MİDEDE ALARM Dilek BAYRAK Aycan YEŞİLDAL Deniz ALTUN Modülün İlgili Olduğu Sınıf Seviyesi: 7. Sınıf Öğrenme Alanları: Canlılar ve Hayat Ünite: Vücudumuzda Sistemler Kazanımlar: 1.7. Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz etkileyecek etkenleri özetler ve tartışır (BSB-25, 27, 32). MİDEDE ALARM Yediğimiz besinlerin midemizde oluşturduğu etkinin farkında mıyız? İlköğretim Fen Bilgisi Dersi 7. Sınıf Vücudumuzdaki Sistemler – Sindirim Sistemi Ünitesi için Öğrenme – Öğretme Modeli SENARYO Çınar, bahçede oyun oynarken annesi onu yemeğe çağırdı. Çok acıkan çınar koşarak eve gitti ve soğuk bir şeyler içmek istedi. Sofrada asitli içeceği görünce hemen içmeye başladı. O sırada annesi gördü asitli içecekleri çok içmemesi gerektiğini söyledi. Fakat çınar annesini dinlemeyerek asitli içecekleri içmeye devam etti ve bunun yanı sıra yemekleri çok hızlı ve lokmaları yeterince çiğnemeden yutuyordu. Annesinin uyarılarını dinlemeyen çınar bir süre bu şekilde beslenmeye devam etti. Bir gün okuldan eve ağlayarak gelen çınar annesine midesinin çok ağrıdığını söyledi. Bunun üzerine annesi çınarı alıp doktora gitmeye karar verdi. Annesi Çınar’a, doktoru dinledikten sonra midesinin ağrımasının nedenini öğreneceğini söyledi. Senaryodaki problem durumu: Asitli içeceklerin ve hızlı yemek yemenin insan sağlığı üzerindeki etkileri nelerdir? ÇALIŞMA YAPRAKLARI ETKİNLİK 1 1. Gün içerisinde tükettiğimiz besinlerin hangilerinin midemize yararlı hangilerinin zararlı olduğunu belirtiniz. Yiyeceklerİçecekler Kola Çok sıcak besinler Su Alkol Sigara Ayran Acılı-baharatlı yemekler Bol kahve içmek Demli çay Çok tuzlu gıdalarla beslenmek Lifli yiyecekler Muz Çok yağlı yiyecekler Mideye yararlı Mideye zararlı ETKİNLİK 2 1-Öğrencilerden sınıfa aşağıdaki malzemeleri getirmeleri istenir. 2-Öğretmenin vereceği ph kâğıtlarıyla besinlerin ph derecelerini bulmalarını ister 3-Ph derecelerine göre hangi besinlerin çok tüketilmesi durumunda mideye zarar verebileceğini söylemesi beklenir MADDE ADI PH DEĞERİ SİRKE 3.3 LİMON KAHVE ÇİLEK ELMA 2.3 5 3.3 3 PORTAKAL SUYU ÜZÜM 3.3 2.9 ÖĞRETİM YOLLARI Sunuş ve buluş yoluyla öğretim stratejisi kullanılmıştır. Öncelikle çocuklara konu anlatımı yapılır ve daha sonra etkinlik 1 ve etkinlik 2 yaptırılır. Öğretme-Öğrenme Yöntem ve Teknikleri: Soru-Cevap, Anlatım, Sunuş yolu ile anlatım, Buldurma Ders Sonu Kazanımları Ders 1 Bu dersin sonunda öğrencilerden; *Senaryodaki sosyo-bilimsel sorunu anlamaları * öğrenci mide rahatsızlıkları hakkında bilgi edinir. Ders 2 Bu dersin sonunda öğrencilerden; * mideye zararlı olan yiyecekleri ayırt eder. Ders 3 Bu dersin sonunda öğrencilerden; *öğrenciler deney yaparak el ve zihin becerilerini geliştirir. *Deney sonuçlarını karşılaştırır. DERS 1: Senaryo sınıfa dağıtılarak sınıfın senaryoyu tartışması istenir. Çevrenizdeki insanlarda mide rahatsızlığı olan biri var mı? Varsa rahatsızlığının sebeplerini tartışınız. Sindirim sistemi sağlığımız için neler yapmamız gerektiğini yazınız. DERS2: Mide için yararlı ve zararlı olan yiyeceklerin verildiği etkinlik 1i yapmaları istenir. Etkinlik1 bireysel olarak yapıldıktan sonra