Pistacia vera L. - Yaşam Bilimleri Dergisi

Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
ANTEPFISTIĞININ (Pistacia vera L.) MORFOLOJĠK VE
BĠYOLOJĠK ÖZELLĠKLERĠ ĠLE VERĠMĠNĠ ETKĠLEYEN
FAKTÖRLER
Ahmet ONAY1, Engin TĠLKAT*2, Yusuf ERSALI1,
Emine AYAZ TĠLKAT2, Veysel SÜZERER3
1
2
Dicle Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 21280 Diyarbakır
Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 72100 Batman
3
Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Biyoloji Bölümü, 41400, Kocaeli
*e-mail: engin.tilkat@batman.edu.tr
Özet: Antepfıstığının kültür tarihi, biyolojisi, fizyolojisi, verim ve kaliteyi etkileyen
faktörleri bugüne kadar yapılan çalıĢmalar ıĢığında bu makalede ele alınmıĢtır.
Ülkemizde son zamanlarda yapılan arkeolojik çalıĢmalar antep fıstığının milattan önce
7000 yılından itibaren tüketildiğini göstermektedir. Antep fıstığı ağaçlarında gözlenen
fizyolojik problemler üç grupta toplanmıĢtır: (1) periyodisite; (2) boĢ veya fıs meyve
oluĢumu ve (3) çıtlak olmayan meyve oluĢumu. Yapraklardaki boron seviyesinin 120
ppm üzerinde olması ve geliĢme dönemindeki su stresinden kaçınacak Ģekilde yapılan
yeterli sulamanın, fıs meyve oluĢumunu azaltığı rapor edilmiĢtir. Antepfıstığı
meyvelerinin olgunlukta sert kabuğunun çıtlamasını kontrol eden faktörler ise; ürün
toplama zamanı, sulama ve boronla beslenme olarak rapor edilmiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Antepfıstığı, verimi etkileyen faktörler
MORPHOLOGIC AND BIOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE
PISTACHIO TREES AND FACTORS THAT AFFECT YIELD
Abstract: The pistachio tree and its culture history, biology, phisyology and factors that
effect yield has been reviewed in the light of previous studies. Recent archeological
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
116
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
evidence in Turkey suggests that humans were enjoying them as early as 7,000 B.C.
Pistachios display three physiological conditions. The first one is alternate bearing; the
second one is the production of blank, or unfilled nuts and the third one is nonsplit nuts.
Maintaining boron leaf levels above 120 ppm and providing sufficient water to avoid
water stress during the season will at least avoid exacerbation of blank nut production.
Controllable factors that affect shell split include: harvest timing, irrigation and boron
nutrition.
Key words: Pistachio, factors that affect yield
1. GĠRĠġ
Antepfıstığı, özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesinde gerek üretimi, gerekse dıĢ satım
kapasitesi yönünden ülkemizin önemli ihraç ürünlerinden birisidir.
1.1. Anavatanı ve Kültür Tarihi
Antepfıstığı ilk olarak Etiler zamanında Anadolu’da kültüre alınmıĢtır [1]. Pistacia
türleri dünyada kuzey ve güney yarımkürelerinin 30-45° paralellerinin uygun
mikroklimalarında yetiĢebilmektedir [2]. Vavilov'un belirttiği gibi Ayfer (1959)’a göre;
antepfıstığının iki gen merkezi bulunmaktadır. Ġlki Orta Asya gen merkezi (Hindistan’ın
kuzeyi, Afganistan, Tacikistan), diğeri ise Yakın Doğu Gen Merkezi (Anadolu,
Kafkasya, Ġran ve Türkmenistan)’dır [3]. P. vera’nın yabani çeĢidi doğal olarak, Doğu
Akdeniz’de Türkiye’den Filistin ve Suriye’ye kadar olan bölge ve Orta Asya
(Türkmenistan, Özbekistan, Afganistan, Tacikistan ve Kırgızistan)’nın doğusunda
yayılıĢ göstermektedir [4].
Pistacia
vera
(Antepfıstığı)
Pistacia
cinsinde
bulunan
diğer
türlerle
kıyaslandığında ekonomik olarak en önemli türdür. Günümüzde bir yılda yaklaĢık
olarak 2 milyar dolarlık ürün hasat edilmekte ve bu nedenle Antepfıstığının değeri
giderek artmaktadır [5]. Antepfıstığı yenebilir tohumlara sahip olduğu için oldukça
büyük bir ticari öneme sahiptir. Antepfıstığı çoğunlukla kabuklu bir Ģekilde taze olarak
tüketilirken Ģekerleme, fırınlanmıĢ yiyecekler ve dondurma yapımında ise iĢlenmiĢ
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
117
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
olarak kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra ilaç olarak (diĢ ağrısını gidermek gibi)
geleneksel kullanımları da vardır. Meyve kabuğu Hindistan’da dericilikte boyama ve
tabaklama iĢlemleri için kullanılırken, reçinesi ise Avrupa ve Ortadoğu’da bir kan
pıhtılaĢtırıcı etken olarak kullanılır. Antepfıstığının karaciğerde sert ve kanserli tümör
tedavisinde, apseler, dolaĢım yetersizliği ve diğer tıbbi problemlerde de ilaç olarak
kullanımıyla ilgili raporlar mevcuttur [6]. ġu anda Dünya antepfıstığı üretiminin %
90’nından
fazlasını
Ġran,
Amerika
BirleĢik
Devletleri,
Türkiye
ve
Suriye
gerçekleĢtirmektedir [5].
1.2. Sistematiği ve Biyolojik Özellikleri
Pistacia vera L. Sapindales takımına ait olan mahun cevizi, mango, zehirli sarmaĢık,
meĢe gibi türleri barındıran Anacardiaceae familyasının bir cinsidir, 9 tür ve 5 alt türe
ayrılmaktadır [7]. Bütün Pistacia türlerinden damla sakızı ya da neftyağı elde edilebilir.
