmasıdır. Merkez Bankası son iki yılda reel kur politikası izlemiĢtir. Rezerv para değiĢkeni ise Merkez Bankası'nın operasyonel hedefi olarak alınmıĢ, likidite talebinin üzerinde bir parasal geniĢlemeden kaçınılmıĢ ve faiz oranlarındaki dalgalanmalar en aza indirgenmiĢtir. Ġstikrar hedefinin Merkez Bankası bilançosuna yansıması ise, iç varlıkların azalması, Merkez Bankası’nın döviz pozisyonunun güçlenmesi ve rezerv paranın sadece net dıĢ varlıklardaki artıĢ karĢılığı yaratılması Ģeklinde olmuĢtur. II.4.1. TCMB Analitik Bilançosu Merkez Bankası dıĢ varlıkları 1997 yılı genelinde yükseliĢ eğiliminde olmuĢtur. DıĢ varlıklar 1997 yılında Türk lirası cinsinden yüzde 116 artmıĢtır. ABD doları bazında bu yüzde 13’lük bir artıĢ olmaktadır. Döviz kurlarının istikrar içinde hareketi ve Türk lirası faizlerinin yüksek düzeyde kalıĢı 1997 yılında ekonomide dövizden Türk lirasına geçiĢleri özendirirken, zorunlu döviz devirlerinin sürekli artıĢı Merkez Bankası dıĢ varlıklarını artıran etken olmuĢtur. Bununla birlikte 1997 yılında cari iĢlemler açığının kontrol edilmesi, Merkez Bankası’nın uluslararası rezerv artıĢını desteklemiĢtir. Güneydoğu Asya’da ortaya çıkan ekonomik krizin bir yansıması olarak yılın son aylarında Türkiye’deki döviz piyasalarında döviz talebinde bir artıĢ görülmüĢ ancak, Merkez Bankası kur politikasını değiĢtirmeksizin döviz satarak bu talebi karĢılamıĢtır. 1997 yılı içinde dıĢ varlık artıĢ hızı toplam döviz yükümlülük artıĢ hızından daha yüksek olmuĢtur. Bu durum Merkez Bankası dıĢ varlıklarının toplam döviz yükümlülüklerine bölünmesi ile bulunan kur riski oranını iyileĢtirmiĢtir. Kur riski oranı 1997 yılında bir önceki yıla göre 4,5 puan artarak 107,8 olarak gerçekleĢmiĢtir. Merkez Bankası iç varlık artıĢ hızı 1994 yılından sonra gitgide yavaĢlamıĢ bu eğilim 1997 yılında yerini iç varlıkların nominal azalıĢına bırakmıĢtır. Ġç varlıklar 1997 yılında bir önceki yıla göre yüzde 48 oranında azalmıĢtır. Ġç varlıkların önemli bir kısmını oluĢturan kamu kredilerinin kısa vadeli avanstan oluĢan kısmına, gitgide azalan oranlar Ģeklinde yıllık üst sınırlar getirilmesi ve 1997 Temmuz ayında Hazine ile Merkez Bankası arasında yapılan protokol ile Hazine’nin kısa vadeli avans kullanmaktan tümüyle vaz geçmesi iç varlık azalıĢının önemli bir nedenidir. Merkez Bankası’nın diğer kamu kuruluĢlarına açtığı kredileri fiili olarak durdurması iç varlık azalıĢına katkıda bulunmuĢtur. Kamuya açılan krediler 1997 yılında 1996 yılına göre yüzde 1 oranında azalmıĢtır. TABLO II.4.1 MERKEZ BANKASI, ANALĠTĠK BĠLANÇO (Ayın Son Günü Değerleri, Trilyon Tl) 1996 1997 Mart AKTĠFLER 2,681.8 3,019.0 1-DıĢ Varlıklar 2,041.5 2-Ġç Varlılar 1997 Eylül 1997 Aralık 3,435.8 4,483.5 4,737.7 2,318.6 2,781.1 4,021.6 4,407.5 640.3 700.4 654.6 461.9 330.2 a-Nakit ĠĢlemler 643.9 720.5 713.9 603.8 572.0 aa- Kamuya Açılan Nakit Krediler 821.3 863.3 843.9 762.8 814.6 7.7 6.9 7.2 7.7 7.6 -185.1 -149.7 -137.1 -166.6 -250.2 -3.6 -20.1 -59.3 -141.9 -241.8 PASĠFLER 2,681.8 3,019.0 3,435.8 4,483.5 4,737.7 1- Toplam Döviz Yükümlülükleri 1,975.7 2,198.6 2,578.9 3,240.7 4,087.9 a- DıĢ Yükümlülükler 1,409.3 1,580.6 1,800.9 2,158.2 2,592.6 566.4 617.9 778.1 1,082.5 1,495.3 212.9 195.1 270.6 440.5 701.1 bb- Bankaların Döviz Mevduatı 353.4 422.9 507.5 641.9 794.2 2- Merkez Bankası Parası 706.1 820.4 856.8 1,242.8 649.8 A- Rezerv Para 621.5 719.4 882.3 1,061.0 1,184.2 ab- Bankalara Açılan Nakit Krediler ac- Diğer Kalemler b- Değerleme Hesabı b- Ġç Yükümlülükler ba-Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat 1997 Haziran a- Emisyon 382.2 459.4 567.3 702.3 719.3 b- Bankaları Mevduatı 228.2 241.5 289.7 332.5 379.3 175.5 208.8 246.8 287.7 336.5 52.7 32.7 42.9 44.7 42.8 c-Fon Hesapları 6.5 16.4 21.7 21.4 38.4 d- Banka DıĢı Kesimin Mevduatı 4.5 2.1 3.7 4.7 5.1 B- Diğer Merkez Bankası Parası 84.6 100.9 -25.6 181.8 -492.3 a-Açık Piyasa ĠĢlemleri ( Net) 51.4 85.4 -54.1 -127.6 -741.3 b- Kamu Mevduatı 33.2 15.5 28.5 309.4 248.9 1,272.5 1,438.4 1,634.9 2,325.3 2,145.1 baBankaların Zorunlu KarĢılıkları bb- Bankalar Serbest Ġmkanı TOPLAM ĠÇ YÜKÜMLÜLÜKLER (Merkez Bankası Parası + Ġç Döviz Yükümlülükleri) Kaynak: TCMB NET ĠÇ VARLIKLAR TANIMI Merkez Bankası bilançosunun pasifinde yeralan bazı kalemler Banka'nın kamu ve bankalar ile olan karĢılıklı kredi iliĢkisini yansıtmaktadır. Analitik bilançonun pasifinde yeralan ve temelde kamunun Merkez Bankası’ndaki döviz mevduatını gösteren bankacılık dıĢı kesimin döviz yükümlülükleri ile kamunun Merkez Bankası’ndaki Türk lirası mevduatını gösteren kamu mevduatı kalemleri, kamudan Merkez Bankası’na açılan bir kredi Ģeklinde algılanabilir. Aynı Ģekilde yine pasifte yeralan açık piyasa iĢlemleri kalemi de eğer artı (eksi) bakiyede ise bankalardan (Merkez Bankası’ndan) Merkez Bankası’na (Bankalara) açılan birkredi Ģeklinde değerlendirilebilir. Analitik bilançonun pasif tarafında bulunan bu üç kalemin (bankacılık dıĢı kesimin döviz mevduatı, kamu mevduatı ve APĠ) aktifteki iç varlıklar toplamından çıkarılması Merkez Bankası’nın mali sistem ile olan net kredi iliĢkisini göstermektedir. Bu tanım ile hesaplanan Merkez Bankası net iç varlıklarındaki geliĢmeler Grafik II.4.1’de sunulmuĢtur. Görüldüğü gibi net iç varlıklar 1994 ile 1996 yılları arasında zaman zaman küçük yükseliĢ ve iniĢler gösteren, 1997'de ise önemli bir düĢüĢ çizen bir seyir göstermiĢtir. NET ĠÇ VARLIKLARDAKĠ GELĠġMELER (Trilyon Türk lirası) Ġç varlıkların azalıĢındaki diğer bir önemli etken değerleme hesabındaki azalıĢtır. Bu dönemde, Merkez Bankası’nın döviz pozisyonunun iyileĢme göstermesi ile açık döviz pozisyonu neticesinde oluĢan zararın yansıtıldığı değerleme hesabı 1996 yılında artıdan (zarardan) eksiye (kâra) dönmüĢtür. Döviz pozisyonundaki iyileĢme ve bununla değerleme hesabındaki azalıĢ 1997 yılında devam etmiĢtir. Değerleme hesabı 1997 yılında 238,2 trilyon Türk lirası azalıĢ ile -241,8 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Merkez Bankası’nın son yıllarda uyguladığı reeskont kredisi kullandırmama politikasının bir sonucu olarak iç varlıklar içinde payı azalma eğilimi gösteren bankacılık kesimine açılan krediler kalemi, 1997 yılında azalma eğilimini sürdürmüĢ ve yüzde 1 düĢüĢ göstermiĢtir. Bu kalemin bilanço içindeki payı sıfıra yaklaĢmıĢtır. Ġç varlıklar içinde yeralan sonuncu kalem temelde Merkez Bankası’nın kâr-zarar durumunu yansıtan “Diğer” iç varlıklardır. Bu hesabın eksi değer alması ve azalması Merkez Bankası’nın kârının arttığını göstermektedir. Bu hesap 1997 yılında yüzde 35 oranında azalarak iç varlıkların düĢüĢüne katkıda bulunmuĢtur. Merkez Bankası bilançosunun yükümlülükler kısmında ortaya çıkan geliĢmelere bakıldığında toplam döviz yükümlülükleri içinde yer alan ve Merkez Bankası’nın Türkiye'de yerleĢik olmayanlara karĢı döviz yükümlülüklerini gösteren “dıĢ yükümlülükler” kaleminin yüzde 84 oranında arttığı görülmektedir. DıĢ yükümlülüklerin önemli bir kısmı yurtdıĢında döviz geliri elde eden Türk vatandaĢlarının Merkez Bankası nezdinde açtıkları kredi mektuplu döviz hesaplarından oluĢmaktadır. Alman markı cinsinden hesaplandığında dıĢ yükümlülükler 1997 yılında yüzde 11 oranında artıĢ göstermiĢtir. Toplam döviz yükümlülüklerini oluĢturan diğer iki kalem yurtiçi yerleĢiklere karĢı döviz yükümlülüklerini gösteren bankaların Merkez Bankası nezdindeki döviz hesapları ile bankacılık dıĢı kesimin döviz mevduatlarıdır. Bankacılık dıĢı kesimin döviz mevduatı ağırlıklı olarak kamunun Merkez Bankası’ndaki döviz mevduatlarından oluĢmaktadır. Bankaların Merkez Bankası nezdindeki döviz mevduatları Türk lirası olarak yüzde 125, ABD doları cinsinden ise yüzde 18 artıĢ göstermiĢtir. Bankacılık dıĢı kesimin döviz mevduatı ise Türk lirası olarak ve ABD doları cinsinden sırasıyla yüzde 229 ve yüzde 73 artmıĢtır. Bu hesaplarda ortaya çıkan artıĢın altında yatan temel neden özellikle yılın son aylarında Hazine’nin yurtdıĢı borçlanmasının artması ve borçlanılan bu dövizlerin Merkez Bankası’ndaki Hazine mevduatlarında, ilerki aylarda yapılacak dıĢ borç geri ödemeleri için, tutulmasıdır. Merkez Bankası’nın Türk lirası yükümlülüklerindeki geliĢmelere bakıldığında, ekonomideki parasal büyüklüklerin temelini oluĢturan değiĢken olarak kabul edilebilecek rezerv para artıĢının 1997 yılında enflasyon artıĢı ile paralel bir seyir izlediği görülmektedir. Yıl sonu itibariyle rezerv paradaki artıĢ yüzde 85 olarak gerçekleĢmiĢtir. Rezerv paranın temel bileĢenlerini oluĢturan emisyon ve bankalar mevduatındaki artıĢ sırasıyla yüzde 88 ve yüzde 66 olmuĢtur. Türk lirası yükümlülüklerin toplamını temsil eden ve rezerv paraya açık piyasa iĢlemleri ve kamunun Türk lirası mevduatı eklenerek hesaplanan Merkez Bankası parası 1997 yılında yüzde 8 azalmıĢtır. Hazine’nin, özellikle yılın ikinci yarısından baĢlayarak, itfa miktarının üzerinde iç borçlanmaya gitmesi piyasalarda likidite sıkıĢıklığına neden olmuĢtur. Yılın son aylarında ise Güneydoğu Asya'da ortaya çıkan ekonomik krizin bir yansıması olarak bankaların artan likidite talebi bu sıkıĢıklığın boyutunu büyütmüĢtür. Merkez Bankası açık piyasa iĢlemleri yoluyla piyasalara likidite arz ederek, bu sıkıĢıklığı giderme yoluna gitmiĢtir. Açık piyasa iĢlemleri dahilinde Merkez Bankası’nın piyasalara likidite arz etmesi, tanım gereği açık piyasa iĢlemleri hesabında eksi iĢaret ile yeralmaktadır. Bu nedenle Merkez Bankası’nın açık piyasa iĢlemleri yoluyla piyasayı fonlaması Merkez Bankası parasını azaltıcı bir etkiye sahiptir. Nitekim 1997 yılında rezerv para yüzde 85 artarken Merkez Bankası parasının yüzde 8 azalıyor olması açık piyasa iĢlemlerinin yarattığı söz konusu etkiye bağlıdır. Merkez Bankası parası içinde yeralan diğer değiĢken olan kamunun Merkez Bankası’ndaki Türk lirası mevduatı özellikle Ağustos ve Kasım aylarında önemli artıĢlar göstermiĢtir. Bu aylarda Hazine’nin iç piyasalardan gerçekleĢtirdiği borçlanmaların bir kısmını Merkez Bankası’nda mevduat olarak tutması Merkez Bankası kamu mevduatında artıĢa neden olmuĢtur. Yıl sonu itibariyle bu hesaptaki artıĢ bir önceki yıla göre yüzde 649 olarak gerçekleĢmiĢtir. II.4.2. Para-Kredi GeliĢmeleri Dar tanımlı para arzı M1 ve geniĢ tanımlı para arzı M2, 1997 yılında reel olarak daralmıĢtır. Bu daralma M1'de M2'ye göre daha yüksek oranda gerçekleĢmiĢtir. Döviz tevdiat hesaplarını (DTH) da içeren daha geniĢ tanımlı parasal büyüklükler M2Y ve M3Y, DTH’larının 1997 yılında artması nedeniyle reel olarak artıĢ göstermiĢtir (Grafik II.4.1). Yıl sonunda reel olarak daralan M1 ve M2 parasal büyüklükleri yılın ilk altı ayında özellikle vadesiz mevduatlardaki yüksek oranlı artıĢ nedeni ile M2Y ve M3Y parasal büyüklüklerine göre reel olarak daha fazla artıĢ göstermiĢlerdir. Bu eğilim yılın ikinci yarısında tersine dönmüĢ, vadesiz mevduatların reel olarak önemli ölçüde azalması nedeni ile M1 ve M2, DTH’larını da içeren diğer parasal büyüklüklere göre reel olarak daha fazla daralma göstermiĢlerdir (Grafik II.4.1 ve Tablo II.4.2). BaĢbakanlığın 31 Ekim 1996 tarihli genelgesi ile uygulanmasına baĢlanan "Kamu Ortak Hesabı" vadesiz mevduat hacminde 1996 yılının son iki ayında bir artıĢ yaratmıĢ ve bu 1997 yılının ilk altı ayında da sürmüĢtür. Söz konusu uygulamanın 12 Temmuz 1997 tarihinde sona erdirilmesi üzerine bu hesaptan kamu mevduatına bir geçiĢ baĢlamıĢ, bunun sonucu olarak vadesiz mevduat hacmi yılın ikinci yarısında daralma göstermiĢtir. Para arzlarındaki artıĢ, 1995 yılında temelde iç talepteki artıĢtan kaynaklanan ve 1997 yılında da süren ekonomik canlanmayı da destekler nitelikte olmuĢtur. Yıl boyunca mevduat bankalarının kullandırdığı toplam kredilerdeki artıĢ söz konusu canlanmanın bankacılık kesimindeki olumlu beklentilerle birleĢtiğini göstermektedir. REPO PĠYASASINDAKĠ GELĠġMELER Repo iĢlemleri, Hazine bonosu ve devlet tahvilleri üzerinden yapılmaktadır. Kamu açıklarının büyük olması Hazine bonosu ve devlet tahvili faizlerinin yüksek olmasına neden olmakta, bu da repo faizlerini yüksek tutmaktadır. Ayrıca mevduat kalemleri likidite ve munzam karĢılık oranlarına tabi iken, repo iĢlemlerinin bu yükümlülüklere tabi olmaması, bankalar açısından repoyu mevduata göre daha ucuz bir finansman kaynağı haline getirmektedir. Tasarruf sahipleri açısından ise, mevduat hesapları gelir vergisine tabi iken, repo iĢlemlerinin buna tabi olmaması repo iĢlemlerini daha cazip kılmaktadır. Sonuç olarak, hem bankalar hem de mevduat sahipleri açısından repo iĢlemlerinin daha avantajlı olması, bankacılık sektöründe mevduattan repoya doğru bir kayma yaratmıĢtır. Ancak, 1998 yılı Ocak ayından itibaren repo iĢlemlerinin de gelir vergisi kapsamına alınması bu durumu etkileyebilir. Repo iĢlemleri 1997 yılında bir önceki yıla göre yüksek oranda artarak 2,6 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Repo iĢlem hacmi yıllık bazda 1996 yılı sonuna göre nominal olarak yüzde 291 ve reel olarak yüzde 105 artıĢ göstermiĢtir. Repo iĢlemlerinin toplam Türk lirası mevduata oranı 1996 yılı sonunda yüzde 26 iken, bu oran 1997 yılı sonunda yüzde 51'e yükselmiĢtir. Repo iĢlemlerinin vadelere göre dağılımı incelendiğinde, toplam repo iĢlemlerinin yüzde 47'sinin bir günlük vadede yoğunlaĢtığı, kalanın ise bir gün ile bir ay arasındaki vadelerde olduğu görülmektedir. GRAFĠK II.4.1 REEL PARA ARZLARI (Yıllık Yüzde DeğiĢim) Merkez Bankası'nın 1997 yılında uyguladığı para politikası mali piyasalardaki istikrarı sağlama temelinde olmuĢtur. Bu bağlamda Merkez Bankası, Türk lirası ve döviz piyasalarında oluĢan fiyat dengelerini korumaya yönelik politikalar izlemeye çalıĢmıĢtır. Yıl boyunca döviz kurlarının artıĢ oranının enflasyon oranı ile paralel bir seyir izlemesi ve reel faiz oranlarında da önemli dalgalanmalar gözlenmemesi bu politikaların önemli ölçüde sonuç verdiğini göstermektedir. Para politikası uygulaması, rezerv para artıĢında iç varlıkların katkısını azaltmak ve net dıĢ varlıkların payını arttırmak Ģeklinde özetlenebilir. Bu geliĢmelerin sonucunda rezerv para yıl sonu itibariyle yüzde 84,7 artmıĢ, yani reel olarak daralmıĢtır. (Tablo II.4.2). Piyasalarda artan likidite sıkıĢıklığını gidermek için, özellikle Ağustos ayından sonra Merkez Bankası açık piyasa iĢlemlerine (APĠ) baĢvurmuĢ ve piyasayı fonlamıĢtır. APĠ iĢlem hacminin yıl sonu itibariyle çok fazla artması, rezerv paraya APĠ’nin eklenmesi ile elde edilen parasal taban kaleminin nominal olarak yüzde 35,4 daralması ile sonuçlanmıĢtır. Yine Ağustos ayından sonra Hazine, gerçekleĢtirdiği ihalelerde itfa miktarının üzerinde borçlanarak bunu Merkez Bankası kamu mevduatında tutmuĢtur. Böylece parasal tabana kamu mevduatının eklenmesiyle elde edilen ve Merkez Bankası’nın toplam Türk lirası yükümlülüğünü gösteren Merkez Bankası Parası (MBP) kaleminde 1997 yılı sonunda bir önceki yıla göre sadece yüzde 1,2 artıĢ gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.4.2). Genel olarak 1997 yılında Merkez Bankası’nın net dıĢ varlık artıĢı ve APĠ yolu ile para arzı artıĢını etkilediği söylenebilir. TABLO II.4.2 TEMEL PARASAL GÖSTERGELER(1) (Yüzde DeğiĢim)(2) 1993 1994 1995 1996 1997(3) Rezerv Para 68,7 82,6 84,9 80,0 84,7 Parasal Taban 51,0 51,2 92,3 72,8 -35,4 Merkez Bankası Parası 45,5 50,8 93,0 72,2 1,2 Toplam Ġç Yükümlülükler (TĠY) 48,5 73,4 113,1 94,5 70,9 Bilanço 59,7 142,5 105,1 88,5 76,9 M1 87,6 80,6 65,7 109,9 65,8 M2 59,6 120,0 97,7 120,5 87,9 M2Y 88,2 133,2 106,5 109,7 96,7 M3Y 86,0 133,1 106,8 111,2 103,9 Mevduat 56,7 122,0 100,9 132,7 97,6 Krediler 99,4 85,3 149,9 114,0 130,0 TĠY/GSMH(2) 0,10 0,07 0,08 0,09 0,07 TĠY/M2Y(2) 0,32 0,25 0,25 0,23 0,20 Toptan EĢya Fiyatları Ġndeksi(4) 60,2 149,5 64,9 81,9 91,0 Kaynak: TCMB, ay sonu cuma günü verileri kullanılmıĢtır. (1) Rezerv Para = Emisyon + Bankalar Zorunlu KarĢılıkları + Bankalar Serbest Ġmkanı + Fon Hesapları + Banka DıĢı Kesimin Mevduatı Parasal Taban = Rezerv Para + Açık Piyasa ĠĢlemlerinden Borçlar Merkez Bankası Parası = Parasal Taban + Kamu Mevduatı Toplam Ġç Yük. = MB Parası + Döviz Olarak Takip Olunan Mev. + Bankaların Döviz Mevd. M1 = DolaĢımdaki Para + Mevduat Bankalarındaki V.siz Mev. + Merkez Bankasındaki Mev. M2 = M1 + Mevduat Bankalarındaki Vadeli Mevduat M2Y = M2 + Döviz Tevdiat Hesabı (TL) M3Y = M2 + Resmi Mev.+ Merkez Bankasındaki Diğer Mev. + Döviz Tevdiat Hesapları (TL). (2) TĠY/GSMH, TĠY/M2Y için tabloda verilen değerler yüzde değiĢim değil orandır (3) 27 Aralık 1996-26 Aralık 1997; geçici. (4) DĠE Toptan EĢya Fiyat Ġndeksi (1987 = 100), yıl sonu; DolaĢımdaki para yılın ilk yarısında önemli artıĢ göstermezken, yılın ikinci yarısında söz konusu artıĢ hızı yükselmiĢ ancak, yıl sonu itibariyle dolaĢımdaki para artıĢ hızı enflasyon rakamının altında kalmıĢtır. Vadesiz mevduatlarda ise tersi bir eğilim gözlenmektedir (Tablo II.4.3). Vadeli mevduatların artıĢ hızı reel olarak geçen yıla göre oldukça yavaĢlamıĢtır. Reel vadeli mevduat faizlerinin 1996 yılına göre düĢmesinin bu geliĢmeye neden olduğu söylenebilir. Döviz Tevdiat Hesapları (DTH) özellikle Temmuz ayından sonra ABD dolar kurunun yükselmesine paralel olarak büyümüĢtür. DTH'larında ABD doları cinsinden geçen yıl yüzde 14,2 olarak gerçekleĢen artıĢ oranı 1997 yılında yüzde 8,2 olmuĢtur. Bu geliĢmede döviz kuru artıĢ hızının kontrol altında tutulması ve Türk lirası yatırım araçları getirilerinin görece yüksek olmasının etkisi olduğu söylenebilir. TABLO II.4.3. TEMEL PARASAL BÜYÜKLÜKLERĠN AYLIK GELĠġMELERĠ (Yüzde Kümülatif DeğiĢim) M1 31 28 28 25 30 27 25 29 26 31 28 26 Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağu. Eyl. Ekim Kasım Ara. 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 0,5 15,4 20,0 31,1 27,3 30,8 34,6 35,5 39,4 58,2 48,2 65,8 -6,7 6,2 10,2 31,5 27,0 35,5 61,0 62,3 73,4 70,5 66,8 80,8 Mevduat 6,0 22,3 27,3 30,7 27,5 25,6 15,0 15,1 14,1 49,2 34,2 54,6 M2 4,3 9,8 15,4 22,8 27,8 35,4 44,4 50,0 60,0 76,0 75,2 87,9 Vadeli Mevduat 5,9 7,6 13,8 19,8 28,5 36,7 49,3 57,0 69,7 84,5 87,6 94,6 M2Y 4,4 9,8 16,0 22,7 29,3 36,9 45,2 54,3 63,2 77,8 84,2 96,7 DTH (TL) 4,6 10,0 16,5 22,5 31,0 39,5 46,0 58,8 66,5 79,8 93,6 105,8 M3 5,5 9,9 15,4 21,9 26,3 36,1 48,5 61,5 71,6 85,5 92,3 102,3 M3Y 5,1 9,9 15,9 22,2 28,5 37,7 47,4 60,3 69,2 82,7 93,9 109,3 DolaĢımdaki Para Vadesiz Kaynak: TCMB Rezerv para çarpanı, 1994 yılının ikinci yarısında yükselmeye baĢlamıĢ, 1995 yılının ilk on aylık döneminde ise 1994 yılı sonunda ulaĢtığı düzeyde istikrar kazanmıĢtı. 1995 yılının son iki aylık döneminde ve 1996 yılı Ocak ayında yeniden yükselme eğilimi gösteren rezerv para çarpanı, emisyonda meydana gelen değiĢmelere paralel olarak 1996 yılında dalgalı bir seyir izlemiĢtir. Rezerv para çarpanı, 1997 yılında rezerv para artıĢının kontrol altında tutulması ve vadeli mevduatlarda çok fazla artıĢ gözlenmemesi nedeni ile 4 dolaylarında istikrarlı bir seyir izlemiĢ ve fazla dalgalanma göstermemiĢtir (Grafik II.4.2). GRAFĠK II.4.2 PARA ÇARPANI Diğer taraftan, Merkez Bankası'nın yarattığı toplam Türk lirasının M2 ile ölçülen parasal geniĢlemeye katkısını gösteren ve M2/MBP Ģeklinde tanımlanan Merkez Bankası Parası çarpanı, açık piyasa iĢlemlerindeki değiĢikliklere paralel olarak dalgalı bir seyir izlemiĢtir. Çarpan, 1997 yılının ilk sekiz ayında vadeli mevduatlardaki artıĢa paralel olarak büyümüĢ, Eylül ve Ekim aylarında küçülmüĢtür. Yılın son iki ayında açık piyasa iĢlemlerindeki negatif yönlü artıĢ nedeniyle MBP daralırken, çarpan da hızlı bir Ģekilde yükselmiĢtir (Grafik II.4.3). GRAFĠK II.4.3 REZERV PARA ÇARPANININ BĠLEġENLERĠ II.4.3. Faiz Oranları Bütçe açığındaki artıĢ eğilimi 1997 yılında da sürmüĢ ve açığın finansmanı yılın ilk aylarından sonra yoğun olarak iç piyasadan borçlanarak sağlanmıĢtır. Bu finansman etkisini Hazine bonosu faizleri üzerinde göstermektedir. Hazine bonolarının satıĢ miktarı ve vadeleri ile ağırlıklandırılmıĢ bileĢik faiz oranları incelendiğinde, Hazine’nin finansman için Merkez Bankası kaynaklarına baĢvurduğu yılın ilk aylarında faizlerin yılın diğer dönemlerine göre oldukça düĢük olduğu gözlenmektedir. Ancak, bu tarihten sonra Hazine’nin iç piyasalardan borçlanmaya baĢlamasıyla birlikte faiz oranları artıĢ eğilimine girmiĢ ve faiz oranları en yüksek noktasına Ağustos ve daha sonra Aralık ayında ulaĢmıĢtır. Mevduat faiz oranları, 1996 yılı Ocak ayında en yüksek düzeyine ulaĢtıktan sonra düĢme eğilimine girmiĢ ve bu eğilim 1997 yılında da sürmüĢtür. Daha önceki yıllarda Hazine bonosu faiz oranlarındaki dalgalanmaların büyük ölçüde mevduat faiz oranlarına yansıdığı gözlenirken, 1997 yılında Hazine bonosu faiz oranlarındaki dalgalanmaların mevduat faiz oranlarına yansıması sınırlı olmuĢtur. Reel mevduat faiz oranları, 1996 yılı ortalarından bu yana kısa dönemli dalgalanmalardan etkilenmeyerek istikrarlı bir seyir izlemiĢtir (Grafik II.4.4.) Mevduata alternatif yatırım araçlarından biri olan üç ay vadeli reel repo faiz oranları ile üç ay vadeli mevduat reel faiz oranları karĢılaĢtırıldığında, 1995 yılının ikinci yarısı ile 1996 yılı Ocak-Nisan dönemi boyunca mevduat faizi aleyhinde gerçekleĢen faiz marjının, Mayıs ayından itibaren kapanmaya baĢladığı gözlenmektedir. Bu eğilim 1997 yılı ġubat ayına kadar sürmüĢ, bu dönemden sonra, mevduat faizlerinden alınan stopajın artırılmasına paralel olarak, faiz marjı üç ay vadeli repo lehine açılmaya baĢlamıĢtır. Bundan farklı olarak, repo faiz oranları ile Hazine bonosu faiz oranları arasında bir paralellik gözlenmektedir. Bu paralellik 1996 yılının ilk yarısına kadar daha net gözlenmiĢ iken bu tarihten sonra paralellik devam etmekle birlikte aradaki marj büyümüĢtür. Repo faiz gelirinden vergi alınmazken Hazine bonosu faizlerinden 1996 yılı sonundan itibaren stopaj alınmaya baĢlanması bu geliĢmenin nedeni olarak gösterilebilir. GRAFĠK II.4.4 ÜÇ AYLIK REEL FAĠZ ORANLARI II.4.4 Döviz Kurları Merkez Bankası’nın 1997 yılında uyguladığı para politikası finansal piyasalarda istikrarın sağlanması ve sürdürülmesine öncelik vermek temelinde oluĢturulmuĢtur. Bu çerçevedeki kur politikası ise, reel döviz kurlarında dalgalanmaların olabildiğince düĢük tutulmasına yönelmiĢtir. IMF ile 1995 yılı baĢında yapılan “Stand-by” anlaĢması çerçevesinde, 1,5 Alman markı ve 1 ABD doları Ģeklinde bir kur sepeti tanımlanmıĢ ve bunun öngörülen aylık enflasyon oranları kadar arttırılması hedeflenmiĢti. Son iki yılda kur sepetinin aylık bazdaki artıĢ oranları enflasyon oranına paralel Ģekilde gerçekleĢmiĢ ve reel kur endeksindeki dalgalanmalar sınırlı düzeyde tutulmuĢtur. Bu bağlamda, 1997 yıl sonu itibariyle Türk lirasının ABD doları karĢısındaki değer kaybı yüzde 90,4 olurken, Alman markı karĢısındaki değer kaybı yüzde 65,4 olmuĢtur. Kur sepetinin artıĢı ise yüzde 78,1 oranında gerçekleĢmiĢtir. Sonuç olarak, reel kur endeksindeki dalgalanmaların 1997 yılı boyunca dar bir aralık içinde seyretmesi izlenen kur politikası hedefine büyük ölçüde ulaĢıldığını göstermektedir. Bu durum, açıklanan kur politikasının piyasalar tarafından gerçekçi bulunduğunun göstergesi olarak değerlendirilebilir. II.5. FĠYATLAR Türkiye'de 1994 yılında yaĢanan mali krizin ardından 1995 yılı sonunda yüzde 60'lara kadar gerileyen TEFE artıĢ oranı 1996 yılında tekrar yükselme trendine girmiĢ ve bu eğilimini 1997 yılında da sürdürerek yıllık bazda yüzde 91 düzeyine ulaĢmıĢtır (Tablo II.5.1). Yılın ilk yarısındaki fiyat artıĢlarının kaynağını ağırlıklı olarak iç talepte gözlenen artıĢ oluĢtururken, yılın ikinci yarısındaki fiyat artıĢlarını petrol fiyatlarına yapılan yüksek oranlı zamların neden olduğu maliyet artıĢları belirlemiĢtir. Yılın tümünde tarım sektörü fiyatlarının geçen yıllar ortalamasının üzerinde seyretmesi fiyat artıĢlarını belirleyen unsurlardan biri olmuĢtur. Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) ise bir önceki yıla göre 19,3 puan artarak yıllık bazda yüzde 99,1 oranına ulaĢmıĢtır. TÜFE içinde en yüksek paya sahip olan gıda, içki ve tütün sektörünün yüzde 115,9, ulaĢım sektörünün yüzde 105,3 oranındaki artıĢları, 1997 yılında TÜFE artıĢını belirleyen önemli etkenlerdir. Mamul gıda fiyatlarının artıĢının en önemli nedeni tarım üretimindeki gerileme iken, ulaĢım sektöründeki fiyat artıĢlarının kaynağını petrol ürünlerine yapılan yüksek oranlı zamlar oluĢturmuĢtur. TABLO II.5.1 FĠYATLAR (Yıllık Yüzde DeğiĢim) (1) 1995 1996 1997 TÜFE 76,0 79,8 99,1 TEFE 65,6 84,9 91,0 Özel 70,8 80,5 89,0 Kamu 48,6 101,4 97,5 Tarım 86,6 89,9 96,5 Maden. 75,4 93,7 72,6 Enerji 40,8 129,9 64,1 Ġmalat 60,0 80,6 91,2 Özel 64,2 75,7 85,4 Kamu 47,5 96,7 108,5 Kaynak: DĠE (1)TÜFE ve TEFE için baz yılı 1994=100 alınmıĢtır. Erken genel seçimler nedeniyle geciktirilen kamu zamlarının 1996 yılı baĢında yapılması 1996 yılının ilk dört ayında Toptan EĢya Fiyatları Endeksinin (TEFE) aylık bazda önemli ölçüde artmasına neden olmuĢtur. Bu etkinin 1997 yılında kaybolması yılın ilk dört ayında TEFE'yi yıllık bazda düĢüĢ eğilimine sokmuĢtur. Bu nedenle 1996 yılı sonunda yıllık bazda yüzde 84,9 olarak gerçekleĢen TEFE artıĢı, 1997 yılı Nisan ayında yüzde 72,8'e kadar gerilemiĢtir. Ancak, artan siyasi belirsizliklere bağlı olarak ortaya çıkan erken seçim beklentileri ve bu durumun enflasyonist bekleyiĢlere yansıması ve yılın ilk dört aylık döneminde memur maaĢlarına yapılan yüksek oranlı zamların neden olduğu iç talep canlılığı enflasyondaki düĢüĢ eğilimini Mayıs ayından itibaren tersine çevirmiĢtir. Mayıs ayında hem kamu hem de özel sektör imalat sanayii fiyatlarında bir önceki aya göre önemli bir sıçrama gözlenmiĢtir. Tarım fiyatlarında yılın bütününde gözlenen artıĢ, Haziran ayında belirginleĢmiĢtir. 1991 yılından bu yana her Haziran ayında gerileyen (1994 yılı hariç) tarım sektörü fiyatları 1997 yılı Haziran ayında artıĢ göstermiĢtir. TABLO II.5.2 FĠYATLAR (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim) 1993(1) 1994(1) 1995(2) 1996(2) 1997(2) TÜFE 66,1 106,3 89,0 80,4 85,7 Gıda 63,5 110,0 92,3 72,2 92,5 Giyim 66,4 104,8 100,7 82,6 74,9 EĢya 66,8 122,2 82,6 65,1 71,8 Sağlık 68,4 113,1 75,5 94,0 87,3 UlaĢım 56,8 108,0 84,7 97,2 93,6 Kültür 73,5 102,9 86,0 84,5 76,0 Konut 71,8 91,0 86,8 85,4 82,2 TEFE 58,4 120,7 86,0 75,9 81,8 Tarım 62,2 97,8 107,8 86,5 86,9 Madencilik 57,9 132,8 85,6 89,3 76,2 Enerji 67,8 102,3 56,4 101,7 71,8 Ġmalat 56,6 129,4 81,0 70,4 80,6 Özel 59,3 130,5 81,1 68,2 77,6 Kamu 50,7 126,9 80,7 77,1 89,7 Kaynak: DĠE (1)TÜFE ve TEFE için baz yılı 1987=100 alınmıĢtır. (2)TÜFE ve TEFE için baz yılı 1994=100 alınmıĢtır. Temmuz ayında yaĢanan hükümet değiĢikliği ve hükümetin artan kamu açığını kapatmak amacıyla petrol ve petrole bağlı ürünlerin fiyatlarına yaptığı yüzde 30 oranındaki zam, özellikle imalat sanayii fiyatlarında Ģok bir sıçramaya neden olmuĢtur. Temmuz ayında kamu imalat sanayii fiyatlarındaki artıĢ yüzde 15,2 olurken özel sektör imalat sanayii fiyatları yüzde 6,3 oranında artmıĢtır. Böylece TEFE yüzde 5,3 oranında artıĢla Temmuz ayları için tarihsel olarak en yüksek değerine ulaĢmıĢ ve 1997 yılının baĢlarında yıllık bazda yüzde 70'ler düzeyinde gerçekleĢen TEFE artıĢı bu platoyu terkederek yüzde 80'ler düzeyine oturmuĢtur (Tablo II.5.1). Yılın ilk altı aylık döneminde petrol ürünlerinde yüzde 25,9 oranında artıĢ gerçekleĢirken yılın ikinci altı aylık döneminde artıĢ oranı yüzde 68,7 olmuĢtur. Üretimde kullanılan en önemli girdilerden biri olan petrol ürünlerine özellikle yılın ikinci altı ayında yapılan zamlar ekonomide önemli bir maliyet baskısı yaratmıĢtır. Yılın ikinci yarısında faizlerdeki artıĢ ve reel ücretlerdeki gerilemenin neden olduğu iç talep daralmasına rağmen, enflasyon oranının çıkıĢ trendini koruması, bu dönemde ekonomide maliyet artıĢından kaynaklanan bir enflasyonun varlığına iĢaret etmektedir. GRAFĠK II.5.1 DĠE-TOPTAN EġYA VE ÖZEL SEKTÖR ĠMALAT SANAYĠĠ FĠYATLARI (1994=100, Yıllık Yüzde DeğiĢim) Kamu imalat sanayii fiyatları 1997 yılında yüzde 108,5 artarken, özel sektör imalat sanayii fiyatlarındaki artıĢ yüzde 85,4 düzeyinde kalmıĢtır. Kamu sektörünün ürettiği hammaddeleri girdi olarak kullanan özel sektör imalat sanayiinin yılın ikinci yarısında meydana gelen önemli maliyet artıĢlarını fiyatlarına yansıtamamalarının ardında bir iç talep daralması yeralmaktadır. Ġç talep daralmasına rağmen sanayi üretimindeki artıĢın sürmesi, üretim kararlarının uzun vadeli olarak alındığı ve firmaların mamul mal stoklarını artırdığı sonucunu doğurmaktadır. Yıl boyunca tarım fiyatları yıllık bazda TEFE artıĢının üzerinde seyretmiĢtir. Yüksek destekleme alım fiyatları, üretimde görülen gerileme 1997 yılında tarım fiyatlarının önceki yıllar ortalamasının üzerinde gerçekleĢmesine neden olmuĢtur. GRAFĠK II.5.2 DĠE-TOPTAN EġYA VE TÜKETĠCĠ FĠYATLARI (1994=100, Yıllık Yüzde DeğiĢim) TABLO II.5.3 FĠYATLAR (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim) (1) 1996 I II III 1997 IV Yıllık I II III IV Yıllık TÜFE 78,3 82,2 80,7 79,9 80,4 76,9 77,6 87,7 96,1 85,7 TEFE 64,3 73,2 78,4 84,4 75,9 77,8 74,4 83,2 89,0 81,8 Özel 65,3 72,2 76,5 80,3 74,2 76,1 76,3 80,7 87,3 80,7 Kamu 61,2 76,9 85,0 99,4 81,9 83,9 67,8 91,7 94,7 85,5 Tarım 75,7 82,5 92,0 93,0 86,5 81,5 85,6 84,7 93,4 86,9 Maden. 75,9 81,6 95,2 99,2 89,3 89,1 70,4 76,8 72,0 76,2 Enerji 76,6 98,6 104,5 120,4 101,7 92,7 70,9 63,6 66,9 71,8 Ġmalat 59,3 68,1 71,8 79,0 70,4 75,1 70,2 84,2 89,3 80,6 Özel 60,2 66,8 69,2 74,1 68,2 73,1 71,3 78,9 84,4 77,6 Kamu 56,4 72,1 80,0 95,1 77,1 81,3 66,9 99,9 104,0 89,7 Kaynak: DĠE (1)TÜFE ve TEFE için baz yılı 1994=100 alınmıĢtır. TABLO II.5.4 TEFE’DE SEKTÖREL FĠYAT ARTIġLARI (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim) TOPLAM SEKTÖRLER 1996 ÖZEL KAMU 1997 1996 (1) 1997 1996 1997 GENEL 75,9 81,8 81,9 85,5 74,3 80,7 TARIM 86,5 86,9 -- -- 86,5 86,9 Tarım, Avcılık 84,5 90,2 -- -- 84,5 90,2 Ormancılık 105,5 52,4 -- -- 105,5 52,4 Balıkçılık 119,3 47,8 -- -- 119,3 47,8 MADENCĠLĠK 89,3 76,2 88,1 77,8 92,4 72,0 Kömür Madenleri 89,2 76,6 86,9 79,9 95,6 67,5 Ham Petrol, Doğalgaz 93,3 67,7 93,4 68,1 92,1 63,6 Metal Cevheri 78,1 88,8 77,2 84,8 81,8 105,1 TaĢocakçılığı 90,1 83,6 91,3 120,9 89,8 72,7 ĠMALAT 70,4 80,6 77,1 89,7 68,2 77,6 Gıda 81,9 86,6 96,6 79,7 79,2 87,0 Tekstil 53,5 49,9 52,4 77,6 53,5 72,4 Giyim 69,6 73,2 56,7 79,1 70,0 62,3 Deri 84,6 81,1 51,4 64,7 97,4 85,9 Kağıt 28,1 58,0 38,9 47,6 24,3 62,1 Petrol Ürünleri 96,5 93,8 92,1 93,5 95,5 94,6 Kimyasal Ürünler 57,2 78,7 33,6 75,5 64,8 79,6 Plastik ve Kauçuk 60,9 68,3 -- -- 60,9 68,3 Metalik Olmayan Madenler 76,4 87,1 70,6 84,3 77,0 82,2 Metal Ana Sanayi 57,8 88,3 56,5 87,5 58,9 89,0 Metal EĢya 58,1 73,6 49,1 89,0 58,2 73,5 Makina-Teçhizat 70,7 71,8 59,0 62,0 70,9 72,0 Elektrikli Cihazlar 55,7 67,6 78,7 51,6 55,0 68,1 Motorlu Kara TaĢıtı 71,5 72,2 -- -- 71,5 72,2 ENERJĠ 101,7 71,8 101,7 71,8 -- -- Elektrik 104,0 68,8 104,1 68,8 -- -- 90,9 86,2 91,1 86,2 -- -- Su Kaynak: DĠE (1) 1994=100 baz olarak alınmıĢtır. III MALĠ PĠYASALAR III.