sindirim sistemi

s in d ir im sistem i
Böylece besinlerin yapısı küçülür ve ortamdaki
miktarları artar.
Karbonhidratlar ağız ve ince bağırsakta, proteinler
mide ve ince bağırsakta, yağlar da sadece ince ba­
ğırsakta sindirime uğrarlar.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .2 Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için
değişime uğraması gerektiğini,
1.3 Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel
Örnek - 1
(mekanik) ve kimyasal sindirime uğraması
gerektiğini,
Beslenme olayı ile vücudumuza aldığımız besinler,
sindirim sisteminde yapıtaşlarına kadar parçalanır.
1 .4 Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini,
Besinlerin, sindirim siteminde parçalanması,
aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir?
öğrenmiş olacağım.
Bütün canlılar beslenirler. Canlıların kullandığı be­
sin içeriğinin yapısında karbonhidrat, yağ, protein,
vitamin, mineral ve su vardır. Bunlardan karbonhid­
rat, yağ ve proteinler büyük moleküllüdür. Yenilen
ve içilen besinlerin hücrelerde kullanılabilmesi için
bazı işlem ve değişmelere uğraması gereklidir.
Büyük moleküllü besin içeriklerinin parçalanarak
küçültülmesi olayına sindirim denir. Sindirilen besinlerin molekül sayısı artar ve boyutu küçülür. Böylece hücre zarından geçebilecek hale gelmiş olur.
Sindirimin gerçekleşmesinde kullanılan organ ve
yapılara sindirim sistemi denir.
S in d irim Şekilleri
Besin içeriklerinin kullanılabilmesi için, sindirim ka­
nalından kana geçerek hücrelere taşınması gerek­
lidir. Bunun için iki farklı sindirim etkinliği kullanılır.
Fiziksel (mekanik) sindirim: Besinlerin çiğneme
ve kas hareketleriyle daha küçük parçalara ayrılma­
sı olayıdır. Ağızda besinlerin çiğnenmesi, midede
besinlerin karıştırılması ve ince bağırsakta yağların
safrayla etkileşmesi fiziksel sindirim yapılmasını
sağlar.
Kimyasal sindirim: Büyük yapılı besinlerin enzim
denen salgılarla en küçük yapıtaşına kadar parça­
lanması olayıdır. Tükürük, mide öz suyu, ince bağır­
sak sıvısı ve pankreas öz suyunda besinlerin sindi­
rilmesini sağlayan enzimler vardır. Her bir enzim
çeşidi belli bir besin çeşidini etkiler. Enzimler, be­
sinlerdeki kimyasal bağları kopartırlar.
^
A) Daha kısa zamanda daha çok oranda besin alı­
nabilmesini
B) Besinlerin daha azının vücut içine alınmasını
C) Besinlerin vücut hücrelerine alınabilmesini
D) Vücuda normalden daha az oranda besin alın­
masını
|
|
t
"I
©
Çözüm
Yemeklerle birlikte aldığımız besinler, sindirim or­
ganlarında yapıtaşlarına kadar parçalanır. Bu par­
çalanma işlemi, besinlerin vücudu oluşturan hücre­
lere alınabilmesini sağlar.
Böyle bir sindirim işlemi yapılmasaydı, besinlerin
hücrelere alınması mümkün olmayacaktı.
Cevap C
Besinlerin fiziksel (mekanik) olarak parçalan­
ması;
I. Dişlerle çiğneme
II. Kas hareketleri ile parçalama
İli. Enzim adı verilen salgılarla parçalama
şeklindeki yöntemlerden hangileriyle sağlana­
bilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
Q COŞKU
Sindirim Sistemi
Mide öz suyunda asit ve enzimler bulunur. Mide öz
suyu, proteinlerin kimyasal sindirimini başlatır. Bun­
dan başka mide besinlerin depolanmasını ve be­
sinlerdeki mikropların yok edilmesini sağlar.
Bu bölümü bitirdiğimde;
İnce bağırsak: Sindirim sisteminin en uzun kısmını
oluşturur. Besinlerin sindiriminin tamamlandığı or­
gandır. Pankreas ve karaciğer, ince bağırsağa bir
kanalla sindirim sıvısı yollar. İnce bağırsağın iç yü­
zünde çok sayıda parmak şeklinde villus denen çı­
kıntılar vardır. Villus, sindirilmiş olan besin içerikleri­
nin kana emilmesini sağlar.
1 .1 Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organ­
ları; model, levha ve şema üzerinde göster­
meyi,
öğrenmiş olacağım.
S in d irim S is te m in in B ö lü m le ri
İnce bağırsakta bulunan enzimlerle; karbonhidrat,
yağ ve proteinler kimyasal olarak sindirilebilir. Yağ­
ların sindirimi ince bağırsakta başlar ve tamamlanır.
Sindirim sistemi, başı ve sonu olan bir kanal şeklin­
dedir. Sindirim sisteminin ilk organı ağız ve son or­
ganı da anüstür.
Kalın bağırsak: Sindirilmeyen besin içerikleri kalın
bağırsakta bir süre depolanır. Kalın bağırsak, besin
atıkları içerisinde kalan su, mineral ve vitaminlerin
ihtiyaca göre kana emilmesini sağlar.
Ağız: Besin sindiriminin başladığı yerdir. Besinlerin
çiğnenerek (fiziksel sindirim) yutulmasını sağlar.
Ağızda dişler, dil ve tükürük bezlerinin salgıladığı
tükürük bulunur. Dişler yardımıyla çiğneme yapıla­
rak besinler ufalanır, ıslatılır ve yutulabilecek hale
getirilir. Tükürüğün yapısında bulunan enzim, kar­
bonhidratların kimyasal sindirimini başlatır.
Anüs: Kalın bağırsakta biriktirilen besin atıklarının
vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar.
Yemek borusu: İnce uzun boru şeklinde bir yapı­
dır. Düz kaslardan oluşur ve istemsiz olarak görev
yapar. Yutulan besinlerin kontrollü olarak mideye
taşınmasını sağlar. Yemek borusu kaslarının ters
yönde çalışması sonucunda kusma denen olay
gerçekleşir.
Tükürük bezi
Yutak
%
Örnek - 2
Yutak: Ağız, yemek borusu ve soluk borusu arasın­
da bulunur. Yapısında bulunan kaslı kapak yardımıy­
la solunan havanın soluk borusuna, yutulan lokma­
ların da yemek borusuna geçmesini sağlar.
Yutulan besinlerin mideye taşınmasını sağlayan
kaslı boru şeklindeki yapı hangisidir?
|
A) İnce bağırsak
i
C) Mide
O
B) Yutak
D) Yemek borusu
@ Çözüm
İnce bağırsakda besinlerin sindirimi tamamlanır.
Yutak, yutulan besinlerin yemek borusuna geçmesi­
ni, yemek borusu ise besinlerin mideye taşınmasını
sağlar. Mide de besinler karıştırılır ve bir süre depo­
lanır.
Cevap D
Sıra Sizde - 2
Şekilde sindirim sisteminin
bazı organları okla gösteril­
miştir.
Karaciğer
Oniki parmak
bağırsağı
Kalın bağırsak
ince bağırsak
Aşağıda verilen olaylardan
hangisi okla gösterilen or­
ganlardan birinin görevi de­
ğildir?
Sindirim sisteminin kısımları
Mide: Yapısında çok sayıda düz kas bulunan, torba
şeklindeki organdır. Sindirim kanalının en geniş kıs­
mını oluşturur. Midenin kasılıp gevşemesi, besin
içeriklerinin birbirine karışmasını sağlar. Bu olay be­
sinlerin fiziksel (mekanik) sindirimini sağlar.
0 COŞKU
A) Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması
B) Besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesi
C) Besinlerin bulamaç hâline getirilmesi
D) Besinlerin kana geçirilmesi
13
Sindirim Sistemi
nımlar
Kazanımlar
4
Bu bölümü bitirdiğimde;
Bu bölümü bitirdiğimde;
1.5 Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görev­
1.6 Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklar
lerini,
dan kana geçişini,
öğrenmiş olacağım.
öğrenmiş olacağım.
Sindirimin ince bağırsakta tamamlanması için, ka­
raciğer ve pankreas bazı salgılar üreterek, bir ka­
nalla bu organa gönderirler.
Karaciğer: Safra salgısının üretilmesini sağlar. Saf­
ranın yapısında bulunan maddeler, yağların fiziksel
olarak parçalanmasında etkili olur. Böylece yağla­
rın daha hızlı ve kolay sindirilmesi sağlanmış olur.
Pankreas: İnce bağırsakta kimyasal sindirimin ta­
mamlanması için gerekli olan salgı üretilir ve bir ka­
nalla ince bağırsağa yollar. Pankreas öz suyunda
bulunan enzimler; protein, yağ ve karbonhidratların
kimyasal sindiriminde görev yapar.
<S>
Örnek - 3
Sindirim sisteminde besinlerin sindirilmesini sağla­
yan organların yanında, karaciğer ve pankreas gi­
bi sindirime yardımcı organlar da vardır.
Karaciğer ve pankreasla ilgili olarak, aşağıda
verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Karaciğer, yağların fiziksel sindirimini sağlayan
safrayı üretir.
B) Pankreas öz suyu, sadece proteinlerin sindiri­
mini sağlayan enzimleri üretir.
C) Karaciğerde besin sindirimiyle ilgili enzim salgı­
lanmaz.
D) Yağların kimyasal sindirimini sağlayan enzim,
pankreasta üretilir.