cevaplar sınıf içerisinde tartışılır. Bir sonraki ders için gerekli olan malzeme listesi öğrenciye dağıtılır. DERS3: Öğrenciler bir önceki derste verilen malzemeleri getirir. Öğretmen etkinlik 2 için öğrencileri 5 er kişilik gruplara ayırır ve malzemeleri paylaştırır. Öğrenciler ph metre ile besinlerin asitlik değerini ölçer ve mide asidi ile mukayese ederek midemize verdiği zararın büyüklüğünü tartışır. ÖĞRETMEN NOTLARI Sindirim: Büyük moleküllü besin maddelerinin, sindirim sistemi organlarında parçalanarak, kana geçebilecek hale gelmesine sindirim denir. Besin maddelerinin içeriklerine göre karbonhidrat, yağ, protein, vitamin, su ve mineraller olarak gruplandırıldığını biliyoruz. Besin içerikleri büyük moleküllerdir. Büyük moleküllü besin içeriklerinin hücrelerimizin kullanabileceği kadar küçük moleküllere parçalanması gerekir. Yediğimiz besinler hücrelerimize geçebilecek duruma sindirim işlemi sonucunda gelir. Sindirim Çeşitleri : Sindirim olayı mekanik (fiziksel) ve kimyasal sindirim olarak iki şekilde gerçekleşir. a) Mekanik (Fiziksel) Sindirim : Besinlerin salgı (enzim) kullanılmadan (fiziksel olarak) çiğneme ve kas hareketleriyle küçük parçalara ayrılmasına (kana veya hücrelere geçebilecek hale getirilmesine) mekanik (fiziksel) sindirim denir. Bütün besinlerin mekanik sindirimi ağızda başlar. Besinlerin mekanik sindirimi ağızda dişler sayesinde çiğneme olayı ile midede ise kaslar sayesinde kasılma olayı ile gerçekleştirilir. b) Kimyasal Sindirim : Besinlerin su ve salgı (enzim) kullanılarak küçük parçalara ayrılmasına (kana veya hücrelere geçebilecek hale getirilmesine) kimyasal sindirim denir. Kimyasal sindirim ağızda, midede ve ince bağırsakta gerçekleşir. Sindirim Sistemi Organları : a) Ağız : Sindirim sisteminin ilk organı olup bütün besinlerin çiğneme yoluyla mekanik sindiriminin, ayrıca karbonhidratların tükürük içerisinde bulunan (pityalin) enzimler sayesinde kimyasal sindiriminin başladığı yerdir. Ağızda sindirim olayında görev yapan dil, dişler ve tükürük bezleri bulunur. Ağızdaki besinler dişler ile parçalanır (mekanik sindirim), tükürük bezlerinin salgıladığı tükürük sıvısı (içindeki enzimler) ile yumuşatılır (kimyasal sindirim). Dil, besinlerin çiğnenmesine ve yutulmasına yardım eder. Ağızda parçalanan, yumuşatılan besinler dil ile yutağa itilir. Dişler : Besinlerin çiğnenip parçalanması sağlayan yapılardır. Dişlerin görünen beyaz kısmına taç, çene kemiği içine gömülü kısmına kök, dişin dış kısmının (tacın) üzerini örten sert tabakaya mine tabakası denir. Dişin içinde (ortasında) kan damarları ve sinirler bulunur. Yetişkin insanın ağzında 32 (genelde 28) diş bulunur. Dişler yapı ve görevlerine göre kesici dişler, köpek dişleri ve azı dişleri olarak üç çeşittir. 1- Kesici Dişler : Besinlerin koparılmasını sağlarlar. Ağzın ön tarafında, 4 alt çenede, 4 üst çenede olmak üzere toplam 8 tanedirler. 2- Köpek Dişleri : Besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlarlar. Kesici dişlerin sağında ve solunda birer tane olmak üzere 2 alt çenede, 2 üst çenede toplam 4 tanedirler. 