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE KREDĠ POLĠTĠKASI III.1.1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Toplam Merkez Bankası kredileri, kamu ve bankacılık sektörüne açılan krediler olmak üzere iki ana kalemden oluĢmaktadır. Kamu sektörüne açılan krediler, temel olarak Hazine’ye kısa vadeli avans kaleminden oluĢurken, Merkez Bankası kredileri içindeki payı giderek azalmakta olan bankacılık sektörü kredileri ise tarımsal krediler, sanayici kredileri ile ticari kredilerden meydana gelmektedir. Toplam Merkez Bankası kredileri 1997 yılı sonu itibariyle, bir önceki yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 8,8 azalıĢla, 378,6 trilyon Türk lirasından 345,2 trilyon Türk lirasına inmiĢtir. Merkez Bankası toplam kredilerindeki düĢüĢ, Hazine'ye açılan kısa vadeli avanstaki azalıĢtan kaynaklanmıĢtır. Merkez Bankası toplam kredilerinin tümüne yakın bir büyüklüğü oluĢturan kısa vadeli avanstaki azalıĢ, Merkez Bankası kredilerinin azalıĢını belirleyen en önemli geliĢme olmuĢtur. Merkez Bankası Kredilerinde 1997 Yılı GeliĢmeleri Hazineye Kısa Vadeli Avans Hazine'ye kısa vadeli avans üst limiti, Merkez Bankası kanunu'nun 3985 sayılı kanun ile değiĢik 50'nci maddesi gereği, 1997 yılı için bir önceki yıl bütçe ödenekleri toplamını aĢan tutarın yüzde 6'sı olarak belirlenmiĢtir. Bu orana dayanılarak belirlenen 133,9 trilyon Türk liralık kısa vadeli avans limitinden 1997'nin Ağustos ayına kadar kullanılmıĢ olan kısım Hazine'ce Banka'ya geri ödenmiĢ ve bu tarihten yıl sonuna kadar kullanım olmamıĢtır. Hazine'ye kısa vadeli avans hesabı bakiyesi 1997 yılına 370,9 trilyon Türk lirası olarak devretmiĢtir. Merkez Bankası'nın yıllık kâ rından Hazine'ye ödenmesi gereken 33,3 trilyon Türk liralık kısım, Hazine MüsteĢarlığı ile varılan mutabakat gereği takas edilerek 370,9 trilyon liradan düĢülmüĢ ve avans bakiyesi 337,6 trilyon Türk lirasına indirilmiĢtir. Bu geliĢmeler sonucu Hazine'ye kısa vadeli avans bakiyesi 1997 yılında nominal olarak yüzde 9 azalmıĢtır. Tarımsal Krediler a) T.C. Ziraat Bankası'na 1997 yılı içerisinde, 15 Eylül 1996 tarihinde daraltılan limit çerçevesinde kullandırılan tarımsal reeskont kredisinin 7,1 trilyon Türk lirası tutarındaki 1996 yıl sonu bakiyesi, 1997 yıl sonu itibariyle de aynı düzeyde kalmıĢtır. b) ġeker pancarı alımlarının finansmanı amacıyla, ġekerbank aracılığı ile Ģeker pancarı üreticilerine 19 Aralık 1991 tarihinde belirlenen limit dahilinde kullandırılan kredinin 1996 yılı sonunda 55 milyar Türk lirası olan bakiyesi, 1997 yılı sonunda da değiĢmemiĢtir. Sanayici Kredileri a) Esnaf ve Küçük Sanatkâ r Kredileri Esnaf ve küçük sanatkâ rların iĢletme kredisi ihtiyacını karĢılamak amacıyla Türkiye Halk Bankası'na kullandırılan kredinin, 1996 yılı sonu itibariyle 471,7 milyar Türk lirası olan bakiyesi, 1997 yılında senet değiĢimine bağlı olarak 472,5 milyar Türk lirası düzeyinde kalmıĢtır. b) Orta Vadeli Krediler Önceki yıllarda Merkez Bankasınca açılan orta vadeli reeskont kredilerinin tasfiyesi iĢlemine 1997 yılında da devam edilmiĢtir. Bu kredilerin, 1996 yılı sonu itibariyle 14,4 milyar Türk lirası olan bakiyesi, 1997 yılı sonunda 700 milyon Türk lirasına inmiĢtir. Ticari Krediler Kısa vadeli senet reeskontu sistemi dahilinde bankacılık sektörünün likidite ihtiyacını karĢılamak amacıyla önceki yıllarda bankalara kullandırılan krediler, 1995 yılı içerisinde tasfiye edilmiĢ ve 1996 yılında olduğu gibi, 1997 yılında da bu kapsamda kredi kullandırılmamıĢtır. Kabul Finansmanı Kredileri Ġhracatçıların vadeli satıĢlarından doğan alacaklarının finansmanı amacıyla, 1997 yılı içinde 12,4 milyon ABD doları senet karĢılığı 1,9 trilyon Türk lirası tutarında kredi kullandırılmıĢtır. Bu kredinin borç bakiyesi, 1997 yılı sonu itibariyle 3 milyon ABD doları olmuĢtur. III.1.2. Bankalar III.1.2.A. Bankaların Konsolide Bilançoları ile Konsolide Kâr/Zarar Hesaplarındaki GeliĢmeler a) Konsolide Bilançodaki GeliĢmeler Bankacılık sektörünün toplam varlıkları, 1997 Kasım ayı itibariyle bir önceki yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 99,1 ve reel olarak yüzde 9,9 büyüyerek 17 838 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Sektörün toplam aktiflerindeki büyüme ABD doları bazında incelendiğinde, 1996 yılı sonunda 83,3 milyar ABD doları olan toplam aktiflerin Kasım 1997 tarihi itibariyle 92,2 milyar dolara yükseldiği görülmektedir. Büyümesini 1997 yılında da sürdüren bankacılık sektörünün toplam aktiflerinin GSMH’ya oranı, 1996 yılı sonu itibariyle yüzde 59,8'e, 1997 yılı sonu itibariyle ise tahmini GSMH rakamlarıyla yapılan hesaplamaya göre, yüzde 62 dolayına yükselmiĢtir. Bankacılık sektörü toplam aktiflerinin GSMH'ya oranındaki hızlı yükseliĢ, finansal derinleĢmenin hızlandığını yansıtmaktadır. Bankacılık sektörünün toplam aktiflerinde 1997 yılında gerçekleĢen reel büyüme, temel olarak bilanço toplamı içindeki payı geleneksel olarak yüksek olan krediler portföyündeki artıĢtan kaynaklanmıĢtır. Sektörün toplam kredileri 1997 Kasım ayı itibariyle bir önceki yıl sonuna göre reel olarak yüzde 11 artmıĢtır (1). Toplam kredilerdeki artıĢ, yabancı para ve Türk lirası krediler ayırımına göre incelendiğinde, yabancı para kredilerin reel olarak yüzde 20,4, Türk parası kredilerin ise yüzde 3,4 oranında artıĢ gösterdiği görülmektedir. (1) Tek düzen hesap sisteminde yapılan ve 1997 yılı baĢından itibaren uygulanmaya baĢlanılan değiĢiklik gereği, mali sektöre açılan kredilerin toplam kredilerden ayrı olarak gösterilmesi nedeniyle, kredilerdeki artıĢ oranı yalnızca önceki yıl sonu rakamı ile karĢılaĢtırılmıĢtır. Bankacılık sektörünün açtığı kredilerin artıĢını belirleyen en önemli faktörün ekonomideki büyüme sürecinin devam etmesi olduğu söylenebilir. Toplam kredilerdeki artıĢ, kredi türlerindeki değiĢimler itibariyle incelendiğinde, ihracat kredileri ile firmaların iĢletme sermayesi ihtiyaçları için talep ettikleri ticari kredilerin önemli oranda büyüdüğü görülmektedir. Kasım 1997 itibariyle ihracat kredileri ve ticari krediler bir önceki yıl sonuna göre reel olarak sırasıyla yüzde 11,6 ve yüzde 24 artmıĢtır. Üretimdeki artıĢın finansmanı amacıyla kullanılan bu kredilerdeki artıĢ, özellikle sanayi sektöründeki büyüme sürecinin devam ettiği ve banka kredilerindeki artıĢı uyardığı yolunda bir gösterge sayılabilir. Konsolide bilanço toplamındaki payı büyük olan diğer kalemlerden menkul değerler cüzdanı ise aynı dönemde reel olarak yüzde 15 azalmıĢtır. Repodaki menkul değerler hariç, teminata verilen ve bağlı değerler olarak tutulan menkul değerler dahil olmak üzere sektörün toplam menkul değerler cüzdanının maliyet değerleri üzerinden toplam tutarı, 30 Kasım 1997 tarihi itibariyle 2 271 trilyon Türk lirası olmuĢ ve aktif toplamı içindeki payı yüzde 12,7 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Menkul değerlerin toplam aktiflere oranı 1996 yılı sonunda yüzde 15,6 düzeyinde gerçekleĢmiĢti. Menkul değerlerdeki azalıĢ, 1996 yılı sonunda banka portföylerinde bulunan ve vergi erteleme amacıyla satın alınmıĢ olan özellikle yabancı ülkeler tarafından ihraç edilmiĢ olan menkul kıymetler tutarındaki azalıĢla açıklanabilir. Ġncelenen dönemde reel olarak yüzde 117 artıĢ gösteren ve 1996 yıl sonunda konsolide bilanço toplamı içindeki payı yüzde 6,4 iken, Kasım 1997'de yüzde 12,6'ya yükselen faiz gelir tahakkukları ve reeskontları kalemindeki artıĢ, sektörün toplam aktiflerindeki büyümede etkili olan bir diğer geliĢme olmuĢtur. Tahakkuk etmiĢ, ancak tahsil edilmemiĢ faiz gelirleri ile henüz gerçekleĢmemiĢ faiz reeskontlarının kaydedildiği bu kalem, esas olarak, kredilere yapılan tahakkuk ve reeskontlar ile menkul kıymetlere yapılan reeskontları kapsamaktadır. Menkul değerlere yapılan reeskontlardaki artıĢ, menkul değerler portföyündeki ve bilanço dıĢında izlenen repo konusu kıymetlere gelir reeskontu yapılmasından kaynaklanmıĢtır. Bankacılık sektörünün brüt tahsili gecikmiĢ alacakları, Kasım 1997 itibariyle önceki yıl sonuna göre reel olarak yüzde 7,5 artarak 168 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Takibe alınan krediler için ayrılan karĢılıkların reel olarak yüzde 14,5 azalması sonucu, net takipteki krediler 1996 sonuna göre reel olarak yüzde 46,6 artıĢ göstermiĢtir. Bu artıĢın kredilerin artıĢ hızından daha yüksek olması nedeniyle, net takipteki alacakların konsolide bilanço toplamı içindeki payı, binde 3'ten binde 5'e yükselmiĢtir. Konsolide bilançonun aktif tarafındaki diğer kalemlerde ise Ģu geliĢmeler gözlemlenmiĢtir: Mevduat munzam karĢılıklarının 1996 yılı sonunda yüzde 5,2 olan bilanço toplamı içindeki payı, küçük bir azalıĢla Kasım 1997’da yüzde 4,9’a inmiĢtir. Merkez Bankası’nın Temmuz 1996 tarihinde yaptığı yeni bir düzenleme ile mevduat munzam karĢılık uygulamasındaki sabit-artan ayrımının kaldırılması, bankaların munzam karĢılık yükünü belirli oranda hafifletmiĢtir. Yapılan yeni düzenlemenin de etkisi ile Kasım 1995 tarihinde yüzde 11,5 olan efektif munzam karĢılık oranı, Kasım 1996 tarihinde yüzde 9 dolayına çekilmiĢ, Kasım 1997 tarihinde ise aynı düzeyde kalmıĢtır. Konsolide bilançonun pasif tarafında ise Ģu geliĢmeler gözlemlenmiĢtir: Toplam mevduatın konsolide bilanço toplamı içindeki payı, toplam mevduatın reel olarak aynı düzeyde kalması sonucu 1996 sonunda yüzde 63,1 olan düzeyinden Kasım 1997 sonu itibariyle 57,2'ye inmiĢtir. Toplam mevduattaki geliĢme Türk lirası ve yabancı para mevdut ayırımı göz önüne alınarak incelendiğinde, yabancı para mevduatın Türk lirası cinsinden değeri, bir önceki yıl sonuna göre reel olarak yüzde 3,8 oranında artarken, Türk lirası mevduatın reel olarak azaldığı görülmektedir. Türk lirası mevduattaki azalıĢın ise toplam mevduatın bilanço toplamı içindeki payının azalmasına neden olduğu görülmektedir. Türk lirası mevduattaki azalmanın çeĢitli nedenleri olduğundan söz edilebilir. Ġlk olarak, mevduatın tasarruf sahibine sağladığı net reel getiri, mevduatın faiz geliri üzerinden alınan vergi stopajının 1997 yılından baĢlanılarak yüzde 5'ten yüzde 12'ye yükseltilmesi ve enflasyon oranının bir önceki yıla göre yükselmesi sonucu azalmıĢtır. Ġkinci olarak, mevduatın reel olarak sabit düzeyde kalmasının bankaların fonlama davranıĢından kaynaklanan nedenleri olduğu da söylenebilir. Bankalar nezdinde bulunan mevduatın ne kadarının kredi olarak kullandırıldığının bir ölçütü olarak kabul edilen ve 1996 yılı sonunda yüzde 62 olan toplam krediler/toplam mevduat oranı, Kasım 1997 tarihi itibariyle yüzde 69'a yükselmiĢtir. Bankaların, özellikle Türk lirası mevduata önerdikleri faiz oranlarını son iki yılda fazla değiĢtirmemeleri, daha fazla Türk lirası mevduat kabul etmek istemedikleri Ģeklinde yorumlanabilir. Bankaların aynı dönemde, döviz tevdiat hesaplarına önerdikleri faiz oranlarını sürekli olarak yükseltmeleri ise diğer nedenlerin yanında döviz kurlarının 1997 yılında genellikle istikrarlı seyretmesi nedeniyle, döviz mevduatının Türk lirası cinsinden maliyetinin Türk lirası mevduattan daha düĢük düzeyde seyretmesi ile açıklanabilir. Üçüncü olarak, tasarruf sahiplerinin mevduata alternatif mali araçlara, özellikle repo iĢlemlerine yönelimleri 1997 yılında önemli oranda artıĢ göstermiĢtir. Repo iĢlemlerinin gerek vergi avantajı gerek likidite açısından mevduata göre üstün özelliklere sahip oluĢu, bu aracın çekiciliğini artırmıĢtır. Repo kazançlarının 1998 yılından baĢlıyarak vergilendirilmesinin bu iĢlemlerin çekiciliğini ne ölçüde etkileyeceği 1998 yılında görülecektir. Konsolide bilançonun pasif tarafındaki diğer geliĢmeler ise aĢağıdaki gibi özetlenebilir: Ayrılan karĢılıkların payında önemli bir değiĢim görülmemiĢ ve 1996 yıl sonunda yüzde 1,3 olan karĢılıkların payı, Kasım 1997'de yüzde 1,2'ye inmiĢtir. Sektörün toplam özkaynaklarının 1996 yılı sonunda yüzde 8,9 olan konsolide bilanço toplamı içindeki payı, Kasım 1997 tarihi itibariyle değiĢmemiĢtir. Ancak, bilanço toplamının reel olarak büyüdüğü göz önüne alındığında, toplam özkaynakların da reel olarak aynı oranda arttığı anlaĢılmaktadır. Toplam özkaynaklarda Kasım 1997 tarihi itibariyle, bir önceki yıl sonuna göre meydana gelen reel artıĢ, yüzde 10,6 düzeyinde olmuĢtur. Sektörün özkaynaklarındaki reel artıĢı belirleyen en önemli faktör, ödenmiĢ sermaye kalemindeki yüzde 24,3 düzeyindeki reel artıĢ olmuĢtur. Üç bankanın (Denizbank, Anadolu Bank ve ING Bank) 1997 yılında sektöre girmesi de ödenmiĢ sermaye kaleminin artıĢında etkili olmuĢtur. Bankaların döviz varlık ve yükümlülüklerinde ise aĢağıdaki geliĢmeler gerçekleĢmiĢtir. 12 Aralık 1997 tarihli geçici verilere göre bankaların yurtdıĢı döviz varlıkları, bir önceki yıl sonuna göre ABD doları bazında yüzde 4,2 azalarak, 11,3 milyar ABD dolarından 10,8 milyar ABD dolarına gerilemiĢtir. Yurt dıĢı döviz varlıklarındaki azalma, bankaların yurtdıĢı muhabirleri nezdindeki döviz varlıklarını 1996 yılı sonuna göre yüzde 5,4 azaltmalarından kaynaklanmıĢtır. Yurt içi döviz varlıkları ise mevduat munzam karĢılıkları ile yurt içine açılan döviz kredilerindeki artıĢa paralel olarak, 1996 yılı sonuna göre yüzde 15,5 artıĢ göstermiĢtir. Yurt içine açılan döviz kredilerinde meydana gelen yüzde 16,5 oranındaki artıĢ dikkat çekicidir. Bankaların toplam döviz yükümlülükleri, 1997 yılı Aralık ayı itibariyle bir önceki yıl sonuna göre ABD doları bazında yüzde 10 artmıĢtır. Sektörün döviz yükümlülüklerindeki artıĢ, yurtdıĢından sağlanan orta ve uzun vadeli döviz kredilerindeki artıĢ ile yurtiçi adresli döviz tevdiat hesaplarındaki artıĢtan kaynaklanmaktadır. 12 Aralık 1997 tarihli geçici verilere göre, bankaların yurtdıĢından sağladığı kısa vadeli döviz kredileri, bir önceki yıl sonuna göre yüzde 4,3 artıĢ gösterirken, sağlanan orta ve uzun vadeli kredilerdeki artıĢ yüzde 42,5 olmuĢtur. Sektörün yurtdıĢı piyasalardan sağladığı uzun vadeli kredi miktarındaki artıĢ, ilk bakıĢta, bankaların kolaylıkla uzun vadeli fon sağlayabildikleri biçiminde bir izlenim vermektedir. Söz konusu geliĢme, yurtdıĢından sağlanan bir yıldan daha kısa vadeli kredilere uygulanan fon kesintisinden kaçınabilmek amacıyla, bankaların bir yıldan biraz daha uzun vadeli kredi sağlamaya çalıĢmalarından kaynaklandığı Ģeklinde yorumlanabilir. Ayrıca, bankaların yurtdıĢından sağladıkları toplam döviz kredileri, 1996 yılı sonuna göre yaklaĢık 1,3 milyar ABD doları artıĢ göstermiĢtir. Bankacılık sektörü döviz yükümlülüklerinin önemli bir bölümünü oluĢturan döviz tevdiat hesapları (DTH), 1996 yılı sonuna göre ABD doları bazında yüzde 10 artarak 24,5 milyar dolardan 27,2 milyar dolara yükselmiĢtir. DTH daki artıĢın, bankalarca bu hesaplara önerilen faiz oranlarının 1997 yılı içinde sürekli yükselmesinden kaynaklandığı söylenebilir. Bankaların döviz varlık ve yükümlülüklerinde yukarıda özetlenen geliĢmeler sonucu döviz pozisyon açıkları, 1996 yılı sonuna göre ABD doları bazında yüzde 65 oranında artıĢ göstermiĢ ve 1996 yılı içerisinde 3-3,5 milyar dolar arasında seyreden açık, 12 Aralık 1997 tarihi itibariyle 4,1 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. DTH'na önerilen faiz oranlarının 1997 yılı boyunca sürekli artıĢ göstermesine karĢın, yabancı para mevduatın bankalara Türk lirası cinsinden maliyetinin resmi mevduat dıĢındaki Türk lirası mevduattan daha düĢük düzeyde kalması, yabancı para pozisyon açığının büyümesinde etkili olmuĢtur. b) Konsolide Kâr / Zarar Hesaplarındaki GeliĢmeler Bankacılık sektörü 1997 yılı Eylül ayı itibariyle kâ rını bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 352,2 ve reel olarak yüzde 146 artırarak, 383,8 trilyon Türk lirası net kâr sağlamıĢtır. Kârın, sektörün en önemli gelir kalemi olan kredilerden alınan faizlerden sağlandığı, faiz dıĢı gelir-gider dengesinin ise bir önceki yılda olduğu gibi zararla sonuçlandığı görülmektedir. Bankaların toplam faiz gelirleri içinde en büyük paya sahip olan kredilerden alınan faizler, bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 34 artıĢ göstermiĢtir. Aynı dönemde menkul değerlerden sağlanan faiz gelirleri ise bir önceki yılın Eylül ayına göre nominal olarak yüzde 101 ve reel olarak yüzde 8,6 artmıĢtır. Kredilerden alınan faizler ve menkul kıymetlerden sağlanan faiz gelirlerindeki reel artıĢlara bağlı olarak, toplam faiz gelirleri bir önceki yılın Eylül ayına göre reel olarak yüzde 32,7 artmıĢtır. Sektörün toplam faiz giderleri, Eylül 1997 itibariyle, bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 26,7 artıĢ göstermiĢtir. Sektörün toplam faiz giderlerinin reel olarak toplam faiz gelirlerine göre daha düĢük oranda arttığı görülmektedir. Bankalar açısından maliyet avantajı sağlayan bu durumun mevduatın 1997 yılında reel olarak sabit kalması ve böylece faiz giderleri içinde en büyük payı oluĢturan mevduata ödenen faiz tutarının artıĢının sınırlı kalmasından kaynaklandığı söylenebilir. Mevduata ödenen faiz kaleminde bir önceki yıla göre meydana gelen yüzde 10'luk reel artıĢ, söz konusu faiz giderlerinin 1995 - 1996 yılları arasındaki yüzde 30 düzeyindeki reel artıĢın oldukça altındadır. Yukarıda özetlenen geliĢmeler sonucu sektörün en önemli gelir kaynağı olan net faiz gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 48,2 artarak, bir önceki yıldaki 380,5 trilyon Türk lirasından 1 045,2 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Sektörün kâr düzeyini belirleyen diğer bir faktör ise net faiz dıĢı gelirlerdir. Sektörün faiz dıĢı gelir - gider dengesi, 1996 yılında olduğu gibi 1997 yılında da zararla sonuçlanmıĢtır. Faiz dıĢı gelir ve giderlerdeki değiĢimler ayrıntılı olarak incelendiğinde, sermaye piyasası iĢlemlerinden sağlanan net kârların önceki yıla göre reel olarak azaldığı, kambiyo zararlarının ise önceki yıla göre arttığı görülmektedir. Personel giderlerinin kontrollü bir biçimde artmasına ve diğer faiz dıĢı giderlerin ise azalmasına karĢın, sermaye piyasası iĢlemleri kârlarının azalması ve kambiyo zararlarının artması, sektörün faiz dıĢı gelir-gider dengesinin zararla sonuçlanmasına neden olmuĢtur. Yukarıda özetlenen geliĢmeler sonucu sektörün net kârı, bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 144 artarak, 383,8 trilyon Türk lirası düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. c) Mevduat Bankalararası mevduat dıĢındaki toplam mevduat, 1997 yılı Kasım ayı itibariyle bir önceki yılsonuna göre nominal olarak yüzde 89,2, reel olarak ise yüzde 4,3 artarak 10 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Geçen yıla kıyasla toplam mevduatın artıĢ hızı 1997 yılında önemli ölçüde yavaĢlamıĢtır. TABLO III.1.1 MEVDUAT TÜRLERĠNĠN TOPLAM MEVDUAT ĠÇĠNDEKĠ YÜZDE PAYLARI (Bankalararası Mevduat Hariç) Döviz Tevdiat Hesabı Tasarruf Mevduatı Ticari Mevduat Resmi Mevduat Diğer Mevduat ve Mevduat Sertifikası 1991 34,0 37,0 12,0 3,0 14,0 1992 Kasım 40,0 33,0 10,0 3,0 14,0 1993 Kasım 45,0 29,0 10,0 4,0 12,0 1994 Kasım 52,1 29,4 8,3 2,7 7,5 1995 Kasım 49,2 32,7 8,0 2,3 7,8 1996 Kasım 50,2 31,7 7,2 3,5 7,4 1997 Kasım 51,5 29,3 5,8 5,1 8,3 Kaynak: TCMB Resmi mevduat, diğer mevduat ve DTH'lar dıĢındaki bütün mevduat türlerinde reel azalma olmuĢtur 1997 yılı Kasım ayında Türk lirası mevduat, 1996 yılı Aralık ayına göre nominal olarak yüzde 84,8, reel olarak ise yüzde 1,9 artarak 4,8 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢir. Aynı dönemde Türk lirası cinsinden döviz tevdiat hesapları nominal olarak yüzde 93,6, reel olarak ise yüzde 6,7 artarak 5,1 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Geçtiğimiz yıl yüzde 18'e yakın artan döviz tevdiat hesaplarının dolar cinsinden büyüklüğü de 1997 yılı Kasım ayı itibariyle geçen yıl sonuna göre yüzde 6,7 oranında artıĢ göstermiĢtir. Mevduatın vadelere göre dağılımı, geçen yıl olduğu gibi 1997 yılında da tasarruf sahiplerinin kısa vadeyi tercih ettiklerini göstermektedir. Kasım ayı itibariyle, toplam mevduat içinde vadesiz mevduatın payı yüzde 26,2, 1 ay vadeli mevduatın payı yüzde 14,4, 3 ay vadeli mevduatın payı yüzde 33,8, 6 ay vadeli mevduatın payı yüzde 16,5 ve 1 yıl vadeli mevduatın payı yüzde 9,1'dir. Mevduatın üç ay ve daha kısa vadeli mevduatta yoğunlaĢtığı görülmektedir (Grafik III.1.1). Türk lirası mevduatın türlerine göre artıĢ hızları Ģöyle gerçekleĢmiĢtir: 1997 yılı Kasım ayında, geçen yıl sonuna göre, nominal artıĢlar tasarruf mevduatında yüzde 73,7, ticari mevduatta yüzde 44,4, resmi mevduatta yüzde 215,6 ve diğer mevduatta yüzde 129,8 oranında gerçekleĢmiĢtir. Mevduat sertifikası hacmi ise geçen yılsonuna göre yüzde 96,8 azalmıĢtır. Bu azalıĢ, mevduat sertifikaları uygulamasının 30 Ocak 1997 tarihinden itibaren yürürlükten kaldırılmasından kaynaklanmaktadır. Yine Ocak-Kasım dönemi itibariyle en yüksek artıĢ, toplam mevduatın yüzde 5’ini oluĢturan resmi mevduatta gerçekleĢmiĢtir. Döviz tevdiat hesapları, resmi mevduat ve diğer mevduatın toplam mevduat içindeki payı artarken, tasarruf mevduatı ve ticari mevduatın payları bir miktar azalmıĢtır (Tablo III.1.1). GRAFĠK III.1.1 MEVDUATIN VADELERE GÖRE DAĞILIMI (Yüzde) d) Krediler Bankacılık sektörünün toplam kredileri, 1997 yılı Kasım ayında 1996 yılsonuna göre nominal olarak yüzde 101,3, reel olarak ise yüzde 11 artarak 7,1 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Mevduatın kredilere kanalize edilen miktarını gösteren kredi/mevduat oranı, daha çok mevduatlardaki yavaĢlama nedeniyle, 1996 yılına göre artarak yüzde 69,4'e yükselmiĢtir. Kredi/toplam varlık oranı ise yüzde 39,7'ye gerilemiĢtir (Tablo III.1.2). Bankacılık sektörünün toplam kredileri içinde, 1997 yılı Kasım ayı itibariyle özel bankaların payı yüzde 60,1, kamu bankalarının payı yüzde 31, kalkınma ve yatırım bankalarının payı yüzde 5,6 ve yabancı bankaların payı yüzde 3,5 olarak gerçekleĢmiĢtir. Özel bankaların ve yabancı bankaların toplam krediler içindeki payı 1996 Aralık ayına göre artmıĢ, diğer banka gruplarının payı ise azalmıĢtır. Özel bankaların kredi hacmi, 1997 yılı Kasım ayında 1996 yılsonuna göre, nominal olarak yüzde 136,4 oranında artarken, kamu bankalarının yüzde 73,3 yabancı bankaların yüzde 232,5 ve kalkınma ve yatırım bankalarının yüzde 92 oranında artmıĢtır. Reel olarak bakıldığında, özel bankaların kredileri yüzde 30,4 artarken kamu bankalarının kredileri yüzde 4,5 azalmıĢtır. Yabancı bankaların kredilerindeki reel artıĢ yüzde 83,4, kalkınma ve yatırım bankalarının kredilerindeki artıĢ ise yüzde 5,9'dur (Grafik III.1.2). TABLO III.1.2 BANKA KREDĠLERĠNDEKĠ GELĠġMELER Krediler (yüzde artıĢ) Kredi/mevduat (yüzde) Kredi/Toplam Varlık (yüzde) 1991 59,7 73,9 42,3 1992 Kasım 92,0 71,8 38,9 1993 Kasım 103,9 88,8 42,6 1994 Kasım 61,2 56,7 35,4 1995 Kasım 118,4 62,0 39,4 1996 Kasım 129,6 61,5 41,8 1997 Kasım 101,3 69,4 39,7 Kaynak: TCMB GRAFĠK III.1.2 KREDĠLERĠN BANKA GRUPLARI ĠÇĠNDEKĠ PAYI(Yüzde) Kredilerin büyük bir bölümü, 1996 yılında olduğu gibi 1997 yılı Kasım ayında da ticari krediler, ihracat kredileri ve ihtisas kredilerinden oluĢmaktadır. Krediler içinde toplam ticari krediler yüzde 35'lik payla ilk sırayı alırken, kısa vadeli ihracat kredileri yüzde 30, toplam ihtisas kredileri ise yüzde 19 pay almaktadır. Geçen yılın Kasım ayına göre toplam ticari kredilerin toplam krediler içindeki payı artarken, kısa vadeli ihracat kredilerinin payı değiĢmemiĢ, toplam ihtisa kredilerinin payı ise azalmıĢtır. Diğer taraftan toplam tüketici kredilerinin payı yüzde 6, ithalat kredilerinin payı binde 1, mali kesime açılan kredilerin payı yüzde 5, ihracat garantili yatırım kredilerinin payı yüzde 3 ve diğer yatırım kredilerinin payı yüzde 2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Mali kesime kullandırılan kredilerin payı 1996 yılı Ekim ayına göre bir miktar azalmıĢ, ihracat garantili yatırım kredilerinin payı bir miktar artmıĢ, diğer kredi türlerinin payı ise değiĢmemiĢtir. Toplam kredilerin Türk lirası ve yabancı para krediler arasındaki dağılımı incelendiğinde, yabancı para cinsinden kredilerin toplam krediler içindeki payının geçen yılsonuna göre bir miktar arttığı görülmektedir. Geçtiğimiz yılsonunda Türk lirası kredilerin toplam krediler içindeki payı yüzde 55'ten, 1997 yılı Kasım ayında yüzde 51,2'ye inmiĢ, yabancı para cinsinden kullandırılan kredilerin payı ise, yüzde 45'ten yüzde 48,8'e yükselmiĢtir. Bu dönemde yabancı para krediler yüzde 118,3 oranında artıĢ göstermiĢtir. Kredilerin vade yapısı incelendiğinde, 1997 yılı Kasım ayı itibariyle toplam kredilerin yüzde 83,2'sinin kısa vadeli kredilerden, yüzde 16,8'inin ise orta vadeli kredilerden oluĢtuğu görülmektedir. Geçen yıl Kasım ayında kısa vadeli kredilerin payı yüzde 82,3, orta vadeli kredilerin payı 17,7 olarak gerçekleĢmiĢti. 1997 yılında, 1996 yılına göre kredilerin vade yapısında önemli bir değiĢiklik olmamıĢtır. III.1.2.B. Yasal ve Ġdari Düzenlemeler 1997 yılında bankalara iliĢkin olarak getirilen düzenlemeler aĢağıda özetlenmektedir. a) Tekdüzen Hesap Planı ve Tekdüzen Raporlama Paketi'ne ĠliĢkin Düzenlemeler 1986 yılında yürürlüğe giren Tek Düzen Hesap Planı (TDHP), zaman içerisinde bankacılık uygulamaları ve teknolojisindeki değiĢiklik ve yenilikler ile uluslararası platformda ortaya çıkan ihtiyaçlara uyum sağlayamaz duruma gelmiĢtir. TDHP'nın etkinliğinin arttırılması ve eksikliklerinin tamamlanması amacıyla gözden geçirilmiĢ, yapılan değiĢiklikler Bankalar Kanununun vermiĢ olduğu yetki çerçevesinde, Hazine MüsteĢarlığı'nca 1 Ocak 1997'den geçerli olmak üzere yürürlüğe konmuĢtur. Bu paralelde yine 1986'dan beri kullanılmakta olan ve Tek Düzen Hesap Planı'nı esas alan TCMB Gözetim Sistemi Raporlama Paketi'nin de revize edilmesi ihtiyacı doğmuĢtur. Bu doğrultuda, TCMB Gözetim Sistemi Raporlama paketinin, yeni bankacılık enstrümanlarını, uluslararası muhasebe standartları ve diğeruluslararası bankacılık düzenlemelerini ve Merkez Bankası Gözetim sistemi bünyesinde istenen diğer bilgileri kapsayacak, aynı zamanda zaman ve emek tasarrufu sağlayacak biçimde yeniden düzenlenmesi gereği doğmuĢtur. Yeniden düzenlenen Raporlama Paketi 1 Ocak 1997'den itibaren yürürlüğe girmiĢtir. b) Özel Finans Kurumlarının cari ve katılma hesapları blokajları Özel Finans Kurumları hakkındaki muhtelif tarihli tebliğlerimizle değiĢik 21 Mart 1984 tarih 18348 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 1 No.lu Merkez Bankası tebliğinin "Blokaj" baĢlığını taĢıyan 10'ncu maddesi, 26 Kasım 1997 tarih, 23182 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak 28 Kasım 1997 tarihli blokaj cetvelinden baĢlamak üzere yürürlüğe giren 5 No.lu Merkez Bankası tebliği ile değiĢtirilmiĢtir. Buna göre, sabit ve artan fon ayrımı gözetmeksizin, Türk lirası ve yabancı para cari hesaplar için kasa ve bankalarda yüzde 6 oranında nakit ve Merkez Bankası nezdinde yüzde 15 oranında blokaj, Türk lirası ve yabancı para katılma hesapları için ise Merkez Bankası nezdinde yüzde 6 oranında blokaj tesis edilmesi, kasa ve bankalarda bulundurulacak nakit ve Merkez Bankası nezdinde tesis edilecek blokajlar, Türk lirası hesaplar için Türk lirası cinsinden, ABD doları, Alman markı, Fransız frangı, Hollanda florini ve Ġsviçre frangı cinsi hesaplar için kendi döviz cinslerinden, diğer döviz cinsleri üzerinden açılan hesaplar için de ABD doları olarak yapılması öngörülmüĢtür. c) Umumi Disponibilite Umumi disponibilite uygulamasına iliĢkin esas ve Ģartlar 22 Temmuz 1996 tarih ve 22704 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan umumi disponibilite hakkında 96/1 sıra No.lu tebliğ ile düzenlenmiĢtir. 26 Kasım 1997 tarih ve 23182 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 97/1 sıra No.lu umumi disponibilite hakkında tebliğ ile; 96/1 sıra No.lu tebliğ'in 2'nci maddesi (b) fıkrasına eklenen 13'ncü bent ile ertelenmiĢ vergiler disponibiliteye esas taahhütler arasından çıkarılarak, bankaların bu hesaplar için disponibilite bulundurma uygulamasına son verilmiĢtir. Ayrıca tebliğin disponibil değer olarak kabul edilecek senetler baĢlıklı 4'ncü maddesi de değiĢtirilerek, Türk lirası üzerinden düzenlenen senetlerde asgari 1 yıl vade koĢulu uygulamasına son verilmiĢtir. Bu değiĢiklikle, Kamu Ortaklığı Fonu ve ÖzelleĢtirme Ġdaresi BaĢkanlığı tarafından Türk lirası üzerinden ihraç edilen tahvillerin disponibil değer olarak sayılması için aranan TEFE koĢulu kaldırılmıĢ, daha önce disponibil değer olarak sayılmayan, Türk lirası üzerinden düzenlenmiĢ ve 1 yıldan kısa vadeli Devlet Ġç Borçlanma Senetleri ile Kamu Ortaklığı Fonu veya ÖzelleĢtirme Ġdaresi BaĢkanlığı tarafından çıkarılan sabit faizli ve TEFE dıĢındaki diğer değiĢken faizli Türk lirası üzerinden düzenlenmiĢ senetler de disponibil değer kapsamına alınmıĢtır. d) Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu 12 Ocak 1997 tarih, 22875 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 96/9006 sayılı Karar ve bu karara iliĢkin 11 Mart 1997 tarih, 22930 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 19 No.lu tebliğ ile, 1- Finansman Ģirketlerinin kullandırdığı kredilerden yüzde 10 oranında Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu kesintisi yapılması, 2- Ġhracatı teĢvik belgesi ile dahilde iĢleme izin belgesi kapsamında yapılan kabul kredili, vadeli akreditif ve mal mukabili ithalatta belgede öngörülen taahhüdün gerçekleĢtirilmediğinin veya eksik gerçekleĢtirildiğinin tesbiti durumunda müeyyide uygulanması sonucu doğan fon kesintilerinin cezai faiziyle birlikte gümrük idarelerince tahsil edilmesi, 3- Fon kesintilerinin zamanında ve tam olarak yatırılmaması halinde, zamanında ve tam olarak yatırılmayan fon kesintileri ile fon kesintisi indirimi uygulanan kredilerde ve ithalat iĢlemlerinde vergi resim ve harç istisnası paralelinde ihracatın veya taahhüdün gerçekleĢmemesi veya kısmen gerçekleĢmesi, bankalarca, özel finans kurumlarınca, finansman Ģirketlerince eksik yatırılan fon kesintileri ile ödenen, ancak, karar ve tebliğlere aykırılığı nedeniyle geri alınan destekleme primleri için fon lehine tahsil edilecek cezai faiz oranının "kanuni faiz oranının 3 katı olarak" yeniden tesbit edilmesi, hükme bağlanmıĢtır. 17 Ekim 1997 tarih, 23143 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 97/10043 sayılı Karar ve 5.12.1997 tarih ve, 23191 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 20 No.lu Tebliğ ile yapılan değiĢiklikle, sermaye piyasası borçlanma araçlarının yurt dıĢında ihracı suretiyle temin olunan fonların da kredi sayılacağına dair hüküm yürürlükten kaldırılmıĢtır. 20 No.lu Tebliğ ile de kitap ithalatının finansmanı amacıyla kullanılan krediler fon muafiyeti kapsamına alınmıĢtır. e) Mevduata ĠliĢkin Düzenlemeler 24 Nisan 1994 tarih, 21914 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Mevduat Türleri ve Vade Dilimleri Hakkında Tebliğ ile 11 Eylül 1988 tarih, 19926 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Mevduat Türlerinin Kapsamına iliĢkin Tebliğimiz, 30 Ocak 1997 tarih 22893 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Mevduat Türleri ve Kapsamı ile Vade Dilimleri Hakkında 97/1 No.lu Tebliğimizle tek bir tebliğ haline getirilmiĢ ve söz konusu tebliğlerde mevduat türleri arasında yer alan mevduat sertifikaları tebliğ kapsamından çıkarılmıĢtır. Ayrıca, 29 Temmuz 1987 tarih, 19532 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan muhtelif sayılı tebliğlerle değiĢik Mevduat Sertifikaları Hakkında 1 No.lu Tebliğimiz, müĢteri kimliğinin belirtilmemesine dayalı bir uygulama niteliği taĢıması nedeniyle, 31 Ağustos 1996 tarihinden itibaren yürürlüğe giren müĢteri kimliğinin tespitine iliĢkin 96/8443 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı doğrultusunda 30 Ocak 1997 tarih, 22893 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Mevduat Sertifikaları Hakkında 97/1 Sayılı Tebliğimizle yürürlükten kaldırılmıĢtır. III.1.2.C. Özel Finans Kurumları Ekim 1997 tarihi itibariyle altı Özel Finans Kurumu (ÖFK) faaliyet göstermektedir. 1996 yıl sonunda 198,7 trilyon Türk lirası olan toplam bilanço büyüklüğü, 1997 Ekim dönemi itibariyle 393,2 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Nominal yüzde 97,9, reel yüzde 15,3 oranında artıĢ gösteren bilanço içerisinde en büyük pay, yüzde 68,6 ile cari ve katılma hesaplarından kullandırılan fonlara aittir. Bunu sırasıyla yüzde 8,6 ile sabit kıymetler ve yüzde 5,9 ile bankalar kalemleri izlemektedir. Aralık 1996 itibariyle yüzde 73 olan yabancı para varlıkların toplam varlıklar içerisindeki payı, Ekim 1997 itibariyle yüzde 72,3'e gerilerken, aynı dönemde yükümlülüklerin payı, yüzde 72,6'dan yüzde 76,5'e yükselmiĢtir. Böylece Aralık 1996 döneminde 714 milyar Türk lirası olan yabancı para pozisyon fazlası, Ekim 1997'de 16,3 trilyon Türk lirası pozisyon açığına dönüĢmüĢtür. Toplam kaynaklarının yüzde 4,4'ünü oluĢturan ÖFK'nın toplam özkaynakları, Ekim 1997 itibariyle 1996 yıl sonuna göre yüzde 1,7 oranında reel azalıĢ göstermesine karĢın, nominal olarak yüzde 68,8 oranında artarak, 10,2 trilyon Türk lirasından 17,2 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Özkaynaklardaki bu artıĢın yüzde 65'ini ödenmiĢ sermaye, yüzde 27,6'sını dönem kârı oluĢtururken, yüzde 3,7'si sabit kıymet yeniden değerleme fonuna aittir. ÖFK'nın toplam aktiflerinin yüzde 73'ünü kullandırdıkları fonlar oluĢturmaktadır. Aralık 1996-Ekim 1997 döneminde cari ve katılma hesapları ile özkaynaklarından kullandırdıkları fonlar 127 trilyon Türk lirasından, nominal yüzde 112,2, reel yüzde 23,6 oranında artıĢla 269,7 trilyon Türk lirasına yükselirken, özel proje fonlarından kullandırımlar, nominal olarak yüzde 9,1 ve reel olarak yüzde 47 oranında azalarak, 17,6 trilyon Türk lirasından 15,9 trilyon Türk lirasına düĢmüĢtür. ÖFK'nın kaynak yapısı incelendiğinde, varlıklarını yüzde 96 oranında yabancı kaynak kullanarak finanse eden kurumların, 1997 Ekim dönemi itibariyle yabancı kaynaklarının yüzde 74,2'sinin özel cari hesaplar ile katılma hesaplarından, yüzde 4,2'sinin ise özel projeler için sağlanan fonlardan oluĢtuğu görülmektedir. Aralık 1996-Ekim 1997 döneminde özel cari ve katılma hesaplarında toplanan fonlar, nominal yüzde 95,3, reel yüzde 13,8 oranında artarak 149,4 trilyon Türk lirasından 291,7 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Yüzde 88,6 oranında yabancı para, yüzde 11,4 oranında Türk lirası olarak toplanan fonların yüzde 79,3'ünün yabancı para, yüzde 20,7'sinin ise Türk lirası olarak kullandırıldığı görülmektedir. 1996 yıl sonunu 2,5 trilyon Türk lirası kâr ile kapatan ÖFK, 1997 Ekim döneminde 5,2 trilyon Türk lirası kâr elde etmiĢler ve bir önceki yıl Ekim döneminde 1,8 trilyon Türk lirası olan dönem kâ rına kıyasla kâr rakamında nominal yüzde 193, reel yüzde 56,3 oranında bir artıĢ sağlamıĢlardır. ÖFK'nın söz konusu dönemlerde aktif kârlılığı yüzde 1,1'den yüzde 1,3'e, özkaynak kâ rlılığı ise yüzde 27,3'den yüzde 30,4'e yükselmiĢtir. Ekim 1997 itibariyle, ÖFK konsolide bilançosunun yüzde 34'ünü Al Baraka Türk, yüzde 27'sini Ġhlas Finans, yüzde 16'sını Kuveyt Türk, yüzde 9'unu Anadolu Finans, yüzde 8'ini Faisal Finans, yüzde 6'sını ise Asya Finans Kurumu oluĢturmaktadır. ÖFK'nın konsolide bilançosu bankacılık sektörü ile karĢılaĢtırıldığında, ÖFK'nın toplam aktif büyüklüğü bankacılık sektörü toplam aktif büyüklüğünün yüzde 2,3'ü, toplam kullandırdığı fonlar bankacılık sektörü kredilerinin yüzde 4'ü, cari ve katılma hesapları ile özel projeler için sağlanan fonlar bankacılık sektörü toplam mevduatının yüzde 3'ü düzeyinde olduğu görülmektedir. Bankacılık sektörü özkaynaklarının yüzde 1,2'si oranında toplam özkaynağa sahip olan ÖFK'nın, 1997 Ekim dönemi itibariyle elde ettikleri dönem kârı bankacılık sektörünün yüzde 1,2'si oranındadır. III.2. PARA PĠYASALARI Merkez Bankası'nın uyguladığı 1997 yılı para politikası, 1996 yılının ikinci çeyreğinden itibaren uygulamaya konulan programın devamı niteliğinde olmuĢtur. Uygulanan politikada net dıĢ varlıklar ve net iç varlıklar büyüme kompozisyonu gözetilmiĢtir. Bu bağlamda rezerv para büyüklüğü Merkez Bankası'nın operasyonel hedefi olarak izlenmiĢtir. Merkez Bankası, rezerv parayı, program limitleri içinde tutmak, bunu yaparken de döviz kurlarındaki ve faiz oranlarındaki dalgalanmayı enaza indirmek ve aynı zamanda piyasanın ihtiyacı olan likidite miktarını, piyasadaki hassas dengeleri ve istikrarı bozmamaya özen gösterecek Ģekilde ayarlamak amacını gütmüĢtür. Merkez Bankası, bankalararası para piyasasında, açık piyasa iĢlemlerinde ve döviz-efektif piyasalarındaki iĢlemlerinde bu amacı gözetmiĢtir. III.2.1. Devlet Ġç Borçlanma Senetleri SatıĢları ve Faizleri Bu yıl Hazine toplam 8 132 trilyon Türk lirası değerinde menkul kıymet ihraç etmiĢtir. Bunun 7 496 trilyon Türk lirası opsiyon ve ortalama dahil olmak üzere ihale yoluyla satılan iskontolu ve TÜFE'ye endeksli kuponlu DĠBS'ler, kalan 636 trilyon Türk lirası ise halka arz, diğer kuponlu ve döviz tahvilleridir. Ġhale dıĢı satıĢlar toplam ihracın yüzde 7,8’ini oluĢturmaktadır. Döviz tahvilleri ise çeĢitli dövizlerden oluĢtuğu için değiĢik faiz oranlarından satılmıĢtır. Bunların 18,1 milyon dolarlık kısmı yüzde 7,04 faizle, 6,8 milyon dolarlık kısmı yüzde 7,14 faizle, 50 milyon dolarlık kısmı yüzde 2,5 faizle, 30 milyon dolarlık kısmı yüzde 2,65 faizle, 20 milyon dolarlık kısmı yüzde 2,615 faizle, 922,5 milyon Alman markı değerindeki kısmı yüzde 10 faizle, 273,8 milyon Alman marklık kısmı yüzde 11,67 faizle, 15 milyon Alman markı tutarındaki bölümü yüzde 1,415 faizle, 40 milyon Alman marklık bölümü yüzde 4,14 faizle, 200 milyon Fransız frankı değerindeki tahviller yüzde 3,70 faizle, 250 milyon Fransız frankı yüzde 3,81 faizle, 70 milyon Belçika frankı değerindeki tahviller yüzde 3,50 faizle, 100 milyon Belçika frankı değerindeki tahviller yüzde 3,48 faizle, 150 milyon Belçika frankı değerindeki tahviller yüzde 3,97 faizle, 180 milyon Avusturya Ģilini tutarındaki tahviller yüzde 3,70 faizle, 200 milyon Avusturya Ģilini tutarındaki tahviller yüzde 3,8 faizle ve 100 milyon Hollanda florini cinsinden olan tahviller ise yüzde 3,55 faizle satılmıĢtır. Bir diğer ayırıma göre, toplam ihracın yüzde 59,3’ü kısa vadeli bonolardan, yüzde 40,7’si ise ihalede satılan 1 yıl ve üzeri menkul kıymetlerle, ihale dıĢı satılan uzun vadeli tahvillerden ve halka arz yöntemiyle satılan tahvillerden oluĢmaktadır. Ġhaleyle satılanların yüzde 62,7’sini bonolar, yüzde 37,3’ünü tahviller oluĢturmaktadır. Hazine bu yıl halka arz yolu ile borçlanmayı bir kez Mayıs ayında yapmıĢ, toplam 39,7 trilyon Türk lirası değerinde menkul kıymet satmıĢtır. 