İktisat Tarihi II

İktisat Tarihi II
X. Hafta
Ekonomik Güç Dengesinin Değişmesi
• 15. yy sonunda Avrupa’da en gelişmiş alan,
Akdeniz bölgesinde Orta ve Kuzey İtalya idi.
• 1620’ye gelindiğinde, Yakın Doğu’daki Venedik
taşımacılığı tamamen batılı ulusların gerisinde
kalmıştı
• 16. yyda İspanya, Avrupa’nın en geniş devletiydi.
elverişli şartlara rağmen İspanya ekonomik
gelişmeyi başaramadı.
• Nisbî yoksulluğuna rağmen ispanyol halkı 16.
yyda Avrupa’da en ağır vergi yükü altında olan
milletti.
• Krallık Amerikan altın ve gümüşüyle büyük bir
gelir kaynağına kavuştu.
• Borçlanma olağan bir malî uygulama hâline
gelmişti.
• Yönetimin ekonomiye verdiği zararların tek
örneği kötü malî yönetim değildi.
• Yabancı pazarların kaybedilmiş olması ve enflasyonist
maliyet artışları, İspanya’nın mukayeseli avantajını
yok etti.
• İspanyol krallarının dinî politikaları ülkenin
ekonomik gücünü zayıflatıcı diğer bir nedendi
• İspanya’nın Amerika’daki topraklarına yönelik
politikası da dar görüşlüydü.
• İspanya’daki üreticilerin korunması amacıyla
sömürgelerde pek çok ekonomik faaliyet sınırlandı.
• İhtisaslaşmış işgücünün azlığı ve devletin isabetsiz
politikaları yüzünden ekonomide darboğazlar ortaya
çıkmaya başlayınca
– üretimdeki genişleme durdu,
– fiyatlar yükseldi
– talebin büyük kısmı yabancı mal ve hizmetlere kaydı.
• İtalya_____________________________________
• İtalya’nın ekonomik zenginliği, mâmul malların ve
hizmetlerin çok yüksek bir oranını ihraç etmesinden
kaynaklanıyordu.
• İtalya ticaret yoluyla ekonomik bir imparatorluk
oluşturma başarısını göstermişti.
• 12. yyda da İtalya’da ipekli kumaş üretimine
başlandı. Kaliteyi garanti altına alan düzenlemeler
yapıldı
• İtalya ilk yazma eser kütüphanelerini kurarak ve
kitap yayınına öncülük yaparak Avrupa’nın kültürel
ve entelektüel gelişmesine büyük destek verdi.
• İlk önemli olumsuz gelişme İtalyan tüccarlarının
baharat ticaretindeki rolünün azalmasıydı.
• Deniz taşımacılığında da olumsuz gelişmeler söz
konusuydu.
• 16. yüzyılın sonuna kadar uluslararası pazarlarda
talep genişleme eğiliminde olduğu için ekonomi
büyük bir güçlükle karşılaşmadı.
• 17. yy’ın başlarında nüfus ve gelirin azalmasına
yol açan gerilimli iç durumun bir sonucu olarak
İspanyol, Alman ve Türk pazarlarındaki daralma
etkisini gösterdi.
• İtalyan mal ve hizmetlerinin yerini başkalarının
almasının temel nedeni, İngiliz, Hollandalı ve
Fransız mallarının daha düşük fiyatlarla arz
edilmesiydi.
• Loncaların geniş kapsamlı kontrolü, vergi baskısı ve
ücretlerin yüksekliği nedeniyle İtalya’da üretim
maliyetleri de daha yüksekti
• Dış ticaretteki bu değişme ekonomide yeni
oluşumlara yol açtı. Emek ve sermaye imalat ve
hizmet sektörlerinden tarıma kaydı
• Kuzey Hollanda______________________________
• 17 Eyaletten oluşan iki bölgeye ayrılan Hollanda siyasi
yakınlığı nedeniyle İspanya’nın ticari imkanlarından
yararlanıyordu.
• 11. ve 15. yylar arasında Güney Hollanda, Avrupa’da
şehirleşme ve ekonomik gelişmede öncü bölgelerden
biriydi.
• Kuzey Hollanda’daki Amsterdam, 16. yüzyılda hububat
ve kerestede uluslararası ticaretin ana merkezi olmuştu.