3- Azı Dişleri : Besinlerin öğütülmesini sağlarlar. Küçük ve büyük azı dişleri olarak iki çeşittir. Köpek dişlerinin sağında ve solunda ikişer tane olmak üzere 4 alt çenede, 4 üst çenede toplam 8 tane küçük azı dişi bulunur. Küçük azı dişlerinin sağında ve solunda üçer tane olmak üzere 6 alt çenede, 6 üst çenede toplam 12 tane büyük azı dişi bulunur. (Çocuklarda büyük azı dişi 4 alt çenede, 4 üst çenede olmak üzere toplam 8 tanedir). b) Yutak : Ağızdan sonra gelen boşluktur. Üst taraftan burun boşluğuna, alt taraftan yemek borusuna ve gırtlağa açılır. Yutak, ağızda çiğnenen ve yumuşatılan besinleri yemek borusuna iletir. Yutakta (mekanik veya kimyasal) sindirim olmaz. Gırtlak : Yutağın alt tarafında bulunan, soluk borusu ile yemek borusunu ayıran, kıkırdaktan yapılan yapıdır. Yemek yenirken yutkunma sırasında gırtlak (yukarı çıkarak) soluk borusunu kapatıp yemek borusunu açarak besinlerin soluk borusuna gitmesini önler. Yemek yenirken konuşulursa (soluk verme sırasında soluk borusu açılacağından) besinler soluk borusuna kaçabilir. Bu nedenle yemek yerken konuşulmamalıdır. c) Yemek Borusu : Yutak ile mide arasında uzanan, soluk borusunun arkasında bulunan, 20 – 25 cm uzunluğundaki (2 cm çapındaki), düz kaslardan yapılmış olan organdır. Görevi, yutaktan gelen besinleri mideye iletmektir. Yemek borusu sadece besinleri taşır. Yemek borusunda sindirim olayı (sindirim enzimleri bulunmadığı için) gerçekleşmez. Yapısında bulunan düz kaslar (tek yönlü çalışarak yani peristaltik hareket yaparak) kasılıp gevşeyerek besinleri mideye taşır. d) Mide : Karın boşluğunun sol üst tarafında, yemek borusu ile on iki parmak bağırsağı arasında yer alan sindirim sisteminin en geniş organıdır. Mide, üst taraftan mide ağzı ile yemek borusuna, alt taraftan mide kapısı ile on iki parmak bağırsağına bağlanır. Mide düz kaslardan yapılmıştır ve kasılıp gevşeyebilir. Ayrıca midenin yapısında bulunan salgı bezleri mide öz suyu salgısını üretir. Mide öz suyu salgısında mukus, mide asiti (HCl = tuz asiti) gibi salgılar ile çeşitli enzimler (pepsin ve renin) bulunur. Mide, düz kaslardan yapıldığı için kasılıp gevşeyerek yemek borusundan gelen besinleri yoğurur, çorba haline getirir. Bu nedenle mide mekanik sindirim yapabilir. Mide, yapısında bulunan salgı bezlerinin salgıladığı mide asiti ve enzimler ile besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar. Bu nedenle kimyasal sindirim yapabilir. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar. f) İnce Bağırsak : Bir taraftan mide kapısına, diğer taraftan kalın bağırsağa bağlı olan 7 – 8 m uzunluğundaki (2 – 3 cm çapındaki) kıvrımlı borudur. İnce bağırsak, besinlerin sindiriminin tamamlandığı ve sindirilen besinlerin kana geçtiği yerdir. İnce bağırsağın mideden sonra gelen 20 – 25 cm’lik ilk bölümüne (ince bağırsağın başlangıç yerine) on iki parmak bağırsağı denir. On iki parmak bağırsağına karaciğer ve pankreas gibi sindirime yardımcı organlar bağlıdır. Karaciğer ve pankreas, salgıladığı sindirim enzimlerini (salgılarını) on iki parmak bağırsağına verir. İnce bağırsak, yağların kimyasal sindiriminin başladığı yerdir. Ayrıca ağızda sindirilemeyen karbonhidratların (nişastanın