1996 yılında Kasım ayında uygulanmaya baĢlanan yüzde 10 oranında stopaj kesintisi 29 Aralık 1996 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan yazı ile 1997 yılı baĢından itibaren yüzde 12'ye yükseltilmiĢtir. Yüzde 12'lik stopaj oranı 1997 yılında da geçerliliğini korumuĢtur. Diğer taraftan, ilk ihalesi 3 Mart 1997 tarihinde yapılmak üzere, mevcut Hazine ihalelerine ilave olarak 2 yıl vadeli 3 ayda bir faiz ödemeli tüketici fiyat endeksine bağlı devlet iç borçlanma senetlerinin satıĢına baĢlanmıĢtır. Bu yılın baĢlarında yüzde 94 dolaylarında olan aylık ağırlıklı bileĢik ihale faiz oranları, ġubat ayında düĢmüĢ ve bazı ihalelerde düĢmekle birlikte, aylık ağırlıklı bileĢik bazda incelediğimizde Ağustos ayına kadar artarak yüzde 119,5 düzeylerine ulaĢmıĢtır. Ġhale bazında incelendiğinde, yılın ilk çeyreğinde, vadenin kısaldığı ġubat ayındaki ilk ihalede bileĢik faiz oranı düĢerken, aradaki ihalelerde artmakla birlikte, vadenin tekrar uzadığı Mart ayındaki ilk ihalede tekrar azalmıĢtır. Hazine Nisan ayı hariç, yılın ilk altı ayında, genel olarak aylık itfa tutarı dolaylarında veya biraz altında borçlanmayı tercih ederek, yılın ikinci yarısına göre piyasalarda daha az Türk lirası sıkıĢıklığına neden olmuĢtur (Tablo III.2.1). Hazine yılın en uzun vadeli iskontolu ihalelerini Ocak ve Mart aylarında gerçekleĢtirmiĢ, Nisan ve Mayıs aylarında ise Hazine iskontolu ihale yapmamıĢ, bunu yerine TÜFE'ye endeksli ihaleleri tercih etmiĢ ve ek olarak Mayıs ayında halka arz yöntemi ile piyasadan borçlanmıĢtır. Mart-Haziran döneminde yoğun olarak yapılan TÜFE'ye endeksli ihalelerde, reel getiri oranı 13 Mayıs tarihindeki ihaleye kadar yüzde 22-25 aralığında oluĢmuĢ, daha sonra artarak yüzde 32'ye kadar ulaĢmıĢtır (Tablo III.2.2). Ek olarak, bu yıl Hazine, Aralık ayındaki yoğun itfasını hafifletmek amacıyla, yıl içindeki itfasının en az olduğu Ağustos ayında, bir erken itfa ihalesi yaparak ortalama brüt yüzde 121,8 bileĢik faiz oranından 45,5 trilyon Türk lirası tutarında geri alım yapmıĢtır. Eylül ayında yapılan erken itfa ihalesini ise iptal etmiĢtir. Hazine Ağustos ayına kadar, özellikle yılın ilk dört ayında kısa vadeli avans hesabını kullanmıĢtır. Ağustos ayında kullanılan miktar 337,6 trilyon Türk lirasında sabitlenmiĢtir. Hazine ve Merkez Bankası arasında Temmuz ayında yapılan protokol gereği yıl sonuna kadar avans kullanılmamıĢtır. Hazine yılın ikinci yarısında, son iki ay hariç aylık toplam itfa miktarlarından fazla borçlanmıĢ ve nakit yönetimi stratejisinin bir parçası olarak, itfanın üzerindeki tutarları mevduatında tutmayı tercih etmiĢtir. Aylık ağırlıklı bazda Eylül ve Ekim aylarında azalan iskontolu ihale faiz oranları, yılın son iki ayında, öncelikle Hazine'nin yüklü geri ödemeleri ve dıĢ borç giriĢi olmaması nedeniyle tekrar yükselmiĢ ve Aralık ayında yüzde 122,5 olarak gerçekleĢmiĢtir (Tablo III.2.1). Diğer taraftan yılın son iki ayında gerçekleĢtirilen TÜFE'ye endeksli ihalelerde, reel getiri oranı sırasıyla yüzde 26 ve yüzde 32 olmuĢtur. (Tablo III.2.2). TABLO III.2.1 ĠSKONTOLU ĠHALELER Ağırlıklı Ortalama BileĢik Faiz(1) Nominal Satılan Miktar (Milyar TL) Ortalama Vade (Ay olarak)(2) Ocak 94,15 601 156,1 9,0 ġubat 91,73 . 720 144,7 9,4 Mart 96,35 965 957,5 10,8 Nisan - - 11,7 Mayıs - - 13,9 Haziran 100,99 76 233,2 15,5 Temmuz 106,07 824 770,2 14,6 Ağustos 119,52 984 835,9 14,3 Eylül 116,36 580 172,2 13,8 Ekim 109,34 753 358,3 12,7 Kasım 114,68 429 838,4 12,8 Aralık 122,53 584 227,1 12,4 Kaynak: TCMB (1) Tablo ihale tarihlerine göre hazırlanmıĢ olup, bir ay içinde birden fazla ihalenin gerçekleĢmesi durumunda, ihalede gerçekleĢen bileĢik faizler satıĢ miktarıyla ağırlıklandırılarak hesaplanmıĢtır. (2) Ortalama vade, iskontolu ve TÜFE'ye endeksli ihalelerin net geliri ile ağırlıklandırılarak hesaplanmıĢtır. TABLO III.2.2 TÜFE ENDEKSLĠ ĠHALELER Ġhale Tarihleri Toplam Satılan Miktar (Milyar TL) Reel Getiri Oranı (%) Değerleme Oranı 4 Mart 1997 18 608,0 25,00 1,155 1 Nisan 1997 127 040,5 24,00 1,155 8 Nisan 1997 143 681,8 22,00 1,154 1 Mayıs 1997 10 486,0 22,00 1,154 6 Mayıs. 1997 53 742,0 25,00 1,154 13 Mayıs 1997 62 987,1 29,95 1,154 3 Haziran 1997 269 059,0 32,00 1,154 17 Haziran 1997 3 050,0 32,00 1,154 25 Kasım 1997 140 151,9 26,00 1,179 23 Aralık 1997 146 431,6 32,00 1,183 Kaynak: TCMB TÜFE'YE ENDEKSLĠ DEVLET ĠÇ BORÇLANMA SENETLERĠ Enflasyona endeksli devlet iç borçlanma senetlerinin satıĢlarında, katılımcılar talep ettikleri yıllık reel getiri oranını ve nominal tutarı bildirmektedirler. Ġhale değerlendirilmesinde, teklifler en düĢük reel getiri oranından en yüksek reel getiri oranına doğru sıralanmakta, ihalenin kesildiği yerdeki reel getiri oranı tüm tekliflere uygulanmaktadır. Ġlk kupon faiz oranı için değerlemeye esas alınacak enflasyon değerleme oranı, kupon vade baĢlangıç tarihinden önce DĠE tarafından açıklanan yıllık TÜFE oranının dördüncü kökü alınmak suretiyle üç aylık döneme indirgenmesi ile hesaplanmaktadır. Formülde kullanılan değiĢkenler aĢağıda belirtildiği gibidir. R0 = Ġhale faiz oranı, yıllık, basit, reel = Yıllık enflasyon oranı = Enflasyon değerleme oranı k=Kupon ödeme tutarı KA=Kupon ödeme tarihinde yapılan anapara enflasyon değerleme fark ödemesi K=Kupon tarihindeki toplam ödeme Formül: Hazine'nin 1 Nisan 1997 tarihinde yapmıĢ olduğu ihaleyi örnek olarak ele alırsak: Ġhraç tarihi = 2 Nisan 1997 Ġhraç fiyatı = 100 000TL Yıllık reel faiz = R0 = %24 ġubat 1996 geçen yılın aynı ayına göre TÜFE değiĢim oranı = = %77,7 Değerleme oranı = = (1+0.777)1/4 = 1,155 2 Temmuz 1997 tarihi itibariyle kupon ödeme tutarı = k = 100 000 x (%24/4) x 1,155= 6 930TL 2 Temmuz 1997 tarihi itibariyle enflasyon değerleme fark ödemesi = KA = (100 000 x 1,155)-100 000=15 500TL Toplam ödeme = K= 6 930 + 15 500=22 430TL Aynı Ģekilde daha sonraki kupon ödemeleri hesaplanabilir. III.2.2. Açık Piyasa ĠĢlemleri Mart 1996 tarihinde 650 trilyon Türk lirasına yükseltilen açık piyasa iĢlemleri portföy limiti 1997 yılında değiĢtirilmemiĢtir. Diğer yıllarda olduğu gibi 1997 yılında da açık piyasa iĢlemleri, zaman zaman tek baĢına, zaman zaman da döviz piyasası ve bankalararası para piyasası ile birlikte, ekonomideki likiditenin uygulanan para politikası doğrultusunda düzenlenmesine ve piyasalardaki istikrarın korunmasına yönelik olarak kullanılmıĢtır. Yılın ilk aylarında göreceli olarak piyasalarda fazla olan likidite miktarı, Hazine'nin kısa vadeli avans kullanımının ve uzun bayram tatillerinin de etkisiyle dalgalı bir seyir izlemiĢtir. Bu dalgalanmaları önlemek amacıyla, genellikle ĠMKB Repo-Ters Repo piyasasında bir gecelik repo ve ters repo iĢlemleri yapılmıĢtır. Ancak, Temmuz ayında Merkez Bankası ve Hazine arasında imzalanan protokol çerçevesinde Hazine'nin kısa vadeli avans kullanmamaya ve itfalardan daha fazla borçlanmaya baĢlamasıyla birlikte piyasalarda likidite sıkıĢıklığı baĢlamıĢtır. Bu sıkıĢıklık 7 günlük repo ihaleleri ve ĠMKB Repo-Ters Repo piyasasında yapılan repo iĢlemleriyle giderilmeye çalıĢılmıĢtır. Yükselen faizler ve olumlu ekonomik beklentilerle birlikte Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında yoğun yabancı sermaye giriĢleri olmuĢtur. Merkez Bankası'nın döviz alıĢları sonucu likiditede artıĢ meydana gelmiĢ, Banka'nın piyasayı fonlama gereği azalmıĢtır. Eylül ayı sonlarında ve Ekim ayı baĢlarında piyasadaki likiditenin artması üzerine, fazla likidite ĠMKB Repo-Ters Repo piyasasında yapılan ters repo iĢlemleri ile çekilmiĢtir. Ekim ayının ikinci yarısından baĢlayarak, Güney Doğu Asya ülkelerinde baĢgösteren finansal krizlerin Türkiye piyasalarına yansıması, yabancı sermaye çıkıĢına neden olmuĢtur. Bu durum Merkez Bankası'nın yoğun döviz satıĢı yapmasına yol açmıĢtır. Yoğun döviz müdahaleleri sonucu piyasalarda oluĢan likidite sıkıĢıklığı yıl sonuna kadar sürmüĢtür. Artan likidite sıkıĢıklığını azaltabilmek amacıyla son iki ayda sık sık repo iĢlemleri yapılmıĢtır. Bu bağlamda repo iĢlemleri yılın tümünde sürmekle birlikte, yoğun olarak Temmuz-Ekim döneminde Hazine'nin itfadan daha fazla borçlanmasının, Kasım ve Aralık aylarında ise döviz müdahalelerinin piyasada yarattığı Türk lirası sıkıĢıklığını gidermek üzere yapılmıĢtır. Yıl sonuna kadar yapılan kısa vadeli repo ihalelerinin yanısıra vergi ve maaĢ ödemeleri gibi nedenlerle ortaya çıkan çok kısa dönemli likidite sıkıĢıklığının önlenilmesine yönelik olarak da ĠMKB’de bir gecelik vadeli repo iĢlemleri yapılmıĢtır. Ters repo iĢlemlerine ise yoğun olarak kamu maaĢ zamları nedeniyle likit olan Ocak ayında, önceden yapılan ters repoların dönüĢlerinin fazla olduğu Haziran ayı ile yabancı sermaye giriĢlerinin yoğun olduğu Ekim ayının ilk döneminde baĢvurulmuĢtur. Toplam açık piyasa iĢlemleri yolu ile yapılan fonlama likidite sıkıĢıklığının en yoğun olduğu yılın son üç ayında artmıĢ, en yoğun çekiliĢler ise, Ocak ve Eylül aylarında gerçekleĢmiĢtir. Yıl içinde yapılan repo iĢlemlerinin yıllık ortalama faizi yüzde 77,3 dolaylarında gerçekleĢirken, ters repo iĢlemlerinin ortalama faizi yüzde 69,4 olmuĢtur. TABLO III.2.3 AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠ (Trilyon Türk lirası) Doğrudan Alım (1) Doğrudan Satım (2) Ters Repo (3) Ters Repo DönüĢ (4) 0,0 39,8 193,4 88,2 ġubat 26,5 58,8 91,1 Mart 26,5 95,5 75,2 Ocak Repo DönüĢ (6) TCMB Ġtfa (7) Net Etki (*) (8) (**) 39,1 57,4 39,2 (124,0) 103,5 280,5 273,7 44,2 31,1 98,5 46,2 40,5 65,9 25,9 Repo (5) Nisan 0,0 20,8 77,2 112,0 462,8 399,2 18,9 96,5 Mayıs 0,3 15,9 82,3 162,8 377,5 458,7 14,1 (2,1 ) Haziran 37,0 41,8 107,4 147,4 159,1 159,9 2,9 37,4 Temmuz 0,01 3,0 75,4 81,5 734,1 678,6 0,0 58,6 Ağustos 0,0 0,4 0,4 0,4 1 033,1 947,9 0,0 84,8 Eylül 0,0 9,6 69,4 69,6 532,1 645,5 0,0 (122,8) Ekim 3,6 0,02 211,4 212 970,1 749,9 1,0 225,3 Kasım 2,3 28,0 0,0 0,0 3 906,1 3 690,4 39,3 229,2 Aralık 6,5 10,7 0,0 0,0 6 499,1 6 332,6 24,2 186,6 102,6 324,3 983 1 075,8 15 039,6 14 434,2 249,7 726,3 Toplam Kaynak: TCMB (*) Parantez içindeki rakamlar piyasadan para çekildiğini göstermektedir. (**) (8)=(1) - (2) - (3) + (4) + (5) - (6) + (7) III.2.3. Bankalararası Para Piyasası Bankalararası para piyasasında 1997 yılında iĢlem yapan banka sayısı, 4 yeni banka katılımıyla, 73 olmuĢtur. Bu piyasada 1997 yılında gerçekleĢen toplam tek taraflı iĢlem hacmi 15 638,9 trilyon Türk lirası değerinde olup, bu rakam GSMH yıllık tahmininin yüzde 54'ünü oluĢturmaktadır. Bu oran 1996 yılında yüzde 61,2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bir gecelik iĢlemler toplam iĢlem hacminin yüzde 60,7’sini oluĢturmuĢtur. Toplam iĢlem hacmi yılın ilk yarısında Mayıs ayında yoğunlaĢırken, yılın ikinci yarısında bu yoğunluk giderek artmıĢ ve yıl genelinde en yoğun iĢlem hacmi Hazine'nin itfadan daha fazla borçlanıp likidite sıkıĢıklığına neden olduğu Ağustos ve döviz talebinin yoğun olduğu Kasım ve Aralık aylarında gerçekleĢmiĢtir. Merkez Bankası hem para politikası uygulamasına hem de son kredi mercii politikasına paralel olarak, özellikle yılın ikinci yarısında, kısa vadeli faiz oranlarının Temmuz ayının ikinci yarısından Eylül ayının ikinci yarısına kadar olan dönem hariç, ikincil piyasa faiz oranlarının üzerinde olmasını sağlamaya çalıĢmıĢtır. Bu politika gereği Merkez Bankası gün sonunda piyasaları fonlamayı tercih etmiĢtir. Merkez Bankası likiditeyi düzenlemek için Ocak ayı hariç, yılın tümünde net satıcı konumunda olmuĢ ve piyasaların likidite ihtiyacını gidermiĢtir. Bir gecelik iĢlemlerde en yoğun satıĢlar sırasıyla Aralık, Kasım ve Ağustos aylarında gerçekleĢmiĢtir. Tablo III.2.4'ten izlenebileceği gibi, Merkez Bankası'nın satıĢlarının yoğun olduğu son iki ayda faiz oranları gitgide yükselen düzeylerde seyretmiĢtir. Bankalararası para piyasasında, 1996 yılı Aralık ayında baĢlanan bir iĢ günü sonrası valörlü, ertesi iĢ günü vadeli T/N, bir iĢ günü sonrası valörlü, bir hafta sonrası vadeli T/W iĢlemler 1997 yılı içinde de bankalar tarafından, nakit akımları planlamaları çerçevesinde kullanılmıĢtır. Bu bağlamda, T/N ve T/W iĢlemler sırasıyla yüzde 96 ve yüzde 98 ağırlığında Merkez Bankası taraflı olarak gerçekleĢmiĢtir. Merkez Bankası'nın tüm yıl süresince net satıcı konumunda olduğu T/N iĢlemlerde, toplam iĢlem hacmi 5 247,2 trilyon Türk lirası, T/W iĢlemlerde ise 907 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. T/N iĢlem hacmi toplam iĢlem hacminin yüzde 33,6'sını oluĢtururken, T/W iĢlem hacmi yüzde 5,8'ini oluĢturmuĢtur. Tüm yıl süresince T/N iĢlemlerin faiz oranlarında Ekim ve ġubat ayındaki düĢüĢler hariç, artıĢ eğilimi egemen olmuĢ ve yıllık ortalama basit faiz oranı yüzde 71,52 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ocak ayında hiç iĢlem gerçekleĢmeyen T/W vadede ise yıllık ortalama basit faiz oranı yüzde 72,57 olmuĢtur. TABLO III.2.4 BANKALARARASI PARA PĠYASASI(1) TOPLAM O/N T/N Ortalama Ortalama ĠĢlem Ortalama ĠĢlem Hacmi Hacmi Faiz (Milyar TL) (Milyar TL) AYLAR T/W Ortalama ĠĢlem Hacmi (Milyar TL) Ortalama Faiz Ortalama ĠĢlem Hacmi (Milyar TL) Ortalama Faiz Ocak 42 082,8 36 217,8 61,48 5 865,0 70,71 - - ġubat 50 153,9 35 041,7 66,29 12 528,9 66,91 2 583,3 67,94 Mart 54 220,3 29 633,9 65,12 21 485,0 67,00 3 101,4 68,00 Nisan 63 098,7 32 485,3 68,52 25 443,2 67,00 5 169,7 68,00 Mayıs 65 739,6 28 038,0 66,30 31 743,4 67,00 5 958,3 68,00 Haziran 56 298,3 28 996,0 70,53 21 178,9 68,74 6 123,4 70,10 Temmuz 60 557,1 40 527,3 69,00 15 768,9 72,06 4 260,9 72,28 Ağustos 72 319,0 39 347,2 73,93 26 621,1 73,53 6 350,7 74,50 Eylül 63 705,5 32 421,5 75,23 25 399,0 75,00 5 885,0 76,00 Ekim 59 612,3 48 442,4 71,57 10 195,0 74,98 9 74,9 76,03 Kasım 73 394,8 48 333,6 77,87 23 688,5 76,99 1 372,8 78,00 Aralık 81 772,3 49 926,0 78,04 30 155,9 78,34 1 690,4 79,40 TOPLAM 61 912,9 37 450,9 70,32 20 839,4 71,52 3 622,6 72,57 Kaynak: TCMB (1) ĠĢlem hacmi rakamları tek taraflıdır. TABLO III.2.5 BANKALARARASI PARA PĠYASASINDA MERKEZ BANKASI'NIN ĠġLEMLERĠ (Trilyon Türk Lirası) O/N AlıĢ AYLAR Tutar Net (1) SatıĢ Ort.Faiz Tutar T/N T/W Net Net Ort.Faiz Ocak 168,2 55,12 52,6 75,67 115,6 (86,5) - ġubat 24,9 52,00 102,9 72,00 (77,9) (157,1) (41,5) Mart 59,1 52,00 116,7 72,00 (57,7) (446,2) (65,1) Nisan 39,1 52,00 227,3 72,00 (188,2) (457,5) (93,1) Mayıs 68,7 52,00 206,4 72,00 (137,7) (659,6) (125,1) Haziran 16,2 52,00 254,1 72,00 (237,9) (444,8) (128,6) Temmuz 65,0 52,00 397,8 72,82 (332,8) (357,9) (84,6) Ağustos 13,9 54,00 594,0 74,41 (580,1) (559,0) (133,4) Eylül 1,7 56,00 392,0 76,00 (390,3) (548,5) (129,5) Ekim 70.3 56,26 358,4 76,00 (288,2) (176,4) (21,2) Kasım - - 657,3 78,00 (657,3) (447,1) (27,5) Aralık 38,7 60,00 781,6 78,96 (742,9) (683,6) (38,9) 565,7 53,94 4 141,1 74,32 (3 575,4) (5 024,3) (888,2) TOPLAM (1) Net alıĢlar, toplam alıĢlardan toplam satıĢlar düĢülerek bulunmuĢtur. Parantez içindeki rakamlar negatif değerleri, bir diğer deyiĢle satıĢların alıĢlardan fazla olduğunu göstermektedir. III.3. DÖVĠZ VE EFEKTĠF PĠYASALARI Geçen yıl olduğu gibi 1997 yılında da döviz ve efektif piyasalarındaki en fazla iĢlem hacmi 19,6 milyar ABD doları ve yüzde 66,2 pay ile Türk lirası-döviz piyasasında gerçekleĢmiĢtir. Ġkinci ve üçüncü sırayı ise 6,9 milyar ABD doları ve yüzde 23,3 pay ile döviz depo ve 2,7 milyar ABD doları ve yüzde 9 pay ile Türk lirası-efektif piyasaları almıĢlardır. Türk lirası-döviz piyasalarındaki iĢlem hacmi Ocak-Haziran döneminde, ġubat ayındaki yükselme hariç dengeli bir seyir izlemiĢtir. Mevsimsel olarak Temmuz-Eylül döneminde iĢlem hacmi düĢmüĢtür. Eylül ayında yılın en düĢük iĢlem hacmi gerçekleĢmiĢtir. Ekim ayının son haftasında Güney Doğu Asya ülkelerinde meydana gelen krizin, iç döviz piyasalarında döviz talebi olarak yansıması sonucunda, iĢlem hacmi çok hızlı bir Ģekilde yükselmiĢ ve 4,95 milyar ABD doları ile yılın en yüksek iĢlem hacmi gerçekleĢmiĢtir. Kasım ve Aralık aylarında ise iĢlem hacimleri bankaların her yıl olduğu gibi döviz taleplerinin artması sonucunda yüksek düzeylerde seyretmekle birlikte giderek düĢmüĢtür. TABLO III.3.1 DÖVĠZ VE EFEKTĠF PĠYASALARI ĠġLEM HACMĠ(1) (Milyon ABD Doları) TL Döviz TL Efektif Döviz Efektif Döviz Döviz Efektif Efektif Döviz Depo Toplam Ocak 1 041,4 266 44,1 0,0 0,2 392,8 1744,50 ġubat 1 701,1 565,4 35,8 0,0 0,0 489,7 2792,00 Mart 1 045,8 235,8 21,8 0,0 0,8 528,7 1832,90 Nisan 1 338,0 268,3 24,3 0,0 0,5 537,6 2168,78 Mayıs 822,5 201,1 9,5 0,0 0,0 465,9 1499,08 1 044,9 212,6 14,0 0,0 0,5 611,1 1883,18 Haziran Temmuz 686,2 170,8 6,4 0,0 1,0 854,6 1719,04 Ağustos 806,9 128,7 17,2 0,0 6,3 540,8 1499,88 Eylül 307,8 120,1 2,2 0,0 0,4 674,8 1105,26 Ekim 4 954,1 123,4 29,7 0,0 0,7 568,6 5676,46 Kasım 3 157,4 154,7 88,9 0,0 0,5 515,6 3917,12 Aralık 2 720,6 211,0 167,8 0,0 0,5 726,7 3826,58 Toplam 19 626,8 2 657,9 461,7 0,0 11,3 6 907,0 29 664,8 Kaynak: TCMB (1) Tablo çift taraflı olarak hesaplanmıĢtır. Merkez Bankası, Türk lirası karĢılığı döviz ve efektif piyasalarında Ağustos ve Eylül ayları hariç, tüm yıl boyunca net satıcı konumunda olmuĢtur. Bu piyasada Merkez Bankası, Ağustos ayına kadar hızlı parite yükseliĢlerinden kaynaklanan spekülatif hareketleri önlemeye yönelik döviz satıĢı Ģeklinde müdahalelerde bulunmuĢtur. Temmuz ayında dolar-mark paritesi 1,87 ile son 7-8 yılın en yüksek düzeyine çıkmıĢtır. Hazine'nin itfadan daha fazla borçlanması ve vergiler nedeniyle Türk lirasına sıkıĢan piyasalarda, Merkez Bankası'nın döviz satıĢları düĢük düzeylerde gerçekleĢmiĢ ve yoğun döviz devirleri gözlenmiĢtir. Ağustos ve Eylül aylarında, artan sermaye giriĢleri nedeniyle, yılın en yoğun döviz devirleri gerçekleĢmiĢtir. Ekim ayının son haftasında bu geliĢmeler tersine dönmüĢtür. Ekim ayında döviz-efektif piyasalarında yılın müdahale amaçlı en yüksek döviz satıĢ ve alıĢları gerçekleĢmiĢtir. Özellikle Ekim ayının son haftasından itibaren, bankaların yabancı yatırımcılara döviz ödemelerini gerçekleĢtirmek amacıyla, yoğun döviz talepleri olmuĢtur. Kasım ve Aralık aylarında bu geliĢmelere bazı bankaların açık pozisyonlarını kapatmak amacıyla yoğun döviz talepleri de eklenmiĢtir. 1996 yılında kurlardaki geliĢmeler incelendiğinde, Mayıs-Temmuz ve KasımAralık dönemleri dıĢında, ortalama kur sepetindeki aylık artıĢların TEFE’deki aylık artıĢların altında seyrettiği gözlenmektedir. Aylık ortalama kur sepetindeki en düĢük artıĢ yüzde 3,5 ile Ağustos ayında, en yüksek artıĢ ise yüzde 6,3 ile Mart ayında gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan, ay sonu değerlerine göre hesaplanan kur sepetindeki en düĢük artıĢ yüzde 3 ile Ocak ayında, en yüksek artıĢ ise yüzde 7 ile yine Mart ayında gerçekleĢmiĢtir. Ay ortalamalarına göre, 1996 yılında Türk lirasının kur sepetinde yer alan para birimlerinden ABD doları karĢısındaki değer kaybı yüzde 84,1’e, Alman markı karĢısındaki değer kaybı ise yüzde 70,8’e ulaĢmıĢtır. Yıl sonu itibariyle, aylık ortalama kur sepetindeki artıĢ yüzde 77,3 olarak gerçekleĢmiĢ, TEFE’deki yıllık ortalama artıĢ ise yüzde 75,9’a ulaĢmıĢtır. Merkez Bankası 1997 yılı süresince kurlardaki aylık nominal devalüasyon oranını öngörülen enflasyon oranına paralel olacak Ģekilde belirlemeye devam etmiĢtir. Bu politika çerçevesinde Merkez Bankası bir taraftan dıĢ ticaret dengesinin olumsuz etkilenmemesi amacını güderken bir taraftan da kurlardaki aylık değiĢimlerin tahmin edilebilirliğini arttırmaya özen göstermiĢtir. Yıl içindeki geliĢmeler incelendiğinde ise Haziran ve Kasım ayları dıĢında bütün yıl boyunca, ortalama kur sepetindeki aylık artıĢların TEFE'deki aylık artıĢların altında seyrettiği gözlenmektedir. Aylık ortalama kur sepetindeki en düĢük artıĢ yüzde 4,1 ile Mart ayında, en yüksek artıĢ ise yüzde 6,07 ile Kasım ayında gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan, ay sonu değerlerine göre hesaplanan kur sepetindeki en düĢük artıĢ yüzde 4 ile ġubat ayında, en yüksek artıĢ yüzde 5,7 ile Ekim ve Kasım aylarında gerçekleĢmiĢtir. Ay ortalamalarına göre, 1997 yılında Türk lirasının kur sepetinde yer alan para birimlerinden ABD doları karĢısındaki değer kaybı yüzde 90,8'e ulaĢmıĢtır. Yıl sonu itibariyle, aylık ortalama kur sepetindeki artıĢ yüzde 78,9 olarak gerçekleĢmiĢ, TEFE'deki yıllık ortalama artıĢ ise yüzde 81,8'e ulaĢmıĢtır. GRAFĠK III.3.1 DÖVĠZ KURU SEPETĠ VE TEFE (1994=100) (Aylık yüzde değiĢim) III.4. MENKUL KIYMET PĠYASALARI Menkul kıymet stokları kamu kesimi ağırlıklı olarak 1997 Ocak-Ekim döneminde de artmaya devam etmiĢ ve toplam 6223 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Bu sabit fiyatlarla 1996 yılına göre yüzde 12,9 oranında bir artıĢı ifade etmektedir. Bunun sadece yüzde 13,5'i özel sektör menkul kıymet stoku yüzde 86,5'i kamuya ait menkul stoklarından oluĢmuĢtur. Kamu kesimi stokları içinde devlet tahvili (yüzde 57,5) önemini 1997 yılında da devam ettirmiĢtir. Hazine bonosu stokları yüzde 39,5 ile ikinci durumunu korumuĢtur. Dövize endeksli senetler stoku yüzde 69,7'lik bir artıĢla 23,2 trilyona ulaĢmıĢtır. Sözkonusu senetler stoku 1996 yılında 13,7 trilyon Türk lirası olmuĢtu. Özel sektör menkul kıymet stokları içinde yüzde 97,3 ile hisse senedi önemli olmuĢ ve özel sektör tahvili, finansman bonosu, varlığa dayalı menkul kıymet, banka bonosu, kâ r-zarar ortaklığı belgesi, gayrimenkul sertifikası toplam içinde yüzde 2,7 oranında küçük bir paya sahip olmuĢtur. III.4.1. Birincil Piyasalar III.4.1.A. Kamu Kesimi Kamu kesimi menkul kıymet ihracı uygulanan borçlanma politikalarının bir sonucu olarak geçen yıla göre yüzde 4,8 azalarak gelir ortaklığı senetleri ve dövize endeksli senetler hariç toplam 4969,9 trilyon Türk lirasından Ocak-Ekim 1997 döneminde 4732,2 Türk lirasına düĢmüĢtür. Bu düĢüĢte yüzde 37,9 oranında bir düĢme ile hazine bonosu ihracındaki azalma önemli bir rol oynamıĢtır. Buna karĢılık devlet tahvili satıĢları yüzde 93,9'luk bir artıĢ kaydetmiĢtir. Yüksek borçlanma gereği nedeniyle kamu kesimi sermaye piyasasındaki fonların büyük bir bölümünü kullanmaya devam etmiĢtir. Bu durum faizler üzerinde baskı yaratmakta ve özel kesimce yatırımlar için kullanılabilecek imkâ nları sınırlandırmaktadır. Gelir ortaklığı senedi ihracı 1997 yılında yapılmamıĢtır. Ġlk defa 1995 yılında ihracına baĢlanan özelleĢtirme tahvili ihracı devam etmiĢ ve stoklar 25 trilyon Türk lirasından 1996 yılında yüzde 15,6 artıĢla 28,9 trilyon Türk lirasına ve 1997 yılında 3,8 katı artarak 137,5 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. ÖzelleĢtirme alanında 1997 yılında da fazla bir geliĢme kaydedilememiĢtir. ÖzelleĢtirme uygulamalarının yapıldığı geçen 11 yıllık dönemde, özelleĢtirmenin sosyal boyutuna iliĢkin sorunların çözümlenememesi, kurumsal düzenlemelerin yeterince yapılamaması ile yasal alt yapının yeterince hızlı bir Ģekilde oluĢturulamaması ve Anayasa Mahkemesince özelleĢtirme yasasının bazı temel hükümlerinin iptali ile 1994 yılında yürürlüğe konulan 4046 sayılı özelleĢtirme yasasına uygun olarak gerekli diğer düzenlemelerin yeterince gerçekleĢtirilememesi sonucunda özelleĢtirmeye zaten hazır olmayan toplumda kamuoyu desteği sağlanamamıĢ ve özelleĢtirme hedeflerine ulaĢılamamıĢtır. Aralarında THY, TELEKOM, PETKĠM, ERDEMĠR gibi kuruluĢların da bulunduğu 13 kuruluĢda kamunun sahip olduğu hisseler ile TÜPRAġ’a ait bazı rafinerilerin, 4 termik santrali, 2 çimento ve 4 toprak grubu Ģirketin ve diğer bazı taĢınmazların 1997 yılı içinde ihale hazırlıklarının tamamlanması ve kısmen veya tümüyle özelleĢtirilmeleri hedeflenmiĢtir. Bu çerçevede 1 milyar doları TELEKOM GSM lisansı olmak üzere 5,9 milyar dolar özelleĢtirme geliri hedeflenmiĢtir. Ancak, 1995 yılında özelleĢtirme kapsamına alınan Hamitabat, Kemerköy, Soma ve Yeniköy Elektrik Üretim ve Ticaret A.ġ. 1997 Ağustos ayında Enerji Bakanlığına iade edilmiĢtir. Yem Sanayii A.ġ. ve SEK Süt Ürünleri A.ġ.'nin tüm üretim birimleri ve iĢletmeleri özelleĢtirilmiĢ olup tüzel kiĢilikleri Ticaret Sicilinden silinmiĢ, EBK Et ve Balık Ürünleri A.ġ. bünyesinde birleĢtirilerek Kasım 1997'de tasfiye edilmiĢtir. Bu çabalara rağmen özelleĢtirme gelirleri hedeflenenin çok altında kalarak 31 Aralık 1997 itibariyle 463,4 milyon dolar olarak gerçekleĢmiĢtir. TABLO III.4.1 1986-1997 DÖNEMĠ GERÇEKLEġTĠRĠLEN ÖZELLEġTĠRME ĠġLEMLERĠ (Milyon ABD $) Toplam Ġçindeki yüzde Pay 1986-1996 1997(*) 1986-1996 1997 1492,9 251,1 48,8 54,2 Tesis/Varlık SatıĢı 275,3 210,5 9,0 45,4 Halka arz 433,2 - 14,2 - Uluslararası Kurumsal arz 330,0 - 10,8 - ĠMKB'de SatıĢ 524,5 - 17,2 - 2,3 1,8 0,07 0,4 3058,3 463,4 100,0 100,0 Blok SatıĢ Yarım KalmıĢ Tesis SatıĢ TOPLAM Kaynak: T.C. BaĢbakanlık ÖzelleĢtirme Ġdaresi BaĢkanlığı 27 Ocak 1998 Bülteni (*) 31 Aralık 1997 itibariyle Tablo III.4.1'de özelleĢtirme gelirleri ve yöntemlerine göre dağılımı gösterilmiĢtir. ÖzelleĢtirme uygulamalarının baĢlangıcından 1996 yılı sonuna kadar toplam 4,2 milyar dolar tutarında özelleĢtirme gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu meblağa temettü gelirleri ile diğer gelirler dahildir. ÖzelleĢtirme giderleri aynı dönem itibariyle 3,9 milyar dolara ulaĢmıĢtır. III.4.1.B. Özel Kesim Toplam özel sektör menkul kıymet ihracı yüzde 116,9 artarak Ocak-Kasım 1997 döneminde 351,3 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Sabit fiyatlarla bu artıĢ yüzde 29,4'dür. Toplam içinde hisse senedi ihracı 294,1 trilyon Türk lirası ile en önemli kalemi oluĢturmuĢ ve 1996 yılına göre yüzde 187,8 oranında bir artıĢ kaydetmiĢtir. ġirketler borçlanma yerine sağlam bir kaynak olarak hisse senedi çıkarmayı tercih etmiĢler ve halka açılmaları 1997 yılında da devam etmiĢtir. Buna paralel olarak özel kesim tahvil ihracı yüzde 41,4 düĢmüĢtür. Finansman bonosu ve varlığa dayalı menkul kıymet ihracı da sırasıyla yüzde 23,6 ve yüzde 44,7 oranlarında azalmıĢtır. Sabit fiyatlarla bu düĢüĢler tahvilde yüzde 51 varlığa dayalı menkul kıymetlerde yüzde 71,5 ve finansman bonosunda yüzde 56.8 olmuĢtur. Varlığa dayalı menkul kıymet itfası 1996 yılında 100,4 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢ ve 1997 yılında Ekim ayı itibariyle sadece 23 trilyon Türk liralık ihracın yapılmıĢ olmasına rağmen varlığa dayalı menkul kıymet stoklarında bu yıl yüzde 78,9 oranında bir yükselme görülmüĢtür. Menkul kıymet yatırım fonu katılma belgesi ihracı ise artıĢını sürdürerek 29,5 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. 1996 yılında söz konusu meblağ 8,9 trilyon lira idi. Ġhraç artıĢı bir önceki yıla göre yüzde 230,2'dir. Öte yandan, ihracı ilk defa yapılmak üzere yabancı yatırım fonu katılma belgeleri 1997 Temmuz ayında 1,8 trilyon Türk lirası olarak Kurul kaydına alınmıĢtır. Banka bonosu, kâr-zarar ortaklığı belgesi ve gayrimenkul sertifikası ihracı 1997 yılında yapılmamıĢtır. ÖZELLEġTĠRME ÖzelleĢtirme 1980'li yılların sonlarına doğru geliĢmiĢ ülkelerden daha fazla geliĢmekte olan ülke hükümetlerince benimsenmiĢ ve genellikle istikrar programları ve yapısal değiĢim programlarının bir parçası olarak uygulamaya konulmuĢtur. Bu programlar IMF ve Dünya Bankası'nca desteklenmiĢtir. Sözkonusu politikaların kabulünde birçok faktör rol oynamıĢtır. Bunları Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür. 1. Politikacılar ve akademisyenler yavaĢ yavaĢ üretim piyasasında firma içi etkinliklerinin (internal efficiency) düĢük olmasını firmaların devlet mülkiyeti altında bulunuĢuna bağlamaya baĢlamıĢlardır. 2. KüreselleĢmenin genel geliĢimi içinde ülkeler arası ekonomik ve stratejik ittifaklar oluĢmaya baĢlamıĢ, özellikle bazı sektörlerde uluslararası rekabete açılma önem kazanmıĢtır. Böylece, özelleĢtirilmiĢ bir kuruluĢ bütçe kısıtlamalarından sıyrılarak yeni yatırımları için sermaye piyasasını rahatça kullanmaya yönelebilecek ve “ortak giriĢim”(Joint ventures) imkanlarından yararlanabilecektir. 3. ÖzelleĢtirme programlarının amaçlarından birisinin de hisse sahipliğini yaygınlaĢtırmak ve “hisse sahipliği” kültürünü nüfus içinde geniĢ bir kesime yaymak olduğu vurgulanmıĢtır. Bu sermaye piyasasının geliĢmesi ile özdeĢ sayılmıĢtır. Özellikle geniĢ çaplı bir özelleĢtirme uygulamasının kapitalizasyonu artıracağı, daha likit bir sermaye piyasası yaratacağı ve Ģirketlerin sermaye piyasası tarafından daha yakın bir incelemeye alınması sonucunu doğuracağı düĢünülmüĢtür. 4. Hükümetler gittikçe artan bir Ģekilde bütçe kısıtları ile karĢı karĢıya kalmaktadırlar. Bu açıdan kamu Ģirketlerinin özelleĢtirilmesi, zararda olan kuruluĢlara kaynak transferi yapma gereksinimini ortadan kaldıracağı ve Ģirket satıĢlarından gelir elde edilebileceği için hükümetlere de cazip gelmiĢtir. ÖzelleĢtirme programı 1985 yılından itibaren Türkiye'de de uygulamaya konulmuĢ ve bu program çerçevesinde 164 kuruluĢ özelleĢtirme kapsamına alınmıĢ, bunlardan 15 tanesi daha sonra çeĢitli nedenlerle kapsam dıĢı bırakılmıĢ ve 102 kuruluĢ blok satıĢ, halka arz veya IMKB da hisse senedi satıĢı yoluyla tamamen özelleĢtirilmiĢtir. Halen özelleĢtirme kapsamında 45 kuruluĢ ile bazı taĢınmazlar bulunmaktadır. Bu kuruluĢların 27 tanesinde yüzde 50'nin üzerinde kamu payı vardır. III.4.2. Ġkincil Piyasalar Ġkincil piyasa toplam iĢlem hacmi geçen yıla göre yüzde 66,2 artarak Ocak-Ekim 1997 döneminde 123 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Kamu kesiminin ikincil piyasada da ağırlığı devam etmiĢ ve toplam piyasa hacminin yüzde 94,4'ünü oluĢturmuĢtur. Devlet tahvili ve hazine bonosu satıĢları en büyük payı teĢkil etmiĢ ve sırasıyla 58,9 ve 57,1 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Dövize endeksli senetler 112,8 trilyon düzeyinde kalmıĢtır. ĠĢlem hacmi devlet tahvilinde yüzde 356,7 artarken hazine bonosunda binde 2 ve dövize endeksli senetlerde yüzde 74,4 azalmıĢtır. Özel sektör menkul kıymet iĢlem hacmi içinde hisse senetleri 6 717,6 trilyon ile önemini korumuĢ bunu 176,6 trilyon Türk lirası ile tahvil iĢlemleri izlemiĢtir. Varlığa dayalı menkul kıymet iĢlem hacmi 3,2 milyar Türk lirası düzeyine inmiĢtir. Söz konusu senetler için toplam iĢlem hacmi 1997 yılında 6,9 katrilyon Türk lirasıdır. Meblağ bir önceki yıl sonuna göre yüzde 99,5 artıĢı ifade etmektedir. Bu oranlar tablo III.4.2'de 1996 yılı Ocak-Ekim dönemi ile karĢılaĢtırmalı olarak gösterilmiĢtir. Ġkincil piyasa iĢlemlerinin yüzde 11,1'i banka dıĢı aracı kurumlar tarafından, yüzde 88,9'u ise bankalar tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Geçen yıl bu oran bankalar için yüzde 93,6 idi. TABLO III.4.2 ĠKĠNCĠL PĠYASA ĠġLEM HACMĠNDEKĠ GELĠġMELER (Trilyon TL) Toplam Ġçindeki Yüzde 1996 ÖZEL SEKTÖR 3 456,4 1996(1) 2 639,6 1997(2) 6 894,3 DeğiĢme 161,2 yüzde Pay 1996(1) 5,0 1997(2) 5,6 Hisse Senedi 3 039,6 2 268,5 6 717,6 196,1 4,3 5,5 152,8 120,8 176,6 46,2 0,2 0,1 25,1 25,1 - - - - Finansman Bonosu - 0,0 - - - - Var. Day.Men.Kıy. 238,8 225,2 0,003 - 0,6 - KAMU SEKTÖRÜ 70 523,7 50 317,7 116 079,9 130,7 95,0 94,4 Devlet Tahvili 12 889,8 7 275,3 58 863,4 709,0 13,7 47,9 Hazine Bonosu 57 193,0 42 716,1 57 103,7 33,7 80,7 46,4 - 0,0 - - - - 440,9 326,2 112,8 -65,4 0,6 0,1 0,1 0,1 - - - - 73 980,1 52 957,3 122 974,1 132,2 100,0 100,0 Tahvil Banka Bonosu GOS Döv. End. Sen. Konut Sertifikası TOPLAM Kaynak: SPK Kasım 1997 Aylık Bülteni (1) ve (2) Ekim ayı itibariyle. III.4.3. Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası (ĠMKB) Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası (ĠMKB) bileĢik endeksi 1997 yılı sonunda bir önceki yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 254 oranında artarak 3 451 puana yükselmiĢtir (Tablo III.4.3). Aynı dönemde mali endeks yüzde 394 ve sınai endeks de yüzde 154 oranında artıĢ göstermiĢtir. BileĢik endeks, mali endeks ve sınai endeks 1997 yılında reel olarak sırasıyla yüzde 85, yüzde 159 ve yüzde 33 oranında artmıĢtır. Üç endeksin ABD doları bazında artıĢları sırasıyla yüzde 84, yüzde 157 ve yüzde 32 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ay sonu verilerine göre bileĢik endeks en yüksek artıĢları Ocak, Eylül ve Aralık aylarında gerçekleĢtirmiĢtir. Ocak ayında Devlet Ġç Borçlanma Senetleri'nin faizlerinin düĢmesi ve döviz kurlarının durgun seyretmesi sonucu olarak ĠMKB bileĢik endeksi yüzde 64 artmıĢtır. Bu dönemden sonra siyasi ve ekonomik belirsizliklerin yükselmesi sonucu ġubat ve Mart aylarında bileĢik endeks değiĢmemiĢtir. Nisan ayında bileĢik endeks yüzde 12 oranında düĢtükten sonra, Mayıs ve Haziran aylarında yüzde 10'un üstünde artmıĢtır. Temmuz ve Ağustos aylarını küçük artıĢlarla geçirdikten sonra Eylül ayında yabancı yatırımcıların da ĠMKB'ye gelmesiyle bileĢik endeks yüzde 31 oranında artmıĢtır. BileĢik endeks Ekim ayına hızlı bir yükseliĢ ile baĢlamıĢtır. Ancak ayın ikinci yarısında Güney Doğu Asya finansal krizinden, bütün dünya borsaları gibi ĠMKB de olumsuz yönde etkilenmiĢ ve bileĢik endeks keskin bir düĢüĢ yaĢamıĢtır. Kasım ayında önemli bir değiĢim göstermeyen bileĢik endeks, Aralık ayında ay sonu verilerine göre yüzde 20 oranında bir artıĢ göstermiĢtir. Hisse senedi fiyatları 1996 yılında aylık ortalama yüzde 11 artmıĢtır. Ocak ve Ekim ayları en yüksek getirilerin elde edildiği aylar olmuĢtur (Tablo III.4.4). Tabloda risk günlük getirilerin standart sapması olarak hesaplanmıĢtır. Aynı aylar riskin de en yüksek olduğu aylardır. Mart ve Kasım ayları ise, risk ve getirinin ters yönlü olarak ortaya çıktığı aylardır. Bu aylarda risk yüksek çıkarken, getiri de negatif olarak gerçekleĢmiĢtir. Birim getiri baĢına riskin en yüksek olduğu ay 1996 yılında Ağustos olurken, 1997 yılında ġubat ve Mart ayları olmuĢtur. ĠMKB'de toplam iĢlem hacmi, 1997 yılında yüzde 203 ve iĢlem gören Ģirketlerin piyasa değeri de yüzde 289 oranında artmıĢtır (Tablo III.4.5). Aynı dönemde iĢlem hacmi ABD doları cinsinden yüzde 56 ve Ģirketlerin piyasa değeri de yüzde 102 oranında artıĢ göstermiĢ, iĢlem gören Ģirket sayısı 213'ten 244'e yükselmiĢtir. Aynı dönemde ortalama fiyat/kazanç oranı yüzde 56 artarken, ortalama temettü verimi oranı yüzde 28 azalmıĢtır. TABLO III.4.3 ĠMKB ENDEKSLERĠ BileĢik 1988 Mali Sınai 32,56 2,56 32,56 643 643 643 43,69 33,55 49,63 501 385 570 40,04 24,34 49,15 273 166 335 206,83 191,90 222,88 833 773 898 272,57 229,64 304,74 413 348 462 3,74(1) 120(2) 1989 22,18 561 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 400,25 300,04 462,47 383 287 442 975,89 914,47 1 045,91 534 3 451 982 500 4 522 1 287 572 2 660 757 Kaynak: ĠMKB Aylık Bültenleri. (1) KapanıĢ fiyatlarına göre ve Türk lirası bazında. BileĢik endeks Ocak 1986 = 1. (2) KapanıĢ fiyatlarına göre ve ABD doları bazında. BileĢik endeks Ocak 1986 = 100. Tüm veriler yıl sonuna aittir. TABLO III.4.4 1997 YILINDA AYLAR ĠTĠBARĠYLE ĠMKB BĠLEġĠK ENDEKSĠ Aylık DeğiĢim(2) Endeks(1) Günlük DeğiĢim(3) Günlük Risk(4) DeğiĢim Katsayısı(5) Aylar Ocak 1 277 37,2 2,38 4,45 1,87 ġubat 1 583 24,0 0,05 2,49 46,12 Mart 1 536 -3,0 0,07 3,78 53,50 Nisan 1 514 -1,4 -0,71 1,46 -2,07 Mayıs 1 476 -2,5 0,56 2,63 4,66 Haziran 1 663 12,7 0,90 3,18 3,56 Temmuz 1 943 16,8 0,23 1,72 7,38 Ağustos 1 988 2,3 0,08 1,45 19,21 Eylül 2 327 17,0 1,24 1,33 1,07 Ekim 3 077 32,2 0,51 4,23 8,25 Kasım 2 916 -5,2 0,14 4,09 29,63 Aralık 3 057 4,8 0,82 2,51 3,06 Tüm aylar 2 030 11,2 0,52 2,78 14,69 (1) ĠMKB bileĢik endeksi günlük gözlemlerinin ay ortalaması; (2) Ay ortalaması verilerine göre aylık değiĢim (yüzde); (3) Ortalama günlük değiĢim (yüzde); (4) Ortalama günlük değiĢim gözlemlerinin standart sapması (yüzde); (5) Günlük standart sapmanın ortalama günlük değiĢime bölünmesiyle elde edilen değiĢim katsayısı, birim getiri baĢına riski göstermektedir. HĠSSE SENEDĠ PĠYASALARI VE BANKACILIK SEKTÖRÜ Dünya Bankası tarafından 1996'da yapılan bir çalıĢmada, hisse senedi piyasası ile bankacılık sektörünün birbirlerini ikame eden kurumlar olmadıkları, aksine birbirlerinin geliĢmesini olumlu yönde etkileyen kurumlar oldukları dile getirilmiĢtir. Daha geliĢmiĢ bir hisse senedi piyasasına sahip olan ülkelerin aynı zamandadaha geliĢmiĢ bir bankacılık sektörüne de sahip oldukları, hisse senedi piyasaları zayıf olan ülkelerin bankacılık sektörünün de zayıf olduğu ortaya çıkmıĢtır. Aynı çalıĢmada hisse senedi piyasasındaki geliĢmeler ile firmaların finansman tercihleri de araĢtırılmıĢtır. Burada hisse senedi piyasası geliĢtikçe firmaların daha yüksek bir borç/özsermaye oranına sahip oldukları ortaya çıkmıĢtır. Hisse senedi ihracı yoluyla sermaye arttırımına giden firmaların aynı zamanda bankacılık sektöründen kullandıkları kredi miktarını da arttırdıkları ve borç/özsermaye oranlarının yükseldiği görülmektedir. Böylece firmaların finansman tercihleri açısından hisse senedi piyasası ile bankacılık sektörünün ikame kurumlar olmadıkları gözlenebilmektedir. Hisse senedi piyasası geliĢtikçe, bankacılık sektöründen kullanılan kredilerin miktarı da artmaktadır. TABLO III.4.5 ĠMKB VERĠLERĠ Piyasa Değeri(2) ĠĢlem Hacmi(1) 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Fiyat/Kazanç Oranı(4) ġirket Sayısı(3) 9 709 13 938 105 3 182 118 3 125 149 2 048 115 1 128 1 736 15 553 773 6 756 15 313 55 238 5 854 18 737 35 487 78 907 8 502 15 564 56 339 84 809 8 567 9 922 255 222 546 316 21 770 37 824 650 864 836 118 80 82 79 76 110 134 145 160 176 Temettü Verimi(5) 5,1 9,2 3,7 13,1 15,9 2,8 13,4 4,9 5,0 10,5 6,4 8,4 15,7 3,4 6,6 10,8 24,0 2,6 23,3 2,6 15,9 4,0 13,6 4,7 11,4 6,4 10,7 5,8 25,8 1,7 15,4 4,2 24,8 2,8 1995 1996 1997 23 203 21 785 2 371 832 1 251 797 52 311 20 565 2 940 865 3 225 269 36 698 30 329 8 907 402 12 545 684 57 178 61 348 193 213 244 18,2 4,3 9,2 3,6 13,1 3,6 12,2 2,9 10,7 3,9 24,4 1,6 16,7 2,8 Kaynak: ĠMKB Aylık Bültenleri. (1) Toplam iĢlem hacmi. Üstteki rakam milyar Türk lirası bazında, alttaki rakam milyon ABD doları bazındadır. (2) Hisse senetleri Borsa'da iĢlem gören Ģirketlerin toplam piyasa değeri. Üstteki rakam milyar Türk lirası bazında, alttaki rakam milyon ABD doları bazındadır. (3) Hisse senetleri Borsa'da iĢlem gören Ģirketlerin sayısı (yıl sonu). (4) Fiyat/kazanç oranı. Üstteki rakam yıl sonu değerini, alttaki rakam aylık ortalama değeri gösterir. (5) Temettü verimi oranı (yüzde). Üstteki rakam yıl sonu değerini, alttaki rakam aylık ortalama değeri gösterir. III.4.4. ĠMKB’de Dalgalanma Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsasının 1988 - 1997 dönemi verileri kullanılarak ortalama günlük dalgalanma bulunmuĢtur. Dalgalanma günlük getirilerin mutlak değeri olarak hesaplanmıĢtır. ĠMKB BileĢik endeksi bu dönemde günlük bazda yüksek dalgalanma göstermiĢtir (Tablo III.4.6). TABLO III.4.6 ĠMKB’DE DALGALANMA Ortalama(1) Risk(2) DeğiĢim Katsayısı(3) 1988 1,76 1,69 0,96 1989 2,22 2,02 0,91 1990 2,68 2,28 0,85 1991 2,54 2,36 0,93 1992 1,68 1,48 0,88 1993 2,13 1,69 0,79 1994 2,81 2,36 0,84 1995 1,98 1,71 0,86 1996 1,59 2,22 1,37 2,13 0,86 0,96 1997 (1) ĠMKB bileĢik endeksinin ortalama günlük dalgalanması (yüzde). Dalgalanma, günlük getirilerin mutlak değeri olarak tanımlanmıĢtır. (2) ĠMKB bileĢik endeksine ait günlük dalgalanma gözlemlerinin standart sapması (yüzde). (3) Riskin ortalamaya bölünmesiyle elde edilen değiĢim katsayısı, birim dalgalanma baĢına riski göstermektedir. ĠMKB’de ortalama günlük dalgalanma yıllar itibariyle değiĢmektedir (Tablo III.4.6). Ortalama günlük dalgalanmanın en yüksek olduğu yıl Türkiye'de mali krizin yaĢandığı ve ekonominin reel olarak daraldığı 1994 yılıdır. Dalgalanma bakımından, daha sonra dünyada resesyonun yaĢandığı ve Körfez Krizi'nin patlak verdiği 1990 ve 1991 yılları gelmektedir. Ġç piyasada ekonominin büyüdüğü 1997 yılında ise Güney Doğu Asya piyasalarında mali krizlerin yaĢanması ĠMKB'de de dalgalanmanın yüksek olmasına sebep olmuĢtur. Günlük dalgalanmaların standart sapmaları alınarak hesaplanan dalgalanmanın riskinin en yüksek olduğu yıllar yine 1990, 1991, 1994 ve 1997 yıllarıdır. Burada, ortalama günlük dalgalanma ile dalgalanmanın riski arasında aynı yönlü bir iliĢki olduğu ortaya çıkmaktadır. IV YÖNETĠM, PERSONEL VE ĠDARĠ ĠġLER IV.1. BANKA MECLĠSĠ Nisan 1997 tarihinde yapılmıĢ olan Hissedarlar Genel Kurulu olağan toplantısında, Banka Meclisi'ndeki görev süreleri 30 Nisan 1997 tarihinde sona eren Banka Meclisi Üyelerinden Hüsamettin Atabeyli ile Timur Erkman'dan açılan Banka Meclisi Üyeliklerine Prof. Dr. Rıza AYHAN ile Zeki ġENER 1 Mayıs l997 tarihinden itibaren 3 yıl süre için seçilmiĢlerdir. IV.2.YÖNETĠM KOMĠTESĠ BaĢkan (Guvernör) Yardımcılarından Prof. Dr. Selçuk ABAÇ'ın görev süresi 2 Ocak 1998 tarihinde sona ermiĢ ve bu tarihten geçerli olmak üzere isteği üzerine emekliye sevkedilmiĢtir. Merkez Bankası BaĢkan (Guvernör) Yardımcılıklarına, - Görev süresi 29 Aralık 1997 tarihinde sona eren BaĢkan (Guvernör) Yardımcısı Aykut Ekzen 31 Aralık 1997 tarih, 97/48537 sayılı kararla yeniden, - Para Piyasaları ve Fon Yönetimi Genel Müdürü Necip Süreyya SERDENGEÇTĠ 31 Aralık 1997 tarih, 97/48538 sayılı kararla, atanmıĢlardır. IV.3. DENETLEME KURULU 15 Nisan 1997 tarihinde yapılmıĢ olan Hissedarlar Genel Kurulu olağan toplantısında, Denetleme Kurulu'ndaki görev süreleri 30 Nisan 1997 tarihinde sona eren; (B-C) Sınıfı Üyesi Necdet Kaya Sezer'den açılan üyeliğe, Mustafa Saim Uysal (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca, (D) Sınıfı Üyesi Mete Ökte (D) Sınıfı Hissedarlarınca yeniden, 1 Mayıs 1997 tarihinden geçerli olmak üzere 2 yıllık süre için Denetleme Kurulu Üyeliklerine seçilmiĢlerdir. IV.4. KADRO VE PERSONEL DURUMU Merkez Bankası’nın personel kadro sayısı 1997 yılı sonu itibariyle 8256 olarak tespit edilmiĢ ve personel kadrolarının faaliyet dönemi sonu itibariyle doluluk oranı yüzde 83,15 olmuĢtur. Bu faaliyet dönemi içinde istifa, nakil, emeklilik ve ölüm gibi sebeplerle 202 personel ayrılmıĢ, buna karĢılık birimlerdeki iĢ durumunun gerektirdiği zorunluluklar nedeniyle AraĢtırmacı, Bilgisayar Uzman Yardımcısı, Memur, Koruma Memuru, Elektrik Mühendisi, ĠnĢaat Mühendisi ve Teknisyen gibi elemanlar olmak üzere toplam 174 personel alınmıĢtır. Böylece yıl sonu itibariyle fiili personel mevcudu 1996 yılına göre 28 kiĢi azalarak 6865'e inmiĢtir. Ayrıca Banknot Matbaasında 1996 yılı sonu itibariyle 17 kiĢi iĢçi statüsünde çalıĢmakta iken, 1997 yılı sonunda iĢçi sayısı 15 olmuĢtur. Banknot Matbaası iĢyerinde çalıĢan iĢçiler adına 1 Mart 1995 tarihinden itibaren iki yıl müddetle yürürlükte kalmak üzere akdedilen "ĠĢ Yeri" düzeyindeki 16. Dönem Toplu ĠĢ SözleĢmesinin yürürlük süresi 28 ġubat 1997 tarihinde sona erdiğinden Merkez Bankası'nın üyesi bulunduğu Kamu ĠĢletmeleri ĠĢverenleri Sendikası ile Türkiye Basın, Yayın, Grafiker ve Ambalaj Sanayii ĠĢçileri Sendikası arasında 28 Ocak 1997 tarihinde baĢlayan yeni Toplu ĠĢ SözleĢmesi görüĢmeleri, 13 Mayıs 1997 tarihinde sonuçlandırılmıĢ ve akdedilen yeni Toplu ĠĢ SözleĢmesi 1 Mart 1997 tarihinden geçerli ve iki yıl süreli olmak üzere yürürlüğe konulmuĢtur. Merkez Bankası’ndaki personel mevcudunun yüzde 75,13'ünü genel idare hizmetleri, yüzde 13,58'ini yardımcı hizmetler sınıfı, yüzde 11,29'unu destek hizmetleri personeli oluĢturmaktadır. Merkez Bankası Tokyo Temsilciliği 22 Aralık 1997 tarihinde faaliyete geçmiĢtir. IV.5. EĞĠTĠM FAALĠYETLERĠ Merkez Bankası eğitim programları, katılımcıların yaĢ, öğrenim ve mesleki formasyonları dikkate alınarak kurum içi yaygın ve mesleki eğitime iliĢkin ilke ve esaslar çerçevesinde düzenlenmektedir. Bu bağlamda 1997 yılında düzenlenen eğitim etkinliklerine Banka'dan ve diğer kurumlardan toplam 3077 kiĢi katılmıĢtır. Belli bir alandaki ihtiyacı karĢılamak üzere düzenlenen Para Politikası, Muhasebe, Bankacılıkta Çek Hukuku, Vergi Hukuku ve Mevzuatı, External Reserve Management, Güvenlik Görevlileri, Vezne Yönetimi, Sekreterlik, Sürücü Eğitimi gibi mesleki eğitim programlarına 1997 yılında toplam 640 kiĢi katılmıĢtır. Yönetim Eğitimi kapsamında ġef Yardımcılığı Kursu (100 kiĢi) ve Kısım Amiri, Müdür unvan gruplarını kapsayan yönetim seminerleri düzenlenerek toplam 367 kiĢiye eğitim verilmiĢtir. Ġngilizce Yazım Teknikleri, Ön Eğitim, Genel Kullanıcılar Bilgisayar Eğitim Programı II (WINDOWS 95+), KonuĢurken/Yazarken Doğru ve Güzel Türkçeyle Kendimizi Ġfade Edebilme, Türkçe Yazılı Anlatım Teknikleri, Stres Yönetimi Seminerleri kapsamında 861 kiĢiye genel amaçlı eğitim programları düzenlenmiĢtir. Ġdare Merkezi Konferans Salonunda düzenlenen "Para Politikası Uygulamasında TCMB Bünyesindeki Piyasaların Rolü ve Önemi", "Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye'nin AvrupalılaĢma Sorunu" ve "2000'li Yıllara Doğru Dünyada ve Türkiye'de Ekonomik ve Hukuksal GeliĢmeler", "Dünyada ve Türkiye'de Hukuksal GeliĢmeler Tebliği", "TCMB Bilanço Analizinin Mali Sisteme Yansıması" ile Antalya'da düzenlenen "Parasal Otorite ve Bankacılık Kesimi Arasındaki EtkileĢimin Ġrdelenmesi" gibi konferans ve panellere Banka ve diğer kurumlardan toplam 881 kiĢi katılmıĢtır. Ayrıca, "Merkez Bankacılığı Teknik ĠĢbirliği, Yardım ve Eğitim Programı" çerçevesinde Merkez Bankası ve Federal Almanya Merkez Bankası Deutsche Bundesbank arasında imzalanan protokol gereği, 1997 yılında yurtdıĢında 8 program düzenlenmiĢ ve Merkez Bankası'nın çeĢitli birimlerinden 31 kiĢi katılmıĢtır. "Internal Audit" konusunda bir program da yurtiçinde düzenlenmiĢ ve 33 kiĢi katılmıĢtır. Böylece Bundesbank-Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası programlarından toplam 64 kiĢinin yararlanması sağlanmıĢtır. Merkez Bankası’nı geleceğe taĢıyacak bir düĢünce yapısı geliĢtirebilmek, ideal bir Merkez Bankası’nın nasıl olması gerektiğini ve Merkez Bankası’nın nasıl olabileceğini tasarlamak, bu tasarımlar ıĢığında yeniden yapılacak düzenlemelerle strateji ve taktikleri belirlemek amacıyla düzenlenen ARAMA konferanslarının üçüncüsü 24-25 Mayıs 1997 tarihlerinde Ġstanbul'da düzenlenmiĢ ve T.C. Merkez Bankasının rolü ile ilgili söz sahibi olabilecek kiĢiler, akademisyenler, ekonomi bürokrasisi, basın mensupları ve diğer ilgililer olmak üzere 30 kiĢi katılmıĢtır. Banka dıĢında yurt içindeki kurum ve kuruluĢların düzenlediği eğitim programlarına 165; yurtdıĢında düzenlenen kısa süreli Meslek Eğitimi programlarına ise toplam 69 Banka elemanı gönderilmiĢtir. YurtdıĢı lisansüstü master/doktora programına 1997 yılı içinde 26 kiĢi gönderilmiĢ, önceki yılda Ġngiltere'ye master için giden bir kiĢi ise 2 Ekim 1997 tarihinde programını baĢarı ile tamamlayıp geri dönmüĢtür. 31 Aralık 1997 tarihi itibariyle ABD, Ġngiltere ve Almanya'da toplam 32 kiĢi eğitimlerine devam etmekte olup bunlardan 8'i doktora 24'ü ise master programlarına katılmaktadır. Yurtiçi lisansüstü programlarına ise 15'i master, 5'i doktora yapan toplam 20 eleman katılmaktadır. Ayrıca, yıl içinde toplam 380 üniversite öğrencisine Merkez Bankası’nda staj olanağı sağlanmıĢtır. IV.6. TEKNĠK DONANIM FAALĠYETLERĠ EFT II ve EMKT Projeleri 25 Haziran 1997 tarihinde LOGICA Firması ile sözleĢme imzalanmasını takiben 1 Temmuz 1997 tarihinde baĢlamıĢ ve 1997 yılı sonu itibari ile Gereksinimlerin Belirlenmesi dönemi baĢarı ile tamamlanarak iĢlevsel özelliklerin belirlenmesi sürecine girilmiĢtir. Bank of International Settlements kırmızı kitap yayınları arasında, Türkiye'nin ödeme sisteminin de yer alması amacıyla "Payment Systems in Turkey" dokümanı hazırlıkları son aĢamasına getirilmiĢtir. Anabilgisayarlarda yeni düzenlemelere gidilerek performans iyileĢtirmeleri sağlanmıĢ, veri güvenliği daha üst düzeylere çekilmiĢ, sistem iĢletim ve yardım faaliyetleri ise 365 gün 24 saat hizmet anlayıĢı ile sürdürülmüĢtür. Tamamlanma aĢamasına gelinen Yapısal Kablolama Projesinin aĢamaları paralelinde, Yerel ĠletiĢim Ağlarının kurulmalarına devam edilmiĢtir. Bu doğrultuda ĠNTERNET kullanımının yaygınlaĢtırılması için gerekli olan teknik alt yapı çalıĢmaları tamamlanmıĢtır. BilgisayarlaĢmanın tüm birimlere yaygınlaĢtırılması ile birlikte Merkez Bankası'nın diğer kurum ve kuruluĢlarla yapmakta olduğu bilgi alıĢ veriĢinin düzenlenmesi ve elektronik ortamlara çekilmesi çalıĢmaları gündemde yer bulmuĢtur. Esasen 1994 yılından itibaren ĠNTERNET üzerinden ve tek yönlü olarak bilgi dağıtımını sürdürmekte olan Merkez Bankası'nın daha güvenli diğer platformları da kullanacak ve iki yönlü olmak üzere bilgi alıĢ veriĢi yapmasına olanak tanıyacak, teknik alt yapı hazır edilmiĢtir. Yine bu dönem içerisinde 2000 yılı sendromu üzerine çeĢitli çalıĢmalar sürdürülmüĢtür. 1997 yılında, Ġdare Merkezi birimleri için yapılan çalıĢmaları Ģu Ģekilde özetleyebiliriz: Firmalar Bilanço Analizi II. Nesil ve Bankalar Gözetim Sistemi II. Nesil uygulamalarının tamamlanması, Özel Finans Kurumları Gözetim Sistemi için altyapı ve analiz çalıĢmaları, Malzeme Müdürlüğü için Matbua ve Kırtasiye Depoları Kontrol Sistemi uygulaması, Genel Sekreterliğin Yönetim Komitesi kararına istinaden verilerin ortak bir veri tabanında toplanması talebi üzerine Veri Envanteri uygulaması, TÜFE* türü Hazine Ġhalesi ve Aracı Kurumların, Takasbank üzerinden EFT yoluyla ihaleye katılımları için yeni uygulamaların geliĢtirilmesi, Bankalar Gözetim Sistemi II. Nesil kapsamında Raporlama Ürünü'nün seçimi, ihalesi, tesisi ve gerekli eğitimin sağlanması, Genel Sekreterlik HaberleĢme Sekretaryası için Doküman Yönetim Sistemi araĢtırma, seçim ve ihalesinin yapılması. Bunların yanısıra, Döviz iĢlemleri Otomasyonu, Döviz ve Efektif Piyasaları Uygulaması, Ġnterbank Uygulaması, Menkul Kıymet Piyasaları Uygulaması, Firmalar Bilanço Analizi, Personel BiliĢim Sistemi, Kamp Uygulamaları, Bankalar Gözetim Sistemi I. Nesil Uygulaması, YurtdıĢı Muhabir Bilgileri Sistemi, Disponibilite Hesaplama ve Ġzleme Sistemi, Devlet Ġç Borçlanma Senetleri Uygulaması, Sağlık Merkezi, Tutum ve YardımlaĢma Sandığı Otomasyonu, Telefon Rehberi Otomasyonu, Fersude Avans Takip Sistemi uygulamalarında oluĢan değiĢiklikler programlara yansıtılmıĢ, iĢletim desteği verilmiĢtir. ġube otomasyonu alanında 1997 yılında yapılan çalıĢmaları ise Ģu Ģekilde özetleyebiliriz. Daha önceden diğer Ģubelere bağlantılı olarak otomasyona geçen 9 Ģubenin kendi bilgisayarlarının alımı sonrası, bilgisayar uygulamaları bu sistemlere aktarılarak bu Ģubelerin kendi bilgisayarları üzerinde çalıĢmaları sağlanmıĢtır. Merkez Bankası Ankara ġubesi'nin Seyahat Servisi otomasyonu, Bloke Döviz Hesapları Takibi ve HaberleĢme Servisi Otomasyonu gerçekleĢtirilmiĢ, Fon Hesaplarını kullanan uygulamalara grup provizyonu kontrolu koyulması amaçlı çalıĢmalar tamamlanmıĢtır. Ġhracatta Fon Ödemeleri ĠĢlemleri 1997 tebliğleri için uygulama hazırlanmıĢ, Ġstanbul, Ġzmir ve Ankara ġubelerinde kullanıma açılmıĢtır. DemirbaĢ EĢya Takip ve Yeniden Değerlendirme uygulaması yeni otomasyona geçen 9 Ģubede kullanıma sunulmuĢtur. ġube Menkul Kıymet Uygulamasında, Hazineden ihraç edilen DĠBS'ler ile Kamu Ortaklığı Ġdaresi tarafından ihraç edilen menkul kıymetlerin itfası ile ilgili düzenlemeler yapılmıĢtır. Ayrıca ġube ĠĢçi Dövizleri Uygulaması, ġube EFT Sistemi, ġube Vezne Sistemi, Mevduat Munzam KarĢılıkları Uygulaması, Fon Kaynaklı Krediler Uygulaması, ġube Ġnterbank ĠĢlemleri, ġube Aile Yardım ve Sağlık Bilgileri Takibi, ġube Havale Sisteminde zamanla oluĢan istekler doğrultusunda düzenleme çalıĢmaları yapılmıĢtır. ġubeler Arası Ödemeler Sistemi (SAOS) projesinin 1998 yılı baĢlarında uygulamaya geçirilmesi amacı ile sözkonusu uygulamada ve Ģubeler arası iĢlemlere kayıt üreten diğer tüm uygumalarda düzenleme çalıĢmaları tamamlanmıĢtır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Merkez Bankasının 1998 yılı baĢlarında otomasyona geçirilmesi amacı ile alt yapı, organizasyon ve uygulama geliĢtirme çalıĢmaları büyük ölçüde tamamlanmıĢtır. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Genel Müdürlüğü Fon Muhasebesi ĠĢlemlerinin otomasyon çalıĢmaları tamamlanmıĢ ve paralel uygulamaya geçilmiĢtir. Sosyal ĠĢler Genel Müdürlüğü Sağlık Yardımları projesinde, kiĢisel bazda sağlık harcamaları takibi ve sağlık ödemelerinin ġube bilgisayarında ilgili hesaplara aktarımı ile ilgili proje hazırlanmıĢtır. IV.7. ĠNġAAT VE ONARIM FAALĠYETLERĠ Ġstanbul Ġli, BeĢiktaĢ Ġlçesi, 4. Levent Semtinde bulunan arsanın üzerinde yaptırılması düĢünülen Hizmet Binasının projelendirme ve danıĢmanlık hizmetleri devam etmekte olup Ġdare Merkezi ile muhtelif Ģubelerin hizmet binası ve lojmanları ile sosyal tesislerdeki çeĢitli, tadilat, tesisat, aydınlatma, yenileme, revizyon, doğalgaza dönüĢüm, yangın tesisatı pompa istasyonu, bilgisayar destekli tasarım sistemi, mürekkep atölyesi ve diğer tadilat iĢleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġstanbul ġubesi Karaköy hizmet binasının soğutma kulesi yenilenmiĢ, personel asansörleri revizyona tabi tutulmuĢtur. Ġzmir Özdere Eğitim, Seminer ve Dinlenme Sitesi’ndeki konaklama ünitelerinin tadilatı tamamlanmıĢ, güneĢ enerjisi sistemi yapılmıĢtır. Otomatik yangın ihbar sistemi bulunmayan ġubelerde tesis iĢlerine devam edilmiĢtir. Ġdare Merkezi hizmet binasındaki bazı teknik mahallere otomatik yangın söndürme sistemi kurulmuĢtur. Ġdare Merkezi hizmet binalarında bulunan teknik donanımlarla ilgili bakım ve onarım hizmetleri yerine getirilmiĢtir. IV.8. DĠĞER FAALĠYETLER Merkez Bankası'nca Bankalar, özel finans kurumları ve Devlet Ġstatistik Enstitüsü'nden elde edilen bilgiler ve anket çalıĢmaları ile saptanan verilerden oluĢturulan Ödemeler Dengesi kayıtları, uluslararası kavram ve metodolojiye uygun olarak 1997 yılından itibaren 3'er aylık dönemler sonunda aylık olarak yayınlanmaya baĢlanmıĢtır. Ödemeler dengesi verileri, tahminleri ve Uluslararası Para Fonu tarafından yürütülen "reel veri yayınlama sistemi" ile ilgili olarak yurtiçi ve yurtdıĢı kuruluĢlar ile olan iliĢkiler sürdürülmüĢtür. Avrupa Birliği'nde 1 Ocak 1999 tarihinde baĢlayacak parasal Birliğin Türkiye'ye etkilerinin saptanması konusunda koordinasyonun sağlanması ve bilgi alıĢ veriĢinde bulunulması amacıyla "EURO" projesi baĢlatılmıĢ ve bu çerçevede özellikle Avrupa'da Ģube temsilcilik ve iĢtiraki bulunan ticari bankalarla toplantılar gerçekleĢtirilmiĢtir. 28 Ekim 1995 tarihinde imzalanan Barselona Deklarasyonu çerçevesinde oluĢturulan Avrupa-Akdeniz Ortaklığı kapsamında Merkez Bankası tarafından kurulması önerilen Avrupa-Akdeniz Merkez Bankaları Birliği Projesi'ni gerçekleĢtirmek amacıyla 28 Kasım 1997 tarihinde Ġstanbul'da ilk toplantı yapılmıĢtır. Orta Asya, Karadeniz Bölgesi ve Balkan ülkeleri Merkez Bankaları ile ikili iliĢkileri geliĢtirmek amacıyla 6-7 ve 13-14 Ekim 1997 tarihleri arasında "Guvernörler Toplantısı" adıyla Ġstanbul'da iki toplantı düzenlenmiĢtir. Bu çerçevede, sözkonusu ülkelerin katılımıyla bir "Guvernörler Kulübü"nün kurulması BaĢkan Gazi Erçel'in önerisi olarak sunulmuĢ, konuyla ilgili çalıĢmalara baĢlanmıĢtır. T.C. Merkez Bankası ile Rusya Federasyonu Merkez Bankası arasında Moskova'da 23-27 Haziran 1997 tarihleri arasında yapılan toplantıları takiben bankacılık ve teknik iĢbirliğini içeren bir Çerçeve AnlaĢması imzalanmıĢtır. 1997 yılında Banque du Bosphore Paris, Merkez Bankası'nın yurt dıĢı muhabirleri arasına alınmıĢ ve nezdinde kredi mektuplu döviz tevdiat ve süper döviz hesapları açılmıĢtır. Hazine'nin ve Merkez Bankası'nın yabancı ülkelerle imzalamıĢ oldukları çeĢitli kredi anlaĢmalarından doğan borç ve alacak iliĢkileri ile ilgili ödeme ve tahsilat iĢlemleri gerçekleĢtirilmiĢtir. 1997 yılında yapılan Irak, Çek Cumhuriyeti, Sudan ve Kırgızistan Karma Ekonomik Komisyon Toplantılarında Merkez Bankası temsil edilmiĢtir. IMF, Dünya Bankası, Uluslararası Derecelendirme KuruluĢları, BIS, OECD, Asya Kalkınma Bankası (ADB), Avrupa Ġmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Karadeniz Ticaret ve Yatırım Bankası ve ECO Ticaret ve Yatırım Bankası gibi uluslararası kuruluĢlar ile Merkez Bankası iliĢkilerinin koordinasyonu sürdürülmüĢtür. Türkiye ile Mısır arasındaki Türk, mal, hak ve menfaatlerine iliĢkin olarak 95,644.13 ABD doları ve 22,610.96 Mısır lirası tutarındaki alacaklarımız tahsil edilmiĢtir. T.C. Merkez Bankası nezdindeki Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat ve Süper Döviz Hesabı açtıranların sayısı 1996 yılı sonunda 278.564 iken 1997 yılında 12.213 adet (yüzde 4,4 oranında) artarak yıl sonunda 290.777'ye ulaĢmıĢtır. 4 Haziran 1997 tarihinden itibaren Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesaplarına tahakkuk eden vade faizlerine "kredi mektubu" düzenlenmesi iĢlemine son verilmesi ve 4.000.001'den küçük numaralı kredi mektuplarının yenileri ile değiĢtirilmesi nedeniyle 1997 yılında Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesap sayısı 598.438'den 554.673'e inmiĢ, ancak Süper Döviz Hesap sayısı 36.508'den 49.091'e yükselmiĢtir. T.C. Merkez Bankası tarafından 4 Nisan 1997 tarihine kadar 643 adet Bedelsiz Ġthalat izni verilmiĢtir. Bu tarihten sonra Bedelsiz Ġthalat izinleri T.C. BaĢbakanlık Gümrük MüsteĢarlığı'na devredilmiĢtir. Bankalar Kanunu, Konsolidasyon, KarĢılık Kararnamesi ve Bağımsız Denetim Tebliği'ne iliĢkin çalıĢmalar yapılmıĢ, Hazine tarafından gönderilen taslak çalıĢmalarına görüĢ bildirilmiĢtir. Ayrıca, 1997 yılı içerisinde, 33 banka ile mali durumlarını değerlendirmeye yönelik olarak toplantılar yapılmıĢ, toplantı sonrasında ilgili bankalara ve Hazine'ye toplantı sonuçları ve öneriler bildirilmiĢtir. 1986 yılında yürürlüğe giren Tek Düzen Hesap Planı (THP), zaman içerisinde bankacılık uygulamaları ve teknolojideki değiĢiklik ve yenilikler ile uluslararası platformda ortaya çıkan ihtiyaçlara uyum sağlayamaz olmuĢ, etkinliğin artırılması ve eksikliklerinin tamamlanması amacıyla gözden geçirilerek Bankalar Kanunu'nun vermiĢ olduğu yetkiye dayanarak Hazine MüsteĢarlığı'nca 1 Ocak 1996'dan itibaren geçerli olmak üzere yürürlüğe konmuĢtur. Bu paralelde TCMB Gözetim Sistemi Raporlama Paketi'nin revize edilmesi gereksinimi doğmuĢ ve yeni bankacılık enstrümanları, uluslararası muhasebe standartları, diğer uluslararası bankacılık düzenlemelerini ve TCMB Gözetim sistemi bünyesinde istenen diğer bilgileri kapsaması ve hem bankalar açısından hem de verilerin mali analizi açısından zaman ve emek tasarrufu sağlaması düĢünülmüĢtür. Bütün bu amaçlar gözönüne alınarak yeniden düzenlenen Raporlama Paketi 1 Ocak 1997'den itibaren yürürlüğe girmiĢtir. Merkez Bankası Gözetim Sisteminin bilgisayar altyapısı da hem donanım hem de yazılım olarak yenilenerek, elde edilen verilerin en sağlıklı, hızlı ve verimli bir Ģekilde iĢlenmesi amaçlanmıĢtır. Bilanço Merkezi'nce, firmaların kimlik bilgileri ve mali tablolarından oluĢturulan veri bankasından yararlanılarak, firmalar ile reel ve finansal aracılık sektörleri üçer yıllık periyodlarla analiz edilmektedir. 1997 yılı çalıĢmasında, 1994-1996 dönemi mali tablo bilgilerini ulaĢtıran 10,877 firmanın veri giriĢ iĢlemlerinde Ankara, Bursa, Ġstanbul ve Ġzmir ġubeleri elemanlarından da yararlanılmıĢ ve NACE sektör sınıflandırmasına göre faaliyette bulundukları 14 ana sektör ile 26 alt sektöre iliĢkin sektör raporları katılımcı firmalara gönderilmiĢtir. Sektör raporlarının tamamının yer aldığı iki ciltlik "Sektör Bilançoları" kitabı ve sektörel çalıĢmalarda yararlı olacağı düĢüncesiyle, yeterli firma sayısı olan alt sektörleri de kapsayan 14 ana, 160 alt sektöre iliĢkin medyan ve kartillerin yer aldığı "Standart Oranlar" kitabı yayınlanmıĢtır. Bankaların idari veya kanuni takip hesaplarında izledikleri ferdi kredi ve kredi kartı alacaklarının özel Ģahıs borçlularına ait temel kimlik bilgilerinin Bankalarla Merkez Bankası arasında değiĢime konu edilmesi sürdürülmüĢ ve bu çerçevede, Kasım 1997 dönemi itibariyle 117.843 adet firmaya ait 370.086 adet bildirim derlenmiĢtir. Öte yandan Merkez Bankası Kanunu'nun 44'ncü maddesine istinaden, bankalar ve özel finans kurumlarının keĢide ettikleri protestolara iliĢkin 1996 yılında 50 milyon lira olan asgari bildirim limiti, 1997 yılında 100 milyon liraya yükseltilmiĢtir. Türkiye genelinde tüm il ve ilçe merkezlerinde keĢide edilen protestolardan, söz konusu limit ve üzerinde olanlar senet bazında bilgi değiĢimine konu olmuĢ, bu limit altında kalan protestolu senetler ise adet ve tutar olarak tek kalem halinde bildirime tabi tutulmuĢtur. V MERKEZ BANKASI BĠLANÇOSU V.1. BĠLANÇO AÇIKLAMASI Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın 1997 yılı faaliyetlerinin sonucunda ortaya çıkan bilançosundaki ana hesaplar aĢağıda sunulmaktadır; 1996 1997 152.873.102.467.000 236.683.063.842.500 1.749.607.208.751.000 3.771.626.989.985.000 428.655.882.800 485.359.516.500 13.030.693.714.705 76.469.925.086.928 5. Menkul Değerler Cüzdanı 427.972.560.490.000 1.315.312.839.433.000 6. Ġç Krediler 380.884.358.918.500 346.875.211.855.340 99.725.164.122.000 746.851.732.177.500 124.699.849.043.500 247.977.598.427.000 533.520.990.000 940.174.050.000 7.703.517.088.181 15.150.599.932.745 4.825.560.764 4.825.560.700 AktifleĢtirilen Alacaklar 39.738.646.000 -.- 13. Muvakkat Borçlular 2.529.716.034.731 25.427.232.789.824 Aktif 1. Altın Mevcudu 2. Döviz Borçluları 3. Madeni Para 4. Dahildeki Muhabirler 7. Açık Piyasa ĠĢlemleri 8. DıĢ Krediler 9. ĠĢtirakler 10. Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar 11. Takipteki Alacaklar 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar ve 14. Diğer Aktifler 37.963.252.584.216 53.482.836.621.236 Aktif Toplamı TL 2.997.996.164.293.397 6.837.288.389.278.273 Nazım Hesaplar 6.301.446.245.636.332 15.081.448.763.347.585 382.242.902.193.970 758.878.047.072.800 10.455.289.412.679 63.607.148.061.121 8.834.516.269.500 10.873.126.501.000 2.148.567.569.506.394 4.463.923.807.210.949 121.762.643.667.500 728.312.968.592.000 1.842.779.707.000 2.989.689.073.000 33.322.474.171.996 56.191.172.444.896 634.012.398.500 913.458.677.000 25.000.000.000 25.000.000.000 10. Ġhtiyat Akçesi 9.257.374.807.355 39.016.070.733.331 11. KarĢılıklar 1.921.126.952.300 1.933.842.687.800 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar 49.973.610.172.000 290.796.387.281.000 13. Muvakkat Alacaklılar 3.315.373.776.186 9.059.891.339.186 140.483.012.904.618 279.395.264.631.006 85.358.478.353.399 131.372.514.973.184 Pasif Toplamı TL 2.997.996.164.293.397 6.837.288.389.278.273 Nazım Hesaplar 6.301.446.245.636.332 15.081.448.763.347.585 Pasif 1. Tedavüldeki Banknotlar 2. Hazine'nin Alacakları 3. Döviz Alacaklıları 4. Mevduat 5. Açık Piyasa ĠĢlemleri 6. DıĢ Krediler 7. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar 8. Ödenecek Senet ve Havaleler 9. Sermaye 14. Diğer Pasifler 15. Kâr AKTĠF HESAPLAR : 1. Altın Mevcudu 1988 yılından bu yana 1 ons altın = 369,14 ABD doları üzerinden değerlendirilen altınlarımız, uluslararası piyasalarda altın fiyatının düĢmesi nedeniyle, 31.12.1997 ve takibeden yıl boyunca kullanılmak üzere sabitlenen ve 1997 yılının son günü uluslararası piyasalardaki 1 ons altının fiyatı 289,20 ABD dolarının yüzde 103,74'ü olan 300 ABD doları kullanılarak hesaplanan 1 safi gram = TL. 1.974.858,1349 üzerinden değerlendirilen Merkez Bankası uluslararası standartta olan ve uluslararası standartta olmayan altın mevcudu , 1997 yılı sonu itibariyle toplam 119.848.134,74 safi gram olup karĢılığı 236.683.063.842.500,- Türk lirasıdır. Uluslararası Standartta Olanlar Uluslararası Standartta Olmayanlar Toplam Safi Gram Türk Lirası 116.578.844,52 230.226.679.456.000,- 3.269.290,22 6.456.384.386.500,- 119.848.134,74 236.683.063.842.500,- 116.578.844,52 safi gram karĢılığı 230.226.679.456.000,- Türk lirası olan uluslararası standarttaki altınlarımız; 1997 yılı içinde 1.635.750,09 ABD doları karĢılığı 154.694,94 safi gram altın alıĢı ile 1.270.283,56 ABD doları karĢılığı 124.212,39 safi gram altın satıĢı sonucu oluĢan net 30.482,55 safi gram karĢılığı 53.002.110.500,- Türk liralık artıĢın yanısıra, yıl içinde Türk lirasının ABD doları karĢısında değer kaybetmesinden hasıl olan 134.531.295.899.500,- Türk liralık lehte kur farkına karĢın,altın fiyatının uluslararası piyasalara parelel olarak yeniden değerlendirilmesinden oluĢan 53.059.575.393.000,- Türk liralık aleyhte kur farkı sonucu ortaya çıkan net 81.471.720.506.500,- Türk liralık altın kur farkı kadar artıĢ göstermiĢtir. Uluslararası standartta olmayan altınlarımız ise geçen yıla göre, 64,98 safi gram karĢılığı 157.901.000,- Türk liralık giriĢ ile Türk lirasının ABD doları karĢısında değer kaybetmesinden dolayı 3.773.062.244.500,- Türk liralık lehte kur farkına karĢın, altın fiyatının uluslararası piyasalara paralel olarak yeniden değerlendirilmesinden oluĢan 1.487.981.387.000,- Türk liralık aleyhte kur farkı sonucu ortaya çıkan net 2.285.080.857.500,- Türk liralık altın kur farkı kadar artıĢ göstermiĢtir. 2. Döviz Borçluları Konvertibl ve konvertibl olmayan dövizler karĢılığında hariçteki muhabirlerimiz nezdinde açılan hesaplar ile TC Merkez Bankası Ģubeleri kasalarında bulunan efektifleri içeren ve yıl sonundaki döviz ve efektif alıĢ kurlarından bakiyesi 3.771.626.989.985.000,- Türk lirası olan bu kalemi; 3.771.244.399.261.500,- Türk lirası konvertibl, 382.590.723.500,- Türk lirası ise konvertibl olmayan dövizlerimiz oluĢturmaktadır. A) Konvertibl: 3.696.885.377.342.000,- Türk lirası hariçteki muhabirler nezdindeki konvertibl dövizlerden ve 74.359.021.919.500,- Türk lirası Merkez Bankası Ģubeleri kasalarındaki efektif mevcutlarından oluĢmaktadır. B) Konvertibl Olmayan: Ġkili anlaĢmalar gereğince muhabirlerimiz ve Bankamız nezdinde anlaĢma doları üzerinden açılan muhabir hesaplarının 25.698.566.500,- Türk liralık kısmı konvertibl olmayan dövizleri, 356.892.157.000,- Türk lirası ise ġubelerimiz hesaplarında mevcut konvertibl olmayan efektifleri ifade etmektedir. 3. Madeni Para Bu kalem Merkez Bankası kasalarında mevcut madeni paraları göstermekte olup yıl sonu bakiyesi 485.359.516.500,- Türk lirasıdır. 4. Dahildeki Muhabirler Muhabirlik AnlaĢması gereğince açılan Türk Parası Muhabir hesapları yıl sonu bakiyesi 86.928,- Türk lirası; yurtiçindeki bankalar nezdinde açılan yabancı para cinsinden depo hesapları mevcudu ise 76.469.925.000.000,- Türk lirasıdır. 