• 1568’de İspanya’ya karşı isyanla ve bunu izleyen savaşla
birlikte Güney Hollanda harap oldu
• Amsterdam tüm dünyadan gelmiş malların
bulunabileceği uluslararası bir pazar hâline geldi.
• Amsterdam’daki fiyatlar diğer Avrupa pazarlarındaki
fiyatları da belirliyordu. Sermaye piyasası doğmuş,
modern kapitalizmin tüm özellikleri ortaya çıkmıştı
• Hollandalılar ticarî ve askerî filolar arasında
işbölümüne giderken, diğerleri ticarî gemilerini ağır
ve pahalı silahlarla donatmaya devam ediyorlardı.
• Hollanda’nın ekonomik refahı yalnızca ticarî
başarıya dayanmıyordu. Hollanda’da tarım ve
imalat sektörleri de oldukça gelişmişti.
• Hollandalıların tarım, ticaret ve sanayi alanındaki
başarılarının bir başkası enerji darboğazını
aşmalarıydı
• Hollandalıların ekonomik başarılarının temelini,
her yerde her şeyi diğer ülkelerin tüccarlarından
daha ucuza satabilmeleri oluşturuyordu.
• Fiyat düşürmek için kaliteden fedakârlık yapan
Hollandalılar, Ortaçağ’da ve Rönesans dönemi
başlarında geçerli bir prensipten ayrılmış
oldular.
• Hollanda modern dönemin başlarında
Avrupa’nın ekonomik açıdan en gelişmiş, en
yoğun nüfuslu ülkesiydi.
• Hollanda’nın 1550-1650’deki altın çağını 150
yıllık bir durgunluk dönemi izledi
• İngiltere__________________________________
• İngiltere 15. yy’ın sonunda İtalya, Hollanda, Fransa
ve G. Almanya gibi gelişmiş ülkelere göre geri
kalmış ve nüfus olarak küçük bir ülkeydi.
• Teknolojik ve ekonomik açıdan da kıta ülkelerinin
gerisinde olan ingiltere’nin dış ticaretinin %40’ı
yabancıların elindeydi.
• Ortaçağ’ın sonlarında yün ve yünlü kumaş, ingiliz
ihracatının büyük bir kısmını oluşturmaya başladı
• İngiliz malları G. Hollanda’da Bruj ve Antwerp
pazarlarına ihraç ediliyor, oradan kıtanın diğer
kısımlarına dağılıyordu.
• Tekstil ihracatındaki canlanma etkisini diğer
sektörlerde de gösterdi. Ekili alanlar ham yün
ihtiyacını karşılamak için çayırlara dönüştürüldü.
• İngiltere’nin ekonomik büyümesinin en önemli
nedeni dış ticaretinde görülen büyük genişlemeydi.
• Londra para piyasası dünyanın en zengin ülkesinin
ulusal kredi sisteminin merkeziydi.
• İngiltere’nin bu dünya çapındaki ticaret ağını
geliştirmesini mümkün kılan başlıca kaynakları:
– iyi gemicilerin ve riske girme yeteneğine ve
gerekli fonlara sahip tüccarların çokluğu,
– fizik ve malî kapitalin nispi bolluğu,
– gelişmiş bir kredi, ticaret ve sigorta organizasyonu
– tüccar sınıfının isteklerine karşı duyarlı bir
yönetimin varlığı
– krallık deniz gücünün rakip ülkeler karşısındaki
üstünlüğü
gibi özellikleriydi
• İngiltere karşılaştığı ciddî kıtlıklara karşı sahip olduğu
daha bol kaynaklardan yararlanmasını mümkün
kılan yeni teknikler geliştirdi
• 16. yy’ın ortalarından itibaren silah imalatçısı ve
ihracatçısı bir ülke hâline gelen İngiltere, 1630’lara
doğru, kendi ihtiyacına yetecek miktarda bile silah
üretemiyordu
Sanayi İnkılabı
• Sanayi Devrimi modern iktisat tarihçileri tarafından
insanlık tarihinin ikinci önemli dönüm noktası olarak
kabul edilmiştir
• Birinci Dalga uygarlığının tek başına egemen olduğu
yıllarda dünyada yaşayan insanlar “ ilkel” ve “
uygar” diye ikiye ayrılabilirdi
• Endüstriyalizm sadece fabrika bacaları ve serî imalat
düzeninden ibaret değildir.