Çözüm
Karaciğer, safra salgısı üreterek yağların fiziksel
sindirimini sağlar. Pankreas ise protein, yağ ve kar­
bonhidratların sindiriminde etkili olan çeşitli enzim­
leri üretir. Bu enzimler ve safra sıvısı, görevlerini in­
ce bağırsakta yerine getirir.
Cevap B
Sıra Sizde
i
Sindirilmiş Besin İçeriklerinin Emilmesi
Sindirime uğrayan besinler hücre zarındaki porlardan geçebilirler. Besinlerin ince bağırsaktan kana
geçiş yapmasına emilim denir. Besin içerikleri ince
bağırsak ve kalın bağırsaktan kana geçiş yapabilir.
Sindirilen besinler ile bir kısım su, mineral ve vita­
minler ince bağırsaktan kana emilir. Su, mineral ve
vitaminlerin bir kısmı da kalın bağırsaktan kana
emilebilir. Kana geçen besin içerikleri hücrelerdeki
biyolojik olaylarda kullanılır. Besinler enerji üretme,
yapım onarım ve düzenleyici olarak görev yaparlar.
Örnek - 4
Besin içeriklerinin sindirimi ve kana emilmesiyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Ağza alınan besinler fiziksel ve kimyasal sindiri­
me uğrar.
B) Besinler midede bir süre depolanır.
C) Sindirilmiş besinlerin kana geçmesini kalın ba­
ğırsak sağlar.
D) Pakreas ve karaciğer sindirime yardımcı olur.
Çözüm
Ağızda çiğnemeyle fiziksel, tükürükteki enzimlerle
kimyasal sindirim yapılır. Yutulan besinler midede
bir süre tutulur. Pankreas öz suyu ve safra ince ba­
ğırsaktaki sindirime yardımcı olur. Sindirilmiş besin­
lerin kana emilmesini ince bağırsak sağlar.
Cevap C
S ır a S iz d e - 4
Besin içeriklerinin kana geçmesiyle ilgili olarak;
I. Sindirim sonucu oluşan besin içeriklerinin ilk
önce kana geçtikleri yer ince bağırsaktır.
II. Kalın bağırsakta herhangi bir besinin emilimi
yapılmaz.
3
III. Bütün besin çeşitleri, ancak enzimlerle parça­
landıktan sonra kana geçebilir.
Karaciğer ve pankreas tarafından üretilen salgı
maddeleri, görevlerini aşağıdaki yapılardan
hangisinde yerine getirir?
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Kalın bağırsak
B) Ağız
A) Yalnız
B) I ve I
C) İnce bağırsak
D) Mide
C) İve III
D) live
0 COŞKU
Sindirim Sistemi
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .7 Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz
etkileyecek etkenleri,
öğrenmiş olacağım.
Y e te rli ve D en geli Beslenm e
Vücudumuza yaş, sağlık ve metabolizmanın ihtiya­
cına uygun miktarda ve çeşitli besinlerin birlikte
alınmasına yeterli ve dengeli beslenme denir. Ye­
terli ve dengeli beslenme günlük enerji ihtiyacını
karşılama, dengeli büyümeyi sağlama ve sağlıklı
olarak yaşama etkinliklerini sağlar.
Yeterli ve dengeli olarak beslenmek için, çeşitli be­
sin grupları düzenli olarak alınmalıdır.
Karbonhidratlar: Vücudumuzun temel besin mad­
desi ve asıl enerji kaynağıdır. Çok kısa bir sürede
enerjiye dönüştüklerinden, vücudumuzun ihtiyaç
duyduğu enerjiyi ilk önce karbonhidratlardan sağ­
larız. Bitkisel gıdalar karbonhidrat bakımından zen­
gindir.
Proteinler: Vücudumuzda yapıcı ve onarıcı olarak
(büyüme, gelişme ve yaraların iyileşmesinde) gö­
rev yaparlar. Hormon ve enzimlerin yapısında yer
alırlar. Et, süt, peynir, yoğurt, yumurta ve balık pro­
tein bakımından zengin hayvansal besinlerdir. Ta­
hıllar, baklagiller ve kuruyemişlerde de bol miktarda
protein bulunur.
Yağlar: Besin grupları içerisinde en çok enerji ve­
ren besin maddesidir. İhtiyaçtan fazla alınan besin­
ler yağ olarak vücutta depolanır. Karbonhidratlar­
dan aldığımız enerji yetersiz kaldığında, ihtiyaç du­
yulan enerji yağlardan sağlanır. Bazı hormonların
yapımı ve vücudun ısı yalıtımı da yağlar tarafından
gerçekleştirilir.
Vitaminler: Vücudumuzda düzenleyici olarak gö­
rev yaparlar. Büyüme ve gelişme, enzimlerin çalış­
ması ve kemiklerin sertleşmesinde görev alırlar. Vi­
taminler, meyve ve sebzelerde bulunur.
Su: Besin ve atıkların taşınması, sindirim, terleme
yaparak vücut ısısının ayarlanması gibi yaşamsal
faaliyetlerin sürdürülmesinde vücudumuzda dü­
zenleyici olarak görev yapar.
Mineraller: Vücudumuzda düzenleyici olarak gö­
rev yaparlar. Kemik ve dişlerin yapısını oluştururlar.
Kan, sitoplazma yoğunluğunun sağlanması ve en­
zimlerin çalışmasında rol oynarlar
Sindirim sisteminin sağlığını korumak için, şu iş­
lemler yapılmalıdır:
✓ Yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlan­
malıdır.
✓ Yemek sırasında ve yemekten hemen sonra faz­
la miktarda su içmemelidir.
✓ Sofradan sindirim sistemimizi yoracak kadar
çok yemeden kalkmalıdır.
✓ Lokmalar iyice çiğnenmeli ve yavaş yenmelidir.
✓ Kabak, lahana gibi lifli besinleri tüketilmelidir.
✓ Stresden uzak durulmalıdır.
✓ Dengeli ve yeterli beslenmelidir.
✓ Kafeinli ve asitli içeceklerden uzak durmalıdır.
✓ Yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmelidir.
✓ Çok soğuk ve sıcak besinler yenmemelidir.
✓ Sigara ve alkol gibi zararlı maddelerden uzak
durmalıdır. Çünkü alkol ve sigara içilmesi özel­
likle midede çeşitli hastalıkların oluşmasına ne­
den olmaktadır.
Örnek - 5
Besin grupları ve özellikleriyle ilgili olarak;
I. Bol sebze ve meyve tüketilmesi, vitamin ihtiya­
cının karşılanmasını sağlar.
II. Ekmeğin sindirilmesi, ağız ve ince bağırsakta
gerçekleşir.
III. Sütün yapısında bol miktarda kalsiyum ve yağ
vardır.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Sebze ve meyveler bitkisel kaynaklıdır. Bu besin
grubunda bol miktarda vitamin bulunur. Ekmeğin
yapısında bol miktarda karbonhidrat bulunur ve
ağız ile ince bağırsakta sindirilir. Sütün yapısında
bol miktarda kalsiyum ve yağ molekülü bulunur.
Cevap D
Sindirim sistemimizin sağlığının korunması için;
1. Yemekten sonra asitli içeceklerden içmek
2. Sofradan çok yemeden kalkmak
3. Yemeğe çiğ salata veya taze meyveyle başla­
mak
şeklinde belirtilenlerden hangileri alınması ge­
reken tedbirlerdendir?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 3
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Sindirim Sistemi
Kazanım Pekiştirme - 1
Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke­
limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim.
K A
R
B
0
N
H
I
D
R A
T
Z |G
H
P
R 0
T
E
İ
N
I
Y
E
Ğ
V
i
T
A
M
İ
N
Z
U
J
K
L
M
i
E
N
Z
İ
M
BESİN
MİNERAL
YAĞ
PANKREAS
PROTEİN
MİDE
S
MM
İ f N
B
E
S
I
N
M N
0
P
i
SU
L
Ö
R
S
D
S
A
Ğ
I
Z
N
SİNDİRİM
AĞIZ
İ M
S
u
K
E
R
V
A B C
MLR
K
A
R
A
C
i
Ğ
E
R
R
T
İ
Ü
Y
ç
D
E
F
G
H
İ
A
A
M
P
A
N
K
R
E
A
S
K
L
N M
P
Ğ
B
A
Ğ I
R
S
A
K
ENZİM
KARACİĞER
BAĞIRSAK
VİTAMİN
EMİLİM
D
E
_
Kazanım Pekiştirme - 2
Bir insanın sindirim sistemine ait olan dört farklı organın resmi, aşağıda gösterilmiştir. Bu şekilde belirtilen organların fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirim yapma durumlarını karşısındaki boşluğa “Yapar”
ya da “Yapmaz” şeklinde yazınız.
Fiziksel (Mekanik) Sindirim
Kimyasal Sindirim
I 16
0 COŞKU
0
COŞKU
17
s i n d i r i m s is t e m i
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Sindirim sistemimizi oluşturan bazı organ­
lar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
3.
Sindirim sonucu hücrelerimize kadar taşınan
besinler vücudumuzda birçok olayda kullanılır,
« e ® Aşağıdaki resimlerde yaşamımızla ilgili bazı
Çözüm olaylar görülmektedir.
.Yemek
borusu
Kalın bağırsak—
Bu olayların gerçekleşmesinde ağırlıklı
olarak kullanılan besin çeşitleri aşağıdakilerden hangisinde eşleştirilmiştir?
fi a« V- İnce bağırsak
¡ liü n y i
■
Anüs
Şekilde numaralarla belirtilmiş organlardan
üretilen salgılardan hangileri, kimyasal sin­
dirimde görev yapmaz?
A) Yalnızi
B) Yalnız 2
C) 1 ve 2
D) 2 ve 3
4.
2.