5. Menkul Değerler Cüzdanı 1211 Sayılı TC Merkez Bankası Kanunu'nun 52. maddesine istinaden satın alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, 61. maddesi uyarınca Merkez Bankası'nın aktif ve pasifindeki altın, döviz ve efektiflerin yeniden değerlendirilmesinden meydana gelen ve yıl sonlarında protokola bağlanan aleyhte kur farklarına ve geçici 9'uncu maddesi gereğince kısa vadeli avans borcuna karĢılık Hazine'den alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, 2974 ve 3836 Sayılı Tahkim Yasaları uyarınca Hazine, Kamu Kurum ve KuruluĢları'nın tahkime tabi tutulan borçları karĢılığında alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, TMO'nin Merkez Bankası'na olan borcuna karĢılık Hazine MüsteĢarlığı'ndan alınan Özel Tertip Devlet Ġç Borçlanma Senedi ile bu senetlerin faizleri için 1996 Bütçe Kanunu'nun 34. maddesi ve 1997 Bütçe Kanunu'nun 31. maddesi gereğince alınan devlet iç borçlanma senetleri ile 3182 sayılı Bankalar Kanunu'nun 33. maddesi gereğince Merkez Bankası'nın ayırdığı Kanuni Yedek Akçeler karĢılığı Devlet Tahvilleri hesabına yatırılan paralardan oluĢmaktadır. Devlet Ġç Borçlanma Senetleri Vergi Usul Kanunu'nun 279. maddesi gereği alıĢ bedelleri üzerinden değerlendirilmektedir. Merkez Bankası'nın bankalarla yaptığı geri alım vaadiyle satım ve geri satım vaadiyle alım iĢlemleri nedeniyle; Menkul Değerler Cüzdanı'ndaki artıĢ ve azalıĢların, Bilançonun aktif ve pasifinde yer alan Açık Piyasa ĠĢlemleri kaleminin "Röpor Borçluları" ve "Röpor Alacaklıları"nın "Menkul” değerler bölümleri ile birlikte değerlendirilmesi gerekmekte olup, yıl sonu bakiyesi 1.315.312.839.433.000,- Türk lirasıdır. 6. Ġç Krediler 1996 yılında 380.884.358.918.500,- Türk lirası olan iç krediler, 1997 yılında kamu sektöründe 33.996.283.271.160,- Türk liralık , bankacılık sektöründe 12.863.792.000,- Türk liralık azalıĢ göstererek 34.009.147.063.160,- Türk liralık toplam azalıĢla, 346.875.211.855.340,- Türk lirası olmuĢtur. Merkez Bankası'nca açılan kredileri gösteren bu kalemin dökümü aĢağıda yapılmıĢtır. Türk Lirası A) Kamu Sektörü: 339.199.404.798.340,- a) Hazine i- Hazine'ye Kısa Vadeli Avans b) Kamu Ġktisadi KuruluĢları: 337.623.165.018.000,-,- c) Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri 1.576.239.780.340,- B) Bankacılık Sektörü 7.675.807.057.000,- a) Ticari 7.675.099.657.000,- b) Tarım -,- c) Sınai (avans karĢılığı) 707.400.000,- d) Tahvil Üzerine Avans -,- e) Diğer -,346.875.211.855.340,- 7. Açık Piyasa ĠĢlemleri Yıl sonu bakiyesi geçen yıla göre 647.126.568.055.500,- Türk lirası artıĢ ile 746.851.732.177.500,- Türk lirasına ulaĢan bu kalem; bankaların Merkez Bankası'na Menkul Değer Röpor iĢlemlerinden nakit olarak 710.201.732.177.500,- Türk lirası ve Bankalararası Para Piyasası iĢlemlerinden 36.650.000.000.000,- Türk lirası borçlarını göstermektedir. 8. DıĢ Krediler Irak, Cezayir ve Sudan Merkez Bankaları ile TC Merkez Bankası arasında imzalanan Bankacılık AnlaĢmaları uyarınca Bankamızca kullandırılan krediler ile Rusya Federasyonu'na TMO'nce yapılan buğday ihracatı karĢılığında Vnescheconombank tarafından düzenlenen ve Merkez Bankası'nca satın alınan senetler karĢılığında ve ihracatçılarımızın vadeli satıĢlarından doğan alacaklarının finansmanı için yurtdıĢındaki bir bankanın geçerli ödeme garantisini içeren dövizi natık senetler karĢılığında bankalar aracılığı ile kullandırılan kredilerin izlendiği bu kalemin yıl sonu bakiyesi 1.211.123.801,84 ABD doları karĢılığı 247.977.598.427.000,Türk lirasıdır. 9. ĠĢtirakler Yıl sonu itibariyle bakiyesi 940.174.050.000,- Türk lirası olup, 1211 Sayılı T.C. Merkez Bankası Kanunu'nun 3. maddesi gereğince TC Merkez Bankası’nın, Bank For International Settlements Basle'deki 5.000.000,- altın karĢılığı Ġsviçre frangı ile Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT)'deki 385.000,- Belçika franklık iĢtirakini göstermektedir. Bu iĢtiraklerimiz 1 altın Ġsviçre frangı = 187.609,- Türk lirası ve 1 BEF = 5.530,- Türk lirası üzerinden değerlendirilmiĢtir. 10. Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar Bu kalem, Merkez Bankası'nın sahip olduğu bina, arsa ve demirbaĢlardan oluĢmaktadır. Arsalar hariç yeniden değerlemeye tabi tutulan gayrimenkullerin yeniden değerlendirilmiĢ bedelleri toplamı 14.613.051.235.014,- Türk lirasından, binalar için maliyet bedelleri üzerinden ayrılan amortismanlar ile her yıl yeniden değerlemeye tabi tutulan birikmiĢ amortismanlar toplamı 1.046.607.317.114,- Türk lirasının düĢülmesinden sonra kalan net değeri 13.566.443.917.900,- Türk lirası olup 7.227.430.000.000,- Türk lirasına sigortalıdır. 1990 yılından bu yana yeniden değerlemeye tabi tutulmayan demirbaĢların daha önceki yıllarda yapılan yeniden değerleme dahil tutarı 2.726.250.205.028,- Türk lirasından, yeniden değerlendirilmiĢ amortisman tutarı 1.142.094.190.183,- Türk lirası düĢüldükten sonra kalan net değeri 1.584.156.014.845,- Türk lirası olup 1.621.400.070.904,- Türk lirasına sigortalıdır. 11. Takipteki Alacaklar Ġflasları 20 Kasım 1985 ve 12 Mart 1986 tarihlerinde kesinleĢen ĠĢçi Kredi Bankası ile T. Bağcılar Bankası'nın karĢılık ayrılmak suretiyle ġüpheli Alacaklar hesabına alınan anapara, faiz ve vergi borçlarını gösteren bu hesabın yıl sonu bakiyesi 4.825.560.700,- Türk lirasıdır. 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar ve AktifleĢtirilen Alacaklar Yıl sonu bakiyesi olmayan bu kalemin açıklaması aĢağıda gösterilmiĢtir. A- 3836 Sayılı Tahkim Kanunu Uyarınca AktifleĢtirilen Alacaklar: 3836 Sayılı Kamu Kurum ve KuruluĢlarının Birbirlerine Olan Borçlarının Tahkimi Hakkındaki Kanun'dan doğan ve tahkim kapsamına alınan Merkez Bankası alacağı 1993 yılında Hazine'den Devlet Ġç Borçlanma Senetleri alınmak suretiyle, tasfiye edildiğinden bakiye göstermemektedir. B- TC Merkez Bankası Kanunu'nun 61. Maddesi Gereğince Değerlendirme Farkı: a) Madde Kapsamına Alınanlar : 1995 yıl sonu aleyhte kur farkından kalan 39.738.646.000,- Türk lirası Hazine ile imzalanan protokol gereğince ,1996 yılında oluĢan lehte kur farkından mahsup edilmek suretiyle tasfiye edilmiĢ olup, lehe dönüĢen kur farkları pasifte izlendiğinden bakiye göstermemektedir. b) Madde Kapsamına Alınmayanlar : 1996 yılından itibaren lehe dönüĢen kur farkları pasifte izlendiğinden bakiye göstermemektedir. 13. Muvakkat Borçlular Yıl sonu bakiyesi 25.427.232.789.824,- Türk lirası olan bu hesabın 24.772.413.931.324,lirası Türk parası, 654.818.858.500,- Türk lirası da yabancı para cinsinden olan alacaklarımızı göstermekte olup, Türk parası cinsinden alacaklarımızın dökümü aĢağıda gösterilmiĢtir. - TCMB Sosyal Güvenlik ve YardımlaĢma Sandığı Vakfına ödenen ve Banka Meclisi'nin sırasıyla, 1 Kasım 1995 ve 21 Aralık 1995 tarih, 7004/16603 ve7039/16638 sayılı kararları gereğince anılan Vakıftan geri istenen ve tahsil edilinceye kadar muvakkat hesaba alınan Banka Katılma Payları 1.717.160.608.650,- (1.500.000.000.000,-) ( Banka Meclisi'nin 24 Ocak 1995 tarih ve 6809/16408sayılı kararı gereğince ödenen) (Vakıf Senedi gereğince aylık olarak ödenen Banka Katılma Payları) (217.160.608.650,-) -Avans ve Depozitolar 115.955.269.019,- - Ödenecek Kurumlar Vergisinden mahsup edilecek geçici vergi , gelir vergisi ve fon payı - Diğer 22.736.827.542.800,- 202.470.510.855,- TOPLAM 24.772.413.931.324,- 14. Diğer Aktifler ÇeĢitli hesaplarda yer alan ve 51.114.288.669.236,-Türk lirası Türk parası, 2.368.547.952.000,- Türk lirası da yabancı para cinsinden olmak üzere, Merkez Bankası'nın yıl sonu itibariyle toplam 53.482.836.621.236,- Türk liralık alacağını gösteren bu kalemin dökümü aĢağıdadır. Türk Lirası Yabancı Para Hesaplar Hesaplar Tutarı TL Tutarı TL Toplam TL 15.822.900,- -,- 15.822.900,- 51.114.272.846.336,- 2.368.547.952.000,- 53.482.820.798.336,- 51.114.288.669.236,- 2.368.547.952.000,- 53.482.836.621.236,- a) Konvertibl TL Borçluları b) Borçlu Transituar Hesaplar PASĠF HESAPLAR: 1. Tedavüldeki Banknotlar Merkez Bankası Kanunu'nun 36. maddesi ile verilen yetkiye dayanılarak tedavüle çıkarılmıĢ banknotların yıl sonu bakiyesi 758.878.047.072.800,- Türk lirasıdır. 2. Hazine'nin Alacakları A- Altın : 345.574,68 safi gram karĢılığı, 682.460.968.000,- Türk liralık Hazine altın alacağı geçen yıla göre 241.548.456.000,- Türk liralık artıĢ göstermiĢtir. Bu artıĢ 1997 yılı içinde Türk lirasının ABD Doları karĢısında değer kaybetmesinden hasıl olan 398.832.960.000,-Türk lirası lehte kur farkı ile altın fiyatının uluslararası piyasalara paralel olarak yeniden değerlendirilmesinden oluĢan 157.284.504.000,- Türk liralık aleyhte kur farkından ileri gelmiĢtir. B- Diğer : Hazine'nin çeĢitli iĢlemlerinden doğan alacak ve borçlarının netleĢtirilmiĢ tutarı olup 62.924.687.093.121,- Türk liralık alacak bakiyesi göstermektedir. 3. Döviz Alacaklıları Hariçteki muhabirlerimize olan konvertibl dövizlerden 6.181.705.403.000,- Türk lirası, konvertibl olmayan dövizlerden 4.691.421.098.000,- Türk lirası olmak üzere toplam 10.873.126.501.000,- Türk lirası borcumuzu göstermektedir. A- Konvertibl: Geçen yıla göre 1.697.559.862.000,- Türk lirası artıĢ göstererek, 6.181.705.403.000,- Türk lirası olan Konvertibl Döviz Alacaklıları, Hariçteki Muhabirler ve yurtdıĢı bankaların Merkez Bankası nezdindeki hesaplarından oluĢmaktadır. B- Konvertibl Olmayan: Ġkili anlaĢmalar gereğince AnlaĢma doları üzerinden açılan hesaplarımız içinde yer alan, nostro hesaplarımız 20.425.257,51 ABD doları karĢılığı 4.182.071.474.500,- Türk lirası, loro hesaplarımız ise 2.487.666,05 ABD doları karĢılığı 509.349.623.500,- Türk lirası bakiye göstermekte olup, toplam 22.912.923,56 ABD doları karĢılığı 4.691.421.098.000,- Türk lirasıdır. 4. Mevduat Yıl sonunda 4.463.923.807.210.949,- Türk lirası bakiye gösteren hesabın Türk lirası ve yabancı para olarak dökümü aĢağıda gösterilmiĢtir. Türk Lirası Yabancı Para A) Kamu Sektörü: 187.688.870.578.060,- 573.764.918.949.500,- a) Hazine, Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler 181.457.854.504.722,- 573.167.148.680.000,- (105.647.890.655.993,-) (388.611.864.392.000,-) ii) Genel Bütçeli Ġdareler (15.357.244.669.567,-) (184.325.963.106.500,-) iii) Katma Bütçeli Ġdareler (60.452.719.179.162,-) (229.321.181.500,-) 439.951.547.509,- -,- 21.163.668.288,- 572.589.896.000,- 5.769.900.857.541,- 25.180.373.500,- i) Hazine Hesapları b) Kamu Ġktisadi KuruluĢları c) Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri d) Diğer B) Bankacılık Sektörü: a) Yurtiçindeki Bankalar 370.758.700.172.851,- 803.479.043.843.000,- 34.405.210.578.488,- 222.824.383.891.500,- 1.363,- -,- b) YurtdıĢındaki Bankalar c) Mevduat KarĢılıkları (TCMB Kanunu Madde 40) i) Nakit 336.353.489.593.000,- 580.654.659.951.500,- (336.353.489.593.000,-) (580.654.659.951.500,- ii) Altın (Safi gram -,-) -,- -,- d) Diğer (Valörlü ĠĢlemler) -,- -,- 1.229.631.477.961,- 2.343.599.774.276.000,- -,- 2.326.013.722.383.000,- 1.229.631.477.961,- 17.586.051.893.000,- D) Uluslararası KuruluĢlar 21.071.623.456.786,- -,- E) Fonlar 49.721.885.517.791,- 112.609.358.939.000,- 4.139.284.000,- 106.350.900.927.000,- 49.717.746.233.791,- 6.258.458.012.000,- 630.470.711.203.449,- 3.833.453.096.007.500,- C) Muhtelif a) Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat b) Diğer a) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu b) Diğer Genel Toplam 5. Açık Piyasa ĠĢlemleri TC Merkez Bankası’nın para ve menkul değer piyasaları iĢlemlerinden bankalara olan borcunu gösteren bu kalemin yıl sonu bakiyesi 728.312.968.592.000,- Türk lirası olup, bu borcumuzun 701.799.968.592.000,- Türk lirası röpor iĢlemlerinden menkul değer, 26.513.000.000.000,- Türk lirası ise Bankalararası Para Piyasası iĢlemlerinden kaynaklanmaktadır. Bu kalemde geçen yıla göre menkul değer röpor iĢlemlerinden 57.048.143.685.500,- Türk lirası nakit azalıĢ, 683.799.968.610.000,- Türk lirası menkul değer artıĢ, para piyasası iĢlemlerinden ise 20.201.500.000.000,- Türk lirası azalıĢ olmak üzere toplam 606.550.324.924.500,- Türk lirası artıĢ olmuĢtur. 6. DıĢ Krediler Bu hesap, Merkez Bankası'nca yurtdıĢı kaynaklardan kredi anlaĢmaları gereğince sağlanan kısa, orta ve uzun vadeli krediler ile Merkez Bankası borcuna dönüĢtürülen Dövize Çevrilebilir Türk Lirası Mevduat Hesaplarını göstermekte olup yıl sonu bakiyesi 2.989.689.073.000,- Türk lirasıdır. 7. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar Ġthalat Yönetmelikleri gereğince Merkez Bankası'na yatırılan mal bedelleri ve teminatları ile döviz satıĢı yapılmıĢ akreditif iĢlemlerinin Türk lirası karĢılıklarını içeren bu hesabın yıl sonu bakiyesi 56.191.172.444.896,- Türk lirası olup bu tutarın, 56.179.624.700.500,- Türk lirası döviz satıĢı yapılmıĢ ithalat akreditif iĢlemlerini, 11.547.744.396,- Türk lirası ise Merkez Bankası'na yatırılan mal bedelleri ve teminatları göstermektedir. 8. Ödenecek Senet ve Havaleler Yıl sonu bakiyesi 913.458.677.000,- Türk lirası olan bu hesabın 25.493.647.000,- Türk lirası Türk parası, 883.670.117.500,- Türk lirası konvertibl, 4.294.912.500,- Türk lirası ise konvertibl olmayan dövizler üzerinden TC Merkez Bankası ġubelerince lehdarlarına ödenecek havale bedellerini göstermektedir. 9. Sermaye 25.000.000.000 Türk lirası olan T.C.Merkez Bankası Sermayesi, 1211 Sayılı Kanun'un 5. maddesi gereğince her biri 100.000,- Türk lirası itibari kıymette, 250.000 hisseden ibaret olup hisse senetlerinin sınıflarına göre dökümü aĢağıda yapılmıĢtır. Toplam Ġçindeki Sınıfı Adedi yüzdesi TL Tutarı A 136.832 54,73 13.683.200.000,- B 58.089 23,24 5.808.900.000,- C 6.833 2,73 683.300.000,- D 48.246 19,30 4.824.600.000,- 250.000 100.00 25.000.000.000,- 10. Ġhtiyat Akçesi Belirli kanunlar gereğince ayrılan ihtiyat akçeleri toplamı 39.016.070.733.331,- Türk lirası olup dağılımı aĢağıdaki gibidir. A. Adi Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) 19.013.158.111.800, B. Fevkalade Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) 7.605.915.222.200,- C. Hususi Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 59) D. Ġleride Vukuu Muhtemel Zarar KarĢılığı (3182 S. Bankalar Kanunu Madde 32) E. Değer ArtıĢ Fonu (2791 ve 3094 S. Kanunlar) F. Maliyet ArtıĢ Fonu (49. Seri No.lu K.V. Genel Teb.) 8.756.311.685,25.000.000.000,- 12.331.499.463.106, 31.741.624.540,39.016.070.733.331- 11. KarĢılıklar Muhtelif riskleri karĢılamak üzere her yılın gayri safi kârlarından ayrılan karĢılıkları gösteren bu hesabın tutarı 1.933.842.687.800,- Türk lirasıdır. A. Tahviller Kıymet DüĢüĢ KarĢılığı 11.936.200,- B. Banknot, efektif vb. kıymetler yollaması sigorta karĢılığı 1.928.755.037.100,- C. Banka malı dövizlerin yıl sonu evalüasyon zarar karĢılığı 250.153.800,- D. ġüpheli alacaklarımız karĢılığı 4.825.560.700,1.933.842.687.800,- 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar Yıl sonu bakiyesi 290.796.387.281.000,- Türk lirası olan bu kalemin açıklaması aĢağıdadır. A- TC Merkez Bankası Kanunu'nun 61. Maddesi Gereğince Değerlendirme Farkı : a) Madde Kapsamına Alınanlar : 1997 yılı sonu itibariyle bakiye göstermemektedir. b) Madde Kapsamına Alınmayanlar Merkez Bankası’nın aktif ve pasifindeki altın, döviz ve efektiflerin yeniden değerlendirilmesinden meydana gelen 1997 yılı lehte kur farkı 290.796.387.281.000,- Türk lirası 1211 sayılı kanun'un 61. maddesi çerçevesinde tasfiye edilecektir. 13. Muvakkat Alacaklılar Yıl sonu bakiyesi 9.059.891.339.186,- Türk lirası olan bu hesabın 1.633.634.794.186,- lirası Türk parası, 7.426.256.545.000,- Türk lirası da yabancı para cinsinden olan Merkez Bankası'nın borçlarını göstermektedir. 14. Diğer Pasifler ÇeĢitli hesaplarda yeralan 259.951.729.395.006,- Türk lirası Türk parası ve 19.443.535.236.000,- Türk lirası yabancı para cinsinden olmak üzere Merkez Bankası'nın yıl sonu itibariyle toplam 279.395.264.631.006,- Türk liralık borçlarını göstermektedir. V.2. 1997 YILI KÂRI VE DAĞITIMI Merkez Bankası'nın 1997 yılı Bilanço safi kârı, 131.372.514.973.184,- Türk lirasıdır. Bu kârın, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 60. maddesi gereğince aĢağıdaki gibi dağıtılması öngörülmektedir. 1997 YILI SAFĠ KÂRI VE DAĞITIMI TABLOSU 1997 Yılı Safi Kârı 131.372.514.973.184,- A. Ġhtiyat Akçeleri Adi Ġhtiyat 26.274.502.994.600,- Fevkalade Ġhtiyat 10.509.651.197.900,- (-) 36.784.154.192.500,- B. Hissedarlara Ġlk Kâr Hissesi 1.500.000.000,- Ġkinci Kâr Hissesi 1.500.000.000,- (-) 3.000.000.000,- 510.360.000.000,- (-) 510.360.000.000,- C. Memurlara Temettü Olarak D. Vergiler ve Fonlar Kurumlar Vergisi 25.614.421.720.000,- Gelir Vergisi 13.381.506.687.000,- Fon Payı Kalan 3.899.592.840.000,- (-) 42.895.521.247.000,- 51.179.479.533.684,- Bu dağıtıma göre 1997 yılı kârından hissedarlara düĢen 3.000.000.000,-Türk lirasının 250.000 hisseye bölünmesi sonucunda her hisseye 12.000,- Türk lirası düĢmektedir. Bu raporu Merkez Bankası Genel Kurulu'na sunarken, hissedarlara dağıtılacak kâr hisseleri ile Banka mensuplarına ödenecek temettünün 28 Nisan 1998 tarihinden itibaren ödenmeye baĢlanmasını onayınıza sunmaktayız. Son olarak, baĢarılı çalıĢmaları nedeniyle bütün Merkez Bankası mensuplarına takdirlerimizi bildirmeyi görev sayarız. TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI A.ġ. 1997 ALTMIġALTINCI HESAP YILINA AĠT DENETLEME KURULU RAPORU Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın 1997 Yılı Hesap Dönemi faaliyet ve sonuçları ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde geniĢliğine ve derinliğine Kurulumuzca incelenmiĢtir. 1- Ġdare Merkezi ve ġubelerde belirsiz zamanlarda yapılan denetleme ve sayımlarda, yedek ve servis kasalarında bulunan nakit, altın, efektif ve kıymetli evrakın muhasebe ve mevcutlar defterlerindeki kayıtlarına uygun bulunduğu, bu kıymetlerin talimatlara göre muhafaza edilerek idare edildiği, 2- Banka hesaplarıyla ilgili defterlerin incelenmesinde, mevzuata uygun olarak muntazam tutulduğu, Banka iĢlemlerinde yasa ve ana sözleĢme hükümlerine aykırı bir duruma rastlanmadığı, 3- Bankaca doğrudan ve dolaylı olarak açılan iç kredilerin öngörülen limitler dahilinde iĢlem gördüğü, 4- 31 Aralık 1997 tarihi itibariyle düzenlenmiĢ bulunan Bilanço ile Kâr ve Zarar Tablosu’nun, Yasada öngörülmüĢ bulunan değerlendirme ölçülerine göre tam olarak doğru bilgi verecek Ģekilde dürüst ve düzenli muhasebe kurallarına göre tanzim edildiği, finansal nitelikte iĢlem ve olayların kaydedilmesinde, sınıflandırılmasında, özetlenmesinde ve mali tabloların genel kabul görmüĢ muhasebe ilkelerine ve standartlarına bağlı kalınarak, çeĢitli açılardan ve ayrı maksatlarla yapılan değerlendirmelere hitap edecek gerçeklikte ve açıklıkta olduğu, 5- Safi kâr dağıtım tablosunun 1211 sayılı Kanun’un 60. maddesine uygun olarak hazırlandığı, 6- Banka'nın ilgili mevzuatta belirlenen görev ve yetkilerini, ekonominin içinde bulunduğu koĢulların gerektirdiği doğrultuda yürüttüğü, 7- Sorumlulukla ilgili Bankaca yargıya intikal etmiĢ olan davaların henüz sonuçlanmamıĢ olduğu, Kurulumuzca tespit olunmuĢtur. Netice olarak; tanzimde esas ve usul yönünden Banka Meclisi ile mutabık bulunduğumuz Bilanço ile Kâr ve Zarar Tablosu’nu Sayın Hissedarlar Genel Kurulu'nun tasvibine saygılarımızla arz ederiz. Denetleme Kurulu Üyesi Denetleme Kurulu Üyesi Necati Güven Hilmi Okçu Denetleme Kurulu Üyesi Denetleme Kurulu Üyesi Mete Ökte M. Saim Uysal VI YASAL VE ĠDARĠ DÜZENLEMELER Ülke ekonomisi üzerinde etkili olan, 1997 yılı içinde çıkartılan Kanun ve Bakanlar Kurulu Kararlarından oluĢan yasal düzenlemeler ile Tebliğ, Yönetmelik ve Genelge’den oluĢan idari düzenlemeler, Mevzuat Numarası, Mevzuat BaĢlığı, Resmi Gazete Tarih ve Numarası biçiminde sunulmuĢtur. MEVZUAT NUMARASI RESMĠ GAZETE TARĠHĠ ve NUMARASI MEVZUAT BAġLIĞI KANUNLAR 1 Kanun No:4316 1998 Mali Yılı Bütçe Kanunu. 27 Aralık 1997 23213 Mük. 2 Kanun No:4317 96 Mali Yılı Kesin Hesap Kanunu. 31 Aralık 1997 23217 Mük. 3 Kanun No:4318 Katma Bütçeli Ġdareler 1998 Mali Yılı Bütçe Kanunu. 31 Aralık 1997 23217 Mük. 4 Kanun No:4319 96 Mali Yılı Katma Bütçeli Ġdareler Kesin Hesap Kanunu. 31 Aralık 1997 23217 Mük. BAKANLAR KURULU KARARLARI 5 BKK.96/08629 1997 Yılı Yatırım Programı. 24 Ocak 1997 22887 Mük. 6 BKK.96/09006 Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar. 12 Ocak 1997 22875 7 BKK.96/09097 Destekleme ve Fiyat Ġstikrar Fonu Hakkında Kararın DeğiĢik 11'inci Maddesinin (A) Fıkrasının (4) Numaralı Bendinin Yürürlükten Kaldırılması Hakkında Karar. 19 Mart 1997 22938 8 BKK.97/09081 Türkiye Cumhuriyeti ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Arasında Ġmzalanan Ekonomik ĠĢbirliği Protokolunun Onaylanması Hakkında Karar. 12 Mart 1997 22931 9 BKK.97/09083 Ġslam Ülkeleri Arasında Yatırım ve Ġhracat Kredi Sigortası Kurumu KuruluĢ AnlaĢmasının Onaylanması Hakkında Karar. 19 Mart 1997 22938 10 BKK.97/09202 Avrupa Ġmar ve Kalkınma Bankası'nın 59 Sayılı Karar ile Yüzde Yüz Oranında GerçekleĢtirilen Birinci Sermaye Arttırımında Türkiye'nin Sermaye Payının Bir Misli Arttırılması Hakkında Karar. 17 Nisan 1997 22967 11 BKK.97/09412 Türkiye Kalkınma Bankası Anonim ġirketinin Sermayesinin Arttırılması Hakkında Karar. 7 Haziran 1997 23012 12 BKK.97/09413 Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Kararda DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Karar. 10 Haziran 1997 23015 13 BKK.97/09522 Mali Suçlarla Mücadele Koordinasyon Kurulunun ÇalıĢma Esas ve Usulleri Hakkında Yönetmelik. 2 Temmuz 1997 23037 14 BKK.97/09523 Karaparanın Aklanmasının Önlenmesine Dair 4208 Sayılı Kanunun Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. 2 Temmuz 1997 23037 15 BKK.97/09583 Destekleme ve Fiyat Ġstikrar Fonu Hakkında Karar'da DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar. 30 Temmuz 1997 23065 16 BKK.97/09647 1997 Yılı Yatırım Programının Düzeltilmesi Hakkkında Karar. 31 Temmuz 1997 23066 17 BKK.97/09688 Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar'da DeğiĢiklik Yaplmasına iliĢkin Karar. 08 Ağustos 1997 23074 18 BKK.97/09708 GeliĢtirme ve Destekleme Fonu Kurulması Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar. 13 Ağustos 1997 23079 19 BKK.97/09709 GeliĢtirme ve Destekleme Fonu Kurulması Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar. 14 Ağustos 1997 23080 20 BKK.97/09768 GeliĢtirme ve Destekleme Fonu Kurulması Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yaplmasına Dair Karar. 20 Ağustos 1997 23086 21 BKK.97/09807 Kanuni Faiz ve Temerrüt Faizi Oranlarının Düzenlenmesi Hakkında Karar. 20 Ağustos 1997 23086 22 BKK.97/09817 Türkiye Vakıflar Bankası Türk Anonim Ortaklığı'nın Sermayesinin Arttırılması Hakkında Karar. 21 Ağustos 1997 23087 23 BKK.97/09918 Türkiye Kalkınma Bankası A.ġ.'nin Sermayesinin Arttırılması Hakkında Karar. 10 Eylül 1997 23106 24 BKK.97/09983 Karaparanın Aklanmasının Önlenmesine Dair 4208 Sayılı Kanunun Uygulanmasına iliĢkin Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 28 Ekim 1997 23124 25 BKK.97/10021 Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Nispetini Belirleyen 91/2072 Sayılı 14 Ekim 1997 23140 Kararnamenin Yürürlük Tarihinin 1/1/2000 Tarihine Ertelenmesi Hakkında Karar. 26 BKK.97/10043 Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Hakkındaki Kararda DeğiĢiklik Yaplmasına Dair Karar. 17 Ekim 1997 23143 27 BKK.97/10071 Türkiye Halk Bankasının Esnaf ve Sanatkarlar Kefalet Kooperatiflerinin Kefaletleriyle Kullandırdığı Kredilerden Dolayı Doğan Gelir Kaybının KarĢılanmasına Dair Karar. 16 Ekim 1997 23142 28 BKK.97/10075 1998 Yılı Programı. 7 Kasım 1997 23163 Muk. 29 BKK.97/10159 Hollanda'nın Utrecht ġehrinde Bulunan Rabobank Nederland'ın Türkiye'de ġube Açmasına Ġzin Verilmesi Hakkında Karar. 13 Kasım 1997 23169 30 BKK.97/10185 T.C. Ziraat Bankası'nın Katılımı ile Almanya Federal Cumhuriyeti'nin Frankfurt ġehrinde Kurulu Bulunan "Deutsche Turkische Bank A.G." Unvanlı Banka'nın Sermayesinin 100 Milyon DM'ye Yükseltilmesi. 11 Kasım 1997 23164 31 BKK.97/10322 Ülkemizde Sağlık Reformları Kapsamında GerçekleĢtirilecek Temel Sağlık Hizmetleri Projesi'nin DıĢ Finansman Ġhtiyacının KarĢılanması Ġçin Uluslararası Ġmar ve Kalkınma Bankasın'dan Sağlanan Kredinin Ġkraz AnlaĢması ve Ek Mektubun Onaylanması Hakkında Karar. 17 Aralık 1997 23203 32 BKK.97/10413 T.C. Ziraat Bankası'nın Russian-Turkish Bank'daki ĠĢtirak Payının Yükseltilmesine Dair Karar. 31 Aralık 1997 23217 33 BKK.97/10306 Destekleme ve Fiyat Ġstikrar Fonu Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Karar. 18 Aralık 1997 23204 YÖNETMELĠKLER 34 Yönetmelik BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı 14 Mart 1997 22933 26 Mart 1997 22945 30 Mayıs 1997 23004 6 Haziran 1997 23011 10 Haziran 1997 23013 25 Mart 1997 22944 Sigorta ve Reasürans ġirketlerinin KuruluĢu ve ÇalıĢma Esasları Yönetmeliğinin 21'nci Maddesinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 35 Yönetmelik BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Bankaların KuruluĢ ve Faaliyete Geçme Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik'te DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 36 Yönetmelik BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Bankalarda Bağımsız Denetim Yapacak KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yaplmasına Dair Yönetmelik. 37 Yönetmelik BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Faktoring ġirketlerinin KuruluĢ ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelik'te DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 38 Yönetmelik BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Kıymetli Madenler Borsası Üyelik Belgesi Verilmesi Esasları ile Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kurumlarının KuruluĢ ve Faaliyet ġartlarına ĠliĢkin Yönetmelik'te DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 39 Yönetmelik Devlet Bakanlığı Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Yönetmelik. 40 Yönetmelik Devlet Bakanlığı 6 Ağustos 1997 23072 22 Ocak 1997 22885 23 Ocak 1997 22886 26 Ocak 1997 22889 28 Ocak 1997 22891 28 Ocak 1997 22891 29 Ocak 1997 22892 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yönetmeliği. 41 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nin Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair Yönetmelik. 42 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası TeĢkilat, Görev ve ÇalıĢma Esasları Yönetmeliğinin Bazı Maddelerinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 43 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmeliği'nin Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair Yönetmelik. 44 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliğinin Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair Yönetmelik. 45 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Uluslararası Pazar Yönetmeliğinin Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair Yönetmelik. 46 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Vadeli ĠĢlemler Piyasası ĠĢlem ve Üyeliğine ĠliĢkin Yönetmelik. 47 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu 29 Ocak 1997 22892 25 Temmuz 1997 23060 Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Vadeli ĠĢlemler Piyasası Takas Merkezi Üyeliği ve ĠĢlemlerine ĠliĢkin Yönetmelik. 48 Yönetmelik Sermaye Piyasası Kurulu Kıymetli Madenler Borsalarının KuruluĢ ve Esasları Hakkında Genel Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Yönetmelik. TEBLĠĞLER 49 Tebliğ BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı 11 Ocak 1997 22874 11 Ocak 1997 22874 11 Nisan 1997 22961 21 ġubat 1997 22912 10 Mayıs 1997 22985 Özel Finans Kurumları'nın ġube Açma Esaslarına ĠliĢkin Tebliğ. 50 Tebliğ BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Özel Finans Kurumlarının Kurulması Hakkında 16/12/83 Gün ve 83/7506 Sayılı Kararname Eki Karar'a ĠliĢkin Sermaye Tabanı/Risk Ağırlıklı Varlıklar ve Gayrinakdi Yükümlülükler Standart Rasyosu Tebliği. 51 Tebliğ BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Özel Finans Kurumları Kurulması Hakkındaki Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 52 Tebliğ BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Kıymetli Madenler Borsasında ĠĢlem Görecek Altın Standardına ĠliĢkin Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması hakkında Karar. 53 Tebliğ BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı Bankaların Konsolide Mali Tablolar Düzenlemesine ve Konsolide Mali Tabloların planına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ. 54 Tebliğ Sıra No: 1997/01 BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı 26 Ağustos 1997 23092 10 Aralık 1997 23196 8 ġubat 1997 22902 18 Mart 1997 22937 25 Mart 1997 22944 3 Eylül 1997 23099 7 Kasım 1997 23163 10 Mayıs 1997 22985 Ġnce Madeni 10.000.- Liralık Paraların Tedavüle Çıkarılması ile Ġlgili Tebliğ. 55 Tebliğ Sıra No: 1997/02 BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı 1.000, ve 2.500 Liralık Madeni Paraların Tedavülden Kaldırılması ile Ġlgili Tebliğ. 56 Tebliğ Devlet Bakanlığı Bankalar Kanunu'na ĠliĢkin 17 Sayılı Tebliğ. 57 Tebliğ 97-32/18 Devlet Bakanlığı Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 94-32/12 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ. 58 Tebliğ 97-32/19 Devlet Bakanlığı Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 91-32/5 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ. 59 Tebliğ 97-32/20 Devlet Bakanlığı Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 95-32/13 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ. 60 Tebliğ 97-32/21 Devlet Bakanlığı Türk Parası Kıymetini Koruma Kanunu Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 9732/21 Sayılı Tebliğ. 61 Tebliğ Seri:01 No: 24 Sermaye Piyasası Kurulu Hisse Senetlerinin Kurul Kaydına Alınmasına ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Tebliğine Ek Tebliğ. 62 Tebliğ Seri:03 No: 20 Sermaye Piyasası Kurulu 10 Mayıs 1997 22985 31 Mart 1997 22950 31 Mart 1997 22950 10 Mayıs 1997 22985 16 Mart 1997 22935 11 Ekim 1997 23137 16 Mart 1997 22935 5 Nisan 1997 22954 10 Mayıs 1997 22985 Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Tebliği'nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. Tebliğ Seri:03 No:22 Finansman Bonolarının Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Esaslar Tebliği'nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 63 64 Sermaye Piyasası Kurulu Tebliğ Seri:03 No:23 Sermaye Piyasası Kurulu Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonoların Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Esaslar Tebliği'nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 65 Tebliğ Seri:04 No:07 Sermaye Piyasası Kurulu Kayıtlı Sermaye Sistemine ĠliĢkin Esaslar Tebliği'nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 66 Tebliğ Seri:04 No:23 Sermaye Piyasası Kurulu Kayıtlı Sermaye Sistemine ĠliĢkin Esaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 67 Tebliğ Seri:05 No:19 Sermaye Piyasası Kurulu Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ. 68 Tebliğ Seri:05 No:30 Sermaye Piyasası Kurulu Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ. 69 Tebliğ Seri:05 No:31 Sermaye Piyasası Kurulu Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Tebliğine Bir Geçici Madde Eklenmesine Dair Tebliğ. 70 Tebliğ Seri:08 No:22 Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında SatıĢ Yöntemlerine ĠliĢkin Esaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 71 Tebliğ Seri:08 No:31 Sermaye Piyasası Kurulu 6 Mart 97 22925 15 Ekim 1997 23141 16 Mart 1997 22935 11 Ekim 1997 23137 30 Ocak 1997 22893 30 Ocak 1997 22893 2 Ağustos 1997 23068 26 Kasım 1997 23182 Derecelendirme Faaliyeti ile Derecelendirme KuruluĢlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği. 72 Tebliğ Seri:10 No:17 Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Hakkındaki Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 73 Tebliğ Seri:11 No:15 Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasasında Mali Tablo ve Rapora ĠliĢkin ilke ve Kurallar Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 74 Tebliğ Seri:11 No:16 Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasasında Mali Tablo ve Raporlara ĠliĢkin Ġlke ve Kurallar Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. 75 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Mevduat Türleri ve Kapsamı ile Vade Dilimleri Hakkında Tebliğ. 76 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Mevduat Sertifikaları Hakkında Tebliğ. 77 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ġskonto ve Avans Faiz Oranları Hakkında Tebliğ. 78 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Özel Finans Kurumları Hakkında Tebliğ. 79 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 26 Kasım 1997 23182 31 Ocak 1997 22894 1 Mart 1997 22920 1 Nisan 1997 22951 1 Mayıs 1997 22976 1 Temmuz 1997 23036 1 Ekim 1997 23127 11 Mart 1997 22930 Umumi Disponibilite Hakkında Tebliğ. 80 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası T.C. Merkez Bankası'nca Belirlenen, DıĢ Krediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 81 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nca Belirlenen DıĢ Krediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 82 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nca Belirlenen, DıĢ Krediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 83 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nca Belirlenen, DıĢ Krediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 84 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nca Belirlenen, DıĢ Krediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 85 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nca Belirlenen, DıĢ Krediler Kur Fark Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 86 Tebliğ No:19 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kaynak Kullanım Destekleme Fonu Hakkında 12/5/1988 tarih ve 88/12944 Sayılı Kararnameye ĠliĢkin Tebliğ. 