• Her kuşağın bir öncesinden daha yüksek üretim
ve tüketim düzeyine ulaşmasını sağlayan sürekli
ve kendi kendini besleyen bir ekonomik büyüme.
• Sanayi Devrimi ile birlikte dünya tarihinde ilk kez
nüfus artışı ile hayat standartlarındaki yükselme
birlikte gerçekleşmiştir.
• Sanayi öncesi toplulukların kişi başına
gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen
temel faktör nüfusun artış oranıdır.
• İngiltere’de başlayan ve daha sonra diğer ülkeleri
de etkileyen Sanayi Devrimi daha çok insanın daha
fazla mal ve hizmet elde etmesini sağlamıştır.
• Kuznets daha önceki büyüme örneklerinden
farkını vurgulamak için sanayileşmeyi ‘modern
ekonomik büyüme’ olarak nitelendirmiştir.
• Sanayi Devrimi pek çok özel ve istisnaî şartın
ingiltere’de son derece uygun bir şekilde bir araya
gelmesinin sonucuydu
• Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları
– Sermaye teşkili oranındaki artış (W. Rostow)
– 16. yüzyıldaki coğrafî genişlemenin bir sonucu
olarak dünya ticaretinde modern zamanlarda
meydana gelen artışla açıklamışlardır.
– Teknolojik değişmeler (Joel Mokyr)
– Sosyal davranışlarda ortaya çıkan köklü
değişmeler
• İktisadî gelişme uygun bir kurumsal çerçeve içinde
gerçekleşebilir
– Kişisel girişimciliğe ve teşebbüslere geniş imkân tanıyan
– meslekî özgürlük ile coğrafî ve sosyal hareketliliğe izin
veren
– özel mülkiyete ve yasaların üstünlüğüne dayanan
– maddî amaçlara ulaşmak için bilim ve aklı esas alan
• Sanayileşme teknolojik değil, daha çok sosyokültürel
bir değişim hadisesidir.
• İnsanların üretimle işbirliğini sağlayacak sosyal
çevrenin oluşturulması güçtür
Sanayi Devriminin Zamanı
• Sanayi Devrimi’nin kronolojisi, iktisat tarihi
literatüründe verimli bir tartışma kaynağı olmuştur.
• Arnold Toynbee’ye göre 1750’lerde ingiliz
ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu
1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir
sanayileşme süreci izledi
• John U. Nef tarihte devamlılığın esas olduğunu
belirterek, büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik
değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara
kadar götürülebileceğini savundu.
• J. H. Clapham ise 1850’lerde henüz sanayileşmenin
pamuklu dokuma ve demir sanayileri ile sınırlı
olduğunu; genel bir sanayileşmenin çok daha ileri
tarihlerde tamamlandığını ileri sürdü.
• W. Rostow Sanayi Devrimi’ni uzun bir süreçten çok,
Toynbee gibi anî ve hızlı bir değişme olarak görmüş
ve onu 1783-1802 gibi çok kısa bir döneme sıkıştıran
bir teori geliştirmiştir
Devrimi Hazırlayan Ekonomik Gelişmeler
• Sanayileşmenin ön şartları olan belirli değişmelerden
bahsedilemeyeceği gibi tüm sanayileşme olayları
tektipleştirilemez.
• Tarımsal Değişmeler_______________________
• Başarılı sanayileşme ile yüksek ziraî verimlilik arasında
sıkı bir ilişki bulunmaktadır.
• Sanayi Devrimi’nin ortaya çıktığı dönemde;
– Fiyatların yükselmesi, şehir nüfusunun artması ve taşıma
imkânlarının gelişmesi,
– Ekili alanların genişlemesini, maliyet düşürücü teknik
gelişmelerin yaygınlaşmasını, çiftçiliğin profesyonelleşmesini
ve tarımın ticarîleşmesini teşvik etti
• Çevirme işlemleri (enclosure) sonucunda açık
tarla sistemi süratle tasfiye olmaya başladı.
• Üretken olarak kullanılan toprakların alanı
genişledi ve açık tarla sisteminin teknolojik
değişmeye getirdiği sınırlar ortadan kalkmış
oldu.