maltoza dönüşmesi), midede sindirilemeyen proteinlerin ve sindirilemeyen yağların kimyasal sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. İnce bağırsağın iç yüzeylerinde bulunan salgı bezlerinin ürettiği salgılar, buraya gelen ve sindirilmemiş olan besinlerin sindirilmesini sağlar. Bu nedenle ince bağırsak, kimyasal sindirimin asıl yapıldığı yerdir. İnce bağırsakta mekanik sindirim gerçekleşmez. İnce bağırsakta besinlerin kana geçtiği yerlere tümür (villüs) denir. g) Kalın Bağırsak : İnce bağırsaktan anüse kadar uzanan 1,5 m uzunluğundaki (6 cm çapındaki) borudur. Kalın bağırsakta mekanik veya kimyasal sindirim olmaz, villüsler bulunmaz. Kalın bağırsak, ince bağırsakta sindirilemeyip kana geçemeyen besinler ile sindirime uğramayan su, madensel tuzlar (mineraller) ve vitaminlerin besinlerin içerisinden emilmesini, bir süre depolanmasını ve kana verilmesini sağlar. Ayrıca geriye kalan atık maddelerin de (posalarında) sindirim sisteminin son bölümü olan anüse iletilmesini ve anüsten de dışkı yoluyla vücut dışına atılmasını sağlar. Kalın bağırsakta yaşayan bakteriler, B ve K vitaminlerinin üretilmesini sağlarlar. İnce bağırsak ile kalın bağırsağın birleştiği yere kör bağırsak denir. Kör bağırsaktan çıkan uzantıya apandis denir. ı) Anüs : Kanlı bağırsaktaki dışkının vücut dışına atıldığı yerdir ve sindirim sisteminin en son organıdır. 5- Sindirime Yardımcı Organlar : Karaciğer ve pankreas salgıladığı sindirim enzimleri (salgıları) ile sindirime yardımcı olan organlardır. Bu organlar salgılarını on iki parmak bağırsağına verirler. a) Karaciğer : Karın boşluğunda, midenin sağ üst kısmında bulunan en büyük iç organıdır. Karaciğer safra (öd) salgısını üretir, kandaki şeker (glikoz) miktarını ayarlar ve glikoz depolar, bazı vitaminleri (A, K, D) üreterek depolar, zehirli maddelerin etkisini yok eder. (Çok zehirli olan amonyağı, daha az zehirli olan üre ve ürik asite çevirir). Safra (öd) sıvısı, safra kesesinde depolanır ve buradan ince bağırsağa (on iki parmak bağırsağına) verilir. Safra (öd) sıvısı, büyük yağ moleküllerinin daha küçük parçalara ayrılmasını ve yağların kimyasal sindirimini sağlar. b) Pankreas : Midenin alt kısmında yer alan yaprak şeklindeki organdır (karma bezdir). Pankreas, pankreas öz suyu salgısını üreterek ince bağırsağa (on iki parmak bağırsağına) verir. Pankreas öz suyu salgısında, karbonhidrat, protein ve yağların sindirilmesini sağlayan enzimler bulunur. (Amilaz = karbonhidrat, tripsin = protein, lipaz = yağ). Ayrıca salgıladığı hormonlar sayesinde (insülin ve glukagon) kandaki glikoz (şeker) miktarını ayarlar. 6- Sindirim Sistemi Bezleri : Sindirime yardımcı olmak için sindirim enzimi (salgı) üreten mide, tükürük ve ince bağırsak bezleri sindirim sistemi bezleridir. a) Tükürük Bezleri : Tükürük salgısını üretirler. Tükürük, ağızda besinlerin yumuşatılmasını sağlar. Tükürük bezleri dil altı, kulak altı ve çene altında bulunur. b) Mide Bezleri : Mide öz suyu salgısını üretirler. Mide öz suyu salgısının içinde mukus, mide asiti (tuz asiti), pepsin, renin enzimleri bulunur. Mukus, midenin iç yüzeyini örterek mide asitinin