Besin içeriklerinin sindirim sisteminde parça­
lanma durumu, aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Besin
içerikleri
A) Yağ
Protein
Karbonhidrat
B) Yağ
Karbonhidrat
Protein
C) Vitamin
Yağ
Protein
D) Protein
Yağ
Yağ
Besinlerin sindirim organlarındaki parçalanma
durumları aşağıdaki şekilde verilmiştir.
m
(çözüm
Besinlerin enzimlerle Sindirimle küçük
sindirildiği yer
molekül oluşumu
X
Mide + İnce bağırsak
Var
Y
ince bağırsak
Var
Z
Ağız + İnce bağırsak
Var
Bu tablodaki; X, Y ve Z yerine yazılması ge­
reken besinler, hangisinde verilmiştir?
Buna göre, üç besin çeşidinin sindirimi sı­
rasında, aşağıdakilerden hangisi ortak ola­
rak gerçekleşir?
A) Karbonhidrat
A) Ağızda kimyasal sindirimlerin yapılması
B) Protein
C) Yağ
D) Karbonhidrat
Protein
Yağ
Yağ
Karbonhidrat
Karbonhidrat
Protein
Yağ
Protein
B) Midede kimyasal sindirimlerinin yapılması
C) Bağırsakta safrayla parçalanmaları
D) İnce bağırsakta son ürünlerinin meydana
gelmesi
0
COŞKU
İri
S in d irim Sistem i
5.
8.
Besinlerin dört farklı özelliği, aşağıdaki tablo­
da verilmiştir.
m
(çözüm
Besinlerin özellikleri
Besinler
X
Enzimlerin ve bazı hormonların yapısını oluşturur.
V
Besin içeriklerinin dokulara taşınmasını sağlar.
Y
Vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir.
Z
Hücrelerin yapısını oluşturur.
Sindirim sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or­
ganlar, çeşitli enzimler üreterek besinlerin kim­
yasal sindirimini gerçekleştirir.
Besinlerin kimyasal sindirimine, aşağıdaki
organlardan hangisi enzim üreterek katkıda
bulunmaz?
Bu özelliklerden su ve proteine ait olanlar,
aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştiril­
miştir?
Su özellikleri
6.
Protein özellikleri
A)
X ve V
Y ve Z
B)
V ve Y
X ve Z
C)
Y ve Z
X ve V
D)
X ve Y
V ve Z
Besinler ve sindirilmeleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilen ifadelerin hangisi yanlıştır?
A) Büyük moleküllü besin miktarı, ağızdan
kalın bağırsağa kadar azalır.
B) Tükürük mide bezleri ve pankreas sindirim
enzimi salgılanmasında görev yapar.
7.
|
I*
9.
Sindirim sistemi organları ve görevleriyle ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi
yanlıştır?
S"
A) Dil - Besinlerin çiğnenmesine yardım etme
B) Yemek borusu - Besinleri mideye taşıma
C) Besin içeriklerinin midede karıştırılması, in­
ce bağırsaktaki sindirime yardımcı olur.
C) Yutak - Besinlerin soluk borusuna geçme­
sini sağlama
D) Sindirilen besinlerin tamamı kalın bağırsak­
tan kana emilir.
D) Karaciğer - Yağların sindirimine yardımcı
olma
Sindirim sisteminin
bazı kısımları yandaki
şekilde gösterilmiştir.
Bu şekilde gösteri­
len X, Y ve Z organ­
larının hangilerinde
hem fiziksel hem de
kimyasal
sindirim
olayı gerçekleşebi­
lir?
A) Sadece X
10. Bir öğrenci şekildeki düzenekleri kurarak, ezil­
miş patatesin sindirimini araştırıyor.
II
İnce bağırsak
öz suyu
Mide
öz suyu
Ezilmiş patates
Ezilmiş patates
Ezilmiş patates
Şekilde gösterilen düzeneklerin hangilerin­
de kimyasal sindirim gerçekleşir?
B) Sadece Z
0
C) Sacece X ve Y
A) Yalnız
B) İv e li
D) X, Y v e Z
C) İve III
D) I, II ve
COŞKU
19
Sindirim Sistemi
11. Sindirilen besin içerikleriyle ilgili olarak;
I. Hücre zarından geçebilecek büyüklüğe
sahiptir.
II. İnce bağırsaklarda yer alan villus adı veri­
len yapılar ile kana geçmesi sağlanır.
III. Kanla tüm vücut organlarına taşınır.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
C) İve III
12. Aşağıdaki şekilde sindirim sisteminin bazı kı­
sımları işaretlenmiştir.
Q
14. Aşağıda verilen etkinliklerden hangisinin
gerçekleşmesi, besinlerin kimyasal sindiri­
minin hızlanmasına neden olmaz?
A) Besinlerin ağızda uzun süre çiğnenmesi
B) Kuru besinlerin tükürükle yumuşatılarak
yutulması
C) Besin içeriklerinin midede çorba kıvamına
getirilmesi
D) Besinlerin çok sıcak veya çok soğuk tüke­
tilmesi
15. Protein moleküllerinin sindirim durumu, aşağı­
daki şekilde gösterilmiştir.
Sindirim
olayı
Proteinler
Enzimler
° o ooo
Oq O o o o
o °o o o
°0oo
Enzimler
Küçük
moleküller
Buna göre, bu sindirim olayı;
I. Ağız
II. Mide
III. İnce bağırsak
IV. Pankreas
isimli organların hangilerinde gerçekleştiri­
lir?
Belirtilen organlardan hangilerinde besin­
lerin sindirimi yapılmaz?
13. Öğlen yemeğinde “ekmek, tatlı, salata, etli
kuru fasulye, yoğurt ve ayran” tüketen bireyin
kanma, sindirim sonucu geçen besinlerin
hepsi hangisinde verilmiştir?
A) Karbonhidrat, yağ ve protein
B) Su, vitamin, mineral ve protein
A) I ve II
B) İve III
C) II ve II
D) III ve IV
16. Besin içerikleri ve dengeli beslenmeyle ilgi­
li olarak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi
yanlıştır?
A) Her yemekten sonra, kana geçen besin
içeriklerinin oranları farklı olabilir.
B) Besinlerin yavaş yenmesi ve yeterli su içil­
mesi besin sindirimini olumlu etkiler.
C) Su, protein, yağ ve mineral
C) İhtiyacından daha fazla besin tüketen bi­
reyler zamanla kilo kaybederler.
D) Vitamin, mineral, su, karbonhidrat, yağ ve
protein
D) Her bireyin günlük besin ihtiyacı birbirin­
den farklıdır.
Q COŞKU
BOŞALTIM SİSTEMİ
Kazanımlar
B oşaltım S is te m in i O lu ş tu ra n
O rg a n la r
Bu bölümü bitirdiğimde;
2.1 Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organ­
ları; model, levha ve şem a üzerinde göster­
meyi,
2 .2 Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve
önemini,
öğrenmiş olacağım.
Besin içerikleri vücudumuzu oluşturan hücrelerde;
yapım, yıkım, dönüşüm, depolanma gibi çok deği­
şik olaylarda kullanılır. Besinlerin hücrelerde kulla­
nılması sırasında oluşan zararlı ve işe yaramayan
ürünlere atık madde denir. Su, karbon dioksit, üre,
ürik asit, tuz, vitamin gibi ürünler atık özelliğine sa­
hiptir.
Besinlerin hücrelerde kullanılması sonucu oluşan
atık maddeler kana geçerler. Atıklar, kanda bulunur
ve taşınırlar. Atıkların vücut organlarına zarar ver­
memesi için hemen temizlenmesi gereklidir. Bunun
için boşaltım sistemi organları görev yapar. Boşal­
tım sistemi, kandaki atık maddeleri uzaklaştırarak
dengeli iç ortamın sürekliliğini sağlar. Boşaltım sis­
temi vücudun bir çeşit arıtma sistemi gibi etkinlik
gösterir.
Böbrekler: Karın boşluğunun arkasında ve omurga­
nın iki yanında bir çift böbrek vardır. Böbrekler fasul­
yeye benzer. Böbreklerin yapısında binlerce süzücü
cisimcik olan nefron bulunur. Nefronlar böbreğe ge­
len kanın süzülerek, atıkların ayıklanmasını sağlar.
Üreter (idrar borusu): Böbreklerle idrar kesesi
arasında bulunur. İnce uzun kanal şeklindedir ve
duvarları düz kaslardan oluşur. Böbreklerde oluşan
idrarı, idrar kesesine taşır.
A tık M a d d e le ri V ücud um u zdan
U za kla ş tıra n O rg a n la r
Oluşan atık maddeler, boşaltımda görevli yapı ve
organlar tarafından dışarıya atılır. Böbrek, akciğer,
karaciğer, deri ve kalın bağırsak atıkların vücudu­
muzdan uzaklaştırılmasında görev yapar.
Böbrek
toplardamarı
Böbrek
atardamarı
Böbrekler: Kanı süzerek atık ve fazlalık bazı mad­
delerin uzaklaştırılmasını sağlar. Böbreğin etkinliği
sonucunda idrar oluşur. İdrar, boşaltım sistemi tara­
fında dışarıya atılır.
Karaciğer: Proteinlerin parçalanması sırasında
amonyak gibi zehirli maddeler oluşur.
Çok zararlı olan amonyak, karaciğerde daha az za­
rarlı olan üreye dönüştürülür.
Akciğerler: Temel solunum organıdır. Soluk verme
sırasında kandaki karbondioksit ve bir miktar suyun
uzaklaştırılmasını sağlar.
Boşaltım sisteminin kısımları
Deri: Terleme yapılmasını sağlayan duyu organımızdır. Terleme sırasında vücut ısısının fazlası ile su
ve bazı tuzların dışarı atılmasını sağlar.