• Rotherham’ın üçgen sabanı izlenen
geleneksel, yavaş dörtgen sabanın yerini aldı.
• Bütün bu gelişmeler İngiliz tarımında beş önemli
değişmeye neden oldu:
– Çiftçilik Ortaçağ’ın ortak yararlanılan açık tarlaları yerine
büyük ölçekli işletmelerde yapılmaya başlandı
– Bitkisel üretim daha önce işlenmeyen alanlara doğru
genişledi, yoğun hayvan besiciliği benimsendi.
– Gelenekler ve topluluğun ortaklaşa kararları ile yürütülen
tarımsal faaliyetlere artık bilime ve deneye dayalı
metotlar uygulanmaya başladı
– Kendi kendine yeterli bağımsız küçük üreticilerin yerini
ulusal ve uluslararası pazar şartlarına bağımlı hâle gelen
tarım işçileri aldı.
– Tarımsal verimlilikte büyük bir artış görüldü
• Sınai Teknoloji ve Yenilikler____________________
• Tarımdaki gelişmeler çiftlik araçlarının daha iyi
düzenlenmesi ile desteklenmişti.
• Modern ekonomik büyüme ile ilgili kesin olan bir
husus sürekli teknik değişime bağlı olmasıdır
• Bir ülkede yeniliklerin hızlanabilmesi için ekonomik
teşvik ve teknik imkân en temel koşullardır.
• Genişleyen bir pazarın varlığı üreticileri yeni
metotları denemeye teşvik eder.
• Bir buluşun ekonomik önemi üretimdeki darboğazı
kaldırdığı ya da karşılanamayan bir talebe cevap
verdiği ölçüde artar.
• Buluşların yeniliğe dönüşmesini teşvik eden önemli
bir değişme de fabrika sistemine geçişti
• Sanayi Devrimi’nde teknolojik gelişme daha sonraki
sanayileşme örnekleriyle karşılaştırıldığında daha
yavaş bir hızla oldu.
• Yeniliklerin yaygınlaşmasının önünde çok çeşitli
engeller vardı.
• Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji
kaynakları kas, su ve rüzgâr gücüydü.
• İngiltere’de sanayide kömür kullanımının
yaygınlaşmasıyla üretimde büyük bir artış oldu.
• Madenlerde toprak seviyesinin altında biriken suyu
dışarı atabilmek için pompalara ihtiyaç vardı.
• Buharlı makine geniş bir alanda derhal uygulama
imkânına sahipti.
• 19. yy’da lokomotiflere uygulanan buharlı makine,
demir ve kömür gibi ağır hammaddelerin ülkenin
her tarafına taşınmasını mümkün hâle getirdi.
• Avrupa’nın kömür bulunan alanları, başlıca nüfus
yığılma merkezleri hâline geldi.
• Pamuklu Dokuma Sanayii_____________________
• Rostow’un “ilk kalkışta sürükleyici sektör”
• J. A. Schumpeter’in “ingiliz sanayileşme tarihi tek bir
sanayinin tarihine indirgenebilir
• Hint pamuklu dokumaları uzun zamandır Doğu
Hindistan Kumpanyası’nın kârlı ithal ürünleri
arasındaydı
• Yünlü kumaş sanayiinde olduğu gibi tüm aile
üyelerinin yer aldığı üretim faaliyetleri ev içinde
elle yapılıyordu. işgücünün verimliliği oldukça
düşüktü
• Sanayinin temerküzü, ölçek ekonomisinden doğan
tasarrufların artması ve yeniliklerin hızlanması
açısından elverişli bir ortam oluşturmaktaydı
• 1733’de John Kay, bir dokuyucunun iki kişinin işini
yapmasına imkân veren uçan mekiği icat etti.
• 1764’te James Hargreaves’in icat ettiği iplik yapma
makinesi, mekanik güç gerektirmeyen basit bir alet
olmasına rağmen iplik işçisinin verimini önemli
ölçüde arttırdı
• Pamuklu kumaş alanındaki büyük değişimi sağlayan
en önemli yenilik 1769’da patenti alınan Richard
Arkwright’ın su gücüyle çalışan pamuk ipliği
makinesi oldu.