zarar vermesini önler. Mide asiti, pepsin, renin besinlerin parçalanmasını ve besinlerle gelen mikroorganizmaların yok edilmesini sağlar. Ağızda besinlerin sindiriminin gerçekleşebilmesi için gerekli olan pH değeri 6.0 ve 7.4 civarındadır ve ağızda bulunan amilaz enzimi en iyi bu pH aralıklarında çalışır. Mide ise oldukça asidik bir ortamdır. Midedeki pH değeri 1.0 ila 3.5 Aralıklarındadır. c) İnce Bağırsak Bezleri : Salgıladığı salgılar ile ağızda sindirilemeyen karbonhidratların, midede sindirilemeyen proteinlerin, on iki parmak bağırsağında sindirilemeyen yağların sindirilmesini sağlar. Sindirim Sisteminin Sağlığı ve Korunması : 1- Yenilen besinler çok sıcak ya da soğuk olmamalı. 2- Aşırı acı, baharatlı, ekşi, yağlı yemekler yenmemeli. 3- Yıkanmamış, temizlenmemiş, bayat ve çürük gıdalar yenmemeli. 4- Alkol sigara ve uyuşturucu kullanılmamalıdır. 5- Yemek sırasında ve yemekten sonra gerektiğinden fazla su içilmemelidir. 6- Yiyecekler iyice çiğnenmeli. 7- Yemekten sindirim sistemini yoracak kadar çok yemek yemeden kalkılmalıdır. 8- Lifli besinler (kabak) yenilmeli ve dengeli beslenilmelidir. 9- Yeterli, düzenli ve dengeli beslenilmeli. 10- Stresten kaçınılmalıdır. 11- Bağırsakların çalışması için spor yapılmalıdır. 12- Yemekten sonra vücut dinlenmelidir (1 saat). 13- Dişler temiz tutulmalı ve fırçalanmalı. 14- Yemeklerden önce ve sonra eller yıkanmalı. 15- Rahatsızlıklarda doktora gidilmeli. Doğru Beslenmeyi Öğrenmek: Dengeli ve yeterli beslenmemiz gerektiğini uzmanlardan ve büyüklerimizden sıkça duyarız. Dengeli ve yeterli beslenmek niçin bu kadar önemlidir? Vücudumuzun günlük enerji gereksinimini karşılamak, büyümemiz ve gelişmemizin sağlıklı olabilmesi için dengeli ve yeterli beslenmemiz gerekir. Yemek yemek temel ihtiyaçlarımızdandır. Ancak vücudumuz besinlerin ihtiyacımızdan fazla olan kısmını harcayamaz ve bunları yağa dönüştürerek depolar. Depolanan yağlar ise zamanla şişmanlığa sebep olur. Dengeli ve yeterli beslenme besin içerikleri olan protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, mineral ve suyun, ihtiyacımızı karşılayacak oranda ve birlikte alınmasıdır. Stres ile dengesiz ve yetersiz beslenme sindirim sistemi sağlığını olumsuz etkileyen faktörlerdendir. Lifli besinleri tüketmek ve dengeli ve yeterli beslenmek ise sindirim sisteminin sağlığını olumlu etkiler. Alkolden ve Sigaradan Uzak Durmak: Alkol, midenin iç yüzeyini örten tabakayı tahriş ederek gastrite ve kusmaya yol açabilir. Midenin üst bölümüyle yemek borusunun alt bölümünde küçük yırtıklara sebep olabilir. Alkolün uzun süre kullanılması özellikle B vitaminlerinin ve diğer besinlerin emilimini engelleyebilir. Ayrıca yüksek miktarda tüketilen alkol, karaciğer için önemli bir tehdit oluşturur. Sigara içme alışkanlığı da benzer sorunlara yol açar. Sindirim sistemimiz yediğimiz besinlerin sindirilmesini ve bu besinlerin ince bağırsak tarafından emilerek kanımıza geçmesini sağlar. Sindirim sonucu oluşan küçük moleküller dolaşım sistemimiz aracılığıyla hücrelerimize kadar taşınır. Vücudumuz besin içeriklerini enerji üretmek, yapım ve onarımını gerçekleştirmek ve faaliyetlerini