1 – 5 m uzunluğunda olabilen çalı ya da ağaçlardır, yeni çıkan genç dallar çok az bir
Ģekilde tüylüdür. KıĢın yaprak döker, yapraklar imparipennat, 10.2 – 17 cm
uzunluğunda 8.4 – 16 cm geniĢliğinde ve derimsidir, dalların sonlarında kümelenmiĢ
Ģekilde bulunurlar; yaprak sapı basık; yaprak ekseni basık fakat kanatsızdır, çok az bir
Ģekilde tüylüdür; yaprakçıklar 3 – 5, 4 – 8 cm uzunluğunda, 3 – 5.5 cm geniĢliğindedir,
ortalama değer 1.6 – 1, diziliĢ sıklıkla karĢılıklı, yaprakçık Ģekli ovattan geniĢ ovata
kadar, yaprakçık tepesi obtus yada mucronulat, orta damar ve kenarlar çok az tüylüdür;
uçta bulunan yaprakçık 6 – 10 cm uzunluğunda, 3 – 8 cm geniĢliğinde ve çoğunlukla
yanda bulunan yaprakçıktan daha büyüktür. Stamenli çiçekler bileĢik salkımlı ve 5 cm
ye kadar uzun olabilir, küreciklerden oluĢan kümelerdir. Pistilli çiçekler, bileĢik
salkımlı, 5.5 cm ye kadar uzun çiçeklenme zamanına 2 cm çapında, silindir Ģeklinde ve
çok az bir Ģekilde tüylüdür. Sert çekirdekli meyveler kırmızımtıraktan açık yeĢile doğru,
18 mm ye kadar uzun 10 mm ye kadar geniĢ olabilir[4]. Her yaprak tek bir yan
tomurcuktan geliĢir. Lateral yan tomurcuklar çiçek tomurcuğuna dönüĢür ve sonraki
yılda ürün veren salkımın ana sapını oluĢturur [8]. Bu nedenle Antepfıstıkları yaĢlı
dallarda meyvelerini oluĢturur. Antepfıstığı ağacı dioiktir. Erkek ve diĢi çiçekler farklı
ağaçlarda bulunur. Bol ve kaliteli bir ürün almak için hem erkek hem de diĢi ağaçların
bahçede bulunması gerekir. DiĢi çiçeklerin taç yaprakları yoktur ve nektar içermez. Bu
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
118
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
nedenle, arılar için çekici değildir ve rüzgârlarla dağılan polenler vasıtasıyla tozlanma
meydana gelir. Antepfıstığı ağacı her yıl yaprağını döker ve ağaçlar kıĢ boyunca
dormant halde kalır. Derin toprak katmanlarına inebilen kök sistemlerine sahip olmaları
nedeniyle antepfıstığı ağaçları kurak Ģartlara uzun süre dayanabilme yeteneğine
sahiptirler. Antepfıstığı ağaçlarının gençlik kısırlığı (jüvenility) süresi diğer meyve
türlerine göre oldukça uzundur. Genel olarak 5-6. yıldan itibaren çok az miktarda ürün
verir. Maksimum verim miktarına 10–12. yılda ulaĢılır. Bu süre, bahçelere yapılan
bakıma ve sulama koĢullarına göre daha da azalabilir. Antepfıstığı ağaçları güçlü bir
apikal dominansi ile dik büyüme gösterir. Daha yaĢlı ağaçlarda odun (sürgün)
tomurcukları az geliĢir. Ağacın bu özellikleri; genç ağaçların iyi bakımı, olgun ağaçların
budanması ve daha yaĢlı ağaçlarda ürün veren dalların yeniden gençleĢtirilmesi
gerekliliğini ortaya koyar.
Yaygın isimleri; Pistachio, Pistache, Fistashka (Rusça), Pista (Farsça), Pistacchio
(Ġtalyan’ca), Pistacier (Fransızca), Fustuq Halabi (Arap’ça), Botne (Ġbranice) [9]. Green
almond, Pistachier cultivé, Pistazie, Pistazienbaum, Pisutachio, Alfóncigo, Pistachero
[10].
1.3. Ekolojik Ġstekleri
Antepfıstığı yetiĢme alanlarını belirleyen önemli faktörlerden birisi de sıcaklıktır. Yaz
aylarında meyvenin geliĢmesi ve olgunlaĢması için oldukça fazla ve uzun yüksek
sıcaklık, kıĢ aylarında ise belli bir süre düĢük sıcaklığa ihtiyaç gösterirler. Özbek’e 1978
göre, antepfıstığının yetiĢtiriciliğinde sıcaklık dört Ģekilde etkilidir. Bunlar; kıĢ donları,
ilkbahar geç donları, kıĢ dinlenmesi ve yaz sıcaklık toplamıdır Özellikle, sıcaklık
toplamının yeterli olmadığı yerlerde meyveler içlerini tamamen dolduramaz, sert kabuk
çıtlamaz ve dıĢ kabuk sert kabuktan kolay ayrılmaz. Kaliforniya’da antepfıstığı
ağaçlarının en verimli olduğu alanlarda gereksinim duyduğu toplam sıcaklık 2200–2800
gün derece arasındadır. Toplam sıcaklık aĢağıdaki formülle bulunur [8].
TOPLAM
SICAKLIK
Aylık Ortalama
+
Aylık Ortalama
Maksimum Sıcaklık (TMAX) Minimum Sıcaklık (TMĠN)
=
2
Nisan-Ekim
x Aylarındaki
Gün Sayısı
Ülkemizde yapılan çalıĢmalarda [11], standart çeĢitlerimizin toplam sıcaklık ihtiyaçları
farklılık göstermekle beraber Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaz ayları ortalama
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
119
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
sıcaklığı 30oC’nin üzerindedir. Bu sıcaklıktaki gün sayısı ise 98–110 gündür. Yapılan
diğer bir çalıĢma da ise, standart çeĢitlerimizin 3607 ile 4405 gün derece arasında
toplam sıcaklığa ihtiyaç olduğunu gösterdiği belirtilmektedir [12]. Antepfıstığı bahçeleri
762 m rakımlı yerlere kurulmalıdır [8]. Çünkü bu seviyenin üzerindeki yüksekliklerde
tam meyve geliĢimi için sıcaklık yetersizdir. Kaliforniya vadilerinde 60.96 – 243.84
metre yüksekliğin ideal yetiĢtirme alanı olduğu tespit edilmiĢtir. Ġlkbahar geç
yağmurları, don, aĢırı sıcaklıktan dolayı diĢicik tepesinin kuruması tozlanma için
engelleyicidir. Genellikle sert rüzgârlar genç ağaçların geliĢmesine zarar verir.