87 Tebliğ No:20 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 5 Aralık 1997 23191 12/5/1988 Tarih ve 88/12944 Sayılı Kararnameye ĠliĢkin Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Hakkında Tebliğ. GENELGELER 88 Genelge No:97/01 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 4 Haziran 1997 23009 14 Ağustos 1997 23080 26 Kasım 1997 23182 Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı'nın 91-32/5 Sayılı Tebliğ'ne ĠliĢkin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi. 89 Genelge No:97/02 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı'nın 91/32-5 Sayılı Tebliğine ĠliĢkin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi. 90 Genelge No:97/03 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile T.C. BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı'nın 91-32/5 Sayılı Tebliğine ĠliĢkin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi. ĠSTATĠSTĠK TABLOLARI VII ĠSTATĠSTĠK TABLOLARI TABLO 1 EKONOMĠNĠN GENEL DENGESĠ (CARĠ FĠYATLARLA) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(1) 1 997 322.6 3 887 902.9 7 854 887.2 14 978 067.3 29 054 454.9 96 906.1 -57 322.7 253 729.5 672 526.6 1 517 466.7 Toplam kaynaklar 2 094 228.7 3 830 580.2 8 108 616.6 15 650 593.9 30 571 921.6 Toplam yatırımlar 551 136.4 839 694.7 1 988 499.6 3 672 126.8 7 368 401.5 Kamu 145 538.3 141 420.2 300 200.6 794 616.1 1 738 937.6 Özel 405 598.1 698 274.5 1 688 299.1 2 877 510.7 5 629 463.9 Sabit sermaye yatırımı 525 506.1 952 322.1 1 882 225.2 3 743 233.2 7 359 769.0 Kamu 143 977.4 192 052.5 330 140.3 762 067.0 1 671 929.2 Özel 381 528.6 760 269.6 1 552 084.9 2 981 166.2 5 687 839.8 25 630.3 -112 627.4 106 274.4 -71 106.3 8 632.5 Kamu 1 560.8 -50 632.3 -29 939.8 32 549.2 67 008.5 Özel 24 069.5 -61 995.1 136 214.2 -103 655.5 -58 375.9 GSMH DıĢ kaynak Stok değiĢmesi Toplam tüketim 1 543 092.3 2 990 885.6 6 120 117.0 11 978 467.0 23 203 520.0 Kamu harcanabilir geliri 191 329.7 372 154.1 741 747.4 1 187 250.7 2 760 737.8 Kamu tüketimi 244 925.9 414 743.4 747 574.3 1 470 908.0 3 248 768.0 Kamu tasarrufu -53 596.2 -42 589.3 -5 826.9 -283 657.3 -488 030.2 Kamu yatırımı 145 538.3 141 420.2 300 200.6 794 616.1 1 738 937.6 Kamu tasarruf-yatırım farkı -199 134.4 -184 009.4 -306 027.5 -1 078 273.4 -2 226 967.8 Özel harcanabilir gelir 1 805 992.9 3 515 748.8 7 113 139.8 13 790 816.6 26 293 717.1 Özel tüketim 1 298 166.4 2 576 142.2 5 372 542.7 10 507 559.0 19 954 752.0 Özel tasarruf 507 826.4 939 606.6 1 740 597.1 3 283 257.5 6 338 965.1 Özel yatırım 405 598.1 698 274.5 1 688 299.1 2 877 510.7 5 629 463.9 Özel tasarruf-yatırım farkı 102 228.3 241 332.1 52 298.0 405 746.8 709 501.2 28.1 26.7 24.5 23.8 24.1 454 230.3 897 017.3 1 734 770.2 2 999 600.2 5 850 934.9 S. sermaye yatırımı/GSMH 26.3 24.5 24.0 25.0 25.3 Yurtiçi tasarruflar/GSMH 22.7 23.1 22.1 20.0 20.1 Özel tasarruf oranı Toplam yurtiçi tasarruflar Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 2 EKONOMĠNĠN GENEL DENGESĠ (1994 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(1) 4 139 808.4 3 887 902.9 4 197 095.3 4 495 959.4 4 765 717.0 240 660.5 -57 322.7 75 260.0 66 952.9 92 529.6 Toplam kaynaklar 4 380 468.9 3 830 580.2 4 272 355.3 4 562 912.3 4 858 246.6 Toplam yatırımlar 1 182 235.6 839 694.7 1 094 933.9 1 141 224.6 1 256 195.7 Kamu 329 549.2 141 420.2 175 171.5 254 409.5 299 115.2 Özel 852 686.5 698 274.5 919 762.5 886 815.0 957 080.5 GSMH DıĢ kaynak Sabit sermaye yatırımı 1 125 670.2 952 322.1 1 037 805.9 1 162 954.7 1 254 734.9 Kamu 326 104.5 192 052.5 191 265.7 244 462.5 287 776.4 Özel 799 565.7 760 269.6 846 540.2 918 492.3 966 958.5 56 565.5 -112 627.4 57 128.1 -21 730.2 1 460.8 Kamu 3 444.7 -50 632.3 -16 094.2 9 947.1 11 338.8 Özel 53 120.8 -61 995.1 73 222.3 -31 677.2 -9 878.0 3 198 233.2 2 990 885.6 3 177 421.4 3 421 687.7 3 602 051.0 331 304.8 372 154.1 419 809.8 341 149.3 370 547.3 Kamu tüketimi 442 404.4 414 743.4 423 234.8 442 737.8 467 609.4 Kamu tasarrufu -111 099.6 -42 589.3 -3 425.0 -101 588.5 -97 062.1 Kamu yatırımı 329 549.2 141 420.2 175 171.5 254 409.5 299 115.2 -440 648.8 -184 009.4 -178 596.5 -355 998.1 -396 177.3 Özel harcanabilir gelir 3 808 503.6 3 515 748.8 3 777 285.6 4 154 810.1 4 395 169.7 Özel tüketim 2 755 828.8 2 576 142.2 2 754 186.6 2 978 949.9 3 134 441.5 Özel tasarruf 1 052 674.8 939 606.6 1 023 098.9 1 175 860.2 1 260 728.1 Özel yatırım 852 686.5 698 274.5 919 762.5 886 815.0 957 080.5 Ö.tasarruf-yatırım farkı 199 988.3 241 332.1 103 336.5 289 045.2 303 647.7 27.6 26.7 27.1 28.3 28.7 941 575.2 897 017.3 1 019 674.0 1 074 271.7 1 163 666.0 27.2 24.5 24.7 25.9 26.3 Stok değiĢmesi Toplam tüketim Kamu harcanabilir geliri Kamu tasarruf-yatırım farkı Özel tasarruf oranı Toplam yurtiçi tasarruflar S. sermaye yatırımı/GSMH Yurtiçi tasarruflar/GSMH 22.7 23.1 24.3 23.9 24.4 Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 3 GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠ HASILA (CARĠ ÜRETĠCĠ FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) Tarım 305 524.9 598 168.8 1 218 178.1 2 489 773.6 3 495 007. 4 Sanayi 485 672.1 1 019 767.4 2 042 394.8 3 716 528.4 4 731 170 .0 ĠnĢaat 145 833.5 263 719.8 426 214.9 857 761.8 1 157 450 .6 Ticaret 368 384.6 760 918.7 1 587 690.8 3 022 314.5 3 990 838 .8 UlaĢtırma ve haberleĢme 236 860.0 514 110.0 981 069.9 1 941 574.2 2 579 682 .4 Mali kuruluĢlar 84 453.0 115 011.4 322 589.9 732 340.1 1 041 659.2 Konut sahipliği 68 178.1 127 918.0 249 169.5 442 934.8 578 866 .1 Serbest meslek ve hizmetler 71 449.2 142 794.6 287 000.2 554 079.6 737 347 .1 (-) Ġzafi banka hizmetleri 75 654.1 163 471.2 270 343.6 709 234.7 1 033 169 .0 203 921.6 344 529.6 619 784.7 1 238 527.3 1 815 935 .0 6 015.0 9 069.9 14 576.7 26 922.4 20 273.5 81 229.1 135 892.0 284 130.0 458 588.4 632 069.6 1 981 867.1 3 868 429.2 7 762 456.1 14 772 110.2 19 747 130.8 15 455.5 19 473.7 92 431.1 205 957.1 303 931.7 1 997 322.6 3 887 902.9 7 854 887.2 14 978 067.3 20 050 462.5 Devlet hizmetleri Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluĢları Ġthalat vergisi G.S.Y.Ġ.H. (Alıcı fiyatlarıyla) DıĢ alem net faktör gelirleri G.S.M.H. (Alıcı fiyatlarıyla) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir (Eylül 1997 itibariyle). TABLO 4 GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠ HASILA (1987 ÜRETĠCĠ FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) Tarım 14 463.0 14 358.2 14 640.2 15 284.4 11 951 .7 Sanayi 26 259.8 24 775.0 27 765.9 29 743.5 24 198 .8 ĠnĢaat 6 271.8 6 144.4 5 857.5 6 200.1 4 738 .0 Ticaret 19 974.7 18 455.2 20 586.7 22 412.9 18 258.5 UlaĢtırma ve haberleĢme 12 080.6 11 835.1 12 511.0 13 458.1 10 492.0 Mali kuruluĢlar 2 453.4 2 416.8 2 424.2 2 476.3 1 884.3 Konut sahipliği 4 975.5 5 116.7 5 224.2 5 351.9 4 091.9 Serbest meslek ve hizmetler 2 192.5 2 098.4 2 251.9 2 398.7 1 907.1 (-) Ġzafi banka hizmetleri 2 103.1 2 066.1 2 059.5 2 072.6 1 548.8 Devlet hizmetleri 4 336.2 4 370.9 4 481.5 4 468.7 3 355.6 397.5 387.7 382.8 386.3 286.7 5 288.6 3 428.6 3 821.5 4 636.8 3 786.1 96 590.4 91 320.7 97 887.8 104 745.2 83 401.8 DıĢ alem net faktör gelirleri 1 086.2 412.3 1 140.4 1 334.6 1 305.5 G.S.M.H. (Alıcı fiyatlarıyla) 97 676.6 91 733.0 99 028.2 106 079.8 84 707.4 Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluĢları Ġthalat vergisi G.S.Y.Ġ.H. (Alıcı fiyatlarıyla) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. (Eylül 1997 itibariyle) TABLO 5 SEKTÖRLER ĠTĠBARĠYLE SABĠT SERMAYE YATIRIMLARI (CARĠ FĠYATLARLA) (Milyar TL) 1996 1997(1) Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam Tarım 80 061 140 625 220 686 183 657 257 551 441 208 Madencilik 11 403 32 269 43 672 32 518 61 681 94 199 Ġmalat 30 943 785 448 816 391 48 717 1 394 212 1 442 929 Enerji 98 710 54 056 152 766 218 200 228 627 446 826 261 000 520 572 781 572 549 342 1 001 769 1 551 111 Turizm 10 729 69 434 80 163 15 166 136 785 151 951 Konut 12 359 1 171 229 1 183 589 29 044 2 169 020 2 198 064 Eğitim 71 854 33 202 105 056 186 724 70 986 257 710 Sağlık 33 819 54 928 88 748 60 738 141 241 201 979 Diğer hizmetler 151 188 119 402 270 590 347 823 225 968 573 791 TOPLAM 762 067 2 981 166 3 743 233 1 671 929 5 687 840 7 359 769 UlaĢtırma Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 6 SEKTÖRLER ĠTĠBARĠYLE SABĠT SERMAYE YATIRIMLARI (1994 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1996 Tarım 1997(1) Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam 25 924 42 278 68 202 30 518 44 011 74 529 Madencilik 3 640 10 011 13 651 5 253 10 352 15 604 Ġmalat 9 958 234 345 Enerji 31 203 16 391 244 303 7 917 236 454 244 371 47 594 36 014 38 633 74 648 UlaĢtırma 83 320 154 002 237 323 92 397 172 021 264 418 3 528 21 278 24 806 2 734 22 980 25 714 Konut 4 209 377 434 381 642 5 212 368 375 373 587 Eğitim 23 422 10 107 33 530 33 708 11 967 45 675 Sağlık 11 216 16 951 28 167 10 891 23 579 34 470 Diğer hizmetler 48 042 35 696 83 738 63 132 38 587 101 720 244 462 918 492 1 162 955 287 776 966 959 1 254 735 Turizm TOPLAM Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 7 BAġLICA SANAYĠ ÜRÜNLERĠ ÜRETĠMĠ 1993 1994 1995 1996 1997 2 722 2 839 2 248 2 424 2 082 45 957 48 838 51 945 52 503 41 990 3 892 3 686 3 514 3 499 2 857 43 744 35 066 32 305 26 019 25 056 Yün ipliği (2)(Ton) 5 425 4 784 3 360 3 671 2 286 Filtreli Sigara (Ton) 69 803 77 938 75 382 70 736 57 296 Rakı ve Bira (Milyon Lt.) 620 666 740 763 697 Gazete Kağıdı (Bin Ton) 94 110 138 74 40 Kraft Kağıdı (Bin Ton) 72 78 74 57 48 757 730 630 623 636 Polietilen (Ton) 270 772 282 964 301 087 299 457 241 780 PVC+PCC Kompound (Ton) 159 294 156 942 181 036 202 562 162 248 707 733 486 452 660 Nafta (Bin Ton) 1 249 1 266 1 473 1 609 1 371 Benzin (Bin Ton) 3 215 3 339 3 554 3 373 2 826 Motorin (Bin Ton) 7 252 7 399 7 983 7 485 6 199 Fuel Oil (Bin Ton) 8 701 7 588 7 786 7 408 5 993 437 440 506 603 608 4 355 4 604 4 363 5 263 4 574 Sıvı Çelik (Bin Ton) 11 519 12 179 12 798 13 382 11 096 Bilister Bakır (Ton) 33 453 30 437 24 416 30 341 24 486 141 550 155 299 171 978 159 298 139 449 31 311 29 493 33 153 35 214 30 609 MADENCĠLĠK TaĢkömürü (1) (Bin Ton) Linyit (1) (Bin Ton) Ham petrol (Bin Ton) ĠMALAT SANAYĠ Pamuk ipliği (2)(Ton) Sülfirik Asit (2) (Bin Ton) LPG (Bin Ton) ġiĢe ve Cam EĢya (Bin Ton) Ham Sıvı Demir (Bin Ton) Alümina (Ton) Çimento (Bin Ton) Traktör (Adet) 33 294 24 249 38 295 45 656 41 036 Otomobil (Adet) 343 481 208 531 222 145 196 176 191 352 Kamyon (Adet) 29 739 11 235 19 172 29 516 35 056 Otobüs ve Minibüs (Adet) 21 585 8 791 12 424 18 612 19 977 73 734 78 261 86 291 95 373 84 308 26 260 24 775 27 766 29 743 24 199 ENERJĠ Elektrik Enerjisi (Milyon Kwh) SANAYĠ KATMA DEĞERĠ (3) (1987 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL.) Kaynak : DĠE - DPT (1) Ocak Üretimi (2) Kamu Kesimi (3) 1997 yılı Ocak-Eylül itibariyledir. TABLO 8 ENERJĠ DENGESĠ (MĠLYON TON PETROL EġDEĞERĠ OLARAK "MTPE") (1) 1993 1994 1995 1996 1997(2) MTPE % MTPE % MTPE % MTPE % MTPE % TÜKETĠM 59.8 100.0 58.7 100.0 63.2 100.0 66.8 100.0 71.1 100.0 Ticari 52.7 88.1 51.6 87.9 56.1 88.8 59.8 89.5 64.1 90.2 Petrol 28.4 47.5 27.1 46.2 29.3 46.4 30.9 46.3 32.0 45.0 Linyit 9.9 16.6 10.3 17.5 10.6 16.8 11.2 16.8 12.4 17.4 TaĢkömürü(3) 6.7 11.2 6.4 10.9 6.7 10.6 6.8 10.2 6.0 8.4 Asfaltit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 Hidroelekt.(4) 3.1 5.2 2.8 4.8 3.2 5.1 3.7 5.5 3.4 4.8 Net Elekt.ithali 0.0 0.0 0.1 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 Doğalgaz 4.6 7.7 4.9 8.3 6.3 10.0 7.2 10.8 10.0 14.1 Ticari olmayan 7.1 11.9 7.1 12.1 7.1 11.2 7.0 10.5 7.0 9.8 Odun 5.4 9.0 5.5 9.4 5.5 8.7 5.5 8.2 5.5 7.7 Artık 1.7 2.8 1.6 2.7 1.6 2.5 1.5 2.2 1.5 2.1 ARZ 59.8 100.0 58.7 100.0 63.2 100.0 66.8 100.0 71.1 100.0 Ġç üretim 26.0 43.5 26.1 44.5 26.2 41.5 26.9 40.3 28.9 40.6 Petrol 4.1 6.9 3.9 6.6 3.7 5.9 3.7 5.5 3.4 4.8 Linyit 9.8 16.4 10.5 17.9 10.7 16.9 10.9 16.3 12.4 17.4 TaĢkömürü(3) 1.7 2.8 1.6 2.7 1.3 2.1 1.4 2.1 2.2 3.1 Asfaltit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 Hidroelekt.(4) 3.1 5.2 2.8 4.8 3.2 5.1 3.7 5.5 3.4 4.8 Odun 5.4 9.0 5.5 9.4 5.5 8.7 5.5 8.2 5.5 7.7 Artık 1.7 2.8 1.6 2.7 1.6 2.5 1.5 2.2 1.5 2.1 Doğalgaz 0.2 0.3 0.2 0.3 0.2 0.3 0.2 0.3 0.4 0.6 Ġthalat 36.1 60.4 35.4 60.3 39.8 63.0 41.8 62.6 42.2 59.4 Petrol 26.8 44.8 25.7 43.8 28.4 44.9 29.5 44.2 28.6 40.2 TaĢkömürü(3) 4.8 8.0 4.8 8.2 5.2 8.2 5.2 7.8 3.8 5.3 Elektrik 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 Doğalgaz 4.5 7.5 4.9 8.3 6.2 9.8 7.1 10.6 9.6 13.5 Ġhracat 2.3 3.8 2.3 3.9 1.9 3.0 1.9 2.8 0.0 0.0 Petrol ihracı 2.2 3.7 2.2 3.7 1.9 3.0 1.9 2.8 0.0 0.0 Elektrik ihr. 0.1 0.2 0.1 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Ġhrakiye 0.3 0.5 0.4 0.7 0.5 0.8 0.5 0.7 0.0 0.0 Stok değiĢimi 0.2 0.3 -0.1 -0.2 -0.2 -0.3 0.4 0.6 0.0 0.0 Ġstatistik hata 0.1 0.2 0.0 0.0 -0.2 -0.3 0.1 0.1 0.0 0.0 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (1) Elektrik kalori birimi olarak 860 KCal/KWh alınmıĢtır. (2) Geçicidir. (3) Ġkincil kömür, kok ve petrokok dahil edilmiĢtir. (4) Jeotermal, güneĢ vb. kaynaklar dahil edilmiĢtir. TABLO 9 SEÇĠLMĠġ TARIM ÜRÜNLERĠ (Bin ton) 1993 1994 1995 1996(1) 1997(2) 21 000 17 500 18 000 18 500 18 650 TAHILLAR Buğday Arpa 7 500 7 000 7 500 8 000 8 200 Çavdar 235 195 240 245 235 Yulaf 245 230 250 275 280 Mısır 2 500 1 850 1 900 2 000 2 080 Pirinç 135 120 150 168 171 44 39 44 43 40 1 746 1 498 1 675 1 660 1 578 200 81 174 172 171 3 700 3 450 3 550 3 700 3 650 Diğerleri BAKLAGĠLLER Yemeklik Yemlik MEYVALAR YaĢ üzüm YaĢ incir Elma ġeftali Portakal Diğer yaĢ meyvalar Fındık Antep fıstığı Diğer kabuklu meyvalar 270 279 300 290 270 2 080 2 095 2 100 2 200 2 350 370 375 340 360 340 840 920 842 890 745 2 390 2 656 2 461 2 507 2 258 305 490 455 446 420 50 40 36 60 60 243 243 224 223 208 ÇEġĠTLĠ ÜRÜNLER ġeker pancarı 15 621 12 944 11 171 14 543 16 135 Patates 4 650 4 350 4 750 4 950 5 100 Soğan (kuru) 1 650 1 800 2 850 1 900 2 100 YAĞLI TOHUMLAR Ayçiçeği 815 740 900 780 900 Susam 30 34 30 30 28 Yer fıstığı 70 70 70 80 82 Soya 63 70 75 50 40 550 1 400 515 1 800 450 Tütün 339 187 204 230 (1) 227 YaĢ çay 579 654 523 600 628 3 12 25 5 11 Zeytin KEYĠF VERĠCĠ MADDELER Afyon (kapsül) (ton) DOKUMA MADDELERĠ Tiftik, yapağı ve kıl 61 58 55 54 (3) 1 561 1 620 2 224 2 083 1 975 1 0.4 0.2 0.2 (3) BüyükbaĢ 2 346 2 527 2 037 2 013 (3) KüçükbaĢ 8 547 9 331 6 903 6 849 (3) 37 541 35 646 33 791 33 072 (3) 9 192 8 767 8 397 8 242 (3) 941 797 714 709 (3) 11 910 11 901 11 789 11 886 (3) Pamuk (ham) YaĢ koza (ton) DERĠLER (bin adet) HAYVAN SAYISI (bin adet) Koyun Kıl keçisi Tiftik keçisi Sığır Manda 316 305 255 235 (3) 184 460 190 033 135 251 158 757 (3) 25 884 17 953 9 702 7 529 (3) 432 466 415 417 (3) Süt 10 406 10 561 10 602 10 761 (3) Yumurta (milyon adet) 10 006 9 845 10 269 9 787 (3) 59 55 69 63 (3) 556 601 649 550 (3) Tomruk 3 177 2 939 3 578 (3) (3) Yakacak odun (bin ton) 4 305 3 351 3 816 (3) (3) Kümes hayvanı Ġpek böceği (tohum kutu) HAYVANSAL GIDA MADDELERĠ Et Bal Su ürünleri ORMAN ÜRÜNLERĠ ( bin m3 ) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. (2) Tahmini bilgilerdir. (3) Veriler henüz derleme ve değerlendirilme aĢamasında olduğundan elde edilememiĢtir. TABLO 10 BELEDĠYELERCE VERĠLEN RUHSATNAMELERE GÖRE YENĠ ĠNġAAT 1993 1994 1995 1996 (1) 1997(1) 31 308 294 59 562 882 102 766 653 163 751 616 188 702 062 145 660 701 277 209 985 490 140 312 758 221 670 891 439 360 23 216 453 44 022 279 75 277 048 147 875 401 179 502 089 Değer (Milyon TL) Ev Apartman Ticari yapılar Sınai yapılar 11 680 503 20 789 625 49 907 791 119 606 072 117 945 884 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 3 949 218 9 101 146 14 697 749 28 123 225 37 986 422 Diğer yapılar 5 160 151 7 125 424 12 388 414 20 347 279 19 016 628 220 975 320 417 811 341 745 177 967 1 237 925 263 1 434 592 445 7 548 366 --- --- --- Ev 12 053 11 938 11 769 10 666 6 988 Apartman 55 573 53 446 54 756 47 731 31 471 Ticari yapılar 9 472 9 145 9 000 9 615 6 802 Sınai yapılar 4 398 3 945 5 435 7 329 4 275 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 1 507 1 787 1 593 1 796 1 330 Diğer yapılar 2 077 1 456 1 405 1 341 727 TOPLAM 85 081 81 716 83 957 78 478 51 593 TOPLAM Onarım ve değiĢiklik 2 Alan (Bin m ) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. (1997 bilgileri Eylül ayı itibariyledir.) TABLO 11 BELEDĠYELERCE VERĠLEN YAPI KULLANMA ĠZĠN BELGELERĠNE GÖRE YENĠ ĠLAVE VEYA KISMEN BĠTEN YAPILAR 1993 1994 1995 1996 1997 (1) Ev 12 290 890 24 020 563 40 698 680 83 438 462 80 323 422 Apartman 65 583 225 116 320 460 214 590 740 417 694 419 444 186 656 Ticari yapılar 12 780 042 26 213 201 42 200 325 94 339 388 106 254 665 Sınai yapılar 5 449 901 9 743 691 24 139 489 44 954 650 48 656 129 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 1 201 612 3 600 413 3 494 294 10 129 484 8 769 242 Diğer yapılar 1 666 158 3 260 893 5 181 452 8 518 741 8 766 289 TOPLAM 98 971 828 183 159 221 330 304 980 659 075 144 696 956 403 4 938 5 109 4 664 5 267 3 006 25 549 23 014 24 205 26 292 16 134 Ticari yapılar 5 373 5 722 5 073 6 340 4 185 Sınai yapılar 2 161 1 846 2 579 2 700 1 801 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 448 697 380 608 314 Diğer yapılar 684 666 609 558 320 39 153 37 054 37 510 41 765 25 760 Değer (Milyon TL) Alan (Bin m2) Ev Apartman TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. (Eylül 1997 itibariyledir.) TABLO 12 ULAġTIRMA HĠZMETLERĠ 1993 1994 1995 1996 1997(1) TaĢınan yolcu (milyon kiĢi) 540 543 603 623 682 TaĢınan yük (milyon ton) 279 271 321 353 398 146 029 140 743 155 202 167 871 183 769 Yük taĢıma (mil.tonxkm) 97 843 95 020 112 515 135 781 153 090 TaĢıt (milyon taĢıtxkm) 30 807 31 251 34 833 41 015 48 294 2 619 852 2 861 640 3 058 511 Kamyon-Kamyonet 659 801 688 244 719 164 776 057 868 383 Otobüs-Minibüs 244 154 253 969 263 248 277 672 296 717 Asfalt, beton, parke (km) 49 693 50 381 50 805 51 819 52 929 Stabilize, kırmataĢ, toprak tesviye ve ham yol (km) 10 077 9 451 9 194 8 406 7 914 146 120 105 98 109 16 15 16 16 17 Yolcu taĢıma (mil.kiĢixkm) 7 147 6 335 5 797 5 229 6 039 Yük taĢıma (mil.tonxkm) 8 517 8 338 8 632 9 018 9 592 58 58 50 50 50 556 553 545 529 526 DE Manevra lokomotifi 91 89 81 76 78 Elektrikli lokomotifler 59 59 59 59 61 764 759 735 714 715 57 68 60 56 58 100 99 98 98 97 1 094 1 100 1 100 1 082 1 069 19 513 19 132 18 532 17 442 17 410 440 439 425 406 404 4 304 4 043 3 632 3 598 3 448 96 85 85 86 90 - - - - - 720 662 672 696 740 - - - - - 119 735 115 250 119 382 118 867 113 603 - - - - KARAYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ Yolcu taĢıma (mil.kiĢixkm) TAġIT PARKI (2) Binek otomobil 3 274 156 3 529 291 DEVLET ve ĠL YOLLARI UZUNLUKLARI DEMĠRYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢınan yolcu (mil.kiĢi) TaĢınan yük (milyon ton) TAġIT PARKI (Mevcut) Çeken Araçlar: Buharlı lokomotif DE Anahat lokomotifi Toplam lokomotifler Dizelli Dizi Elektrikli dizi Çekilen araçlar: Yolcu vagonu Yük vagonu Furgon Vagonlar (yolcu+yük) Diğer vagonlar DENĠZYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢınan yolcu (mil.kiĢi) TaĢınan yük (mil.ton) Yolcu taĢıma (mil.kiĢixkm) Yük taĢıma (mil.tonxkm) TAġIT PARKI Yük gemisi (gross ton) Yolcu gemisi (gross ton) Tanker (gross ton) HAVAYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢınan yolcu (bin kiĢi) TaĢınan yük (ton) (Yolcu+Kargo Uçağı) 6 099 7 274 8 599 9 281 10 405 70 004 85 111 90 846 91 688 109 242 58 59 64 65 66 TAġIT PARKI Uçak sayısı Kaynak: Ġlgili KuruluĢlar (1) Geçicidir. (2) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü TABLO 13 HABERLEġME HĠZMETLERĠ 1993 1994 1995 1996 1997 (1) MEKTUP POSTASI ( x 1000) 1 633 722 1 425 010 1 482 090 1 485 452 1 620 000 Yurtiçi 1 278 536 1 127 472 1 160 067 1 153 003 1 243 970 YurtdıĢı 355 186 297 538 322 023 332 449 376 030 Gelen 174 941 192 492 220 789 232 728 270 435 Giden 180 245 105 046 101 234 99 721 105 595 TELGRAF TRAFĠĞĠ ( x 1000) 4 972 4 510 4 471 4 734 4 614 Yurtiçi 4 886 4 431 4 405 4 684 4 560 YurtdıĢı 86 79 66 50 54 Gelen 45 42 30 23 24 Giden 41 37 36 27 30 49 443 814 52 407 064 64 057 245 81 247 812 100 000 000 14 336 8 424 7 932 7 254 6 000 264 556 287 076 373 561 473 433 519 000 TLF. ABN. SAYISI (Adet) 11 019 710 12 393 908 13 664 834 15 098 204 17 421 238 Otomatik abone 10 892 970 12 194 542 13 215 682 14 286 478 15 786 478 Manuel abone 42 553 24 587 12 022 7 166 3 600 Araç Telefonu 84 187 93 503 103 833 113 560 131 160 - 81 276 333 297 691 000 1 500 000 TELEFON TRAFĠĞĠ ( x 1000) Kontör sayısı (2) ġehirlerarası (manüel görüĢme sayısı) Uluslararası (çıkan / Dk.) Cep Telefonu PTT ĠġYERLERĠ (Adet) 40 124 34 692 31 222 24 860 19 611 Merkezler 1 145 1 137 1 154 1 152 1 146 ġubeler 2 885 2 872 2 856 2 658 2 624 36 094 30 683 27 212 21 050 15 841 Acenteler Kaynak: Posta ĠĢletmesi Genel Müdürlüğü, Türk Telekominikasyon A.ġ. (1) Geçicidir. (2) ġehiriçi, ġehirlerarası ve Milletlerarası kontör sayıları dahildir. TABLO 14 Ġġ ĠSTEYENLER VE AÇIK ĠġLER (KiĢi) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) 546 604 362 666 335 787 411 170 468 070 1 794 131 1 311 350 1 018 182 990 872 1 058 837 Yıl içinde bildirilen açık iĢler 278 715 251 017 272 707 267 060 238 539 Toplam açık iĢler 302 892 282 383 303 982 291 815 277 800 Açık iĢsizler 609 119 469 345 401 292 416 795 463 323 Yıl içinde iĢe yerleĢtirilenler 267 088 242 466 264 111 243 280 220 615 Yıl içinde iĢ isteyenler Toplam iĢ isteyenler Kaynak: ĠĢ ve ĠĢçi Bulma Kurumu (1) Geçicidir. TABLO 15 DIġ ÜLKELERE GÖNDERĠLEN ĠġÇĠLER (KiĢi) 1993 1994 1995 1996 1997(1) Amerika BirleĢik Devletleri 119 106 294 278 302 Avustralya 166 139 248 97 21 Avusturya 82 10 16 5 1 2 1 1 2 2 75 46 50 39 12 1 999 2 032 2 246 2 443 1 800 8 17 13 16 9 Hollanda 12 12 13 5 2 Ġngiltere 18 59 43 36 29 Ġsviçre 32 13 18 31 13 2 549 1 869 1 753 2 063 1 833 Suudi Arabistan 35 826 13 050 14 529 5 635 7 657 Diğer ülkeler 22 356 43 791 40 259 30 047 21 640 TOPLAM 63 244 61 145 59 483 40 697 33 321 Belçika Danimarka Almanya Fransa Libya Kaynak: ĠĢ ve ĠĢçi Bulma Kurumu (1) Geçicidir. TABLO 16 TOPLU Ġġ SÖZLEġMELERĠ 1993 1994 1995 1996 1997 3 809 1 513 2 357 1 871 2 056 879 675 969 861 1 010 2 930 838 1 388 1 010 1 046 1 068 289 227 880 765 928 515 840 841 518 Kamu 733 832 85 937 508 696 281 190 625 670 Özel 334 457 141 943 257 232 234 650 215 848 KAPSADIĞI ĠġYERĠ 16 699 6 770 11 274 10 290 12 966 Kamu 12 340 3 682 8 480 6 971 10 778 Özel 4 359 3 088 2 794 3 319 2 188 TOPLU Ġġ SÖZLEġMELERĠ Kamu Özel KAPSADIĞI ĠġÇĠ Kaynak: ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı TABLO 17 GREVLER VE LOKAVTLAR 1993 1994 1995 1996 1997 49 36 120 38 37 6 908 4 782 199 867 5 461 7 045 574 741 242 589 4 838 241 274 322 181 913 9 4 5 3 4 1 437 552 4 047 3 761 4 083 286 789 104 869 162 512 160 368 62 236 1995 1996 1997 GREVLER Sayısı ĠĢçi sayısı Kaybolan iĢgünü LOKAVTLAR Sayısı ĠĢçi sayısı Kaybolan iĢgünü Kaynak: ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı TABLO 18 FĠYAT ENDEKSLERĠ 1993 YILLIK ORTALAMA TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) 1994 Genel 1 698 3 747 7 065 12 337 22 336 Tarım 1 680 3 324 7 267 12 925 23 170 Maden 1 664 3 873 6 842 12 557 22 608 Ġmalat 1 673 3 838 7 041 12 084 22 061 Enerji 2 167 4 383 6 479 12 842 21 327 268 110 591 138 1 111 281 1 906 838 3 402 083 2 131 4 396 8 512 15 271 28 249 5 244 10 818 21 182 41 323 79 014 Genel 2 082 5 196 8 567 15 582 29 698 Tarım 2 083 4 874 9 314 15 968 30 493 Maden 2 109 5 151 8 696 16 299 29 402 Ġmalat 2 041 5 288 8 404 15 356 29 590 Enerji 2 674 5 372 7 292 16 304 26 048 325 830 828 807 1 330 489 2 361 023 4 441 945 2 717 6 127 10 962 19 345 38 536 6 590 14 845 28 255 53 798 106 468 (1968=100) (2) Genel TÜKETĠCĠ FĠYATLARI Türkiye Tük.Fiy. (1987=100) (1) Genel Ġstanbul Ücretliler (1985=100) (2) Genel YIL SONLARI TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) (1968=100) (2) Genel TÜKETĠCĠ FĠYATLARI Türkiye Tük.Fiy. (1987=100) (1) Genel Ġstanbul Ücretliler (1985=100) (2) Genel Kaynak: (1) Devlet Ġstatistik Enstitüsü (2) Ġstanbul Ticaret Odası TABLO 19 ALTIN FĠYATLARI (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) 1993 1994 1995 1996 1997 ReĢat 987 2 536 4 028 7 125 11 525 Cumhuriyet 892 2 460 3 908 6 957 10 987 Külçe 130 366 571 1 018 1 614 ReĢat 1 255 3 140 5 130 8 850 13 175 Cumhuriyet 1 198 3 064 4 990 8 500 12 675 176 459 719 1 251 1 860 YILLIK ORTALAMA YIL SONLARI Külçe Kaynak: Merkez Bankası TABLO 20 FĠYAT ENDEKSLERĠ (Aylık) Yıllık (Ort.) 1997 ġubat Ocak Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağus. Eylül Ekim Kasım Aralık TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) Genel 16 423 17 426 18 364 19 329 20 312 20 970 22 166 23 524 24 960 26 655 28 206 29 698 22 336 Tarım 16 680 18 028 20 268 22 272 22 829 22 726 21 921 22 574 24 118 26 821 29 314 30 493 23 170 Maden 17 459 18 296 18 155 18 331 19 463 21 204 22 729 24 361 26 238 26 981 28 675 29 402 22 608 Ġmalat 16 187 17 104 17 682 18 365 19 509 20 387 22 235 23 851 25 257 26 670 27 891 29 590 22 061 Enerji 17 742 18 282 18 790 19 328 19 835 20 355 20 998 21 686 22 766 24 192 25 902 26 048 21 327 2 623 917 2 723 367 2 877 353 3 061 3 176 597 231 3 372 882 3 555 725 3 801 029 4 088 520 4 267 221 4 441 945 3 402 083 24 586 25 614 26 193 27 535 29 129 31 382 34 413 36 779 38 536 28 249 67 635 73 381 75 738 77 731 82 021 86 536 98 125 103 139 106 468 79 014 (1968=100) (2) Genel 2 496 440 TÜKETĠCĠ FĠYATLARI Türkiye Tüketici.Fiyatları (1987=100) (1) Genel 20 404 21 603 22 818 İstanbul Ücretliler (1985=100) (2) Genel 57 062 58 332 61 996 Kaynak: (1) Devlet Ġstatistik Enstitüsü (2) Ġstanbul Ticaret Odası TABLO 21 ALTIN FĠYATLARI (Aylık ortalama) (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) Yıllık (Ort.) 1996 Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağus. Eylül Ekim Kasım Aralık ReĢat 8 940 9 388 10 225 10 650 11 000 11 225 11 813 12 220 12 750 13 420 13 500 13 175 11 525 Cumhuriyet 8 720 9 213 9 763 9 950 10 350 10 863 10 963 11 690 12 188 12 780 12 688 12 675 10 987 Külçe 1 285 1 360 1 425 1 469 1 531 1 599 1 607 1 714 1 786 1 876 1 861 1 860 1 614 Kaynak: Merkez Bankası TABLO 22 TARIMSAL DESTEKLEME FĠYATLARI (TL/Kg) ÜRÜNLER 1993 1994 1995 1996 1997 Buğday(1) (*) (**) 1 843 3 532 7 433 22 093 35 125 Arpa(1) (*) 1 615 2 729 5 423 15 115 25 484 Çavdar(1) (*) 1 517 2 754 5 414 13 460 26 788 Mısır(1) (*) 1 600 2 974 6 769 16 862 29 314 Yulaf(1) (*) 1 185 2 744 - 14 094 26 985 Pamuk(2) 6 095 25 427 40 440 68 158 134 643 32 615 53 093 100 963 188 619 385 648 556 1 032 2 750 4 775 12 100 Ayçiçeği 4 000 9 529 18 001 37 969 70 000 Fındık(5) 14 200 56 284 81 800 206 248 430 000 Kuru incir(6) 12 519 26 504 64 200 84 770 210 000 9 500 21 352 38 502 81 311 160 000 Zeytinyağı(8) 21 500 62 411 148 621 - - Tiftik (9) 40 000 67 745 - 221 346 460 000 Antep fıstığı(10) 40 017 82 086 - 293 871 450 000 Soya fasulyesi 4 161 9 497 15 001 41 395 65 000 HaĢhaĢ kapsülü(1) (*) 9 000 18 683 24 485 73 718 157 667 Çeltik(1) 4 719 - 24 232 43 548 90 725 YeĢil mercimek(1) 2 975 - - - - Yer fıstığı (11) 17 700 19 071 38 493 63 413 - YaĢ koza 34 900 71 927 198 896 382 571 772 735 Çöplü kırmızıbiber 14 874 21 994 - 210 227 - Zeytin(12) 29 000 44 503 94 259 154 052 - Gülçiçeği 3 701 15 001 35 014 84 019 120 023 Kırmızı mercimek 4 523 7 944 24 148 - - Tütün(3) (*) ġeker pancarı(4) (*) Çekirdeksiz kuru üzüm(7) Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (*) 1995-1997 döneminde Devlet Destekleme Alımları kapsamındaki ürünlerdir. (**) 1997 yılındaki ortalama buğday fiyatlarındaki düĢük artıĢın nedeni, TMO'nun 1996 yılı alımlarının önemli bir kısmının makarnalık buğdaydan oluĢmasıdır. (1) TMO Gn. Md. ortalama alım fiyatıdır. 1997 yılı tahminidir. (2) Ege ve Antalya St. 1 beyaz kütlü pamuk fiyatıdır. (3) Tekel Gn. Md. ortalama alım fiyatıdır. 1997 yılı tahminidir. (4) T. ġeker Fab. A.ġ. Gn. Md. ortalama alım fiyatıdır. 1997 yılı tahminidir. (5) Yüzde 50 randımanlı tombul kabuklu fındık fiyatıdır. (6) 100 gr. rüfuzlu 53-56 adetli 6/a iĢmalı fiyatıdır. (7) 9 numara naturel çekirdeksiz kuru üzüm fiyatıdır. (8) 5 asit baz lampant zeytinyağı fiyatıdır. (9) Birinci kalite oğlak cinsi tiftiğin fiyatıdır. (10) Yüzde 100 içli ve analizli kuru kırmızı kabuklu antep fıstığı fiyatıdır. (11) Ġhraçlık yüzde 75 randımanlı yer fıstığı alım fiyatıdır. (12) 220 kalibrajlı sofralık zeytin fiyatıdır. TABLO 23 KONSOLĠDE BÜTÇE (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(1) GELĠRLER 351 392 745 116 1 404 071 2 702 034 5 854 331 Vergi Gelirleri 264 273 587 760 1 085 415 2 244 094 4 750 451 Dolaysız vergiler 128 324 283 733 441 745 883 607 1 932 328 Dolaylı vergiler 135 949 304 027 643 670 1 360 487 2 818 123 82 165 151 248 289 365 430 074 1 009 783 Vergi DıĢı Gelirler Hibe 1 597 942 7 404 1 832 1 692 Katma bütçe 3 357 5 166 21 887 26 034 92 405 HARCAMALAR 485 249 897 297 1 720 647 3 940 162 8 035 178 FAĠZ DIġI HARCAMALAR 368 779 599 011 1 144 532 2 442 761 5 757 261 Personel 169 511 273 062 502 724 974 148 2 072 753 Diğer cari 35 318 73 407 142 768 308 571 712 299 Yatırım 53 161 72 788 102 354 238 085 638 660 KĠT'lere transferler 25 850 21 029 45 512 50 200 123 640 Diğer transferler 84 939 158 725 351 174 871 757 2 209 909 116 470 298 286 576 115 1 497 401 2 277 917 Faiz ödemeleri DıĢ 23 952 65 117 100 596 168 314 299 950 Ġç 92 518 233 168 475 519 1 329 087 1 977 967 -17 387 146 105 259 539 259 273 97 070 FAĠZ DIġI BÜTÇE DENGESĠ BÜTÇE DENGESĠ -133 857 -152 181 -316 576 -1 238 128 -2 180 847 BÜTÇE EMANETLERĠ 10 905 20 092 52 057 16 325 139 740 AVANSLAR -3 151 -19 837 -29 737 -45 931 -119 518 -126 103 -151 926 -294 256 -1 267 734 -2 160 625 126 103 151 926 294 256 1 267 734 2 160 625 DIġ BORÇLANMA (NET) 21 062 -67 174 -81 238 -134 411 -452 584 Kullanım 45 168 34 122 129 432 253 296 186 588 NAKĠT DENGESĠ FĠNANSMAN Devirli kredi 972 9 908 28 314 24 390 52 094 -25 078 -111 204 -238 984 -412 097 - 691 266 ĠÇ BORÇLANMA (NET) 52 377 173 877 282 875 1 066 229 2 505 517 Devlet Tahvili (Net) 30 136 -70 339 85 657 274 040 1 484 843 SatıĢ 64 820 24 858 222 453 583 276 2 068 523 -34 684 -95 197 -136 796 -309 236 -583 679 22 241 244 216 197 218 792 189 1 020 674 Ödenen Ödenen Hazine Bonosu (Net) SatıĢ 171 155 624 169 1 147 241 3 266 449 2 981 644 -148 913 -379 952 -950 023 -2 474 260 -1 960 970 53 010 51 857 94 723 228 954 0 -345 -6 635 -2 105 106 962 107 692 Diğer Emanetler 9 715 -2 992 49 67 340 55 809 Nakit DeğiĢmesi -9 996 -3 572 -2 384 39 558 51 883 -64 -71 230 64 0 Ödenen KISA VADELĠ AVANS (NET) DĠĞER Net Hata Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) Geçicidir. TABLO 24 KAMU ĠKTĠSADĠ TEġEBBÜSLERĠ FĠNANSMAN DENGESĠ(1) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(2) SABĠT SERMAYE YATIRIMLARI -38 266 -53 061 -78 589 -164 768 -369 609 STOKLARDAKĠ DEĞĠġĠM -33 117 -48 478 -56 241 -202 118 -423 713 -1 963 -6 158 11 031 -17 850 -12 205 -89 -705 -389 -3 580 -5 157 -574 -828 -3 370 -10 368 -34 205 TOPLAM FĠNANSMAN ĠHTĠYACI -74 010 -109 230 -127 557 -398 684 -844 889 BÜNYE ĠÇĠ FONLAR -26 159 11 090 131 158 325 237 408 945 SABĠT KIYMETLER DEĞĠġĠMĠ ĠġTĠRAKLER SERMAYE ARTIġI FONLARA ĠLĠġKĠN KANUNĠ ÖDEMELER Yedekler -65 927 -111 482 -30 685 89 049 45 987 21 364 44 242 100 110 147 156 280 082 KarĢılıklar 3 006 10 592 16 141 8 687 14 181 Kur farkları 15 145 67 738 45 592 80 345 68 695 253 0 0 0 0 -100 169 -98 140 3 602 -73 447 -435 944 BÜTÇE TRANSFERLERĠ 30 858 24 744 54 874 61 320 131 268 Sermaye 26 594 24 346 54 325 52 111 127 573 Cari yılı amortismanı Hazine dıĢı ortaklıklar sermaye payı KURUM DIġI FĠNANSMAN ĠHTĠYACI Görev zararı 3 880 0 0 8 297 2 050 385 398 549 912 1 645 0 0 0 0 0 -69 311 -73 396 58 476 -12 127 -304 675 75 371 211 366 197 075 409 898 668 368 PeĢin ödemeler -38 198 -95 913 -159 041 -179 126 -397 271 Nakit ihtiyacı -32 138 42 057 96 510 218 644 -33 579 Finansman 32 138 -42 057 -96 510 218 644 -33 580 Kasa banka değiĢimi -7 086 -18 055 -56 674 -177 449 -163 599 Menkul Kıymetler, Mevduat -2 035 -13 270 -40 073 33 043 -11 181 Ġç borçlanma 27 868 -17 760 7 524 -35 284 157 417 Merkez Bankası 8 416 -11 784 231 0 0 Ticari bankalar 19 497 -7 168 7 795 -35 284 157 417 -45 1 192 - 502 0 0 Yardım GELĠġTĠRME VE DESTEKLEME FONU KĠT BORÇLANMA GEREĞĠ Ertelenen ödemeler Eximbank DıĢ borçlanma -1 316 -6 823 -13 526 -58 920 50 943 Kullanım 6 444 19 086 25 232 65 455 138 786 Ödemeler -7 760 -25 909 -38 759 -124 375 -87 844 Devlet Tahvili 14 707 13 850 6 240 19 966 0 1 997 323 3 887 903 7 854 887 15 125 092 29 054 000 KĠT BORÇLANMA GEREĞĠ/GSMH -3.5 -1.9 0.7 -0.1 -1.1 BÜTÇE TRANS.HARĠÇ KĠT BG/GSMH -5.0 -2.5 0.1 -0.5 -1.5 GSMH Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) ÖzelleĢtirme kapsamındaki KĠT'ler dahil (2) 1997 gerçekleĢme tahmini. TABLO 25 FON KAYNAK VE HARCAMALARI(1), CARĠ FĠYATLARLA (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(2) FON KAYNAKLARI 89 334 132 458 259 126 503 713 1 110 196 Vergi gelirleri 57 029 69 822 135 049 217 952 526 621 Vergi dıĢı normal gelirler 6 011 10 990 33 189 51 453 82 930 Faktör gelirleri 4 964 7 932 11 200 30 425 38 204 Cari transferler 6 123 11 047 32 984 146 144 323 780 Sermaye transferleri 15 207 32 666 46 705 57 738 138 661 FON ÖDEMELERĠ 106 317 167 507 308 668 521 236 1 166 312 9 197 17 794 43 596 57 640 181 752 Vergi giderleri - - - - - Vergi dıĢı normal giderler - - - - - Faktör giderleri 1 472 1 800 3 886 16 918 10 048 Cari transferler 45 722 76 458 167 975 255 541 525 773 Sermaye transferleri 22 005 45 589 52 324 83 264 237 438 Sabit sermaye yatırımları 27 921 25 866 40 886 107 873 211 300 -16 984 -35 049 -49 542 -17 523 -56 117 16 984 35 049 49 542 17 523 56 117 DıĢ borç kullanımı 2 150 8 100 22 295 53 503 142 154 DıĢ borç ödemesi -3 071 -5 008 -8 597 -34 700 -43 132 Ġç borç-alacak iliĢkisi (net) 22 924 28 424 41 222 39 650 -48 847 Kasa-banka değiĢmesi -5 019 3 533 -5 378 -40 929 5 941 Cari giderler KAYNAK-ÖDEME FARKI FĠNANSMAN Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) Kamu kesimi genel dengesine giren fonları ve 3418 Sayılı Kanunla eğitim ve sağlık harcamalarına tahsis edilen gelirlerle kullanımlarını kapsamaktadır. ÖzelleĢtirme kapsamındaki kuruluĢlar hariçtir. (2) GerçekleĢme tahmini. TABLO 26 KONSOLĠDE BÜTÇE ÖDENEKLERĠ, HARCAMALARI VE GELĠRLERĠ (MALĠ YIL) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) BaĢlangıç 397 178 819 021 1 330 978 3 512 598 6 254 921 Yıl sonu 507 888 957 573 1 808 465 4 095 073 8 365 924 ÖDENEKLER Cari hizmet ödenekleri BaĢlangıç ödeneği 176 748 322 890 550 891 1 046 791 2 125 237 Yıl sonu ödeneği 210 547 375 686 682 557 1 351 014 2 941 937 BaĢlangıç ödeneği 46 222 84 786 85 032 236 007 495 287 Yıl sonu ödeneği 65 226 87 294 120 015 281 785 718 404 BaĢlangıç ödeneği 174 208 411 345 695 055 2 229 800 3 634 397 Yıl sonu ödeneği 232 115 494 593 1 005 893 2 462 274 4 705 583 HARCAMALAR 485 249 897 297 1 724 194 3 955 888 8 035 178 Cari harcamalar 204 829 346 469 645 945 1 284 883 2 785 052 Yatırım ödenekleri Transfer ödenekleri Yatırım harcamaları 53 161 72 788 102 989 255 244 638 660 Transfer harcamaları 227 259 478 040 975 260 2 415 761 4 611 466 GELĠRLER 351 392 745 116 1 409 250 2 738 148 5 854 331 Vergiler 264 273 587 760 1 084 350 2 248 420 4 750 451 83 762 152 190 303 410 445 535 1 011 475 3 357 5 166 21 490 44 193 92 405 Vergi dıĢı gelirler Katma bütçe gelirleri Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) Geçicidir. TABLO 27 KAMU BORÇLARI (ĠÇ BORÇLAR) (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(2) GENEL BÜTÇE 286 926 677 031 1 169 006 2 778 032 5 945 801 Ġstikrazlar (1) 190 505 239 385 511 769 1 250 154 3 570 811 Konsolide borçlar 31 933 133 417 25 940 40 0 Bonolar 64 488 304 230 631 299 1 527 838 2 374 990 HAZĠNE KEFALETLERĠ 12 217 25 127 8 424 13 037 180 907 Bonolar 12 180 25 096 0 0 167 876 37 31 8 424 13 037 13 031 Tahviller Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) 1992 yılından itibaren tahkim tahvilleri istikrazlara dahil edilmiĢtir. (2) Geçicidir. “Bu sayfa, tabloların sunuĢ düzenine bağlı olarak boĢ bırakılmıĢtır.” TABLO 28.A PARASAL YETKĠLĠLER- SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR DIġ VARLIKLAR 1993 1994 1995 1996 1997(1) 124 913.7 372 835.2 888 771.9 2 028 847.5 4 290 367.9 Uluslararası Standartta Olan Altın 21 515.5 54 548.9 82 294.5 148 702.0 267 790.3 Konvertibl Döviz 88 374.9 277 049.7 740 456.3 1 754 680.0 3 787 755.0 Diğer DıĢ Varlıklar 15 023.3 41 236.6 6 6021.1 125 465.5 234 822.6 MERKEZĠ YÖNETĠMDEN ALACAKLAR 141 744.3 349 777.4 598 000.5 867 775.2 654 678.8 Bütçe Ġle ilgili Kurumlar 109 811.9 216 360.6 572 060.7 917 709.1 970 396.9 Hazine'ce Çıkarılan Madeni Para 790.5 1 316.6 2 816.7 5 998.4 8 956.7 15 87.0 17 668.4 47 758.2 83 618.4 137 358.7 Hazine'ye Kısa Vadeli Avans 70 421.0 122 278.0 192 000.0 370 952.9 337 623.2 Devlet Ġç Borçlanma Senetleri (2) Hazine IMF Pozisyonu 37 013.4 75 097.6 329 167.8 457 139.4 486 458.3 Tahkimle AktifleĢtirilmiĢ Alacaklar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hazine'deki Diğer Alacaklar (Net) 0.0 0.0 318.0 0.0 0.0 Yeniden Değerlendirme Hesapları 31 932.4 133 416.8 25 939.8 -49 933.9 -315 718.1 12 515.2 25 929.8 1 203.3 2 242.8 1 328.8 ALACAKLAR 16 866.2 20 502.8 28 677.0 73 111.7 673 250.7 Avans ve Reeskont 16 861.3 12 251.7 12 220.2 7 682.0 7 675.7 Ticari 16 699.2 12 157.6 12 174.2 7 674.3 7 675.1 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR (3) MEVDUAT BANKALARINDAN Tarımsal 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 162.1 94.1 46.0 7.7 0.6 Tahvil Üzerine Avans 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Bankalar Kanalıyla KĠT' lere Verilen Krediler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Diğer Alacaklar 4.9 8 251.1 16 456.8 65 429.7 665 575.0 ALACAKLAR 1 995.9 70.6 29.0 6.7 1 016.2 Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacaklar 1 995.9 70.6 29.0 6.7 1 016.2 Orta Vadeli Sınai Kredileri (Bankalar) DĠĞER MALĠ KURUMLARDAN Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR TOPLAM 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 8 958.1 9 224.7 23 579.1 70 379.8 537 805.8 306 993.4 778 340.5 1 540 260.8 3 042 363.7 6 158 448.2 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle (2) Devlet Ġç Borçlanma Senetleri tutarında, geri satın alma anlaĢmalarına iliĢkin düzeltme yapılmaktadır. KarĢılık düzenlemeleri mevduat bankaları hesabındadır. (3) Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri senetlerinin bankalar tarafından iskonto edilmesine iliĢkin iĢlemler Mevduat Bankalarından alacaklar olarak sınıflandırılırken, doğrudan Mali Olmayan Kamu GiriĢimlerine açılan krediler Mali Olmayan Kamu GiriĢimlerinden alacaklar olarak gösterilmiĢtir. TABLO 28.P PARASAL YETKĠLĠLER- SEKTÖREL HESAPLAR ( Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER REZERV PARA 1993 1994 1995 1996 1997(1) 128 901.8 282 973.1 507 819.1 972 285.6 1 819 037.4 DolaĢıma Çıkan Kağıt ve Madeni Para 63 820.2 121 442.8 226 477.1 387 812.6 705 295.5 Mevduat Bankaları DıĢındaki Para 51 364.3 101 401.1 188 505.9 315 893.1 584 706.0 Bankalardaki Para 12 455.9 20 041.7 37 971.2 71 919.5 120 589.5 Bankalar Mevduatı 63 979.9 160 368.2 278 885.7 580 425.7 1 110 291.6 Mevduat Munzam KarĢılıkları 51 478.7 122 542.5 250 873.4 450 875.8 862 206.0 Serbest Rezervler 12 501.2 37 825.7 28 012.3 129 549.9 248 085.6 1 101.7 1 162.1 2 456.3 4 047.3 3 450.3 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 298.4 44.2 29.6 27.0 41.0 Yerel Yönetimler 653.8 1 074.7 2 394.6 3 991.7 3 278.8 Vadesiz Mevduat (TL) Özel Sektör 3.4 7.9 9.8 14.2 96.7 146.1 35.3 22.3 14.4 33.8 VADELĠ TASARRUF MEVDUATI 2 941.6 6 773.2 12 425.1 33 304.5 43 221.4 YABANCI PARA MEVDUAT 3 827.1 3 130.4 12 147.1 39 224.8 97 518.3 Banka DıĢı Mali Kurumlar 3 556.6 2 594.2 11 921.2 38 867.3 96 947.0 236.1 528.8 215.1 342.4 547.2 Yerel Yönetimler 34.4 7.4 10.8 15.1 24.1 BLOKE MEVDUATLAR 11.3 12.2 15.3 22.0 30.7 108 401.0 398 134.8 769 307.1 1 395 231.3 2 384 953.4 0.0 13 221.1 40 832.5 71 366.5 116 365.9 6 391.3 15 093.6 11 333.6 10 677.3 16 184.1 100 844.2 356 895.2 687 737.8 1 284 555.2 2 210 424.2 Diğer YerleĢik Olmayanların Mevduatı 691.1 11 437.4 27 062.6 25 390.8 36 078.2 Muvakkat Alacaklılar (YP) 474.4 1 487.5 2 340.6 3 241.5 5 901.0 16 541.1 22 482.0 103 109.4 225 023.3 1 005 093.6 Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler Mev. 6 163.5 10 236.3 88 034.2 188 271.9 941 551.8 Genel ve Katma Büt. Ġd. Proje Kredileri 7 961.6 7 237.8 11 407.7 17 256.8 15 927.9 21.3 138.5 7.3 41.2 15.4 Resmi Sosyal Güvenlik Kurumları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Akreditif Bedelleri (Resmi Kurumlar) 3.4 15.7 16.3 13.5 8.5 Diğer Mali Kurumlar Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER IMF Kredileri Kullanımı (UFC) DıĢ Krediler Kredi Mektuplu Döviz Mevduatı MERKEZĠ YÖNETĠM MEVDUATLARI Katma Bütçeli Ġdareler Merkezi Yönetime Diğer Yükümlülükler 425.0 3 774.9 244.0 10 455.3 29 964.5 Bütçe DıĢı Fonlar 1 966.3 1 078.8 3 399.9 8 984.6 17 625.5 SERMAYE VE REZERVLER 8 781.8 13 708.7 19 191.7 113 966.9 64 793.4 37 587.7 51 126.1 116 246.0 263 305.3 743 800.0 306 993.4 778 340.5 1 540 260.8 3 042 363.7 6 158 448.2 DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 29 MERKEZ BANKASI - KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1993 1994 1995 1996 1997(1) MERKEZĠ YÖNETĠM 70 421.0 122 278.0 192 318.0 370 952.9 337 623.2 Hazine'ye Kısa Vadeli Avans 70 421.0 122 278.0 192 000.0 370 952.9 337 623.2 Hazine'deki Diğer Alacaklar (net) 0.0 0.0 318.0 0.0 0.0 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 12 515.2 25 929.8 1 203.3 2 242.8 1 328.8 Hazine Kefaletini Haiz Bonolar 12 180.1 25 096.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 335.1 833.5 1 203.3 2 242.8 1 328.8 Kısa Vadeli Senet Reeskontu, TMO Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri, Diğer (ĠDT 'nin Vadesinde Ödenmeyen Borç.) Ġktisadi Dev.TeĢ.,Ticari Senetler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 MALĠ KURUMLAR 17 691.5 12 322.3 12 249.2 7 688.7 7 676.3 Mevduat Bankaları 16 861.3 12 251.7 12 220.2 7 682.0 7 675.7 Avans ve Reeskont 16 861.3 12 251.7 12 220.2 7 682.0 7 675.7 Ticari 16 699.2 12 157.6 12 174.2 7 674.3 7 675.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 162.1 94.1 46.0 7.7 0.6 Tahvil Üzerine Avans 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kamu Ġktisadi Kurumlarından Alacaklar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Diğer Krediler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 830.2 70.6 29.0 6.7 0.6 Ġhracat Avans ve Reeskontları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Özel Ġhracat Kredileri, Eximbank 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Eximbank Kredi. DıĢ Ticaret Sermaye ġir. 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Ġhracat Reeskont Kredileri 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Diğer Tic. Krediler, KYB 707.2 4.3 0.0 0.0 0.0 Orta Vadeli Krediler, KYB 123.0 66.3 29.0 6.7 0.6 Banka DıĢı Mali Kurumlar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Tasarrufları Koruma Fonu Avansı 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 100 627.7 160 530.1 205 770.5 380 884.4 346 628.3 Tarımsal Orta Vadeli Sinai Krediler (Bankalar) Kalkınma ve Yatırım Bankaları TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 30 MERKEZ BANKASI - MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1993 1994 1995 1996 1997(1) 16 112.7 18 691.4 102 849.1 214 554.5 975 120.6 Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler 6 163.5 10 236.3 88 034.2 188 271.9 941 551.8 TL 2 370.0 6 073.3 13 397.8 33 358.8 418 550.2 YP 3 793.5 4 163.0 74 636.4 154 913.1 523 001.6 Genel ve Katma Büt.Ġd. Proje Kredileri 7 961.6 7 237.8 11 407.7 17 256.8 15 927.9 TL 0.0 0.4 0.0 0.0 0.0 YP 7 961.6 7 237.4 11 407.7 17 256.8 15 927.9 MERKEZĠ YÖNETĠM Katma Bütçeli Ġdareler 21.3 138.5 7.3 41.2 15.4 TL 5.2 124.9 7.3 41.2 15.4 YP 16.1 13.6 0.0 0.0 0.0 Kanunla Kur. Sosyal Güv. Kurumları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Bütçe DıĢı Fonlar 1 966.3 1 078.8 3 399.9 8 984.6 17 625.5 TL 1 350.3 642.9 3 086.8 6 549.3 9 321.4 YP 616.0 435.9 313.1 2 435.3 8 304.1 MALĠ KURUMLAR 67 755.2 163 058.3 290 921.2 619 654.4 1 207 379.5 Bankalar Mevduatı 63 979.9 160 368.2 278 885.7 580 425.7 1 110 291.6 Mevduat Munzam KarĢılıkları 51 478.7 122 542.5 250 873.4 450 875.8 862 206.0 TL 30 341.3 57 509.2 106 549.3 175 512.1 323 191.8 YP 21 137.4 65 033.3 144 324.1 275 363.7 539 014.2 Serbest Rezervler 12 501.2 37 825.7 28 012.3 129 549.9 248 085.6 Yurtiçi Bankalar (YP) 6 510.7 31 711.5 20 790.2 76 876.3 209 616.8 Mevduat Bankaları (Serbest Mev. TL) 5 990.5 6 114.2 7 222.1 52 673.6 38 468.8 Diğer Mali KuruluĢlar 3 775.3 2 690.1 12 035.5 39 228.7 97 087.9 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 120.7 842.5 476.2 1 212.7 5 151.6 TL 6.9 22.0 19.1 11.8 28.6 YP 113.8 820.5 457.1 1 200.9 5 123.0 3 582.0 1 787.0 11 467.3 37 669.0 91 829.2 Banka DıĢı Mali Kur. (Tas.Mev.Sig.Fonu) TL (Vadesiz) 139.2 13.3 3.2 2.6 5.2 3 442.8 17 73.7 11 464.1 37 666.4 91 824.0 72.6 43.5 92.0 347.0 107.1 0.0 17.1 0.0 0.0 0.0 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 534.5 573.0 244.7 369.4 588.2 Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri 534.5 573.0 244.7 369.4 588.2 TL (Vadesiz) 298.4 44.2 29.6 27.0 41.0 YP 236.1 528.8 215.1 342.4 547.2 YEREL YÖNETĠMLER 688.2 1 082.1 2 405.4 4 006.8 3 302.9 TL (Vadesiz) 653.8 1 074.7 2 394.6 3 991.7 3 278.8 34.4 7.4 10.8 15.1 24.1 3.4 7.9 9.8 14.2 96.7 YP Finansman KuruluĢları (ÖFK) Yetkili Döviz Müesseseleri YP ÖZEL SEKTÖR (TL) BLOKE MEVDUATLAR 5.1 7.0 10.8 17.5 27.0 YERLEġĠK OLMAYANLAR MEVDUATI 101 535.3 368 332.6 714 800.4 1 309 946.0 2 246 502.4 Kredi Mektuplu Mevduat 100 844.2 356 895.2 687 737.8 1 284 555.2 2 210 424.2 691.1 11 437.4 27 062.6 25 390.8 36 078.2 Diğer Mevduat (TL) DĠĞER MEVDUAT TOPLAM 0.8 0.3 4.8 4.8 51.1 186 635.2 551 752.6 1 111 246.2 2 148 567.6 4 433 068.4 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 31.A MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR REZERVLER 1993 1994 1995 1996 1997(1) 74 625.4 172 476.5 314 479.7 641 352.1 1 209 170.4 Para 12 455.9 20 041.7 37 971.2 71 919.5 120 589.5 Merkez Bankasındaki Mevduatlar 62 169.5 152 434.8 276 508.5 569 432.6 1 088 580.9 Mevduat Munzam KarĢılıkları 51 455.4 119 412.9 249 914.4 468 063.5 881 007.2 Serbest Rezervler 10 714.1 33 021.9 26 594.1 101 369.1 207 573.7 MERKEZ BANKASINDAN DĠĞER ALAC. 14 396.1 8 449.1 19 497.4 46 485.3 133.7 14 390.0 8 443.0 19 476.0 46 461.0 0.0 6.1 6.1 21.4 24.3 133.7 DIġ VARLIKLAR 154 976.0 335 160.2 593 595.8 1 016 172.4 1 835 726.0 MERKEZĠ YÖNETĠMDEN ALACAKLAR 100 522.6 224 793.0 413 346.7 1 405 806.7 2 453 260.6 96 619.5 203 152.8 385 467.2 1 293 916.6 2 427 107.5 5 244.0 187.6 20 524.9 12 538.4 19 866.1 Merkezi Yönetimce Çıkar. Bono ve Tahv. 76 943.6 146 232.9 252 821.9 874 679.3 1 421 181.6 Merkezi Yönetimden Diğer Alacaklar 14 431.9 56 732.3 112 120.4 406 698.9 986 059.8 Bütçe DıĢı Kurumlar 3 903.1 21 640.2 27 879.5 111 890.1 26 153.1 Bütçe DıĢı Fonlardan Alacaklar 3 903.1 21 640.2 27 879.5 111 890.1 26 153.1 GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR 24 051.5 65 819.6 40 288.7 49 210.9 116 650.9 KĠT'lere Verilen Krediler 23 698.7 64 582.0 37 637.0 46 777.5 115 052.4 Swap ve Röpor AnlaĢmaları Altında TCMB'den Alınan Krediler (Net) Diğer Alacaklar Bütçe ile Ġlgili Kurumlar Merkezi Yönetime Verilen Krediler MALĠ OLMAYAN KAMU KĠT'lerce Çıkarılan Tahviller 7.4 3.5 0.0 0.0 0.0 15.6 6.8 2.6 81.6 81.5 329.8 1 227.3 2 649.1 2 351.8 1 517.0 YEREL YÖNETĠMLERDEN ALACAKLAR 0.0 2 756.4 4 745.6 6 420.6 7 688.0 DĠGER MALĠ KURUMLARDAN ALACAK. 6 748.3 20 039.9 32 858.7 71 568.2 169 538.6 Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacak. 4 855.8 17 847.6 28 032.0 58 216.8 120 259.2 Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar 1 892.5 2 192.3 4 826.7 13 351.4 49 279.4 ÖZEL GĠRĠġĠMLERDEN ALACAKLAR 336 615.4 550 330.7 1 356 669.1 3 202 529.0 6 260 268.7 Özel GiriĢimlere Verilen Krediler 312 325.9 507 238.4 1 277 943.5 3 029 298.7 5 996 440.0 17.5 66.6 22.6 26 083.8 9 012.0 16 343.0 27 416.5 50 578.0 74 722.5 131 724.0 7 929.0 15 609.2 28 125.0 72 424.0 123 092.7 KĠT'lere ĠĢtirakler KĠT'lerden Diğer Alacaklar Özel GiriĢimlerce Çıkarılan Tahviller Özel GiriĢimlere ĠĢtirakler Özel GiriĢimlerden Diğer Alacaklar YURTĠÇĠ BANKALARARASI ALACAK. 81 682.5 47 366.7 143 585.4 367 859.3 683 469.6 DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR 168 592.9 361 502.3 777 198.8 1 336 625.7 3 402 459.8 TOPLAM 962 210.7 1 788 694.4 3 696 265.9 8 144 030.2 16138 366.3 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 31.P MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER 1993 1994 1995 1996 1997(1) VADESĠZ MEVDUAT 73 401.7 125 849.6 193 428.5 562 351.4 557 195.1 Özel Sektör 59 928.8 102 813.3 155 340.0 367 984.7 451 422.1 Yerel Yönetimler 3 684.5 7 400.3 12 023.8 43 765.7 25 391.3 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 8 329.5 13 088.9 20 438.9 138 945.6 63 646.8 Diğer Mali Kurumlar 1 458.9 2 547.1 5 625.8 11 655.4 16 734.9 VADELĠ MEVDUAT (2) 183 910.3 434 517.9 959 240.8 2 097 901.1 3 831 131.0 Özel Sektör 177 175.1 418 004.8 914 329.3 2 053 427.0 3 696 357.6 Yerel Yönetimler 1 660.1 2 620.7 6 838.9 15 970.6 43 542.6 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 3 361.8 8 886.7 32 206.4 6 229.6 49 476.4 Diğer Mali Kurumlar 1 713.3 5 005.7 5 866.2 22 273.9 41 754.4 186 789.7 561 874.8 1145 818.7 2 409 590.8 4 403 277.8 YURTĠÇĠ YERLEġĠKLERĠN YABANCI PARA MEVDUATI MEVDUAT SERTĠFĠKALARI 3 063.7 4 633.4 6 918.9 11 208.2 410.1 24 524.1 15 756.6 36 689.8 5 863.3 80 193.7 135 596.1 125 647.2 315 754.7 871 833.0 2 250 568.8 MERKEZĠ YÖNETĠM MEVDUATLARI 65 802.5 91 714.8 143 855.7 392 887.1 1 114 582.0 Resmi Sosyal Güv. Kur. ve Bütçeye ait Hes. 22 439.3 31 788.3 66 113.4 217 625.9 795 048.2 Bütçe DıĢı Fon Hesapları 43 363.2 59 926.5 77 742.3 175 261.2 319 533.8 T.C.M.B. DEN KREDĠLER 17 902.8 12 661.2 12 586.3 14 470.9 59 622.0 930.8 341.1 286.4 5 313.2 21 210.6 TAHVĠLLER DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER Bankalararası Mevduat, Merkez Bankası T.C.M.B. Kredileri 16 972.0 12 320.1 12 299.9 9 157.7 38 411.4 SERMAYE HESAPLARI 99 670.4 182 053.1 383 838.6 869 243.2 1 713 336.9 YURTĠÇĠ BANKALARARASI YÜKÜM. 96 385.5 61 252.8 206 457.5 484 610.3 925 215.0 DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM 75 163.9 172 733.0 291 676.4 424 070.9 1 202 833.9 962 210.7 1 788 694.4 3 696 265.9 8 144 030.2 16 138 366.3 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle (2) Vadeli mevduatlar, mevduatın yanında Bankalar Kanununda mevduat olarak tanımlanmayan muhtelif alacaklar ve alacaklı geçici hesaplar gibi banka yükümlülüklerinin bazılarını da içermektedir. Bu nedenle kurumsal sektörlere göre banka hesaplarındaki mevduat tanımına giren rakamlar resmi mevduat rakamlarından farklıdır. TABLO 32.A MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1993 1994 1995 1996 1997(1) MERKEZĠ YÖNETĠM 27 001.3 45 749.8 70 835.7 227 608.8 642 348.0 Sos. Güven. Kur. ve Bütçeye Ait Hes. 16 417.7 23 388.3 46 118.5 177 577.5 568 709.5 Resmi Kurumlar 9 700.1 12 171.5 25 574.5 134 408.4 474 635.0 Diğer Kurumlar 6 717.6 11 216.8 20 544.0 43 169.1 94 074.5 Bütçe DıĢı Fonlar 10 583.6 22 361.5 24 717.2 50 031.3 73 638.5 MALĠ KURUMLAR MEVDUATI 75 415.4 43 522.1 178 967.8 463 113.7 1 046 253.3 Bankalararası Mevduat 72 243.2 35 969.3 167 475.8 429 184.4 987 764.0 930.8 341.1 286.4 5 313.2 21 210.6 YurtdıĢı Bankalar 5 117.5 12 617.7 75 665.0 167 319.0 513 340.9 Yurtiçi Bankalar 66 194.9 23 010.5 91 524.4 256 552.2 453 212.5 Diğer Mali KuruluĢlar Mev. 3 172.2 7 552.8 11 492.0 33 929.3 58 489.3 Kalkınma ve Yatırım Bank. 1 783.6 5 181.8 5 117.5 18 895.6 33 933.8 Merkez Bankası Banka DıĢı Mali Kurumlar 1 388.6 2 371.0 6 374.5 15 033.7 24 555.5 10 968.2 20 253.4 50 909.6 142 169.2 110 297.2 5 344.6 10 021.0 18862.7 59 736.3 68 933.9 ÖZEL SEKTÖR 392 243.4 1 045 792.0 2 114 760.1 4 761 773.5 8 384 979.3 Tasarruf Mevduatı, Gerçek KiĢiler 122 268.2 325 200.0 682 572.7 1 728 529.7 2 899 919.2 Ticari Kurumlar 40 438.1 78 534.8 131 561.2 279 562.4 434 686.9 Diğer Kurumlar 39 683.7 75 549.0 147 888.6 332 882.4 646 685.3 186 789.7 561 874.8 1 145 818.7 2 409 590.8 4 403 277.8 3 063.7 4 633.4 6 918.9 11 208.2 410.1 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ YEREL YÖNETĠMLER Yurtiçi YerleĢiklerin Yabancı Para Mev. Mevduat Sertfikaları YURTDIġI TOPLAM 11 526.9 37 811.0 109 450.8 221 725.9 552 817.2 522 499.8 1 203 149.3 2 543 786.7 5 876 127.4 10 805 628.9 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 32.B MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) TÜRLERĠNE GÖRE TASARRUF MEVDUATI 1993 1994 1995 1996 1997(1) 123 096.2 326 227.0 684 284.7 1 731 882.7 2 906 349.2 Vadesiz 19 421.6 34 538.2 54 611.7 133 776.1 171 092.5 Vadeli 103 674.6 291 688.8 629 673.0 1 598 106.6 2 735 256.7 TĠCARĠ KURUMLAR MEVDUATI 56 845.9 108 459.6 202 023.7 474 389.7 610 963.5 Vadesiz 47 823.4 79 828.3 120 677.4 376 397.3 335 961.9 Vadeli 9 022.5 28 631.3 81 346.3 97 992.4 275 001.6 DĠĞER KURUMLAR MEVDUATI 55 562.8 105 136.2 187 872.6 417 200.2 805 454.4 Vadesiz 12 740.6 21 850.6 30 561.0 87 327.3 135 880.0 Vadeli 42 822.2 83 285.6 157 311.6 329 872.9 669 574.4 Bilgi Ġçin: Fonlar (2) 8 078.8 16 613.7 13 980.8 28 894.0 43 312.5 RESMĠ KURUMLAR MEVDUATI 12 539.7 19 064.2 36 803.7 165 737.8 511 710.1 Vadesiz 11 988.0 17 340.4 33 039.5 158 798.6 473 274.1 551.7 1 723.8 3 764.2 6 939.2 38 436.0 3 063.7 4 633.4 6 918.9 11 208.2 410.1 Vadeli MEVDUAT SERTĠFĠKALARI Vadesiz 25.5 34.2 26.8 53.7 65.6 3 038.2 4 599.2 6 892.1 11 154.5 344.5 197 364.7 598 477.8 1 253 289.7 2 627 628.8 4 949 043.8 Vadesiz 52 553.2 172 546.1 364 908.2 705 978.4 1168 448.1 Vadeli 144 811.5 425 931.7 888 381.5 1 921 650.4 3 780 595.7 Vadeli DÖVĠZ TEVDĠAT HESAPLARI DÖVĠZE ÇEVRĠLEBĠLĠR TL BANKALARARASI MEVDUAT T.C. Merkez Bankası 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 74 026.8 41 151.1 172 593.4 448 080.0 1 021 697.8 930.8 341.1 286.4 5 313.2 21 210.6 Kamu Mevduat Bankaları 4 395.3 3 403.2 20 895.4 55 473.0 72 671.7 Özel Mevduat Bankaları 61 799.6 19 607.3 70 629.0 201 079.2 380 540.8 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 1 783.6 5 181.8 5 117.5 18 895.6 33 933.8 YurtdıĢındaki Bankalar 5 117.5 12 617.7 75 665.0 167 319.0 513 340.9 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 Özel Kan. Mev. Kabule Yet. Kur. 522 499.8 TOPLAM 1 203 149.3 2 543 786.7 5 876 127.4 10 805 628.9 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle (2) Diğer kurumlar mevduatı içerisinde yer alan Bütçe DıĢı Fonlar Mevduatı para arzlarına dahil edilmemiĢtir. TABLO 33.A KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR REZERVLER Para 1993 1994 1995 1996 1997(1) 19 738.2 52 327.0 84 105.6 147 364.7 257 060.3 17.5 21.5 35.8 49.9 19.6 129.5 851.8 483.0 1 310.9 4 848.6 19 591.2 51 453.7 83 586.8 146 003.9 252 192.1 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 19 590.8 51 453.7 83 586.8 146 003.9 252 192.1 -534.7 60.0 777.0 710.2 0.0 DIġ VARLIKLAR 8 859.2 18 513.0 60 544.8 101 488.3 237 652.1 MERKEZĠ YÖNETĠMDEN ALACAKLAR 2 622.6 4 579.1 7 079.0 16 766.6 28 581.6 Bütçe Ġle Ġlgili Kurumlar 2 446.3 3 925.0 6 445.0 15 562.5 28 581.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 920.9 2 040.4 4 777.5 13 034.1 23 492.9 Merkez Bankasındaki Mevduat Mevduat Bankalarından Alacaklar Mevduat Bankalarınca Çıkarılan Menkul Değ. Mevduat Bankalarına Verilen Krediler MERKEZ BANKASINDAN DĠĞER ALACAKLAR Merkezi Yönetime Verilen Krediler Merkezi Yönetimce Çıkarılan Bono ve Tah. Merkezi Yönetimden Diğer Alacaklar 1 525.4 1 884.6 1 667.5 2 528.4 5 088.7 Bütçe DıĢı Kurumlar 176.3 654.1 634.0 1 204.1 0.0 Bütçe DıĢı Fonlardan Alacaklar 176.3 654.1 634.0 1 204.1 0.0 1 712.5 1 272.2 9 222.3 6 567.8 16 320.4 468.4 538.7 333.8 9.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 12.8 11.9 12.0 70.5 70.6 Diğer Alacaklar 1 231.3 721.6 8 876.5 6 488.3 16 249.8 YEREL YÖNETĠMLERDEN ALACAKLAR 5 717.0 5 942.0 10 130.5 23 783.8 34 405.4 709.8 229.6 136.4 605.5 4 191.5 ÖZEL SEKTÖRDEN ALACAKLAR 22 562.4 45 136.6 78 313.9 169 682.7 287 603.8 Özel Sektöre Verilen Krediler 22 035.3 43 943.3 76 291.3 164 283.0 282 859.3 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR KĠT' lere Verilen Krediler KĠT' lerce Çıkarılan Tahviller KĠT'lere ĠĢtirakler BANKA DIġI MALĠ KURUMLARDAN ALACAKLAR Özel GiriĢimlerce Çıkarılan Tahviller 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Özel GiriĢimlere ĠĢtirakler 173.3 612.4 737.3 4 144.6 2 732.5 Özel Sektörden Diğer Alacaklar 353.8 580.9 1 285.3 1 255.1 2 012.0 285.9 222.4 807.5 2 065.1 3 379.5 14 417.4 37 564.0 52 318.8 73 522.5 122 827.6 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI ARASI ALACAKLAR DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR 76 090.3 TOPLAM 165 845.9 303 435.8 542 557.2 992 022.2 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 33.P KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER 1993 1994 1995 1996 1997(1) VADELĠ MEVDUAT (2) 1 663.9 1 826.7 2 896.6 2140.8 1 799.3 Özel Sektör 1 605.0 1 810.8 2 879.4 2 134.2 1 787.4 58.9 15.9 17.2 6.6 11.9 TAHVĠLLER 16 545.3 39 255.3 50 758.3 69 820.6 129 427.9 DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER 13 558.4 30 961.3 48 672.0 90 421.0 226 228.5 MERKEZĠ YÖNETĠM MEVDUATI 13 201.7 23 549.8 44 215.3 66 624.8 109 787.4 Bütçe ve Sosyal Güvenlik Kur. Mev. 7 103.3 12 151.3 31 964.8 51 144.6 90 751.2 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Bütçe DıĢı Fonlar Hesabı 6 098.4 11 398.5 12 250.5 15 480.2 19 036.2 12 080.4 42 760.1 88 254.3 175 017.8 270 563.3 828.9 71.0 30.0 15 368.9 28 471.9 Mevduat Bankalarına Olan Yükümlülükler 11 251.5 42 689.1 88 224.3 159 648.9 242 091.4 SERMAYE HESAPLARI 12 057.7 13 173.7 33 009.5 86 268.1 152 875.0 6 982.9 14 319.0 35 629.8 52 264.1 101 340.8 76 090.3 165 785.9 303 435.8 542 557.2 992 022.2 PARASAL SEKTÖRE YÜKÜMLÜLÜKLER Merkez Bankası Kredileri DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle (2) Kalkınma ve Yatırım Bankaları mevduat kabul etmemesine karĢın bazı yükümlülükleri, PARASAL DURUM'daki sınıflandırmaya sadık kalmak için mevduat olarak nitelendirilmiĢtir. TABLO 34 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZĠ YÖNETĠM 1993 1994 1995 1996 1997(1) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 468.4 538.7 333.8 9.0 0.0 5 717.0 5 942.0 10 130.5 23 783.8 34 405.4 MALĠ KURUMLAR 16 293.1 45 031.7 66 037.0 106 708.7 160 460.5 Mevduat Bankaları 15 575.4 44 604.6 65 178.5 104 348.3 153 475.2 285.9 222.4 807.5 2 043.0 3 349.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 285.9 222.4 807.5 2 043.0 3 349.2 MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ YEREL YÖNETĠMLER Kalkınma ve Yatırım Bankaları Eximbank Diğer Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka DıĢı Mali Kurumlar 431.8 204.7 51.0 317.4 3 636.1 Özel Finans Kurumları 74.8 0.0 0.0 0.0 0.0 Sigorta ġirketleri 19.9 0.0 0.0 0.0 0.0 337.1 204.7 51.0 317.4 3 636.1 ÖZEL SEKTÖR 22 035.3 43 943.3 76 291.3 164 283.0 282 859.3 Özel GiriĢimler 15 965.1 34 585.2 63 628.3 139 914.6 247 373.3 154.0 279.5 468.2 935.5 1 367.9 Diğer 5 916.2 9 078.6 12 194.8 23 432.9 34 118.1 YURTDIġI KREDĠLER 1 039.5 1 370.6 38 744.3 87 666.5 161 785.2 45 553.3 96 826.3 191 536.9 382 451.0 639 510.4 Diğer Mali Kurumlar Hanehalkı TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 35 MEVDUAT BANKALARI- KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZĠ YÖNETĠM MALĠ OLMAYAN KAMU GĠRĠġĠM. (KĠT) YEREL YÖNETĠMLER MALĠ KURUMLAR Kalkınma ve Yatırım Bankaları Eximbank Diğer Kalk. ve Yat. Bankaları Banka DıĢı Mali Kurumlar Sigorta ġirketleri Özel Finans Kurumları Diğer Mali Kurumlar 1993 1994 1995 1996 1997(1) 5 244.0 187.6 20 524.9 12 538.4 19 866.1 23 698.7 64 582.0 37 637.0 46 777.5 115 052.4 0.0 2 756.4 4 745.6 6 420.6 7 688.0 17 060.4 35 488.9 69 718.4 117 376.9 201 465.5 4 430.3 17 069.4 26 257.9 50 854.9 94 561.0 741.6 5 155.4 3 627.1 10 591.2 29 583.7 3 688.7 11 914.0 22 630.8 40 263.7 64 977.3 913.4 342.5 1 480.7 4 141.9 15 970.5 0.0 0.0 0.0 0.2 2 882.3 319.6 269.9 176.6 2 574.5 2 058.2 593.8 72.6 1 304.1 1 567.2 11 030.0 11 716.7 18 077.0 41 979.8 62 380.1 90 934.0 ÖZEL SEKTÖR 312 325.9 507 238.4 1 277 943.5 3 029 298.7 5 996 440.0 Özel GiriĢimler 239 864.6 385 748.2 899 597.0 2 232 932.3 4 609 936.4 Yurtiçi Bankalararası Krediler Hanehalkı (2) 7 107.6 6 980.3 13 418.6 29 476.8 77 917.4 65 353.7 114 509.9 364 927.9 766 889.6 1 308 586.2 YURTDIġI 4 697.2 20 329.9 22 551.8 49 513.4 123 887.4 TOPLAM 363 026.2 630 583.2 1 433 121.2 3 261 925.5 6 464 399.4 Diğer (3) (1) Kasım sonu itibariyle (2) Bankaların kendi personeline verdiği kredileri içerir. (3) Tüketici kredileri ile Tarım Kredi ve Tarım SatıĢ Kooperatiflerine verilen kredileri içerir. TABLO 36 BANKACILIK SEKTÖRÜ - YURTĠÇĠ KREDĠ HACMĠ (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997(1) MERKEZ BANKASI (Dolaysız Krediler) 82 936.2 148 207.8 193 521.3 373 195.7 338 952.0 Merkezi Yönetim 70 421.0 122 278.0 192 318.0 370 952.9 337 623.2 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 12 515.2 25 929.8 1 203.3 2 242.8 1 328.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 342 182.0 575 106.9 1 342 331.7 3 099 177.1 6 155 017.0 Banka DıĢı Mali Kurumlar MEVDUAT BANKALARI Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Yerel Yönetimler Banka DıĢı Mali Kurumlar Özel Sektör KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Yerel Yönetimler BankadıĢı Mali Kurumlar Özel Sektör TOPLAM 5 244.0 187.6 20 524.9 12 538.4 19 866.1 23 698.7 64 582.0 37 637.0 46 777.5 115 052.4 0.0 2 756.4 4 745.6 6 420.6 7 688.0 913.4 342.5 1 480.7 4 141.9 15 970.5 312 325.9 507 238.4 1 277 943.5 3 029 298.7 5 996 440.0 28 652.5 50 628.7 86 806.6 188 393.2 320 900.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 468.4 538.7 333.8 9.0 0.0 5 717.0 5 942.0 10 130.5 23 783.8 34 405.4 431.8 204.7 51.0 317.4 3 636.1 22 035.3 43 943.3 76 291.3 164 283.0 282 859.3 453 770.7 773 943.4 1 622 659.6 3 660 766.0 6 814 869.8 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 37 PARASAL SEKTÖR ANALĠTĠK BĠLANÇOSU (M3Y PARA ARZI VE KARġILIK KALEMLERĠ) (Milyar TL) 1993 1994 36 864.3 196 648.1 279 889.7 707 995.4 1995 1996 1997(1) 424 059.4 806 416.2 1 518 700.9 1 482 367.7 3 045 019.9 6 126 093.9 KARġILIKKALEMLERĠ DIġ VARLIKLAR (Net) DıĢ Varlıklar DıĢ Yükümlülükler -243 025.4 -511 347.3 -1 058 308.3 -2 238 603.7 -4 607 393.0 YURTĠÇĠ KREDĠLER 564 497.6 1 161 298.2 2 273 523.3 5 226 313.8 8 571 677.5 Merkezi Yönetimden Alacaklar (Net) 182 571.3 496 351.2 837 728.9 1 894 335.6 2 015 186.3 Merkezi Yönetimden Alacaklar 242 266.9 574 570.4 1 011 347.2 2 273 581.9 3 107 939.4 Eksi: Merkezi Yönetim Mevduatları -59 695.6 -78 219.2 -173 618.3 -379 246.3 -1 092 753.1 Yerel Yönetimlerden Alacaklar 0.0 2 756.4 4 745.6 6 420.6 7 688.0 36 566.7 70 558.7 41 492.0 51 453.7 117 979.7 336 615.4 571 521.3 1 356 669.1 3 202 529.0 6 260 268.7 Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacak. 6 851.7 17 918.2 28 061.0 58 223.5 121 275.4 Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar 1 892.5 2 192.3 4 826.7 13 351.4 49 279.4 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri. Alacak. Özel Sektörden Alacaklar DĠĞER KALEMLER (Net) TOPLAM -111 145.0 -124 407.8 -202 399.4 -424 227.2 246 299.5 490 216.9 1 233 538.5 2 495 183.3 5 608 502.8 10 336 677.9 PARAARZLARI M1 129 087.1 230 846.9 388 184.5 896 854.6 1 206 908.6 Bankalar DıĢındaki Para 51 645.1 102 328.4 189 465.2 319 024.0 591 748.5 Vadesiz Mevduat 77 442.0 128 518.5 198 719.3 577 830.6 615 160.1 Parasal Yetkililer 307.0 177.1 47.2 82.5 153.8 77 135.0 128 341.4 198 672.1 577 748.1 615 006.3 M2 282 441.9 630 348.0 1 256 631.5 2 924 893.3 4 871 767.0 Vadeli Mevduat 153 354.8 399 501.1 868 447.0 2 028 038.7 3 664 858.4 Mevduat Bankaları 153 354.8 399 501.1 868 447.0 2 028 038.7 3 664 858.4 M2Y 473 058.7 1 195 353.2 2 414 597.3 5 373 708.9 9 372 563.1 YerleĢiklerin YP Mevduatı 190 616.8 565 005.2 1 157 965.8 2 448 815.6 4 500 796.1 3 827.1 3 130.4 12 147.1 39 224.8 97 518.3 Mevduat Bankaları 186 789.7 561 874.8 1 145 818.7 2 409 590.8 4 403 277.8 M3 299 600.1 668 533.3 1 337 217.5 3 159 687.2 5 835 881.8 12 539.7 19 064.2 36 803.7 165 737.8 511 710.1 4 618.5 19 121.1 43 782.3 69 056.1 452 404.7 490 216.9 1 233 538.5 2 495 183.3 5 608 502.8 10 336 677.9 Mevduat Bankaları Parasal Yetkililer Resmi Mevduat (Vadeli/Vadesiz) Diğer TCMB Mevduatı M3Y (M2Y + Resmi Mevduat+ Diğer TCMB Mevduatı) Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle TABLO 38 MERKEZ BANKASI - ANALĠTĠK BĠLANÇO (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997 DIġ VARLIKLAR 128 126 368 701 911 817 2 041 524 4 392 221 ĠÇ VARLIKLAR 157 675 324 304 509 295 640 317 299 668 Nakit ĠĢemler 125 751 190 499 464 283 643 891 545 752 Kamu'ya Açılan Nakit Krediler 108 482 214 161 466 496 821 261 891 857 Bankalara Açılan Nakit Krediler 18 862 12 327 12 254 7 693 7 681 Diğer Kalemler -1 593 -35 989 -14 467 -185 063 -353 786 Değerleme Hesabı 31 924 133 805 45 012 -3 574 -246 084 285 801 693 005 1421 112 2 681 841 4 691 889 TOPLAM DÖVĠZ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ 157 688 499 865 1048 318 1 975 747 4 046 109 DıĢ Yükümlülükler 111 133 390 084 775 667 1 409 326 2 539 137 Ġç Yükümlülükler 46 555 109 781 272 651 566 421 1 506 972 Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat 16 692 14 237 102 802 212 984 703 493 Bankaların Döviz Mevduatı 29 863 95 544 169 849 353 437 803 479 VARLIKLAR TOPLAM YÜKÜMLÜLÜKLER MERKEZ BANKASI PARASI 128 113 193 140 372 794 706 094 645 780 Emisyon 63 104 120 212 223 934 382 243 758 878 Bankalar Mevduatı 36 048 63 662 113 792 228 199 370 765 Bankalar Zorunlu KarĢılıkları 30 341 57 510 106 549 175 512 336 353 5 707 6 152 7 243 52 687 34 412 Bankalar Serbest Ġmkanı Diğer Merkez Bankası Parası 28 961 9 266 35 068 95 652 -483 863 Fon Hesapları 1 491 657 3 193 6 549 47 535 Banka DıĢı Kesimin Mevduatı 1 078 1 207 2 565 4 492 7 034 21 835 1 138 15 926 51 369 -720 337 Açık Piyasa ĠĢlemlerinden Borçlarımız Kamu Mevduatı TOPLAM 4 557 6 264 13 384 33 242 181 905 285 801 693 005 1 421 112 2 681 841 4 691 889 Kaynak: Merkez Bankası Not: Her Hafta Resmi Gazete'de yayınlanan Haftalık Vaziyet (Merkez Bankası Bilançosu) Aktif = Pasif toplamı ile ekonomik tahlillerde kullanılmak üzere hazırlanan Analitik bilanço Aktif = Pasif toplamı aĢağıdaki nedenlerden dolayı eĢit olmamaktadır. A) Hazinenin kullanılabilir kredi imkanı ve IMF hesabı Analitik Bilançoda yer alırken, Haflalık Vaziyette bulunmamaktadır. B) Haftalık Vaziyetimizin aktifinde yer alan Madeni Para, Dahildeki Muhabirler, Gayrimenkuller, Muvakkat Borçlular, Diğer Aktif Hesaplar toplamı ile pasifte yer alan Ödenecek Senet ve Havaleler, Sermaye, Ġhtiyat Akçesi, KarĢılıklar, Muvakkat Alacaklılar, Diğer Pasifler toplamları netleĢtirilerek bakiye, Analitik bilançonun aktif tarafına net olarak Diğer Kalemlere yazılmaktadır. C) Haftalık Vaziyette Pasifte yer alan Hazine Altın Alacağı Analitik Bilançoda Hazinenin diğer borçları ile netleĢtirilmektedir. Ayrıca Açık Piyasa ĠĢlemleri Bir Gecelik ĠĢlemler Pasif tarafta netleĢtirilmektedir. D) Analitik Bilançoda, Açık Piyasa ĠĢlemleri içerisinde yer alan menkul kıymet iĢlemlerinden nakit olarak borç ve alacaklar ile gecelik iĢlemler pasif tarafta, menkul kıymet iĢlemlerinden menkul olarak borç ve alacaklar ise aktif tarafta Kamuya Açılan Nakit Krediler baĢlığı altında netleĢtirilmiĢtir. TABLO 39 ĠHRAÇ EDĠLEN MENKUL DEĞERLER (Milyar TL) 1993 1994 1995 1996 1997 KAMU KESĠMĠ (1) 329 241.1 834 345.1 1 439 666.4 4 969 897.0 4 732 224.0 Devlet iç borç.tah. 150 090.2 186 593.0 343 345.4 1 247 869.0 2 419 197.0 Ġç istikraz haz.bon. 179 150.9 647 752.1 1 096 321.0 3 722 028.0 2 313 027.0 - 20 380.2 12 418.6 4 456.9 0.0 Dövize endeksli senetler (2) 15 886.1 40 479.6 21 847.0 13 659.7 23 175.3 ÖZEL KESĠM (3) 71 993.0 84 727.6 174 526.2 161 961.4 351 311.4 715.2 491.1 1 883.1 1 229.0 720.0 9 573.4 37 553.0 51 332.6 102 202.4 294 099.2 - - 300.0 - - Banka bonosu 2 387.5 2 024.6 1 300.0 2 362.5 - Finansman bonosu 1 205.5 156.5 1 533.0 2 880.0 2 200.0 MKYF katılma belgesi 5 355.0 2 203.0 4 249.0 8 945.0 29 535.0 - - - - 1 757.2 52 756.4 42 299.4 113 928.5 41 628.5 23 000.0 Gelir ortaklığı senetleri (GOS) (2) Tahvil Hisse senedi(4) Kar-zarar ortaklığı belgesi Yabancı Yatırım Fonu Katılma Belgesi (5) VDMK Gayrimenkul Sertifikası - - - 2 713.8 - Kaynak: Sermaye Piyasası Kurulu (1) 1997 rakamları Ekim ayı itibariyledir. (2) Stok rakamlar (3) 1997 rakamları Kasım ayı itibariyledir. (4) Piyasa değeri (5) Yabancı yatırım fonları pay sayısı üzerinden kayda alınmıĢtır. Kayda alma tarihi itibariyle, kayda alınan payların T.C.M.B. döviz satıĢ kuru üzerinden dolar karĢılığı TL. tutarını gösterir. TABLO 40 ULUSLARARASI REZERVLER (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(4) 1 488 1 410 1 383 1 383 1384 16 274 15 109 21 954 23 625 26782 6 213 7 112 12 391 16 273 20215 Bankalar 10 061 7 997 9 563 7 352 6567 BRÜT ULUSLARARASI REZERVLER (2) 17 762 16 519 23 337 25 008 28166 1 5 20 42 37 17 761 16 514 23 317 24 966 28129 ALTIN (1) BRÜT DÖVĠZ REZERVLERĠ Merkez Bankası Muhabir borçları (Overdrafts) NET REZERVLER (3) Kaynak: Merkez Bankası (1) Altın 1988-1996 yılları sonunda 369.1 dolar/ons üzerinden değerlendirilmiĢtir. (2) Uluslararası rezervler altın ve brüt döviz rezervlerinin toplamıdır. (3) Net rezervler brüt uluslararası rezervler eksi muhabir açıklarıdır. (4) Geçicidir. (Eylül 1997 itibariyle) TABLO 41 DIġ TĠCARET Milyon ABD doları Milyon TL DıĢ ticaret DıĢ ticaret Ġthalat Ġhracat hacmi Ġthalat Ġhracat dengesi 1965 5 193 4 174 1 036 572 464 -108 1966 6 522 4 415 1 209 718 491 -227 1967 6 217 4 701 1 207 685 522 -163 1968 6 934 4 468 1 260 764 496 -268 1969 7 275 4 832 1 338 801 537 -264 1970 10 348 6 408 1 536 948 588 -360 1971 17 725 9 090 1 848 1 171 677 -494 1972 22 346 11 876 2 448 1 563 885 -678 1973 29 797 18 037 3 403 2 086 1 317 -769 1974 53 124 21 197 5 310 3 778 1 532 -2 246 1975 68 987 20 075 6 140 4 739 1 401 -3 338 1976 82 941 30 775 7 089 5 129 1 960 -3 169 1977 104 882 31 338 7 549 5 796 1 753 -4 043 1978 113 290 55 358 6 887 4 599 2 288 -2 311 1979 178 505 75 744 7 330 5 069 2 261 -2 808 1980 613 267 221 498 10 819 7 909 2 910 -4 999 1981 1 002 356 530 716 13 636 8 933 4 703 -4 230 1982 1 461 425 937 311 14 589 8 843 5 746 -3 097 1983 2 127 081 1 298 945 14 963 9 235 5 728 -3 507 1984 4 034 897 2 608 332 17 891 10 757 7 134 -3 623 1985 5 994 853 4 252 949 19 301 11 343 7 958 -3 385 1986 7 561 157 5 012 346 18 562 11 105 7 457 -3 648 1987 12 353 041 8 844 331 24 348 14 158 10 190 -3 968 1988 20 476 720 16 809 326 25 997 14 335 11 662 -2 673 1989 33 762 160 24 819 337 27 417 15 792 11 625 -4 167 1990 58 755 207 34 071 035 35 261 22 302 12 959 -9 343 1991 88 914 171 57 373 403 34 640 21 047 13 593 -7 454 1992 159 628 934 111 123 668 37 586 22 871 14 715 -8 156 1993 328 904 847 171 144 874 44 773 29 428 15 345 -14 083 1994 683 826 641 550 041 707 41 376 23 270 18 106 -5 164 1995 1 649 154 021 1 001 123 478 57 346 35 709 21 637 -14 072 1996 3 485 287 727 1 899 648 742 65 857 42 734 23 123 -19 611 1997(1) 7 122 361 178 3 996 631 843 72 664 46 655 26 009 -20 646 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. TABLO 42 ĠHRACATIN SEKTÖREL DAĞILIMI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) TARIM 2 381 2 470 2 314 2 700 2 943 BĠTKĠSEL ÜRÜNLER 2 037 2 165 2 101 2 466 2 670 Hububat 311 151 73 28 77 Meyve 917 1 114 1 235 1 134 1 307 Sebze 167 173 180 208 236 Diğer 642 727 613 1 096 1 050 HAYVANCILIK ÜRÜNLERĠ 294 245 155 170 195 Canlı hayvanlar 284 223 132 85 83 Yün,kıl 2 7 4 10 19 Diğer 8 15 19 75 93 44 53 54 59 70 6 8 4 6 8 MADENCĠLĠK VE TAġOCAK. 