• İplik yapımı ile ilgili en önemli son yenilik Samuel
Crompton’un çıkrık makinesiydi.
• 1790’larda buhar gücüyle çalıştırılmaya
başlanmasından sonra pamuk ipliği yapımının esas
aracı oldu. Yeni bir üretim organizasyonu olarak
büyük ölçekli fabrika sistemine geçildi
• Yüzyıl içinde üretim maliyeti, yüzyılın başındakinin
kalın iplikte %2’sine, ince iplikte ise %3’üne indi.
• Tarihte ilk kez büyük bir temel sanayi, ithal bir
hammaddeye dayalı olarak kurulmuştu.
• Ham pamuk talebindeki bu artış Amerika’nın güney
bölgelerinde pamuk üretimini teşvik etti.
• 1870’lerde İngiltere, Hindistan’dan gelen elle imal
edilmiş pamuklu ürünlerin ithal ikamesi sürecini
tamamlamıştı.
• İngiltere’nin bir yüzyıl boyunca Hint pamuklu
kumaşları sattığı hazır bir pazar var olduğundan
satıcılık yeteneği ve talep yaratma gibi problemler
söz konusu değildi.
Demir Sanayi
• 18. yüzyılın son çeyreğinde teknolojisi önemli ölçüde
değişen bir diğer İngiliz sanayi kolu demir sanayii idi
• Demir sanayiindeki değişmeler pamuklu dokumada
olduğundan daha az radikaldi
– Dokuma sanayii hem teknolojik ve hem de kurumsal olarak
değişti
– Demir alanındaki değişmenin pamuklu dokuma sanayiinden
ayrılan bir diğer özelliği de yerli hammaddelerin önemini
arttırmasıdır
– Demir sanayiinin talebi dolaylı bir yatırım malı olması ve
kısmen bu nedenle esnek olmayan bir talebe sahip
bulunmasıdır.
• Demir sanayiinin pamuklu dokuma sanayiine benzer
bir hız kazanabilmesinden önce sanayileşmenin
belirli bir düzeye ulaşması gerekliydi.
• 18. yüzyılın başlarında demiri kok kömürü ile eritme
metodu keşfedildi
• 18. yyda sanayinin önemli problemlerinden biri de
doğru madenî parçalar üretmenin güçlüğüydü
• Sanayileşme 18. yy’ın sonunda dokuma alanındaki
yeniliklerle başladı. Sürdürülebilmesi demir
sanayiindeki gelişmelerle mümkün oldu.
Uluslararası Ticaretin Katkıları
• Dış ticaret, İngiliz sanayiinin ürünlerine talep yarattı.
• Artan nüfus ve sınırlı doğal kaynaklar nedeniyle
büyük miktarlarda yiyecek ve hammadde ithal
edilmek zorundaydı.
• Uluslararası ticaret yoksul ve azgelişmiş ülkelere
ingiliz mallarını satın alma gücünü sağladı.
• Uluslararası ticaret, sınaî ve ziraî gelişmeyi finanse
etmeyi kolaylaştıran ekonomik bir fazla yarattı
• Uluslararası ticaret dış ticaretin olduğu kadar ülke içi
ticaretin de gelişmesinde etkili olan kurumsal yapı
ve iş ahlâkının doğmasına yardımcı oldu
• Uluslararası ticaretin genişlemesi büyük şehirlerin
ve sanayi merkezlerinin gelişmesinin ana nedeniydi
• Uluslararası ticaret İngiliz ekonomisini
– kaynak sınırlamalarından kurtararak
– Sanayi için gerekli girdi fiyatlarının yükselmesine engel
olarak
Sürekli iktisadî büyümeyi sağladı.
Sanayi Devriminin Sonuçları
• Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı
• Batı dünyasında tarım hâkim ekonomik faaliyet
olma özelliğini yitirdi
• Batı dünyası bir şehir toplumu hâline geldi
• Sürekli teknolojik değişme bir kural hâline geldi
• Gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu
• Ekonomik faaliyet ülke çapında ve uluslararası
pazarlar için üretime doğru ihtisaslaşmaya yöneldi.
• Toprak dışındaki üretim araçları yani sermaye
sahipliğinin ya da bu araçlarla ilişkinin belirlediği
yeni sosyal ve meslekî sınıflar doğdu