Ülkemizde yetiĢtiriciliği yapılan erkek ve diĢi çeĢitler için tomurcuk patlaması, normal
çiçeklenme, yarayıĢlı polen verme, iyi ürün tutma ve normal vegetatif büyüme elde
etmek için 7.2°C altındaki soğuklama süresi çeĢitlere göre değiĢmektedir [13].
Antepfıstığı derin, kumlu-tınlı bünyede ve kısmen kireç içeren topraklarda iyi
geliĢmektedir. Fıstık ağaçları birçok toprak tipinde baĢarılı bir Ģekilde büyüyebilir.
Özellikle Kaliforniya’da killi toprakları en verimli toprak tipidir [8]. Sığ sert tabakalı
topraklarda ağaç büyüklüğü ve verimi sınırlıdır. Ağaçlar iyi drenajı yapılmıĢ olanlarda
en iyi geliĢme gösterir ve aĢırı nemli koĢullara toleransı yoktur. Alkali ve tuzlu alanlara
ise toleranslıdır.
Antepfıstığı ağaçları, kurak koĢullara kök sistemleri ile uyum sağlayan Phreatophyta
grubuna girer ve sulama yapılmadan kurak iklimlerde yaĢayabilirler. Antepfıstığı
yaprak-larındaki stomalar, kuru Ģartlara, diğer ağaçların yapraklarında bulunan
stomalardan daha az duyarlıdırlar. Bu nedenle, antepfıstığı ağaçları San Joaquin Vadisi
koĢulları altında çok miktarda su kaybettikleri rapor edilmiĢtir [8]. Ağaçlar bu koĢullara
uyum sağlayabilir fakat ekonomik verim için sulama gereklidir. Antepfıstığı ağaçlarının
sulanmasının ne kadar, ne zaman ve nasıl bir uygulama metodu kullanılarak yapılacağı
verim için çok önemlidir. Sulama; genç ağaçların geliĢimi, topraktan ve çevreden
bulaĢan hastalıklar, ürün verimi ve kalitesi (hem mevcut hem de sonraki yıllarda) ve
ağacın geliĢimi üzerine önemli bir etkiye sahiptir.
1.4. Fenolojik Özellikleri
Bir yaĢlı sürgünlerin üzerinde bulunan çiçek tomurcukları bahçenin bulunduğu yer,
yükselti ve çeĢitlere göre değiĢmekle beraber, Mart ayının son günlerinde ĢiĢmeye
baĢlar. Nisan ayının ilk iki haftası içinde her bir çiçek salkımında 100–300 çiçek
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
120
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
tozlanır ve meyve tutar. Nisan ve mayıs boyunca meyve kabuğu (endokarp) geniĢler
fakat fıstığın yenilen kısmı (tohum) geniĢlemez. Bu periyotta meyve kabuğu yumuĢak
ve hastalık ve zararlılara karĢı savunmasızdır. Haziranda meyve kabuğu sertleĢir ve
haziran sonundan ağustos baĢlangıcına kadar çekirdekler endokarpı dolduruncaya kadar
büyür. Ağustos’un sonu ve Eylül boyunca meyve olgunlaĢır, radyal meyve kabuğu uzun
ekseni boyunca çıtlar, dıĢ kısımdaki yumuĢak kabuk bozulur ve meyve tanelerinin
absisyonu ile ana saptan ayrılmaya baĢlar.
Sürgün büyümesi kabuk geliĢmesi ile eĢ zamanlı olur. Büyüme nisan sonunda baĢlar ve
mayıs sonuna kadar devam eder. Yeni uzama aksilde (yaprak ile dal arasındaki köĢe)
lateral çiçek tomurcukları ile birleĢik pinnat yapraklar üretir ve genellikle tek bir apikal
vegetatif tomurcuk üretir. Tomurcuklar nisan, mayıs ve haziran, boyunca farklılaĢır ve
temmuz, ağustos ve eylülde durgun haldedir ve ekimde faklılaĢmaya devam eder. Bazen
tüm haziran sonuna doğru ilave bir sürgün geliĢmesi olur. Bu büyüme, ilkbaharda
üretilen çiçek tomurcuklarının aksine, genellikle vegetatif lateral tomurcuklar üretir.
Ağustos’ta yoğun meyve salkımının bulunduğu dalların merkezine uzak yapraklar fark
edilir Ģekilde senesense uğrayarak dökülürler. Çoğu yapraklar kasım sonunda dökülür
ve ağaç gelecek Marta kadar dormant halde kalır. Ağaç yaĢlandıkça apikal dormansi
daha da belirginleĢir [8].
2. FĠZYOLOJĠK PROBLEMLERĠ
Antep fıstığı ağaçlarında gözlenen fizyolojik problemler üç grupta toplanır: (1)
periyodisite; verimli bir yılı izleyen sonraki yılda hiç ya da çok az ürün alımı; (2) boĢ
veya fıs meyve oluĢumu; (3) çıtlak olmayan meyve oluĢumu; antepfıstığı meyvelerinin
lateral ekseni boyunca çıtlak oluĢmaması [14]. Üç olgunun da bir ağaçtaki meyve
miktarı ve bu meyvelerin karbonhidrat için birbiriyle rekabet halinde olmasıyla ilgili
olduğu düĢünülmektedir. Ancak ürün miktarının üç problemle de bağlantılı olduğu
düĢünülse de, bu mekanizmalar hakkında çok az bilgi vardır.