238 272 406 381 416 METALĠK OLMAYAN ÜR. 201 215 249 253 261 32 50 144 113 139 YAKIT MADDELERĠ 2 2 1 1 3 DĠĞER 3 5 12 13 13 12 731 15 364 18 917 20 041 22 650 TARIMA DAYALI SANAYĠ 1 322 1 660 2 097 2 116 2 382 Gıda sanayii 1 269 1 615 1 940 2 005 2 256 53 45 157 111 126 172 235 277 265 189 11 237 13 469 16 543 17 660 20 079 90 145 141 135 171 Kimya sanayii mamulleri 465 575 711 821 952 Deri, kösele mamulleri 534 530 538 433 510 Dokumacılık mamulleri 5 453 6 366 8 262 8 518 9 571 Seramik, cam mamulleri 368 416 530 621 735 1 999 2 356 2 248 2 251 2 598 Demir dıĢı metal sanayii mamulleri 182 224 353 382 451 Makina sanayii mamulleri 352 542 685 786 967 TaĢıt araçları, malzeme ve parçaları 373 494 804 975 998 1 421 1 821 2 271 2 738 3 126 15 350 18 106 21 636 23 123 26 009 SU ÜRÜNLERĠ ORMAN ÜRÜNLERĠ MADEN CEVHERLERĠ ĠMALAT SANAYĠĠ Diğer PETROL TÜREVLERĠ DĠĞER Çimento Demir ve Çelik Sanayii mamulleri Diğer Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. TABLO 43 ĠTHALATIN SEKTÖREL DAĞILIMI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(1) 1 674 1 214 2 452 2 923 3 009 BĠTKĠSEL ÜRÜNLER 926 679 1 369 1 745 2 076 Hububat ve baklagiller 344 160 475 768 694 TARIM Yağlı tohumlar 72 75 204 250 256 Diğer 510 444 690 727 1 126 HAYVANCILIK ÜRÜNLERĠ 407 359 927 997 752 80 282 100 132 140 Ham deriler, postlar 215 7 464 676 575 Diğer 112 70 363 189 37 23 25 34 34 49 318 150 122 148 132 3 041 2 969 3 479 4 298 4 156 METALĠK OLMAYAN ÜR. 84 77 113 115 154 MADEN CEVHERLERĠ 68 55 121 138 146 2 887 2 834 3 240 4 039 3 846 2 3 5 5 11 24 715 19 087 29 778 35 513 39 490 1 033 848 1 500 1 341 1 148 Gıda sanayii ürünleri 551 569 1 057 1 019 768 Hayvani ve nebati yağlar 111 462 640 483 483 Diğer 440 107 417 536 285 ĠĢlenmiĢ orman ürünleri 114 53 257 137 151 24 30 59 3 3 344 196 127 182 226 1 075 974 1 374 1 851 2 318 22 607 17 265 26 904 35 513 36 024 Yün, kıl SU ÜRÜNLERĠ ORMAN ÜRÜNLERĠ MADENCĠLĠK ve TAġOCAK. YAKIT MADDELERĠ DĠĞER ĠMALAT SANAYĠĠ TARIMA DAYALI SANAYĠ Dokumaya elveriĢli iĢlem görmüĢ elyaflar Diğer PETROL TÜREVLERĠ DĠĞER Kimya sanayii mamulleri 2 981 1 378 4 292 4 519 4 872 Gübreler 311 170 364 332 319 Ġlaç ve boya 464 598 614 1 056 1 238 Diğer 2 206 610 3 314 3 131 3 315 Lastik ve plastik sanayii mamulleri 1 161 1 006 1 784 2 122 2 303 Dokumacılık mamulleri 1 279 1 307 2 125 2 340 2 369 Seramik, cam mamulleri 215 175 297 402 374 3 089 2 401 3 534 3 303 3 453 DemirdıĢı metal sanayii mamulleri 472 444 823 894 534 Madeni eĢya sanayii mamulleri 187 138 200 297 292 Makine sanayi mamulleri 5 202 3 723 5 666 8 287 8 910 Elektrikli makina sanayii mamulleri 2 035 1 784 2 152 2 926 3 686 TaĢıt araçları,malzeme ve parçaları 4 012 2 137 3 600 4 262 5 535 Diğer 1 974 2 772 2 431 6 162 3 296 29 430 23 270 35 709 42 734 46 655 Demir çelik sanayii mamulleri Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. TABLO 44 ÜLKELERE GÖRE ĠHRACAT VE ĠTHALAT (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) AB 7 290 8 269 11 078 11 492 12 115 Almanya 3 655 3 934 5 036 5 165 5 191 Ġtalya 750 1 034 1 457 1 443 1 377 Fransa 771 851 1 033 1 045 1 149 Ġngiltere 835 889 1 136 1 250 1 486 Hollanda 517 621 737 766 772 Belçika-Lüksemburg 295 371 452 488 561 Diğer 467 569 1 227 1 335 1 579 2 705 2 986 2 970 3 174 3 292 Irak 160 141 124 188 54 Libya 247 179 238 244 187 Ġran 290 250 268 297 306 Suudi Arabistan 652 609 470 431 534 Diğer 1 356 1 807 1 870 2 014 2 211 ABD 986 1 520 1 514 1 627 1 971 ĠSVĠÇRE 216 239 238 275 313 JAPONYA 159 187 180 167 143 3 994 4 905 5 656 6 388 8 175 15 350 18 106 21 636 23 123 26 009 12 950 10 279 16 861 22 688 24 013 Almanya 4 533 3 646 5 548 7 584 7 705 Ġtalya 2 558 2 009 3 193 4 245 4 317 Fransa 1 952 1 458 1 996 2 740 2 873 Ġngiltere 1 546 1 170 1 830 2 468 2 681 Hollanda 870 740 1 084 1 417 1 444 Belçika-Lüksemburg 683 532 912 1 115 1 164 Diğer 808 724 2 298 3 119 3 829 3 518 3 179 3 846 4 848 4 593 Irak - - - 32 76 Ġran 667 692 689 805 670 Suudi Arabistan 1 500 1 229 1 385 1 706 1 011 Diğer 1 351 1 258 1 772 2 305 2 836 ĠHRACAT ORTADOĞU ve K. AFRĠKA DĠĞER ĠTHALAT AB ORTADOĞU ve K. AFRĠKA ABD 3 351 2 430 3 724 3 269 3 995 651 473 816 1 011 1 077 JAPONYA 1 621 968 1 400 1 414 2 021 DĠĞER 7 339 5 941 9 062 9 504 10 956 29 430 23 270 35 709 42 734 46 655 ĠSVĠÇRE Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. TABLO 45 YATIRIM TÜKETĠM VE HAMMADDE ĠTHALATI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997 (1) 9 566 6 894 10 488 13 255 15 026 955 745 946 1 223 1 555 8 520 6 129 9 245 11 882 13 453 91 20 297 150 18 4 116 2 780 4 414 2 620 8 127 HAMMADDELER 15 747 13 596 20 807 22 858 23 502 TOPLAM 29 429 23 270 35 709 42 734 46 655 YATIRIM MALLARI ĠnĢaat malzemesi Makine ve teçhizat Hayvancılık TÜKETĠM MALLARI Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçicidir. TABLO 46 KAYNAKLARIN ÇEġĠDĠNE GÖRE ĠTHALAT (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 (1) 1997 (1) 27 699 21 964 34 427 - - Fuar tahsisli - - - - - Müsaadeye tabi - - - - - 85 84 58 - - 6 11 0 - - 224 418 150 - - - - - - - 326 82 95 - - 1089 528 751 - - 183 228 - - Liberasyon Nato Yabancı sermaye Proje kredisi Surplus Bedelsiz Finansal Kiralama Hibe Diğerleri TOPLAM - - - - - 29 429 23 270 35 709 - - Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) 1996 yılından itibaren bu sınıflandırma yapılmamaktadır. TABLO 47 ÖDEMELER DENGESĠ (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(1) Ġhracat FOB 15 611 18 390 21 975 32 344 22 443 Ġhracat 15 345 18 106 21 636 23 123 18 021 8 842 4 022 A. CARĠ ĠġLEMLER DENGESĠ Bavul Ticareti Transit Ticaret 266 284 339 379 400 Ġthalat FOB -29 771 -22 606 -35 187 -42 188 -33 384 Ġthalat (CIF) -29 428 -23 270 -35 709 -42 733 -33 591 Altın Ġthalatı -1 881 -480 -1 322 -1 672 -1 443 -229 -251 -301 -347 -365 1 767 1 395 2 145 2 564 2 015 -14 160 -4 216 -13 212 -9 844 -10 941 11 788 11 691 16 094 14 628 16 059 Turizm 3 959 4 321 4 957 5 650 5 692 Faiz Gelirleri 1 135 890 1 488 1 577 1 355 Diğer 6 694 6 480 9 649 7 401 9 012 -7 829 -7 936 -9 717 -10 902 -9 638 -934 -866 -911 -1 265 -1 405 Faiz Giderleri -3 574 -3 923 -4 303 -4 200 -3 155 Diğer -3 321 -3 147 -4 503 -5 437 -5 078 -10 201 -461 -6 835 -6 118 -4 520 KarĢılıksız Transferler (Özel) : Net 3 035 2 709 3 425 3 892 3 220 ĠĢçi Gelirleri 2 919 2 627 3 327 3 542 3 064 Diğer 116 82 98 350 156 KarĢılıksız Transferler (Resmi) : Net 733 383 1 071 555 187 44 37 38 48 23 689 346 1 033 507 164 -6 433 2 631 -2 339 -1 671 -1 113 8 963 -4 194 4 643 8 763 7 450 622 559 772 612 358 Portföy Yatırımları (Net) 3 917 1 158 237 570 1 944 Diğer Uzun Vad. Serm. Hareket. 1 370 -784 -79 1 636 3 135 Transit Ticaret Navlun ve Sigorta DıĢ Ticaret Dengesi Diğer Mal ve Hizmet Gelirleri Diğer Mal ve Hizmet Giderleri Turizm Toplam Mal ve Hizmetler ĠĢçi Gelirleri Diğer Cari ĠĢlemler Dengesi B. SERMAYE HAREKETLERĠ (Rezerv Hariç) Doğrudan Yatırımlar (Net) Kullanımlar 4 857 3 349 4 126 6 048 6 826 -4 412 -5 448 -5 667 -5 685 -4 449 925 1 315 1 462 1 273 758 3 054 -5 127 3 713 5 945 2 013 -3 291 2 423 -383 331 -395 -289 -38 1 101 -125 -290 -2 894 2 451 -1 430 1 510 384 -108 10 -54 -1 054 -489 Yükümlülükler (Net) 6 345 -7 550 4 096 5 614 2 408 Sağlanan Krediler 5 681 -7 495 3 096 4 320 2 307 Ödemeler Dresdner (Net) Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri Varlıklar (Net) Verilen Krediler Bankalar Rezervi Diğer Varlıklar Mevduatlar C.NET HATA VE NOKSAN Genel Denge D.REZERV HAREKETLERĠ IMF Resmi Rezervler 664 -55 1 000 1 294 101 -2 222 1 769 2 354 -2 547 -1 438 308 206 4 658 4 545 4 899 -308 -206 -4 658 -4 545 -4 899 0 340 347 0 0 -308 -546 -5 005 -4 545 - 4 899 Kaynak: Merkez Bankası (1) Geçicidir (Ocak-Eylül 1997 itibariyle) Not: 1996 ve 1997 yılları bavul ticareti verilerini içermektedir .TABLO 48 ÖDEMELER DENGESĠNDEKĠ BAZI KALEMLERĠN AYRINTILARI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(1) -6 433 2 631 -2 339 -1 671 -1 113 8 963 -4 194 4 643 8 763 7 450 622 559 772 612 358 3 917 1 158 237 570 1 944 (3 727) (99) (386) (1 331) 1 218 1 370 -784 -79 1 636 3 135 -930 -1 461 -537 -916 -513 Kredi Kullanımları 525 365 723 775 671 Kredi Mektuplu DTH Hesabı 925 1 315 1 462 1 273 758 DıĢ Borç Anapara Ödemeleri -2 380 -3 141 -2 722 -2 964 -1 942 Ticari Bankalar 193 -282 273 1 046 1 232 Kredi Kullanımları 682 352 500 1 439 1 594 -489 -634 -227 -393 -362 Diğer Sektörler (Özel Sektör Dahil) 2 107 959 185 1 506 2 416 Kredi Kullanımları 3 650 2 632 2 903 3 834 4 561 CARĠ ĠġLEMLER DENGESĠ SERMAYE HAREKETLERĠ (Rezerv hariç) Doğrudan Yatırımlar Portföy Yatırımları (Sermaye Piy. Sağ.Krd.) DĠĞER UZUN VADELĠ SERMAYE HAREKETLERĠ Kamu Sektörü (Merkez Bankası Dahil) DıĢ Borç Anapara Ödemeleri (Proje Kredileri) (224) (418) (149) 0 0 (1 089) (716) (775) (601) (360) -1 543 -1 673 -2 718 -2 328 -2 145 3 054 -5 127 3 713 5 945 2 013 -3 291 2 423 -383 331 -395 -289 -38 1 101 -125 -290 -2 894 2 451 -1 430 1 510 384 Diğer Varlıklar -108 10 -54 -1 054 -489 Yükümlülükler 6 345 -7 550 4 096 5 614 2 408 Merkez Bankası 193 168 279 188 371 Kredi Mektuplu DTH Hesabı (Finansal Kiralama) DıĢ Borç Anapara Ödemeleri KISA VADELĠ SERMAYE HAREKETLERĠ Toplam varlıklar Yurt DıĢına Verilen Krediler Ticari Bankalar Rezervi 144 115 101 63 45 DÇM 0 0 0 0 0 Muhabir Açıkları 0 0 0 0 0 Banker Kredi 0 0 0 0 0 49 53 178 125 326 4 302 -6 771 1 700 2 000 545 520 -170 899 1 231 55 Bankaların Sağladığı Krediler 3 782 -6 601 801 769 490 Diğer Sektörler 1 850 -947 2 117 3 426 1 492 Ticari Krediler 2 244 -816 1 671 3 419 1 005 -394 -131 446 7 487 Diğer 0 0 0 0 0 KARġILIK KALEMLERĠ 0 0 0 0 0 ÖDEMELER DENGESĠ FĠNANSMANI 0 0 0 0 0 RESMĠ REZERVLER -308 -546 -5 005 -4 545 - 4 899 Döviz Rezervi -314 -625 -5 032 -4 545 - 4 899 6 79 27 0 0 Diğer Ticari Bankalar Döviz Tevdiat Hesabı KuruluĢların Sağladığı Krediler Altın Rezervi Kaynak: Merkez Bankası (1) Geçicidir (Ocak-Eylül 1997 itibariyle) Not: 1996 ve 1997 yılları bavul ticareti verilerini içermektedir. TABLO 49 DIġ BORÇ BAKĠYESĠ (DÖNEM SONU) (*) (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 (Vadeye göre) KULLANILMIġ BORÇ B. 67 356 65 601 73 278 79 748 Orta ve Uzun Vadeli 48 823 54 291 57 577 59 231 Kısa Vadeli 18 533 11 310 15 701 20 517 (Borç alana göre) ORTA VE UZUN VADELĠ 48 823 54 291 57 577 59 231 Kamu (KĠT'ler dahil) 36 237 39 550 39 472 38 087 Merkez Bankası 6 618 8 597 10 486 10 728 (6 282) (8 308) (10 397) (10 720) 5968 6 144 7 619 10 416 KISA VADELĠ 18 533 11 310 15 701 20 517 Merkez Bankası 667 828 993 984 (666) (823) (973) (942) Ticari Bankalar 11 127 4 684 6 659 8 419 Diğer Sektörler 6 739 5 798 8 049 11 114 48 823 54 291 57 577 59 231 8 674 9 183 9 081 8 148 (Dresdner Hesabı) Özel Sektör (Dresdner Hesabı) (Borç verene göre) ORTA VE UZUN VADELĠ Uluslararası KuruluĢlar IMF 0 344 573 663 5 440 5 380 5 191 4 620 AYB 250 264 86 65 AKIF 2 952 3 065 3 114 2 676 15 117 108 115 0 IBRD,IDA,IFC IKB OPEC Fonu 2 0 0 15 13 9 9 Ġkili AnlaĢmalar 18 153 20 678 21 558 23 264 OECD Ülkeleri 16 607 19 001 19 552 20 579 OPEC Ülkeleri 317 236 247 195 1 229 1 441 1 759 2 490 IFAD Diğer Ülkeler Ticari Bankalar 3 083 2 325 2 346 2 310 Tahvil Ġhraçları 12 623 13 788 14 186 14 780 Özel Kesim 6 290 8 317 10 406 10 729 (Dresdner Hesabı) (6 282) (8 308) (10 397) (10 720) KISA VADELĠ 18 533 11 310 15 701 20 517 Ticari Bankalar 9 526 2 901 4 263 4 940 Özel Kesim Kredileri 9 007 8 409 11 438 15 557 (Kredi türüne göre) ORTA VE UZUN VADELĠ 48 823 54 291 57 577 59 231 Proje ve Program Kredi. 21 760 25 219 23 598 22 099 Uluslararası Para Piy.Kr. 3083 2 325 2 346 2 310 12 623 13 788 14 186 14 780 ErtelenmiĢ Borçlar 8 9 9 9 DÇM'ler 0 0 0 0 Banker Kredileri 0 0 0 0 Garantisiz Ticari Borçlar 8 9 9 9 Tahvil Ġhraçları Özel Krediler 11 349 12 950 17 438 20 033 (Dresdner Hesabı) (6 282) (8 308) (10 397) (10 720) KISA VADELĠ 18 533 11 310 15 701 20 517 Krediler 15 436 8 044 11 230 14 996 0 0 0 0 Banker Kredileri Muhabir Açıkları 1 5 20 42 Kısa Vadeli Ġthalat Borç. 4 762 3 772 5 361 8 442 Pre-finansman Kredileri 1 148 1 371 1 606 1 614 Bankaların Sağladığı Döv. Krd. 8 696 2 241 3 161 3 840 829 655 1 082 1 058 KuruluĢların Sağladığı Döv. Krd. Diğer 0 0 0 0 Mevduatlar 3 097 3 266 4 471 5 521 Döviz Tevdiat Hesapları 2 431 2 443 3 498 4 579 Dresdner Hesabı DÇM'ler 666 823 973 942 0 0 0 0 Kaynak : Hazine MüsteĢarlığı, Merkez Bankası (*) 1997 yılına ait veriler elde edilememiĢtir. TABLO 50 DIġ BORÇ STOKUNUN YIL SONU KURLARIYLA DÖVĠZ CĠNSLERĠNE GÖRE DAĞILIMI (*) (Milyon ABD doları) DÖVĠZ CĠNSĠ 1993 1994 1995 1996 Alman Markı 19 124 22 235 25 533 27 527 Ġsviçre Frangı 1 889 2 295 2 388 1 696 Ġngiliz Sterlini 760 792 787 876 10 177 13 481 14 062 12 879 1 068 1 137 1 314 1 347 31 198 21 665 24 917 30 632 15 357 582 672 686 921 1 064 984 2 439 2 718 2 631 3 135 67 356 65 601 73 278 79 748 Japon Yeni Fransız Frangı ABD Doları SDR Hollanda Florini Diğer (ABD Doları) TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası, Hazine MüsteĢarlığı (*) 1997 yılına ait veriler elde edilememiĢtir. TABLO 51 KREDĠ MEKTUPLU DÖVĠZ TEVDĠAT HESAPLARI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(1) TOPLAM 6 975 9 225 11 558 11 949 11 331 YurtdıĢı Adresliler 6 948 9 131 11 370 11 662 11 086 Kısa Vadeli 666 823 973 942 866 6 282 8 308 10 397 10 720 10 220 27 94 188 287 245 170 141 118 140 158 11 050 13 311 15 526 17 445 18 681 Fransız Frangı 219 258 296 352 392 Hollanda Florini 604 652 712 777 834 Orta- Uzun Vadeli Yurtiçi Adresliler Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Döviz BileĢimi (Orijinal Döviz Cinsleri Ġtibariyle)(Milyon) ABD Doları Alman Markı Ġsviçre Frangı 113 111 116 116 118 Japon Yeni 0 0 0 0 0 Ġngiliz Sterlini 0 0 0 1 1 Kaynak: Merkez Bankası (1) Geçicidir (Eylül 1997 itibariyle) TABLO 52 DÖVĠZ TEVDĠAT HESAPLARI (Milyon ABD doları) 1993 1994 1995 1996 1997(1) 19 105 18 643 25 561 28 675 30 902 YurtdıĢı Adresliler 2 431 2 443 3 498 4 579 4 386 Yurtiçi Adresliler 16 674 16 200 22 063 24 096 26 516 4 414 1 743 2 847 2 547 3 165 12 260 14 457 19 216 21 549 23 351 1 462 1 681 2 425 2 561 2 678 ABD Doları 8 726 7 032 10 601 13 396 17 463 Alman Markı 14 901 15 426 18 442 20 530 20 321 Fransız Frangı 2 001 2 054 2 573 2 371 2 424 Hollanda Florini 914 933 968 883 861 Ġsviçre Frangı 367 405 417 418 382 6 757 2 047 7 133 18 158 20 260 309 121 147 193 222 Döviz Tevdiat Hesapları Bankalararası Diğer Döviz Tevdiat Hesapları Munzam KarĢılığı Döviz Tevdiat Hesapları Döviz BileĢimi (Orijinal Döviz Cinsleri Ġtibariyle) (Milyon) Japon Yeni Ġngiliz Sterlini Kaynak: Merkez Bankası (1) Geçicidir (Eylül 1997 itibariyle) TABLO 53 DIġ BORÇ ÖDEMELERĠ PROJEKSĠYONU (BORÇLULARA GÖRE) (Milyon ABD doları) 1997 1998 1999 2000 2001+ (1) 12 727 14 048 10 087 8 385 33 452 Anapara 9 230 10 974 7 666 6 377 27 248 Faiz 3 497 3 074 2 421 2 008 6 204 TOPLAM Kamu sektörü Anapara 5 640 7 776 6 170 5 285 23 406 Faiz 2 779 2 513 2 064 1 667 5 253 Anapara 2 2 2 1 1 Faiz 0 0 0 0 0 3 588 3 196 1 494 1 091 3 841 718 561 357 341 951 Merkez Bankası Özel sektör Anapara Faiz Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) 2001 yılı ve daha sonraki yıllarda yapılacak ödemeleri kapsamaktadır. Not: Tahvil ihracı yoluyla sağlanan kredilere ait anapara geri ödemeleri dahildir. TABLO 54 YABANCI SERMAYELĠ ġĠRKETLERĠN SEKTÖREL DAĞILIMI (31 Aralık 1997 tarihi itibariyle) Toplam Faaliyet SEKTÖRLER Toplam Toplam Sermaye Ġçindeki Gösteren Yabancı Sermaye Yabancı Sermaye Sermaye Yabancı Sermaye ġirket Sayısı Milyon TL Ġçindeki Payı % Milyon TL Payı % TARIM 96 1 084 648 0.44 4 190 909 25.88 MADENCĠLĠK 54 2 591 224 1.05 3 339 342 77.60 124 18 471 945 7.48 27 593 963 66.94 6 76 084 0.03 148 843 51.12 10 5 946 640 2.41 6 765 712 87.89 3 5 484 0.00 5 790 94.72 49 2 723 526 1.10 8 508 456 32.01 135 2 471 496 1.00 10 869 301 22.74 ĠMALAT SANAYĠĠ Gıda Sanayii Ġçki Sanayii Tütün Sanayii Dokuma Giyim ve Deri Sanayii Ġplik Dokuma Örme ve Apre Sanayii Hazır-Giyim Sanayii Deri ve Deri Mamulleri San. 15 133 492 0.05 289 685 46.08 Ayakkabı Sanayii 6 18 942 0.01 26 832 70.59 Orman Ürünleri 9 183 420 0.07 669 082 27.41 Mobilya Sanayii 9 20 600 0.01 27 331 75.37 Kağıt ve Basım Yayın Sanayii 1 17 500 0.01 35 000 50.00 10 2 277 251 0.92 4 982 313 45.71 9 133 878 0.05 170 924 78.33 Kimya Sanayii 38 4 609 556 1.87 6 134 802 75.14 Endüstriyel Kimyasal Ürünler 31 2 620 983 1.06 4 287 495 61.13 Diğer Kimyasal Ürünler 47 6 342 768 2.57 7 419 106 85.49 6 540 812 0.22 756 539 71.49 Kağıt Sanayii Basım-Yayın Sanayii Diğer Petrol ve Kömür Ürün. Kauçuk Sanayii 1 20 128 0.01 20 750 97.00 Plastik Sanayii 41 2 051 925 0.83 3 448 488 59.50 Lastik Sanayii 6 2 662 038 1.08 4 794 778 55.52 Gübre Sanayii 3 13 996 0.01 23 885 58.60 Metal DıĢı Madeni Ürünler 2 166 549 0.07 166 600 99.97 16 580 445 0.24 3 032 594 19.14 Seramik PiĢm. Kil ve Çim.Ger Cam Sanayii 10 963 786 0.39 23 128 374 4.17 Çimento Sanayii 7 3 568 506 1.45 8 311 651 42.93 Diğer Metal DıĢı Madenler 1 2 700 0.00 4 500 60.00 Temel Metal Sanayii 4 124 831 0.05 417 616 29.89 Demir Çelik Sanayii 12 2 719 000 1.10 23 285 500 11.68 Demir DıĢı Metal Sanayii 14 864 659 0.35 1 516 902 57.00 Makina Ġmalat Sanayii 13 105 236 0.04 221 684 47.47 Madeni EĢya Sanayii 36 271 511 0.11 2 477 149 10.96 Elektriksiz Makina Ġmalat San. 21 362 346 0.15 564 345 64.21 Elektrikli Makina Teçhizat San. 54 7 903 176 3.20 10 653 739 74.18 Elektronik Sanayii 49 5 052 578 2.05 7 797 200 64.80 TaĢıt Araçları Ġmalat San. 24 20 702 487 8.38 45 768 960 45.23 TaĢıt Araçları Yan San. 77 9 010 529 3.65 18 723 986 48.12 Ölçü-Kont. ve Opt.Do.Ġ.S. 13 143 442 0.06 267 753 53.57 2 539 158 0.22 1 120 930 48.10 Uçak Sanayii Diğer Ġmalat Sanayii ĠMALAT SANAYĠĠ TOPLAMI 81 3 127 932 1.27 5 882 189 53.18 995 107 551 335 43.55 240 320 747 44.75 HĠZMETLER Ticaret 1650 27 751 559 11.24 40 683 539 68.21 Restorant Kafe Yeme-Ġç.Yer 141 2 187 416 0.89 2 777 931 78.74 Otel Pansiyon Kamp.ĠĢl. 273 10 086 035 4.08 19 114 242 52.77 ĠnĢaat Taahhüt Hizmetleri 106 1 758 017 0.71 4 044 699 43.46 Kara TaĢımacılığı 21 74 225 0.03 137 617 53.94 Deniz TaĢımacılığı 35 352 141 0.14 438 410 80.32 Hava TaĢımacılığı 44 139 056 0.06 252 396 55.09 TaĢımacılıkla Ġl. Diğ. Hiz. 74 621 411 0.25 863 786 71.94 HaberleĢme 4 1 383 422 0.56 4 437 700 31.17 Bankacılık ve Diğ.Fin.Hiz. 33 30 443 323 12.33 43 955 744 69.26 Yatırım Finansmanı 31 13 072 306 5.29 22 120 287 59.10 Sigortacılık 29 1 794 312 0.73 5 785 147 31.02 4 200 110 0.08 216 500 92.43 Özel Eğitim 10 22 205 0.01 25 900 85.73 AraĢtırma ve GeliĢ. Faal. 11 727 208 0.29 745 960 97.49 Kiralama Sağlık Hizmetleri 23 660 405 0.27 2 033 005 32.48 155 32 157 740 13.02 49 040 662 65.57 Sinema ve Diğer Eğlence Yerl. 3 7 519 0.00 19 300 38.96 ÇamaĢırh. ve Kuru Temiz.Hizm. 2 3 000 0.00 16 600 18.07 Diğer ÇeĢitli ġahsi Hiz. 8 95 614 0.04 110 000 86.92 266 12 183 121 4.93 14 187 864 85.87 HĠZMETLER TOPLAMI 2923 135 720 145 54.96 211 007 289 64.32 GENEL TOPLAM 4068 246 947 352 100.00 458 858 287 53.82 Diğer Toplumsal Hizmetler Diğer Faaliyetler Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı TABLO 55 YABANCI SERMAYE ĠZĠNLERĠNĠN YILLARA GÖRE DAĞILIMI Ġzin Verilen Yabancı Yıllar 1982 Faaliyet Gösteren Sermaye Miktarı Kümülatif ġirket Sayısı (Milyon $) (Milyon $) 147 167 602 1983 166 103 705 1984 235 271 976 1985 408 234 1 210 1986 619 364 1 574 1987 836 655 2 229 1988 1 172 821 3 050 1989 1 525 1 512 4 562 1990 1 856 1 861 6 423 1991 2 123 1 967 8 390 1992 2 330 1 820 10 210 1993 2 554 2 063 12 273 1994 2 830 1 478 13 751 1995 3 161 2 938 16 689 1996 (1) 3 582 3 837 20 526 1997 4 068 1 678 22 204 Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) 1996 yılında izin verilen yabancı sermaye rakamı , Fransızların Ġstanbul-Silivri'de yapmayı düĢündükleri Büyük ġehir Projesi için verilen 2,3 milyar Dolarlık izni de içermektedir. TABLO 56 1997 YILI DEVLET ĠÇ BORÇLANMA SENETLERĠ ĠHALE FAĠZLERĠ(1) (Yüzde) Aylar 6 Aylık 9 Aylık 12 Aylık 2 Yıllık (TÜFE) (182 güne kadar) (273 güne kadar) (273 günden fazla) ( 730 gün) Ocak 95.53 ġubat 83.23 Mart 98.27 78.88 Nisan 76.70 Mayıs 79.16 Haziran 83.54 Temmuz 85.52 96.50 Ağustos 100.67 118.48 Eylül 96.48 Ekim 85.66 Kasım 112.06 89.92 94.61 Aralık 89.25 88.75 96.39 Kaynak: Merkez Bankası (1) Faizler ihale tarihlerine göre verilmiĢtir. Aynı ay içinde birden fazla aynı vadeli ihale yapılmıĢsa basit aritmetik ortalama alınmıĢtır. TABLO 57 1997 YILI DEVLET ĠÇ BORÇLANMA SENETLERĠ ĠHALELERĠNDE SATILAN MĠKTARLAR(1) (Milyar TL) Aylar 6 Aylık (2) 9 Aylık (2) 12 Aylık (2) 2 Yıllık (TÜFE) (2) (182 güne kadar) (273 güne kadar) (273 günden fazla) (730 gün) Ocak 601 156.1 ġubat 720 146.5 Mart 965 957.5 18 608.0 Nisan 270 722.3 Mayıs 127 215.1 Haziran 76 233.2 272 109.0 Temmuz 313 652.2 511 117.9 Ağustos 984 835.8 Eylül 324 278.4 Ekim 410 292.4 255 893.8 343 065.8 Kasım 429 838.4 Aralık 140 151.9 584 227.1 146 431.6 Kaynak: Merkez Bankası (1) Tablo ihale tarihlerine göre hazırlanmıĢtır. (2) Ortalama faizlerden ve opsiyonlu satıĢlardan verilen miktarlar dahil edilmiĢtir. Tahkim kağıtları dahil edilmemiĢtir. TABLO 58 BANKALARARASI PARA PĠYASASI ĠġLEMLERĠ (1997 yılı aylık ortalama) Günlük Aylar Günlük ĠĢlem GerçekleĢen Bir Günlük Faizler(%) ĠĢlem Hacmi En En Adedi (1) (Milyar TL) (2) DüĢük Yüksek Ortalama(3) Ocak 254 84 165.6 52.00 77.75 61.48 ġubat 280 100 307.8 52.00 72.00 66.29 Mart 264 108 440.6 52.00 72.00 65.12 Nisan 268 126 197.4 52.00 72.00 68.52 Mayıs 244 131 479.3 52.00 72.00 66.30 Haziran 232 112 596.7 52.00 72.00 70.53 Temmuz 242 121 114.1 52.00 74.00 69.00 Ağustos 204 144 638.0 54.00 76.00 73.93 Eylül 210 127 411.1 56.00 76.00 75.23 Ekim 240 119 224.6 56.00 77.75 71.57 Kasım 218 146 789.7 74.75 78.00 77.87 Aralık 204 163 544.5 60.00 80.00 78.04 Kaynak: Merkez Bankası (1) Aylık ortalama çift taraflı iĢlem adedi (2) Aylık ortalama çift taraflı iĢlem hacmi (3) Birgün vadeli iĢlemlerin aylık ortalama faizi TABLO 59 DÖVĠZ VE EFEKTĠF PĠYASALARI ĠġLEMLERĠ Bankalararası Döviz Piyasası ĠĢlemleri (1) Gösterge Kuru (TL/USD) (2) Aylık Kurlar Aylık Aylık Aylık Toplam (TL/$) Ortalama Ortalama Toplam ĠĢlem Ayın Ayın Katılan Gösterge ĠĢlem Hacmi En Yüksek En DüĢük KuruluĢ Tarih Sayısı Milyon $ Kuru Kuru Sayısı Ocak 1996 5 796 5 229 62 845 58 902 67 62 817 59 193 61 005.0 ġubat 2 530 2 957 66 610 66 070 45 66 117 62 898 64 507.5 Mart 3 420 2 223 70 990 66 360 50 70 929 66 421 68 675.0 Nisan 2 036 1 216 74 670 71 300 39 74 608 71 328 72 968.0 Mayıs 3 036 2 177 78 470 75 090 44 78 478 75 177 76 827.5 Haziran 2 870 1 696 81 760 78 320 45 81 718 78 367 80 042.5 Temmuz 3 466 2 481 83 680 81 920 41 83 551 81 943 82 747.0 Ağustos 1 760 891 86 290 83 420 30 86 382 83 451 84 916.5 Eylül 3 298 2 286 91 770 86 760 44 91 787 86 760 89 273.5 Ekim 2 782 1 879 96 150 91 900 39 96 113 91 875 93 994.0 Kasım 4 366 3 617 101 860 96 430 54 101 830 96 471 99 150.5 Aralık 4 370 3 445 108 290 102 420 50 108 045 102 483 105 264.0 Ocak 1997 2 658 1 745 116 060 108 170 42 116 030 108 220 112 710.9 ġubat 3 954 2 792 122 410 116 500 58 122 420 116 660 119 849.4 Mart 2 412 1 833 127 650 122 990 41 127 660 123 050 125 410.0 Nisan 2 768 2 169 135 280 127 470 43 135 280 127 600 131 506.5 Mayıs 2 058 1 499 140 560 135 590 39 140 390 135 390 137 671.4 Haziran 2 214 1 883 148 360 141 440 37 148 400 141 780 144 807.1 Temmuz 1 828 1 719 159 600 148 660 32 159 570 148 680 154 043.0 Ağustos 1 730 1 500 166 930 161 700 32 166 460 160 320 164 098.1 Eylül 1 230 1 105 174 300 168 430 26 174 050 168 280 170 918.6 Ekim 5 088 5 677 183 200 173 920 40 182 630 174 390 178 513.8 Kasım 3 858 3 917 194 700 183 200 44 194 470 183 280 188 086.0 Aralık 3 926 3826.6 206 180 195 820 43 206 100 195 880 200 521.3 Kaynak: Merkez Bankası (1) Çift taraflıdır. (2) Ġlan tarihine göredir. En En Yüksek DüĢük Kuru (TL/$) TABLO 60 TARTILI EFEKTĠF REEL KUR 12.1987 ABD Almanya ABD Ortalama Ortalama Ortalama Çapraz Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Kur Kur Kur Endeksi Endeksi Endeksi Endeksi P(1) TL/$ TL/DM DM/$ (2) (2) (3) (3) 401.9 991.01 606.34 1.63 100.4 12.1988 663.9 1 796.44 1 023.62 1.75 12.1989 1 106.6 2 309.87 1 328.35 1.74 12.1990 1 607.8 2 871.15 1 914.72 12.1991 2 570.3 5 049.26 12.1992 4 302.3 8 343.24 12.1993 6 927.6 12.1994 12.1995 TERK Almanya TERK 95.4 66.3 88.6 94.1 72.5 104.2 97.2 60.6 91.8 95.3 66.7 108.3 100.0 75.4 96.4 98.3 82.3 1.50 114.6 101.5 78.5 100.0 100.0 86.5 3 233.79 1.56 111.9 104.1 73.5 100.6 102.4 79.4 5 274.90 1.58 113.7 104.6 73.9 101.4 103.8 80.1 14 034.01 8 215.92 1.71 113.7 104.5 73.5 102.9 103.7 79.0 17 267.6 37 402.77 23 764.64 1.57 - - - 105.8 105.0 69.3 28 163.5 56 587.52 39 267.24 1.44 - - - 108.3 106.4 70.0 12.1996 51 935.9 104 297.52 67 229.52 1.55 - - - 110.4 103.8 72.9 12.1997 96 591.2 199 050.87 112 058.26 1.76 - - - 110.3 105.1 75.2 1.1995 18 671.5 40 156.90 26 176.59 1.53 - - - 106.9 105.6 68.3 2. 19 805.8 40 977.15 27 242.65 1.50 - - - 107.4 105.8 70.0 3. 20 706.6 41 671.19 29 644.38 1.41 - - - 107.6 105.9 69.4 4. 21 565.7 42 199.45 30 643.85 1.38 - - - 108.6 106.2 70.1 5. 21 895.0 42 839.00 30 592.36 1.40 - - - 109.1 106.2 70.5 6. 22 310.1 43 076.95 30 751.95 1.40 - - - 109.4 106.3 71.3 7. 23 015.2 44 347.95 31 919.24 1.39 - - - 109.1 106.2 71.3 8. 23 916.4 46 501.45 32 303.75 1.44 - - - 108.9 106.3 72.0 9. 25 028.8 47 653.24 32 557.00 1.46 - - - 108.7 106.4 74.3 10. 26 163.9 49 874.41 35 241.68 1.42 - - - 108.4 106.4 73.0 11. 27 115.2 52 254.95 36 911.18 1.42 - - - 108.3 106.4 72.3 12. 28 163.5 56 587.52 39 267.24 1.44 - - - 108.3 106.4 70.0 1.1996 30 783.9 60 291.32 41 341.05 1.46 - - - 109.2 105.5 71.9 2. 32 407.2 63 893.33 43 487.94 1.47 - - - 108.8 105.4 71.8 3. 34 620.4 68 105.29 46 096.67 1.48 - - - 109.2 105.4 72.2 4. 37 468.1 72 361.42 48 332.84 1.50 - - - 110.1 105.5 73.5 5. 38 587.5 76 534.95 49 894.64 1.53 - - - 110.3 105.5 72.5 6. 39 791.1 79 478.50 52 017.00 1.53 - - - 109.8 105.5 72.1 7. 40 751.2 82 495.09 54 752.09 1.51 - - - 109.6 103.5 70.7 8. 42 377.4 84 695.28 57 130.71 1.48 - - - 109.6 103.4 71.0 9. 44 806.6 88 624.57 58 918.91 1.50 - - - 109.7 103.6 72.3 10. 47 292.0 93 413.09 61 047.33 1.53 - - - 110.1 103.8 73.0 11. 49 865.6 98 233.57 65 001.24 1.51 - - - 110.4 103.8 72.7 12. 51 935.9 104 297.52 67 229.52 1.55 - - - 110.4 103.8 72.9 1.1997 55 286.8 111 651.19 69 845.43 1.60 - - - 112.6 103.8 72.0 2 58 101.6 118 906.67 71 071.56 1.67 - - - 111.4 103.8 73.2 3 60 753.5 124 559.04 83 464.86 1.70 - - - 109.8 103.8 74.1 4 63 984.8 130 590.00 76 401.05 1.71 - - - 109.5 104.4 75.0 5 67 339.4 136 766.67 80 176.05 1.71 - - - 109.7 104.4 75.2 6 69 278.3 143 732.86 83 311.90 1.73 - - - 109.9 104.4 73.9 7 72 769.0 152 826.09 85 457.91 1.79 - - - 109.7 104.7 74.4 8 76 969.3 162 989.05 88 475.86 1.84 - - - 109.9 104.8 74.7 9 81 890.8 169 744.09 94 828.36 1.79 - - - 110.3 105.0 75.0 10 87 429.6 177 478.18 100 808.41 1.76 - - - 110.3 105.0 76.0 11 92 235.7 186 572.00 107 764.00 1.73 - - - 110.3 105.1 75.6 12 96 591.2 199 050.87 112 058.26 1.76 - - - 110.3 105.1 75.2 (1) Ortalama Toptan EĢya Fiyat Endeksi 1988 ġubat ayından itibaren DĠE %60, ĠTO %40 ağırlıklandırılarak geliĢtirilmiĢtir. (2) Sınai Mallar Fiyat Endeksi, 1985=100 (3) Sınai Mallar Fiyat Endeksi, 1990=100 TABLO 61 SINIFLARINA GÖRE FĠĠLĠ PERSONEL DURUMU (31Aralık 1997) Gn.Ġd. Kadro ġubeler Adedi Teknik Hiz. K Hiz. E Sağlık Avukat Hiz. K E K 102 323 Eğt. Öğr Hiz. E K Hiz. E K Yardım SözleĢ-meli Hiz. E K Toplam E K E K E Toplam Ġdare Merkezi 3 830 1 113 991 Adana 207 73 70 Ankara 702 296 269 Antalya 123 57 Bursa 161 Denizli 48 387 1 297 1 713 88 3 154 9 10 85 85 5 175 1 8 27 305 297 3 605 39 1 4 10 61 50 2 113 55 66 1 2 12 57 79 2 138 111 26 54 1 1 8 27 63 2 92 89 15 42 1 2 7 17 50 5 72 100 28 40 1 3 7 31 48 2 81 Erzurum 99 6 49 1 2 9 8 59 4 71 EskiĢehir 110 35 43 1 3 9 38 53 Gaziantep 104 33 42 1 1 10 34 53 3 Ġskenderun 109 30 40 2 3 12 33 54 1 88 1 070 396 292 7 13 1 9 871 Ġzmir 535 189 171 7 13 1 Ġzmit 141 42 57 4 Kayseri 112 16 57 Konya 111 19 Malatya 91 Mersin Diyarbakır Edirne Ġstanbul 9 5 5 1 18 6 1 1 2 56 91 90 7 1 41 102 452 410 3 1 25 61 225 246 8 11 51 72 2 125 1 4 11 20 69 2 91 54 1 4 10 23 65 12 40 1 3 7 15 48 140 58 46 2 6 8 64 Samsun 121 43 45 4 9 Trabzon 98 25 43 1 4 8 Van 92 6 35 1 3 8 256 2 573 2 585 188 Toplam 117 376 Kaynak: Merkez Bankası Toplam Personel Sayısı 6 865 Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü ĠĢçi Sayısı 15 Toplam 6 880 31 Aralık 1996 Tarihindeki Personel Mevcudu 6 910 2 7 1 11 7 30 8 9 1 471 88 1 7 71 56 2 122 47 54 1 102 29 52 2 83 9 9 45 17 71 744 2 928 3 721 57 159 6 865 FARK -30 TABLO 62 T.C. MERKEZ BANKASI ġUBE, TEMSĠLCĠLĠK VE BÜROLAR AçılıĢ Yılı Personel Sayısı 1997 Sonu Adana 1969 175 Ankara 1931 605 Antalya 1963 113 Bursa 1969 138 Denizli 1974 92 Diyarbakır 1955 72 Edirne 1963 81 Erzurum 1959 71 EskiĢehir 1954 91 Gaziantep 1956 90 Ġskenderun 1951 88 Ġstanbul 1931 871 Ġzmir 1932 471 Ġzmit 1983 125 Kayseri 1968 91 Konya 1974 88 Malatya 1977 71 Mersin 1933 122 Samsun 1933 102 Trabzon 1963 83 Van 1978 71 Frankfurt Temsilciliği 1976 7 Berlin Bürosu 1982 2 Londra Temsilciliği 1977 4 New York Temsilciliği 1977 4 Tokyo Temsilciliği 1997 1 ġUBELER TEMSĠLCĠLĠK VE BÜROLAR Kaynak: Merkez Bankası