düzenlemek için kullanır. Vücudumuz bu önemli görevlerini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu besin içeriklerini besin gruplarından sağlar. Sindirim Sisteminde Görülen Hastalıklar : Sindirim sisteminde; kolera, dizanteri, ülser, tifo, ishal, siroz, sarılık (Hepatit B) gibi hastalıklar görülür. Bu hastalıklardan bir kısmı bağırsak solucanı, kancalı kurt, şerit (tenya) ve kıl kurdu sayesinde ortaya çıkar. Bunların dışında gastrit, gaz şişkinliği, hıçkırık, kabızlık, karın ağrısı, kusma, mide yanması, reflü, safra kesesi şikâyetleri de sindirim sisteminde görülen rahatsızlıklardır. • Ülser : Mide mukozasının alkol, sigara ve asitli içecekler nedeniyle zedelenmesiyle oluşur. • İshal : Dışkının sık olarak sulu veya yumuşak çıkması durumudur. Dünyada ishal beş yaşından küçükler arasında ölümün ikinci büyük nedenidir (Her yıl ortalama 1,5 milyon bebek bu yolla ölür İshal, kalın bağırsağın yeterince sıvı emmemesinden meydana gelir. En sık görülen nedeni enfeksiyon veya bakteri içeren atık maddelerdir. (Bir kişi birkaç günde, en fazla bir haftada iyileşir. Buna karşın hastalıklı veya kötü beslenen kişilerde ishal ciddi su kaybına yol açabilir ve tedavi olmadığı takdirde hayati tehlike oluşturabilir). (İshal ayrıca daha ciddi hastalıkların bir belirtisi olabilir, örneğin dizanteri, kolera, botulizm veya Crohn hastalığı gibi kronik bir duruma işaret edebilir. Apandisit hastalarında genelde ishal olmasa da apandis patlamasının sık görülen bir belirtisidir. Radyasyon hastalığının da bir sonucudur). • Gastrit : Alkol, tütün, kimyasal maddeler ile bakteriler ve virüslerden dolayı oluşan hastalıktır. Başlıca belirtileri arasında yemeklerden sonra midede rahatsızlık duygusu, bulantı, kusma, ekşime, iştah yitimi, mide ağrıları sayılabilir. • Kabızlık : Kabızlık, bağırsak hareketlerinin normale göre azalması durumudur. Bağırsak fonksiyonu, kişiden kişiye farklılık gösterir. • Reflü : Mide asidinin mideden yemek borusuna kaçması hastalığıdır. Stres,gazlı içecekler, çay ve kahve türü içecekler reflüyü arttırır. Reflü haslarında sürekli ağızdan gaz çıkarma, yemek borusunda yanma, göğüste yanma ve ağrı hissi görülür, kalp şikayeti oluşur. DEĞERLENDİRME - 1 Aşağıdaki kelimeleri kullanarak boşlukları doldurunuz. ÜLSER - SİNDİRİM - KOLERA - HCL - REFLÜ - MUKOZA 1. Büyük moleküllü besin maddelerinin, sindirim sistemi organlarında parçalanarak, kana geçebilecek hale gelmesine …………….. denir. 2. Midemizde ………….. asidi bulunur. Fakat …………… sayesinde mide çeperi korunur. 3. Mide asidinin mideden yemek borusuna kaçması hastalığına …………. denir. 4. Mide mukozasının alkol, sigara ve asitli içecekler ile zedelenmesiyle ……………… hastalığı oluşur. 5. Kirli su ya da yıkanmamış gıdalar aracılığıyla ……………. hastalığı meydana gelir. ( 1-sindirim 2- HCL- mukoza 3- reflü 4- ülser 5- kolera ) DEĞERLENDİRME - 2 Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru(D) - Yanlış(Y) tipindeki cümleleri içeren tanılayıcı dallanmış ağaç tekniğinde bir etkinlik verilmiştir. Vereceğiniz D/Y yanıtlarıyla çıkış noktası elde edilir. Çıkışlara kadar izlediğiniz yol puanlandırılacaktır.