2.1. Periyodisite
Daha önce vurgulandığı gibi, Antep fıstığı ağaçları bir yıllık dallar üzerinde meyvelerini
geliĢtirir. Ağaç yaĢlandıkça, gittikçe artan geniĢ ve küçük meyvelerin oluĢtuğu almaĢık
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
121
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
bir düzen geliĢir. Bu durum için belirgin bir mekanizma tanımlanmamıĢtır. Veriler,
büyüme düzenleyicileri tarafından kontrol edilen karbonhidrat için bir rekabet olduğunu
önermektedir [8].
Temmuz da meyvelerin geliĢtiği periyotta, meyve salkımına uzaktaki meyve
tomurcukları ölür ve dallardan dökülürler. Yoğun bir ürün geliĢimi daha fazla tomurcuk
absisyonuna neden olur. Bu nedenle yoğun ürün veren yılı izleyen yılda, ağaçtaki bir dal
meyve vermeyebilir. Büyüme düzenleyici ve besin maddeleri spreyleri kullanılarak bu
döngüyü azaltma giriĢimleri baĢarılı olmamıĢtır. Ancak ağaçlarda meyve toplama
sırasındaki sallamanın azaltılmasıyla daha yaĢlı ağaçların yeniden gençleĢtirmek için
yapılan budama ile baĢarılmıĢtır. Periyodisite ağaçlara zararlı değildir fakat gelir
bakımından bir sorun yaratabilir. Periyodisiteye bağlı olarak ürün verme sadece
antepfıstığına has bir durum değildir. Bazı meyve türleri de bu Ģekilde ürün verir. Ancak
periyodisiteye neden olan mekanizma erken tomurcuk absisyonu fenomeni ile
açıklanabilir. Ayrıca, bahçede düzenli olarak budama, gübreleme iĢlemlerinin ve
özellikle imkan varsa sulamaya dikkat edilmesi periyodisitenin azaltılmasına yardımcı
olur.
2.2. Fıs (boĢ) ve Çıtlak Olmayan Ürün OluĢumu
Antepfıstığı meyveleri taze iken kolayca soyulabilen kırmızı renkli kabukla çevrili bir
dıĢ kabuk perikarp (mesokarp ve ekzokarp) ince sert kabukla (endokarp) sarılı bir
çekirdekten oluĢur. Meyve diĢi çiçeklerin pistilinden geliĢir. Pistil tabanında tek bir
ovaryuma sahiptir. Ovaryum önce, en dıĢ kısımdaki meyve kabuğu perikarp ve onun
altında geliĢen sert kabuğu (endokarp) içeren meyve duvarını oluĢturur.
Ovaryum içinde tek bir tohum taslağı geliĢir. DiĢi yumurta hücresini içeren ovul
antepfıstığının yenilen iç kısmını geliĢtirir. Stilus, tepesinde polenin çimleneceği bir
yapı olarak iĢ görür. Çiçek açıldığı zaman bu stigma yüzeyleri polen alıcı-tutucu görevi
yapar. Antepfıstığında tozlaĢmadan yaklaĢık 20–28 saat sonra döllenme gerçekleĢir
[15]. Meyve tutumu baĢarılı tozlanma sonucu oluĢur. Polenler erkek ağaçların
çiçeklerinden geliĢir ve diĢi çiçeklerin stigmalarına rüzgârla taĢınır. Bir polen tanesi
stigmanın alıcı yüzeyine tutunur, polen tüpünü oluĢturmak üzere çimlenir. Polen tüpü,
stigma ve stilus dokuları aracılığıyla ovul ve ovaryuma doğru geliĢerek uzayan bir
hücredir. Bu geliĢme ile erkek üreme hücreleri yumurta hücresine taĢınır. Stigmada
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
122
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
birçok polen çimlenir ve stilus içinde büyür ancak sadece birisi yumurtalığa ulaĢır ve
içeriğini ortama bırakır. Bir yumurta hücresi ile bir erkek germ hücresinin füzyonu ile
döllenme gerçekleĢir. Bu nedenle antepfıstığında meyve tutumuyla sonuçlanan üreme
süreci üç kısımda incelenir [8];
1. Tozlanma; polenin stigmaya taĢınması,
2. Polen tüpü geliĢimi; erkek üreme hücrelerinin stigma ve stilus aracılığıyla
yumurtalığa transfer edilmesi
3. Döllenme; yumurtalıkta erkek ve diĢi üreme hücrelerinin birleĢmesidir.
Erkek ve diĢi üreme hücrelerinin birleĢmesi, embriyogenik bir bitki oluĢturmak için tek
hücreli zigotu meydana getirir. Bu embriyogenik bitki çekirdek içerir. Ancak, bu süreç
yavaĢ yavaĢ geliĢir. Antepfıstığında tozlanmadan yaklaĢık 20–28 saat sonra döllenme
gerçekleĢir [15]. Zigot yaklaĢık 45-50 gün bölünmez, fakat perikarp (dıĢ kabuk) normal
iriliklerine kadar büyür. Ovaryum geliĢmesini tamamlandıktan sonra, çekirdek onu
doldurmak için büyür. Meyveler içlerini tozlanmadan yaklaĢık 4 ay sonra tam olarak
doldurur ve hasat olgunluğuna gelir [16]. Bu normal bir büyüme düzeni değildir ve
Antep fıstığı ovaryumunun farklılaĢmasının zamanlaması ve çekirdek geliĢimi hem fıs
meyve oluĢumunu hem de çıtlama üzerine etkisi vardır.
2.2.1. Fıs Meyve
Meyve tutumunu müteakip ovaryum büyür, ancak embriyo büyümesi olmazsa fıs
meyve oluĢur. Antepfıstığında fıs meyve oluĢumu, meyve geliĢiminin iki farklı
safhasında olabilir. Bunlar; meyve tutumu ve meyve dolumu aĢamalarıdır. Fıs meyve
oluĢumunu etkileyen en önemli hususlar; bahçede erkek ağaç sayısının az olması, erkek
çeĢitlerin zayıf anaçlar üzerine aĢılanması, erkek ağaçların diĢilerle aynı zamanda çiçek
açmaması, çevrede arıcılık yapılmaması, diğer meyve türleriyle karıĢık bahçe tesisi ve
iklim faktörleridir.