İdrar kesesi: Düz kaslardan oluşan kese şeklinde­
ki yapıdır. İdrarın depolanmasını sağlar. Yaşın art­
masıyla birlikte idrar kesesinin büyüklüğü de artar.
İdrar kesesindeki sıvı miktarı belli bir değere ulaştı­
ğında kişilerde işeme isteği oluşur.
Kalın bağırsak: Besin atıkları, su ve safranın vücut
dışına atılmasında görev yapar. Böylece beslenme­
nin devam etmesini sağlar
Üretra: İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlayan
kısımdır. Başlangıcında kaslı bir yapı vardır. Bundan
dolayı idrarın boşaltımı istemli olarak başlatılır.
Q COŞKU
21
Boşaltım Sistemi
Boşaltımın Gerçekleşmesi
Böbreklere böbrek atardamarlarıyla kirlenmiş olan
kan gelir. Kalbin her atımında vücuda pompalanan
kanın yaklaşık %25’i böbreklere yollanır. Kan böb­
reklerdeki nefronların herbirinde süzülür. Kandaki
atık maddeler ile kullanım fazlası tuz, su ve vitamin­
ler ayıklanır. Kandaki yararlı maddelerin kanda kal­
ması sağlanır. Böbreklerimiz her 15 dakikada bir
vücudumuzdaki tüm kanı süzer.
Sağlıklı ve yetişkin insanda günde 1,5 litre kadar id­
rar üretilir. Atıkları ayıklanmış olan kan, böbrek top­
lardamarıyla kalbe geri döner. Böylece kalbin her
atımında kanın bir kısmının temizlenmesi sağlanır.
Kandaki atıkların suyla karışması sonucu, sarıya ya­
kın bir renge sahip olan idrar meydana gelir. İdrarın
yapısında su, mineral, üre, asit, boya maddeleri,
sentetik maddeler, ilaç kalıntıları, vitamin gibi çeşitli
maddeler bulunur. Böbreklerde üretilen idrar, üreterle idrar kesesine taşınır. Sürekli olarak üretilen id­
rarı, idrar kesesinde biriktirir. Belli bir seviyeye ula­
şan idrar, üretra yardımıyla vücuttan dışarıya atılır.
Anahtar Bilgi
Ürenin oluşumu karaciğerde, ürenin kandan
süzülmesi ise böbreklerde gerçekleşir.
Kandaki atıkların süzülerek idrarın oluşmasını
sağlayan birimler, aşağıdakilerin hangisidir?
A) Nefron
B) Üreter
C) Üretra
D) İdrar kesesi
Çözüm
Böbreğin yapı birimi nefronlardır. Nefronlar, kan da­
marlarıyla böbreğe gelen kanı süzerek idrarın oluş­
turulmasını sağlar.
Cevap A
Sıra Sizde
6
©
Boşaltım olayıyla ilgili olarak;
I. Besinlerin hücrelerde kullanılmasıyla bazı atık­
lar oluşur.
II. Üre ve minerallerin kanda aşırı birikmesi, insa­
nın zehirlenmesine neden olabilir.
III. Boşaltım yapılmasında sadece böbrekler görev
yapar.
şeklindeki açıklamaların hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Bu bölümü bitirdiğimde;
2 .3 Boşaltım sistemi sağlığının korunması için
alınabilecek önlemleri,
2 .4 Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde
kullanılan teknolojik gelişmeleri,
öğrenmiş olacağtm.
Boşaltım Sisteminin Sağlığı
Vücut iç dengesini korumak ve organların düzenli
olarak çalışmasını sağlamak için, boşaltım sistemi­
nin sağlığı korunmalıdır.
Boşaltım sisteminin sağlığını korumak için, şu iş­
lemleri yapmalıyız:
✓
✓
✓
✓
İdrar yollarını soğuktan korumalıyız.
Vücut temizliğine dikkat etmeliyiz.
Beslenmeyle günlük iki litre kadar su içmeliyiz.
Diş çürüklerinin tedavisini en kısa sürede yaptır­
malıyız.
✓ Bilinçsiz olarak ilaç tüketmemeliyiz.
✓ Grip ve boğaz iltihaplanmalarının ilerlememesi
için hemen tedavi olmalıyız.
Böbreklerin hastalanması sonucu; böbrek iltihabı,
börek taşı, idrar yolu iltihabı, böbrek yetmezliği ra­
hatsızlıkları oluşabilir. Şeker hastalığına ve yüksek
tansiyona bağlı böbrek rahatsızlıkları da oluşabilir.
Böbrek tahribi ve böbrek yetmezliği gibi durumlar­
da kan, diyaliz makinesinden geçirilerek süzülme­
ye çalışılır.
Bazı iltihaplar, aşırı tuz ve vitamin tüketimi böbrek­
lerde taş oluşumunu hızlandırabilir. Taş oluşumunu
önlemek için beslenmeye dikkat edilmesi, bol su
içme ve düzenli egzersiz yapılması faydalı olur.
Örnek - 7
Böbreklerimizin sağlığını korumak için, aşağıda
verilenlerden hangisinin yapılmasına gerek yoktur?
A) Vücuda yeterli oranda su alınmasına
B) İdrarın sadece belli saatlerde yapılmasına
C) Böbreklerin soğuktan korunmasına
D) Ağrılı işeme durumunda doktora gidilmesine
Çözüm
Böbrek sağlığı için her gün en az iki litre su içilme­
si gerekir. Bunun yanında böbreklerimizi idrar yolla­
rımızı üşütmekten korumalıyız. Ağrılı işeme duru­
munda doktora başvurarak gerekli ilaçları kullan­
malıyız. Böbrek sağlığı için idrar geldikçe beklet­
meden yapmak gereklidir.
Cevap B
0 COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Boşaltım Sistemi
Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke­
limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim.
BOŞALTIM
A
B
B
0
ş
A
L
T
1
M
C
KARACİĞER
K
E
Ö
D
Ü
R
E
T
E
R
A
F
B
G
Ğ
A
T
1
K
H
ç
B
TERLEME
R
D
R
i
K
L
M
N
J
1 Ö
İDRAR
A
i
E
D
Ö
Ü
R
E
P
R
B
BÖBREKTAŞI
C
Y
K
R
S
T
U
V
Y
Z
R
ÜRE
i
A
T
A
R
D
A
M
A
R
E
Ğ
L
A
R
ş
A
B
C
D
Ü
K
E
i
ş
E
T
E
R
L
E
M
E
ATIK
R
Z
1
F
Ü
R
E
T
R
A
G
ÜRETER
H
i
S
Ü
z
Ü
L
M
E
J
K
BÖBREK
SÜZÜLME
ATARDAMAR
ÜRETRA
DİYALİZ
------------------------- -------------------------------- -------------- ımmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmJÎ
Q COŞKU
23
Boşaltım Sistemi
^
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen organ ve yapıları şemadaki sıraya dikkat ederek, uygun yerlere yerleştiriniz.
Proteinlerin parçalanması sonucunda oluşan
Metabolik Atıklar
Ure
)
}
)
İdrar vücut dışına atılır.
İdrar
BOŞALTIM SİSTEMİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
m
Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or­
ganlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
3.
------------------------
Vücudumuzdaki bazı artık maddelerin uzak­
laştırılmasında etkili olan yapılar ve attıkları
maddeler şunlardır:
i ç o z iim
I. Suyun ve tu­
zun fazlası ter­
leme yoluyla
dışarı atılır.
Deri
II. Karbon dioksit ve su soluk
verme
sı­
rasında uzak­
laştırılır.
Akciğer
Kan içinde
zararlı artıklar
ve üre süzü­ Böbrek
lerek
idrar
şeklinde vü­
cuttan uzaklaştırılır.
Şekilde numaralarla gösterilmiş olan yapı
ve organların görevleri, aşağıdakilerin han­
gisinde yanlış verilmiştir?
A) 1 üreter (idrar borusu)dir, idrarı böbrekten
idrar kesesine taşır.
B) 2 idrar kesesidir, böbreklerden süzülen id­
rar burada toplanır.
C) 3 üretradır, idrarı vücuttan dışarı atar.
D) 4 nörondur, beynimizden gelen uyarıları
böbreğe iletir.
2.
Belirtilen organlardan hangilerin görevi yanii§ verilmiştir?
Aşağıdaki şekilde boşaltım organımız verilmiştir.
A) Yalnız II
B) Yalnız IV
C) II ve III
D) I, III ve IV
Y
4.
P
i ço zum
Şekilde belirtilen yapılardan hangisinin
görevi yanlıştır?
Yanda boşaltım sistemiyle
ilgili şekil verilmiştir.
Boşaltım Sistemi
Görevlidir
Bu şekilde boş bırakılan
(X) yere, aşağıdaki yapı­
lardan hangisi gelme­
lidir?
Temizler
Kan
A) X, kanı süzer.
B) T, artık maddeler yönüyle zengindir.
0
C) Z, artık maddeler yönüyle zengindir.
A) Böbrek üstü bezi
B) Karaciğer
D) Y, besin ve artık maddeler yönüyle zengindir.
C) Böbrek
D) Kalp
COŞKU
Boşaltım Sistemi
5.
8 . Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or­
Yandaki şekilde
boşaltım organı­
mız olan böbreğin
yapı ve bölümleri
verilmiştir.
ganlar, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Böbrek
Belirtilen yapılar­
dan hangilerinde
idrar bulunur?
A) Yalnız L
B) L ve N
C) L ve P
D) M ve P
jİ t f a r k ^ T " B^ektaş.
kİdrar kesesi
Ûretra
6.
Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi,
böbrek taşının oluşumunu engellemek için,
alınması gereken tedbirlerden biri değildir?
Boşaltım sistemini oluşturan organlar aşağı­
daki şekilde harflerle gösterilmiştir.
A) Bol miktarda, az sulu meyve ve sebze tü­
ketmek
B) Aşırı miktarda süt ürünleri ve tuz tüketimin­
den uzak durmak
C) Günde en az iki litre su içmek
D) Düzenli olarak günlük egzersiz yapmak
Buna göre “X” organı aşağıdakilerden han­
gisidir?
A) Böbrek
B) Üreter
C) İdrar kesesi
D) Üretra
9.
Vücudumuzdaki metabolizma sonucu vücudumuza zararlı olan idrar, safra, su, karbon dioksit, tuz ve üre gibi bazı atık maddeler oluşur. Bu
Içozum maddeler, vücudumuzdan boşaltımda görevli
bazı yapı ve organlar tarafından uzaklaştırılır.
7.
Metabolizma sonucu hücrelerde zararlı olan
bazı atık maddeler oluşur. Bu maddeler vücudumuzdan, bazı yapı ve organlar tarafından uzakiçoz* taştırılır.
Bazı vücut organlarının uzaklaştırdığı atık
maddeler, aşağıdakilerden hangisinde yanİIŞ olarak verilmiştir?
Su, safra ve besin atıkları aşağıdaki organlar­
dan hangisi tarafından vücudumuzdan uzak­
laştırılır?
A)
B)
C)
D)
(+ uzaklaştırılan, - uzaklaştırılmayan)
Atık maddeler
A) Akciğer
B)
■ Kyfflkr*)y
■'-
..
Deri
Safra
Su
Karbon
dioksit
Tuz
Üre
-
+
+
-
-
+
+
-
-
-
-
+
+
-
-
-
C) Böbrek
-
Kalın
D) bağırsak
+
+
Q COŞKU
DENETLEYİCİ ve
DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER
M e rk e z i S in ir S istem i
Vücudun yönetim ve denetimini, merkezi sinir siste­
mi sağlar. Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilik­
ten oluşur. Beyin kafatası içinde, omurilik ise omur­
ga içinde yer alır.
Bu bölümü bitirdiğimde;
3.1 Denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudu­
muzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş
güdümlü çalışmasını sağladığını,
Beyin: Merkezi sinir sisteminin en büyük organıdır.
Vücudumuzdaki istemli olayların kontrol edilmesini
sağlar. Beyin, milyarlarca sinir hücresinden oluşur.
Beyindeki sinir hücreleri örümcek ağı şeklinde bir­
birine bağlanmıştır.
3 .2 Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha
ve şem a üzerinde göstermeyi,
3 .3
Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini,
öğrenmiş olacağım.
Vücudumuzda çok sayıda sistem ve organ vardır.
Herbir sistem ve organ birbiriyle uyumlu olarak gö­
revlerini yaparlar. Bu olay gerçekleştiği sürece sağ­
lıklı yaşam devam eder. Vücut organlarının birbirine
bağlı ve uyumlu çalışmasını kontrol eden yapılara;
denetleyici ve düzenleyici sistemler denir. Denet­
leyici ve düzenleyici sistemler; sinir sistemi ve iç sal­
gı bezlerinden oluşur.
S İN İR SİSTEM İ
Vücudumuzdaki yaşam olaylarının yönetim ve kon­
trol edilmesini sağlayan temel sistem sinir sistemi­
dir. Vücudumuzun en karmaşık yapıya sahip olan
sistemidir. Milyarlarca sinir hücresinden oluşur ve
vücudun tüm organlarıyla bağlantısı vardır. Sinir
sistemi; organları, hızlı ve kısa süreli olarak etkiler.
Beyin yüzeyi girintili ve çıkıntılı bir yapıya sahiptir.
Üzerinde çok sayıda yönetici merkez vardır.
Beynin görevleri arasında şunlar bulunur:
✓ Duyuların algılanmasında görev yapar.
✓ Hafıza, hayal kurma, rüya görme ve öğrenme­
nin gerçekleşmesini sağlar.
J
"c
§■
s
✓ İstemli hareketlerin yapılmasını sağlar.
(3
✓ Damarlardaki kan basıncı ve vücut sıcaklığının
36,5°C’de kalmasını düzenler.
✓ Konuşma, acıkma, susama, uyuma gibi durumların ayarlanmasını sağlar.
✓ İç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol eder.
Sinir sistemimiz, merkezi ve çevresel sinir sistemi
olarak iki kısımdan meydana gelmiştir.
Beynin yapısı
Sinir sisteminin kısımları
0
COŞKU
Beyincik: Yapı ve görünümü beyne benzer. İç ku­
laktaki yarım daire kanallarıyla bağlantılı olarak ça­
lışır. Kol ve bacak kaslarının birbiriyle uyumlu ola­
rak çalışmasını düzenleyerek, hareket dengesinin
oluşmasını sağlar. Beyinciğin zarar görmesi, kişile­
rin dengesiz olarak hareket etmesine neden olur.
27
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
Omurilik soğanı: Beyin ile omurilik arasında yer
alır. Görünüşü soğana benzer. Omurilik soğanı, is­
temsiz olarak çalışan iç organların kontrol merkez­
lerini taşır. Omurilik soğanının görevleri arasında
şunlar bulunur.
✓ Solunum, dolaşım, boşaltım ve sindirim sistemi
organlarının çalışmasını kontrol eder.
✓ Soluk alma, yutma, kusma, öksürme, çiğneme,
hapşırma gibi olayları kontrol eder.
Omurilik: Omurilik soğanından başlayarak kuyruk
sokumuna kadar uzanır. Omurga içindeki sinir kor­
donundan oluşur.
Omurga
Sinir Sisteminde Mesaj İletim i
Sinir sistemini oluşturan özel yapılı hücrelere nöron
denir. Sinir sistemi, milyarlarca nöronun birleşme­
sinden oluşur. Nöronlar, vücudumuzda telefon şe­
bekesi gibi görev yapar.
Sinirler(nöronlar) birbirine bağlanarak vücudumuz­
daki iletişimi sağlar.
Vücudumuzda belli bir tepkiye neden olan biyolo­
jik, fiziksel ve kimyasal etkilere uyarı denir. Uyarıla­
rın algılanmasını sağlayan duyu organlarındaki özel
hücrelere de almaç denir. Uyarılar etkisiyle sinirler­
de oluşan değişikliklere uyartı mesajı denir.
Omurilik
demeti
Gövde
Sinir hücresinin yapısı ve uyartı iletimi
Uyartı mesajlarını, merkezi sinir sistemine ve vücut
organlarına nöronlar taşır. Uyartı mesajı, beynimiz­
deki ilgili bölümde değerlendirilir ve uyarıya karşı
bir cevap oluşur.
Omuriliğin yapısı
Omuriliğin görevleri arasında şunlar bulunur:
✓ Beyin ile vücut organları arasındaki bilgi iletimi­
ni sağlar.
✓ Refleks hareketlerinin yönetilmesini sağlar.
i)
Örnek - 8
Merkezi sinir sistemindeki yorumlama sonucunda
oluşan cevap, yine sinirler aracılığıyla ilgili organ ya
da yapılara iletilerek uyarıya tepki oluşturulur. Bun­
dan dolayı sinir sistemi vücudun etkiye karşı tepki
göstermesini sağlar.
Kazanımlar
Beyin ve omurilik arasında, aşağıda verilen et­
kinliklerin hangisi ortaktır?
Bu bölümü bitirdiğimde;
A) Vücudumuzdaki istemli olayları yönetme
3 .4 Refleksi gözlemleyecek bir deney tasarlam a­
B) Refleks hareketlerinin oluşmasını sağlama
C) Kol ve bacak kaslarının çalışmasını sağlama
yı.
öğrenmiş olacağım.
D) Kafatası içerisinde bulunma
Çözüm
R efleks O luşum u
İstemli olayları yönetme ve kafatası içerisinde bulun­
ma beynin özelliğidir. Refleks hareketlerinin oluş­
masını omurilik sağlar. Kol ve bacaklardaki çizgili
kasların kasılıp gevşemesinde her iki organda gö­
rev yapabilir.
Vücudumuza dışarıdan gelen güçlü uyarılara karşı
ani ve hızlı hareketlerle tepki göstermesine refleks
denir. Refleksler, omurilik tarafından kontrol edilir
ve istemsiz olarak gerçekleşir. Refleksler, hızlı ve
sürekli olarak gerçekleşir ve vücudun kendisini sa­
vunmasını sağlar. Refleks, doğuştan gelen refleks
ve sonradan kazanılan refleks olarak ikiye ayrılır.
Cevap C
Ç evresel S in ir S istem i
Milyonlarca sinirin oluşturduğu, ağ şeklinde bir ya­
pıya sahiptir. Merkezi sinir sistemi ile vücut organla­
rı arasındaki sinirsel bilgi iletimini sağlar. Duyu or­
ganlarından gelen bilgileri beyne, merkezi sinir sis­
teminin emirlerini ise kas ve salgı bezlerine taşır.
Doğuştan Gelen Refleksler: Bütün insanlarda or­
tak olarak bulunan refleks çeşitidir. Genetik olarak
nesilden nesile aktarılır.
Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir:
✓ Yanan bir muma yaklaştırılan elin geri çekilmesi
✓ İğne batan ayağın yukarı kaldırılması
0 COŞKU
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
Göz bebeğinin loş ışıklı ortamda büyümesi, çok
ışıklı ortamda ise küçülmesi
Yükses ses etkisinde irkilme
Yeni doğan bebeğin annesini emmesi
Diz kapağına vurulduğunda, ayağın hareket et­
mesi
Uyanların omurilikten
kaslara yollanması
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3 .5 İç salgı bezlerini; model, levha ve şem a üze­
rinde göstererek görevlerini,
öğrenmiş olacağım.
y'/m—
Vm MMMMHHNMam
İÇ S A LG I BEZLERİ
İç salgı bezleri; vücudumuzdaki sistemlerin çalışması’nın denetlenmesi ve düzenlenmesinde sinir siste­
mine yardımcı olur. İç salgı bezleri, bu görevlerini
yavaş ve uzun süreli olarak gerçekleştirir. İç salgı
bezlerinin ürettiği özel yapılı salgılara hormon denir.
Hormonlarla, organların çalışması düzenlenir.
Hormonların bazı özellikleri aşağıda verilmiştir:
Ayağın hareket
etmesi
Bacakta gerçekleşen refleks hareketi
✓ Göze bir cisim yaklaştığında göz kapaklarımızın
hemen kapanması
✓ Öksürme ve hapşırma
Sonradan Kazanılan Refleksler: Öğrenme etkisiy­
le sonradan kazanılan refleks çeşitidir. Önce istem­
li olarak yapılır ve sonra alışkanlık hareketi olarak
istemsiz hale dönüşür. Kalıtsal değildir ve nesilden
nesile aktarılmaz.
✓ Hücredeki golgi organelinde sentezlenirler.
✓ Her hormonun kimyasal yapısı farklıdır ve farklı
etkiye sahiptir.
✓ Her hormon vücutta belli bir süre görev yapar.
✓ Hormonlar kan yoluyla vücutta dağılır ve belli
hedef yapıları uyarır.
✓ Görevi biten hormonlar parçalanarak vücuttan
uzaklaştırılır.
Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir:
✓ Araba ve bisiklet kullanılması
✓ Limon görüldüğünde ağzın sulanması
✓ Müzik eşliğinde bilinen bir dansın yapılması
✓ Suda düzenli olarak yüzülmesi
✓ İp ve iğneyle örgü örülmesi
Örnek - 9
Doğuştan gelen ve sonradan kazanılan refleks
hareketleri arasında;
Vücudumuzdaki iç salgı bezleri
I. Her insanda bulunma
H ip o fiz Bezi
II. İstemsiz olarak meydana gelme
Kafatası içerisinde beynin alt kısmında yer alır. Sinir
sistemiyle bağlantılı olan en önemli iç salgı bezidir.
III. Omurilik tarafından kontrol edilme
şeklindeki özelliklerin hangileri ortaktır?
A) Yalnızı
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Doğuştan gelen refleksler tüm insanlarda, sonra­
dan kazanılanlar ise bazı insanlarda bulunur. İstem­
siz gerçekleşme ve omurilik tarafından kontrol edil­
me ise tüm refleks hareketlerinde ortaktır.
Cevap C
Q COŞKU
İç salgı bezi ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağ­
lar. Diğer iç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol
eder. Çok çeşitli hormonları salgılar. Bunlardan biri­
si büyüme hormonudur. Büyüme hormonu vücu­
dun yaşla orantılı olarak büyümesini sağlar.
Büyüme hormonunun normalden fazla salgılanma­
sı devliğe, az salgılanması da cüceliğe neden olur.
T ir o it Bezi
Boyunda gırtlağın hemen üzerinde yer alır. Üzerin­
de çok sayıda kan damarı vardır. Tiroksin adı veri­
len hormonu salgılar.
t 29 j
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
Tiroksin: Vücut hücrelerindeki oksijenli solunumun
hızlanmasını uyarır. Bu hormon; büyüme, gelişme
ve vücudumuzdaki kimyasal olayların düzenlenme­
sinde rol oynar. Yetersiz iyot alınması durumunda,
tiroit bezi şişerek guatr hastalığının oluşmasına ne­
den olur.
Yumurtalık: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döne­
minde dişilere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar.
Bundan başka dişi üreme hücresi olan yumurtala­
rın üretilmesini sağlar.
Testis: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döneminde
erkeklere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. Bun­
dan başka erkek üreme hücresi olan spermlerin
üretilmesini sağlar.
B ö b re k ü s tü Bezi
Böbreklerin üzerinde bulunan bir çift bezdir. Böbre­
ğin yapısıyla bir ilişkisi yoktur. Adrenalin isimli hor­
monun salgılanmasını sağlar.
Örnek - 1 0
Adrenalin: Vücuttaki genel metabolizmanın hızlan­
masını sağlar. Korku, çoşku, heyecan, ve öfke an­
larında metabolizmayı hızlandırır. Adrenalin etkisiy­
le solunum, dolaşım, boşaltım olaylarının hızı artar.
fj£>
Hipofiz hormonlarının normalden az salgılanma­
sı sonucunda, aşağıda verilen hastalıkların han­
gisi oluşabilir?
A) Devlik
B) Cücelik
C) Guatr
D) Şeker hastalığı
Çözüm
Büyüme hormonu hipofizden salgılanır. Büyüme
hormonunun normalden çok salgılanmasıyla “dev­
lik”, az salgılanmasıyla da “cücelik” oluşur.
Kanındaki adrenalin miktarı artan bir kişi
P ankreas
c
ç
2
Tiroit bezinin şişmesiyle “guatr", pankreas hormonlarının az salgılanmasıyla da “şeker hastalığı” ortaya
çıkar.
Karın boşluğunda, midenin altında bulunan bir or­
gandır. Hem iç hem de dış salgı bezi olarak görev
yapar. Sindirim kanalına enzim ve kana da hormon
salgılar. Ürettiği hormonlar, kan şekerinin belli bir
seviyede kalmasını düzenler. İki çeşit hormon üretir.
-I
o
Cevap B
Glukagon: Kas ve karaciğerde depolanan şekerin
sindirilerek kana geçmesini sağlar. Böylece kanda­
ki şeker oranının artmasına neden olur. Uzun süre­
li açlık durumları ile sportif etkinliklerde kandaki
glukagon miktarı artar.
İnsülin Kandaki şekerin fazlasının kas ve karaciğe­
re geçerek depolanmasını düzenler. Böylece kan­
daki şeker oranın düşmesine neden olur. Yemekler­
den sonra kandaki insülin miktarı artabilir.
u
9
Bir bahçenin önünden geçerken bir köpeğin
aniden havlamasıyla korkan kişinin vücudunda,
aşağıdaki değişmelerin hangisi meydana gel­
mez?
A) Kalp atış hızının artması
B) Kanındaki adrenalin miktarının artması
C) Anlık idrar oluşumunun hızlanması
D) Soluk alış verişinin yavaşlaması
Eşeysel B ezler
Ergenlik döneminden sonra aktif hale geçen özel
salgı bezleridir. Erkek ve dişi bireylerde farklı hor­
monların salgılanmasında görev yaparlar. Erkek
eşey bezi testisler, dişi eşey bezi ise yumurtalıklardır.
Bol şekerli yemek yiyen bir insanın kanındaki
karbonhidrat miktarı, pankreas hormonları etki­
siyle, aşağıdakilerin hangisindeki gibi değişir?
A) Önce artar, sonra azalış gösterir ve dengelenir.
B) Önce azalır, sonra artış gösterir ve dengelenir.
C) Sürekli dengede kalır ve zamanla hiç değişmez.
Eşey bezlerinde üretilen üreme hücreleri
D) Sürekli olarak artar.
0 COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
Kazanım Pekiştirme - 7
Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke­
limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim.
NÖRON
i
p
A
N
K
R
E
A
S
z
F
HORMON
Ç
s
B
A
D
R
E
N
A
L
i
N
C
Ç
D
E
F
Ö
G
T
N
Ğ
A
H
I
J
K
L
R M
i
S
0
BEYİN
L
i
N
0
Ö
P
0
R
R
Ü
M
TİROİT
G
H
0
R M 0
N
S
0
L
U
I
ş U
Y
A
R
T
I
i
i
R
B
E
Y
i
N
T
U
Ü T N
i
E
R
E
F
L
E
K
S
V
Y
L
İNSÜLİN
Z
A
B
H
i
P
0
F
i
Z
i
PANKREAS
i
E
K
B
E
Y
i
N
c
i
K
REFLEKS
İÇ SALGIBEZİ
UYARTI
HİPOFİZ
OMURİLİK
ADRENALİN
BEYİNCİK
Kazanım Pekiştirme - 8
Aşağıda verilen yaşamsal olayların gerçekleşmesini sağlayan sinir sistemi organlarını renkli kalemle
çizgi çizerek eşleştiriniz.
Vücutta gerçekleşen yaşamsal olay
Yönetilmesini sağlayan sinirsel organ
1. Refleks davranışlarının yapılmasını kontrol etme
BEYİN
2. Solunum ve dolaşımın gerçekleşmesini sağlama
3. Vücudun dengede durmasını düzenleme
4. Öğrenilen bilgileri hafıza oluşturarak saklama
b e y in c ik
5. Görme, işitme, koklama ve tatmayı sağlama
6. Rüya görme ve hayal kurmayı sağlama
7. Sindirim organlarının çalışmasını kontrol etme
OM U RİLİK
8. Çiğneme, kusma ve öksürmenin yapılmasını sağlama
9. Vücut sıcaklığının sabit kalmasını düzenleme
10. İç salgı bezlerinin hormon salgılamasını kontrol etme
11. Kol ve bacak kaslarının uyumlu çalışmasını sağlama
12. Beyinle organlar arasındaki uyartı iletimini sağlama
0
COŞKU
ÎD
OMURİLİK SOĞANI
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Kazanım Pekiştirme - 9
Denetleyici ve düzenleyici sistemle ilgili olarak, bir kavram haritası aşağıda verilmiştir. Bu kavram hari­
tasında eksik bırakılmış olan boşluklara aşağıda verilen uygun kavramları yazalım.