2.2.1.1. Meyve Tutumu Sırasında Fıs Meyve OluĢumu
Bu oluĢum tozlanmanın olduğu fakat döllenmenin olmadığı durumlarda meydana gelir
(partenokarpi). Çünkü; polen tüpleri yumurtalığa kadar geliĢmesini tamamlayamamıĢ
veya yumurtalığa kavuĢan polen tüpünün canlı değildir. Bu durumda tozlanmanın
meydana gelmesi ve polen tüpü büyümesi meyve tutumunu için yeterlidir. Fakat baĢarılı
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
123
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
döllenmenin olmaması embriyo oluĢumunu engeller, bu yüzden de meyve kabını
doldurabilmesi için iç kısmı geliĢmez. Bitkiler arasında partenokarpi oldukça yaygındır
ancak Antep fıstığında olduğu gibi sert kabuklu sert çekirdekli meyve türlerinde
partenokarpi meyvenin oluĢmamasıyla sonuçlandığı için istenen bur durum değildir.
Fıs meyve oluĢumu ile ilgili ikinci bir mekanizma ise, tozlaĢmayla indüklenen
partenokarpinin antepfıstığında fıs meyve oluĢumuna neden olan potansiyel bir
mekanizma olduğunu dair bazı deliller tespit edilmiĢtir [8]. Yaptıkları bir çalıĢmada,
çiçekler yüksek dozda gama ıĢınına maruz bırakılan polenlerle tozlanmıĢtır.
Radyasyonla muamele baĢlangıçta polenin çimlenmesine müsaade eder fakat bütün
polen tüpü büyümesini inhibe ederek yüksek oranda fıs meyve oluĢumuyla
sonuçlanmıĢtır. Bunun nedeni, ıĢınlandırılmıĢ polenlerde tozlanma uyarılarının meyve
tutumu için yeterli olmasıdır ya da bir hormon uyarısıyla meyve tutumunun
baĢlatılmasıdır.
Bu Ģekilde fıs meyve tutumu, yetersiz bor elementiyle bağlantılı olabilir. Bor
elementinin; polen tüpü büyümesi ve yumurtanın yaĢama süresini de içeren bitki üreme
biyolojisinin birçok önemli aĢamasında etkili olduğu bilinmektedir. Yapılan
araĢtırmalara göre ağustos ayında alınan yaprak örneklerinde kuru ağırlığı 120 ppm’in
altında bor seviyeleri hasattan elde edilecek fıs meyve yüzdesindeki artıĢla bağlantılıdır
[8]. Ayrıca farklı besin solüsyonlarının yapraktan uygulama ile antepfıstığının siirt
çeĢidinde çıtlama üzerine olan etkisinin belirlenmesi amacıyla (Apaydın, 2006)
tarafından
yapılan
bir
çalıĢmada;
Tip-A
(Bakır-Mangan-Çinko
esaslı
bitki
solüsyonu)’nda %78, Tip-B (Humik asit) %74, Tip-C (NPK dahil 8 element) %62, TipD (K ağırlıklı makro-mikro element kompleksi N-K-Fe-Mn-Zn-Cu-S) %70, Üre %63 ve
kontrol grubu (musluk suyu) %46 oranında çıtlamanın meydana geldiği bulunmuĢtur
[17]. ÇalıĢmayla Tip-A ve Tip-B’nin önemli derecede etkili olduğu sonucuna
varılmıĢtır.
2.2.1.2. Meyve Dolumu Sırasında Fıs (BoĢ) Meyve GeliĢimi
Fıs meyve, bazı döllenmiĢ embriyoların meyve kabını doldurmak için geliĢmenin
olmadığı Temmuz ayında iç geliĢimi sırasında da oluĢabilir. Ağacın karbonhidrat
depolama kapasitesi, içli meyve oranını belirleyen önemli bir unsur olarak
görülmektedir [8]. Beslenme yetersizliğiyle ilgili fıs meyve oluĢumu [18] Ayfer ve
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
124
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
arkadaĢları tarafından da rapor edilmiĢtir. Bu teori, meyveler geliĢmeden önce meyve
salkımları seyreltilirse, seyreltilen salkımda içli meyve oranının arttığını gösteren
çalıĢmalarla desteklenmiĢtir. Ancak seyreltilme yapılan ve yapılmayan salkımlarda içli
meyve oranlarının aynı olduğu, fakat seyreltilen salkımların daha büyük taneli
meyvelere sahip olduğu görülmüĢtür. Bu durum budama uygulamaları ile de
gösterilmiĢtir. BoĢ meyve oluĢumu özellikle sulama Ģartlarının yetersizliğinden daha
çok etkilenmektedir.
2.2.1.3. Fıs Meyve OluĢumuna Periyodisitenin Etkisi
Fıs meyve üretimi, periyodisite yoğun olarak etkilenmektedir. BoĢ meyve oranının ürün
olmadığı yıllarda her zaman daha yüksek olduğunu bildirilmektedir.
2.3. Çıtlak Olmayan Meyveler
Antepfıstığı meyvelerinin olgunlukta sert kabuğunun çıtlaması, kalite kriterleri
bakımından önemlidir. Çıtlama meyvenin olgunlaĢmasıyla eĢ zamanlı geliĢerek
Temmuz sonunda meyve olgunlaĢması baĢlamadan bir ay önce baĢlar, eylül ortasına
kadar devam eder. Meyvenin tam olgunluğu en dıĢtaki yumuĢak dokunun sert
tabakadan ayrılmasıyla anlaĢılır. Meyve olgunlaĢtığı zaman meydana gelen diğer bir
durum ise; klorofil parçalanması sonucu meyve kabuğunda kırmızı pigment
oluĢmasıdır. Antepfıstığı meyveleri sert kabuğunun uç kısmından uzunlamasına meyve
sırtı boyunca çıtlamaktadır. Çıtlama meyve kabuğunun bir yada iki tarafında oluĢabilir.
Meyve kabuğunun çıtlaması iç kısmın büyümesi ve geliĢmesine bağlıdır. Ġç büyümesi,
meyvenin yeterli büyüklüğüne ulaĢmasından sonra baĢlar. Meyve kabuğunda çıtlağın
oluĢumu sırasında önce iç kısman meyve kabuğunu doldurmak için büyümesiyle baĢlar
ve meyve içi büyüdükçe kabuğa fiziksel baskı yapar. Bu sırada meyve kabuğu tam
olarak sert ligninleĢmiĢ ve meyve üzerinde uzunlamasına çıtlamanın olacağı
bölgelerdeki hücreler ölmeye baĢlamıĢtır. Yapılan çalıĢmalara göre, meyve çıtlaması ve
çekirdek kabuğunun büyüklüğü arasında bir korelâsyon vardır. Ancak uç çıtlaması ve
meyve sırtı çıtlamasında farklı mekanizmaların etkili olduğu görülmüĢtür.
Kabuk çıtlamasını teĢvik eden iç büyümesi ve kabuk büyüklüğü ile ilgili olarak; iç
büyüklüğünü artıran faktörler daha fazla çıtlak meyve oluĢumuna neden olur. Bu
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
125
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
faktörlerden biri meyve miktarı; diğeri ise sulamadır. Yapılan çalıĢmalara göre fıs
meyve oranı, çıtlak meyve oranı ve ürün miktarı arasında ters orantı vardır. Ürün
miktarı arttıkça çıtlak ürün oranı ve fıs meyve oranı azalır. Ağaçların çok veya az ürün
veren yıllarında, çıtlak olmayan ve fıs meyve oranlarını etkilemektedir.
2.3.1. Çıtlama Üzerine ÇeĢit (diĢi-erkek) ve Anacın Etkisi
Son yirmi yıl içinde yapılan çalıĢmalarla çeĢit ve polen kaynağının çıtlama üzerine
etkisi gösterilirken, bu etkiler üzerine bazı araĢtırmalar yapılmıĢ, bazıları ise halen
devam etmektedir. 1980-1987 yılları arasında Gaziantep, ġanlıurfa, KahramanmaraĢ ve
Adıyaman yörelerinde tespit edilen 50 adet erkek tozlayıcı tip Gaziantep’te seleksiyon
parseline dikilmiĢ ve bunların hangi çeĢitler için tozlayıcı olarak kullanılabileceği
araĢtırılmıĢtır. Uzun ve Halebi çeĢitleri için 10 nolu tip, Siirt ve Kırmızı çeĢitleri için 39
nolu tip, Ohadi çeĢidi için ise 79 nolu tip tozlayıcı çeĢit olarak seçilmiĢtir [19]. Yine,
Ceylanpınar Tarım ĠĢletmesinde seçilen 24 adet erkek tip içerisinden; Kırmızı çeĢidi
için 22 nolu tip, Siirt çeĢidi için 7-23 nolu tip, Ohadi – Vahidi – Bilgen çeĢitleri için 17
nolu tip, Hacı ReĢo çeĢidi için 7-13-14-18-20 nolu tiplerin, Sefidi ve Mümtaz çeĢitleri
için ise 18 nolu erkek tiplerin tozlayıcı olarak kullanılabileceği belirlenmiĢtir [20].
Anaçların çıtlama üzerine etkisi bakımından yapılan bir çalıĢmada [21]; siirt çeĢidinin
çıtlama oranları farklı anaçlar üzerinde Ģöyle bulunmuĢ olup, P. vera (%93.6), P.
khinjuk (%90.1), P. atlantica (%91.1), P. terebinthus (%91.3) oranında çıtlaklık elde
edildiği bildirilmiĢtir. Yine Gaziantep, ġanlıurfa ve KahramanmaraĢ yörelerinde farklı
çeĢitlerin farklı anaçlar üzerindeki verim ve kalite unsurlarının araĢtırılmasıyla ilgili
olarak yapılan çalıĢmada Siirt, Ohadi, Sel.14, Kellekoçi ve Kerman çeĢitleri kullanılarak
yukarıda bahsettiğimiz dört farklı anaç üzerine aĢılanmıĢtır. Buradaki çıtlaklık oranları
bakımından da farklı sonuçlar elde edilmiĢtir. Farklı anaç, çeĢit ve yörelerde çeĢitler
farklı çıtlama oranları göstermiĢlerdir [22]. Bu konuda Kaliforniya’da da bir takım
çalıĢmalar devam etmekte olup, çıtlama oranları bakımından P. atlantica, P.
intergerrima ve bu iki anacın hibridleri arasında önemli farklılıklar bulunduğu
bildirilmektedir.
2.3.2. Çıtlama Üzerine Hasat Öncesi Yapılan Bazı Uygulamaların Etkisi
Bahçede yapılan hasat öncesi uygulamalar meyvede çıtlama oranına etki etmektedir. Bu
faktörler; hasat zamanı, sulama durumu, bitki besleme ve budama iĢlemleri Ģeklinde
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
126
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
sıralanabilir. Hasat çok sayıda meyvenin en dıĢındaki yumuĢak dokunun sert dokudan
ayrılmadan erken zamanda yapılırsa, en yüksek çıtlama oranının elde edildiğini gösteren
araĢtırma sonuçları bulunmaktadır. YumuĢak tabakanın sert tabakadan ayrılması iĢlemi
rengin kırmızıya dönmesi ile baĢlamıĢ olur. Pratikte kabuğun ayrılması süreci çıtlama
oranı için rasgele ağaçlardan alınan meyvelerdeki erken renk değiĢiminin gözlenmesi ile
değerlendirilir. Özellikle bir ağacı temsil edecek Ģekilde 100 meyve örneği alınır ve
dıĢtaki meyve kabuğu da kolayca ayrılan ve çıtlak meyve oranı belirlenir. Bu iĢlem
çıtlama oranı azalıncaya kadar günlük olarak yapılır.
Yapılan diğer bir çalıĢmada Ağustos’un ortasından Eylül baĢına kadar yeterli sulama
yapılmadığı zaman, çıtlama oranının azaldığı görülmüĢtür. Ayrıca yapılan çalıĢmaları
göre, Mayıs ortasından Haziran sonuna kadar düzenli bir sulama ile çıtlama oranının
artmasının mümkün olduğu görülmüĢtür. ÇalıĢmalar tomurcuklara dönüm baĢına 0.64–
1,6 litre solu bor (tomurcuk dormansını kıran sprey) uygulanması çıtlak meyve
yüzdesini önemli ölçüde artıracağını da göstermiĢtir. Daha sonra yapılan çalıĢmalar bir
Antep fıstığı ağacındaki meyve tomurcuklarının yaklaĢık yarısının seyreltilmesiyle,
budanmamıĢ kontrol grubu gibi salkım baĢına aynı oranda çıtlak meyve ancak, daha
fazla meyve tutumu sağlamıĢtır. Bu yüzden budama iĢleminin çıtlama üzerinde sınırlı
bir etkiye sahip olduğu; budama Ģiddetli olmadığı sürece ağacın meyve tutumunu
etkilemediği ve bu yüzden çıtlamaya etkisinin olmadığı görülmüĢtür. Ayrıca, daha önce
belirtildiği gibi, kabuk çıtlaması her bir ağaçtaki üründen ziyade ürünün çok veya az
olduğu yıla göre değiĢmektedir.
Sulu KoĢullarda (GAP) Antepfıstığı ÇeĢit Adaptasyonu üzerine ġanlıurfa’da yürütülen
çalıĢmada [23], çeĢitlerin damla sulama yöntemi ile tesis edilen parselde gösterdikleri
çıtlama oranları Ģöyle olmuĢtur; Uzun (%86.7), Siirt (%100), Ohadi (%99.3), H. ġerifi
(%94.7), Mümtaz (%70.7), Vahidi (%41.3), Kerman (%66) oranında çıtlaklık elde
edilmiĢtir.
2.3.3. Çıtlama Üzerine Hasat Sonrası Faktörlerin Etkisi
Hasat sonrası yapılan uygulamaların fıstıkta çıtlama yüzdesine etkisini gösteren
çalıĢmalar henüz rapor edilmemiĢler. Antepfıstığı kabukları yüksek oranda neme
sahiptir. Ağaçtan toplanan meyveler sıcaklığa maruz bırakıldığında, bu sıcaklık
kabuktaki nem içeriğini azaltarak kabuğun büzülmesine ve çıtlağın geniĢlemesine neden
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
127
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
olur. Böylece antepfıstığı meyvesi iĢleme süreci geldiğinde bahçeden toplandığı zamana
göre daha fazla çıtlak oranına sahip olur. ĠĢleme sırasında çıtlama geniĢliğinin artması
çok erken kuruyarak meydana gelir.
3. SONUÇ
Antepfıstığı dünyada çok az sayıda ülkede ekonomik anlamda yetiĢtirilmekte ve
pazarlanmaktadır. Antepfıstığı ağaçlarında gözlenen fizyolojik problemler (periyodisite,
fıs ve çıtlak olmayan meyve oluĢumu) bir ağaçtaki meyve miktarı ve bu meyvelerin
karbonhidrat için birbiriyle rekabet halinde olmasıyla ilgili olduğu düĢünülmektedir.
Ancak ürün miktarının üç problemle de bağlantılı olduğu düĢünülse de, bu
mekanizmalar hakkında çok az bilgi vardır. Fıs meyve oluĢum oranını azaltmak için Ģu
anda yapılabilecek çok az Ģey olmakla birlikte; besin maddeleri bakımından bitkinin
desteklenmesi, yapraktaki bor seviyesinin 120 ppm üzerinde tutulması suretiyle ve
yeterli kültürel bakım iĢlemleri ile özellikle düzenli su verilerek [24] fıs meyve oluĢumu
azaltılabilecektir.
Çıtlamayı etkileyen faktörler ise hasat zamanı, sulama ve ağaçların beslenmesidir [24].
Antepfıstığı çeĢitlerinde yüksek çıtlama oranı elde etmek için; Ağaçlar Ağustos
ortasından Eylül’e kadar düzenli olarak sulanmalı ve Temmuz ayı yaprak örneklerindeki
bor seviyesi kuru ağırlığı 120 ppm üzerinde olmalıdır. Antepfıstığı yetiĢtiriciliğinde
üretimi etkileyen fizyolojik problemler, antepfıstığında bilinçli bir yetiĢtiricilikle üretim
ve kalitenin kısa zamanda artırılması muhtemeldir. Uzun vadede anaç ve çeĢit
kombinasyonlarının verim, kalite ve çıtlama üzerine etkileri daha ayrıntılı olarak ele
alınmalıdır. Uygun tozlayıcı erkek çeĢitlerin çiftçiye yaygınlaĢtırılması ise konunun ayrı
bir boyutunu oluĢturmaktadır.
4. KAYNAKLAR
1. AÇAR, Ġ., (1997). Ceylanpınar Tarım ĠĢletmesinde SeçilmiĢ Bazı Erkek Antepfıstığı
Tiplerinin Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri Üzerine Bir AraĢtırma. Yüksek
Lisans Tezi. Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 92 s. ġanlıurfa.
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
128
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
2. AK B.E., KAġKA N. ve AÇAR ġ. (1999). Dünyada ve GAP Bölgesinde Antepfıstığı
(Pistacia
vera
L.)
Üretimi,
YetiĢtirme
ve
ĠĢleme
Yöntemlerinin
KarĢılaĢtırılması. GAP I.Tarım Kongresi 26–28 Mayıs 1999, ġanlıurfa.
3. ANONĠM, (2007a). Sulu KoĢullarda Antepfıstığı (Siirt) Ġçin Uygun Anaç ve Dikim
Aralıklarının Belirlenmesi. Antepfıstığı AraĢtırma Enstitüsü, (Araştırma
Projeleri Yıllık Çalışma Raporu 2006) S:30-34, Gaziantep.
4. D. E. PARFĠTT and M. L. BADENES, (1997). “Phylogeny of the Genus Pistacia as
Determined from Analysis of the Chloroplast Genome,” Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of America, Vol. 94, No. 15,
pp. 7987-7992. doi:10.1073/pnas.94.15.7987
5.
FAO,
(2010).
“Food
and
Agriculture
Commodities,”.
http://www.fao.org/es/ess/top/commodity.html
6. J. TOUS AND L. FERGUSON, 1996 “Mediterranean Fruits”. In: J. Janick, Ed.,
Progress in New Crops, ASHS Press, Arlington, , pp. 416-430.
7. AL-SAGHĠR, M.G., DUNCAN M.P. (2012). Taxonomic Revision of the Genus
Pistacia,
American
Journal
doi:10.4236/ajps.2012.31002
of
Plant
Published
Sciences,
Online
2012,
3,
January
12-32.
2012.
(http://www.SciRP.org/journal/ajps)
8. ANONĠM, (2007b). Farklı Anaçlar Üzerine AĢılı Antepfıstığı ÇeĢitlerinin Sulu
KoĢullarda GeliĢme, Meyveye Yatma, Verim ve Bazı Kalite Değerlerinin
Belirlenmesi Projesi. (AraĢtırma Projeleri Yıllık ÇalıĢma Raporu 2006) S: 3539, Gaziantep.
9. ZOHARY, M. (1952). A monographic study of the genus pistachio. Palestine J. Bot.,
Jerusalem Series, 5(4): 187-228.
10. J. MCNEĠL, F. R. BARRĠE, H. M. BURDER, V. DEMOU, D. L.
HAWKSWORTH, K. MASRHOLD, D. H. NĠCOLSON, J. PRADO, P. C.
SĠLVA, J. E. SKĠG, J. H. WĠERSEMA AND N. J. TURLAND, (2006).
“International Code of Botanical Code (Vienna Code),” Regnum Vegetable,
Vol. 146.
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
129
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
11. ANONĠM, (2007c). Sulu KoĢullarda (GAP) Antepfıstığı ÇeĢit Adaptasyonu Projesi.
(AraĢtırma Projeleri Yıllık ÇalıĢma Raporu 2006) S:26-29, Gaziantep.
12. APAYDIN, C. (2006). Antepfıstıklarında Yapraktan Yapılan Farklı Gübre
Uygulamalarının Ağaç GeliĢimi ile Meyve Verimi ve Kalitesine Etkileri,
KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek
lisans Tezi, Eylül, 2006, 78 s.
13. ARPACI, S. VE TEKĠN H. (2001), Tarım ve Köy iĢleri Bakanlığı Tarımsal
AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü, Antepfıstığı yetiĢtiriciliği kitabı syf 44.
14. ATLI, H.S., S. ARPACI, N. UYGUR (2007). Antepfıstıklarında Tozlayıcı Tiplerin
Seçimi. Sonuç Raporu. TKB-TAGEM. Antepfıstığı AraĢtırma Enstitüsü
Müdürlüğü Yayınları, Yay. No: 32. 26 s. Gaziantep.
15. ATLI, H. S., ARPACI, S., KASKA N., AYANOGLU, H. (1998). Wild Pistacia
species in Turkey. Padulosi S. And Hadj-Hassan, A., editors. 1998, Towards a
Comprehensive Documentation and Use of Pistacia Genetic Diversity in Central
and West Asia, North Africa and Europe. Report of the IPGRI Workshop, 14-17
December 1998, Irbid, Jordan.
16. AYFER, M. (1959). Antepfıstığının Döllenme Biyolojisi üzerine AraĢtırmalar.
Doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları: 148, No: 93, 1–
104.
17. AYFER, M. (1963) Pistachio nut and its problems with special reference to Turkey.
University of Ankara, Faculty of Agriculture Yearbook, pp. 189–217.
18. AYFER, M. (1990) Antepfıstığının Dünü Bugünü Geleceği. Türkiye 1. Antepfıstığı
Sempozyumu Bildirileri, 11–12 Eylül 1990- Gaziantep, pp. 14–23.
19. FERGUSON, L. AND ARPAIA M. (1990) New subtropical tree crops in
California. p. 331-337. In: J. Janick and J.E. Simon (Eds.), Advances in new
crops. Timber Press, Portland, OR.
20. FERGUSON, L., POLITO, V. AND KALLSEN, C. (2005). Pistachio Production
Manual, Fourth Edition. Fruits and Nut Research and Information Center,
University of California, 2005, 31-39.
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
130
Batman Üniversitesi YaĢam Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1 (2012)
Batman University Journal of Life Sciences
Volume 2, Number 1 (2012)
21. KAġKA N., KÜDEN A.B. ve AK B.E. (1990) Antepfıstıklarında soğuklama
gereksinimleri üzerine çalıĢmalar. Türkiye 1. Antepfıstığı sempozyumu, 11-12
Eylül 1990, 261-267.
22. KURU, C. VE AYFER, M. (1984). Antepfıstığı çiçeklerinin yapay yöntemlerle
tozlanması üzerinde araĢtırmalar. Gaziantep Zirai AraĢtırma Enst. Yay. No. 1,
pp: 1-24.
23. ÖZBEK, S., (1978) Özel Meyvecilik. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Yayınları: 128, Ders Kitabı: 11, Ankara Üniversitesi Basımevi, 486 s. Ankara.
24. TEKĠN, H., ARPACI, S., ATLI, S., AÇAR, Ġ., YAMAN, A., YÜKÇEKEN, Y.,
KARADAĞ, S., (2001). Antepfıstığı YetiĢtiriciliği. Antepfıstığı AraĢtırma
Enstitüsü Müdürlüğü Yayın No: 13, 132 s.
A. ONAY, E. TİLKAT, Y. ERSALI……
Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Morfolojik ……..
131