Q COŞKU
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (SİN İR SİSTEMİ)
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıdaki şekilde merkezi sinir sisteminin bö­
lümleri verilmiştir.
4.
Vücudumuzda gerçekleşen bazı olaylar aşağı­
daki tabloda verilmiştir.
0
A
(çözüm
Susamak
Boşaltım yapmak
1
2
Gök gürültüsünden
irkilmek
Solunum yapmak
3
4
öksürmek
Bisiklet sürmek
5
6
Tabloda belirtilenlerden hangileri omurilik
soğanı tarafından kontrol edilir?
A) 1 ve 2
B) 3 ve 5
C) 2,3 ve 5
D) 2, 4 ve 6
Vücudun dengesini sağlayan merkez aşağıdakileren hangisiyle işaretlenmiştir?
A) X
B) Y
C) T
D) Z
2.
hücrelere ne isim verilir?
3.
5.
JO
ç
>»
A)
3
•K
0
u
9
C)
£
A) Nefron
B) Alveol
C) Nöron
D) Villus
Vücudumuzdaki merkezi sinir sisteminin kı­
sımları aşağıdaki şemada gösterilmiştir.
>> • *
Uyartı oluşumu yoğun olan bir bireyin vü­
cudunda, aşağıda verilen değişmelerden
hangisi gerçekleşmez?
B)
D)
6.
Böbreklerimizin yaptığı görev, arıtma tesisleri­
ne benzer. Böbrekler kanımızdaki atık madde­
leri süzerek vücudumuzdan uzaklaştırır.
Bu tür benzerlik sinir hücreleriyle, aşağıdakilerden hangisi arasında görülür?
Elektrik kablosu
Bu şekildeki kısımların hangisinin zarar gör­
mesi durumunda, kol ve bacaklardaki kasla­
rımızın birbiriyle uyumlu çalışması ve hare­
ketlerimizin dengeli olması mümkün olmaz?
A) 1
0
COŞKU
B) 2
C) 3
D) 4
Denetleyici ve Düıenleyici Sistemler (Sinir Sistemi)
7.
>Xu
Aşağıda şekilde insan beyninin bölümleri verilmiştir.
(3
10. Aşağıdaki şekilde sinir sisteminin bölümleri ve­
rilmiştir.
Sinir Sistemi Bölümleri
Buna göre verilen bölümlerle ilgili açıklama­
lardan hangisi yanlıştır?
A) Q, duyu ve isteğe bağlı davranışların mer­
kezidir.
Belirtilen yerlere (X ve Y) aşağıdakiierden
hangileri gelmelidir?
B) R, iç salgı bezi olarak görev yapar ve birçok
bezin çalışmasını düzenler.
C) S, denge merkezi olarak görev yapar.
D) T de, iç organların çalışmasını düzenleyen
merkezler bulunur.
8.
A) Çevresel
Beyin
B) Karaciğer
Sinir
C) Beyin
Hipofiz
D) Hipofiz
Tiroid
Merkezi sinir sisteminin yapısında, aşağıda
verilen kısımların hangisi bulunmaz?
A) Beyin
B) Östaki borusu
C) Omurilik soğanı
D) Omurilik
11.
9. Aşağıda vücudumuzla ilgili bazı olaylar verilv, _ miştir.
Yutkunmak
Acıkmak
Gürültüden
irkilmek
©
®
©
Örgü örmek alıpNefes
- vermek
@
©
Damarlarda
genişleme
ve büzülme
Yüzmek
©
Sinirlerin bilgi taşıma özelliği sayesinde çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen deJ js g ğişmeler hakkında hızlı bir şekilde bilgi ediniriz.
içozum
Aşağıdaki şekilde bir olayın gerçekleşme­
sinde görev yapan vücut yapılarımız görül­
mektedir.
Merkezde uyarana
karşı tepki gösterilir. ;
Konuşmak
©
İşitmek
©
Belirtilen olaylardan hangisinin merkezi
omurilik soğanıdır?
34
A) 1, 5, 7
B) 1 ,5 ,6
Belirtilen yapılardan hangisinini görevi yan­
lış verilmiştir?
C) 2, 5, 8
D) 2, 3, 5, 9
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
0 COŞKU
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (İÇ SALGI BEZLERİ)
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
Hem iç salgı bezi olarak hormon, hem de
sindirime yardımcı olarak enzim üreten or­
ganımız aşağıdakileden hangisidir?
4.
Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri aşağıda­
ki şekilde gösterilmiştir.
Bu şekilde X ile gösterilen iç salgı bezinin
görevi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında
metabolizmayı hızlandırma
B) Büyümeyi, gelişmeyi ve vücudumuzdaki
diğer kimyasal olayları düzenleme
2 . Kanındaki tiroksin miktarı artan bireyde,
aşağıda verilenlerden hangisi gerçekleşir?
C) Ergenlik döneminde erkeğe veya dişiye
özgü özelliklerin oluşmasını sağlama
A) Besin ve oksijen tüketimi artar.
D) İç salgı bezlerinin çalışmasını denetleme ve
düzenleme
B) Vücut ısısı azalır.
C) Kandaki şeker oranı azalır.
D) Vücutta depolanan besin miktarı artar.
5.
Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri, aşağıdaki
şekilde gösterilmiştir.
m
3.
Bir gün boyunca bir çocuğun, kan şekeri mik­
tarında görülen değişiklik, aşağıdaki grafikte
gösterilmiştir.
(çözüm
1
X hormonu
Normal
kan şekeri
Kan şekeri
4
Zaman
Bu grafikte X ile gösterilen ve kan şekerini
yükselten hormon, aşağıdakilerden hangi­
sidir?
A) Eşeysel hormon
B) İnsülin
C) Tiroksin
D) Glukagon
p â COŞKU
►Yumurtalık
►Testis
Buna göre, düzensiz çalıştığında guatr has­
talığına sebep olan iç salgı bezi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) 1
B) 2
C) 3
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler (İç Salgı Bezleri)
6.
Bazı insanlarda görülen şeker hastalığıyla
ilgili olarak;
9.
4i
Bir kişinin kanındaki şeker oranı iki farklı za­
manda şekildeki gibi değişmiştir.
I. Kandaki bir kısım şekerin idrara geçmesiy­
le ilgilidir.
II. Pankreastan yetersiz hormon salınması
sonucu oluşur.
III. Şeker hastası olan bireyler daha çok şeker
tüketirler.
açıklamalarından hangileri söylenebilir?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
7.
Aşağıdaki grafik X ve Y insanlarının glikoz içe­
rikli bir sıvıyı aldıklarında kanlarında zamana
bağlı olarak ortaya çıkan glikoz değişimini gösCçolum termektedir.
Şekilde gösterilen değişmelerle ilgili ola­
rak, aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır?
A) Kan şekeri I de artmış, II de azalmıştır.
B) I deki değişmeyi glukagon, II dekini de in­
sülin sağlamış olabilir.
C) I ve II deki olayların meydana gelmesinde
pankreas rol oynar.
D) Uzun süreli açlık sırasında I deki, sindirim­
den hemen sonra ise II deki değişme oluşur.
220
200
180 -
10. Bir insanda; aşağıdaki salgı bezlerinden han­
gisinin etkinliğini kaybetmesi durumunda,
bireyin hayati bir tehlikesi bulunmaz?
160
140
120
-
100i
80
60
40
80
120
160
A) Hipofiz bezi
B) Eşey bezi
C) Tiroit bezi
D) Pankreas bezi
Aşağıdakilerden hangisi bu grafikten çıkarı­
lamaz?
A) Glikoz düşmesi ve yükselmesi X ve Y de
aynı hızda gerçekleşir.
B) X’de insülin hormonu Y’ye göre daha az
etkilidir.
11. İnsanda iç salgı bezlerinden üç tanesi ok (->) çi­
zilerek işaretlenmiştir.
C) Y’de glikozun düşmesinden sonra, gluka­
gon hormonu salgılanabilir.
D) Y’de glikoz molekülleri, X’e göre daha çok
glikojen olarak depolanabilir.
8.
Büyüme hormonu fazla salgılanırsa;
I. Orantısız vücut büyümesi
II. Boyun aşırı uzaması
III. Vücuttaki kütlenin artması
durumlarından hangileri meydana gelir?
Aşağıda verilen etkinliklerin hangisi, şekil­
de işaretlenen salgı bezlerinden birisine ait
değildir?
A) İç salgı bezlerinin çalışmasını yönetme
B) Vücuttaki kimyasal olayları düzenleme
A) Yalnız
B) İv e li
C) Ergenlik dönemi değişmelerini oluşturma
C) İve III
D) I.Hve
D) Kan şekerinin düzenlenmesini sağlama
0 COŞKU
I
DÜYÜ ORGANLARI VE
SİSTEMLERİN SAĞLIĞI
Kazanımlar
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
Bu bölümü bitirdiğimde;
4.1 Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu
4 .2 Duyu organlarının yapılarını şekil ve model
üzerinde,
organlarının rolünü,
4.3 Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığı­
öğrenmiş olacağım.
nı ve bunlara nasıl cevap verildiğini,
Çevredeki değişmeleri ve gelişmeleri algılayarak si­
nir sisteminin bilgilenmesini sağlayan organlara
duyu organları denir. Duyu organları çevredeki
ışık, koku, tat, basınç, sıcaklık ve seslerin algılan­
masında görev yapar.
Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevreden
vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücrelere du­
yu almacı denir. Farklı duyu organlarındaki almaç­
ların yapısı ve özellikleri farklıdır. Duyu almaçları
uyarıları algılayarak, sinirlerde uyartı mesajı oluş­
masını sağlar. Uyartılar, beynin duyu merkezlerinde
değerlendirilerek, gerekli tepkilerin oluşturulması
sağlanır.
Sıra Sizde
9
Duyu organlarının çalışmasıyla ilgili olaylar aşa­
ğıda karışık olarak verilmiştir.
4 .5
Duyu organlarındaki aksaklıkları ve tekno­
lojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kulla­
nımını,
öğrenmiş olacağım.
GÖZ
Göze gelen ışığın algılanmasını sağlayan duyu or­
ganıdır. Işık ışınları, bakılan cisimlerden doğrudan
veya kırılarak göze gelir. Göze gelen ışık, göz yapı­
ları tarafından işlenerek renkli ve net görüntünün
oluşması sağlanır. Gözümüz, görme yapıları ve koru­
yucu yapılar olarak iki kısımdan meydana gelmiştir.
Gözün bölümleri: Gözümüz dışarıdan içeriye doğ­
ru üç katlı tabakadan oluşur. Göz tabakaları, göz
içindeki organların oluşmasını ve gözün görevini
yapmasını sağlar.
Göz kası
I. Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevre­
den vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücre­
lere .............denir.
II. Uyartılar beynin duyu merkezlerinde değerlen­
dirilerek, gerekli............ nin oluşturulması sağ­
lanır.
III. Duyu almaçları uyarıları algılayarak, sinirlerde
oluşmasını sağlar.
Eksik bırakılan kısımlar aşağıdakilerden hangi­
siyle tamamlanabilir?
Mercek
bağl
Ağ tabaka
Damar tabaka
Sert tabaka
Göz
bebeği
Mercek
Göz siniri
Kornea
Kör nokta
Kan damarları
Gözün yapısı ve kısımları
A) Uyartı mesajı
Tepki
Duyu almacı
B) Duyu almacı
Uyartı mesajı
Tepki
C) Uyartı mesajı
Duyu almacı
Tepki
D) Duyu almacı
Tepki
Uyartı mesajı
Q COŞKU
Sert tabaka: Gözün en dışında bulunan beyaz
renkli dayanıklı tabakadır. Gözün yuvarlak şekil ka­
zanmasını ve dış etkilerden korunmasını sağlar.
Sert tabakanın gözün ön kısmında farklılaşması ve
Duyu Organları
incelmesi sonucu saydam tabaka (kornea) oluşur.
Kornea, ince kenarlı mercek gibi davranır ve göze
gelen ışığı kırarak irise ulaşmasını sağlar.
Işığın bir kısmı iristen yansıyarak kişiye özgü
göz rengini oluşturur ve gerekli olan kısmı da
göz bebeğine verilir.
Damar tabaka: Gözün ortasında bulunan ve kan
damarlarını içeren tabakasıdır. Damar tabaka, gö­
zün beslenmesini sağlar. Damar tabakanın farklı­
laşmasıyla iris ve göz bebeği oluşur.
Göz bebeği, gözde görüntü alınmasına yetecek
kadar ışığın geçmesini ve merceğe ulaşmasını
sağlar.
İris; gözün renkli olan (mavi, yeşil, siyah ve kahve­
rengi gibi) yapısıdır. Düz kaslardan oluşur ve göze
girebilecek olan ışık miktarını ayarlar. Çalışması is­
temsizdir. İrisin ortasında bulunan açıklığa da göz
bebeği denir.
Mercek, incelme ve kalınlaşma şeklinde biçim
değiştirerek farklı mesafelerdeki cisimlerin gö­
rüntüsünün ağ tabakasında oluşmasını sağlar.
Camsı sıvı
Retina
Mercek
Kornea
Göz bebeği, göze giren ışığın merceğe ulaşmasını
sağlar. Göz bebeği az ışıkta büyür, çok ışıkta ise kü­
çülür. Göz bebeğinden sonra gelen saydam ve es­
nek olan yapı mercektir.
Cisimden gelen ışık
Mercek; göze giren ışığı kırarak, ağ tabakada kü­
çük ve ters bir görüntü oluşmasını sağlar.
Ağ tabaka (Retina): Gözün en iç tabakasıdır. Yapı­
sında çok sayıda duyu almacı ve sinir bulunur. Du­
yu almaçları ağ tabakada, sanki birer mini kamera
gibi dağılmışlardır. Duyu almaçları göz içinde olu­
şan görüntüyü algılayarak sinirlere verir. Sinirler gö­
rüntü bilgilerini beyne iletir. Ağ tabakanın yapısında
sarı leke ve kör nokta yer alır.
Sarı leke; duyu almaçlarının çok yoğun bulunduğu
kısımdır. Hafif çukur olan bu kısım, görüntünün en
net olarak alındığı yerdir.
Kör nokta ise, sinirlerin gözden çıktığı kısımdır. Kör
nokta üzerinde duyu almacı bulunmaz. Bundan do­
layı kör noktanın görüntü alınmasında bir rolü yoktur.
Ters görüntü
Gözde görmenin sağlanması
✓ Sarı lekedeki almaçlar, görüntü uyarılarını ala­
rak sinirlerde uyartı oluşmasını sağlar. Sinirleri
uyartı mesajlarını beyin arkasındaki görme mer­
kezine ileterek değerlendirilmesini sağlar. Be­
yindeki değerlendirmeler sonucunda cisimler
renkli, net ve düzgün olarak görülebilir.
Göz kusurları: Cisimlerin renkli, düz ve net olarak
görülememesi durumlarına “göz kusuru" denir. Ba­
zı göz kusurları doğuştan vardır. Bazıları ise sonra­
dan meydana gelir.
Sonradan meydana gelen göz kusurları:
Gözümüzün uzak ve yakındaki cisimleri net gör­
mesi için, gerekli odak ayarlamasını yapan göz
yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mercek
B) Sarı leke
C) İris
D) Kornea
Çözüm
İris, göze girecek olan ışık miktarını ayarlar. Kornea
ışığın göz bebeğinde toplanmasını sağlar. Sarı le­
ke, ışık uyarılarının sinirlere aktarılmasını sağlar.
Mercek şeklini değiştirerek cisim görüntüsünün sa­
rı leke üzerinde oluşmasını sağlar.
Miyopluk: Göz yuvarlağının görme ekseni doğrultu­
sunda uzaması sonucu oluşur. Bakılan cisimlerin
görüntüsü sarı lekenin önünde oluşur. Miyop göz­
ler yakını iyi, uzağı ise bulanık olarak görürler. Mer­
cek kullanılmasıyla bu kusur tedavi edilebilir.
Hipermetropluk: Göz yuvarlağının görme ekseni
doğrultusunda kısalması sonucu oluşur. Bakılan ci­
simlerin görüntüsü sarı lekenin arkasında oluşur.
Hipermetrop gözler, uzağı iyi, yakını ise bulanık ola­
rak görürler. Mercek kullanılmasıyla bu kusur teda­
vi edilebilir.
Nasıl görürüz?: Cisimlerin görülmesi; göze ışık
gelmesi, uyartı oluşması ve beyindeki değerlendiril­
melerin sonucunda sağlanabilir.
Astigmatizm: Göz merceği ve kornea yüzeyinin pü­
rüzlenmesi sonucu oluşur. Bakılan cisimlerin gö­
rüntüsü, sarı lekenin önünde ve arkasında düzen­
siz olarak oluşur. Astigmat gözler, hem yakını hem
de uzağı bulanık olarak görürler. Özel yapılmış mer­
ceklerin kullanılmasıyla bu kusur tedavi edilebilir.
Bakılan varlıkların görülmesi için sırasıyla şu olaylar
gerçekleşir:
✓ Bakılan cisimlerden gözümüze güneş ışığı veya
suni ışık demeti gelir. Göze gelen ışık, korneada
kırılarak irise ulaşır.
Katarakt: Göz merceğinin saydamlığını kaybetmesi
sonucunda oluşur. Işık, göz merceğinden tam ola­
rak geçemez. Genelde yaşlılığa bağlı olarak mey­
dana gelir. Bakılan cisimler bulanık olarak görülür.
Ameliyatla mercek nakli yapılarak tedavi edilebilir.
Cevap A
Q COŞKU
Duyu Organları
Oval pencere; üzengi kemiğinden aldığı sesi iç ku­
lağa aktarır.
İç kulak: Kafatası içerisinde yer alır. Yarım daire ka­
nalları ve salyangozdan meydana gelir.
Salyangoz; yapısında çok sayıda almaç ve sinir
bulunur. Ses uyarılarının algılanarak beyne iletilme­
sinde görev yapar.
Yarım daire kanalları; vücudun duruşunu beyinci­
ğe bildirerek dengenin sağlanmasına yardımcı olur.
Doğuştan gelen göz kusurları:
Şaşılık: Gözü sağa sola, yukarı aşağı hareket etti­
ren kasların uyumsuzluğu sonucu oluşur. Ameliyat
edilerek tedavi edilebilir.
Renk körlüğü (Daltonizm): Kırmızı ve yeşil renklerin
algılanmasını sağlayan duyu almaçlarının eksikliği
sonucunda oluşur. Kırmızı ve yeşil renkler algılana­
maz. Tedavisi yoktur. Kalıtsal olduğu için nesilden
nesile üremeyle aktarılabilir.
DIŞ KULAK
ORTA KULAK
Yanm daire
İÇ KULAK
Anahtar Bilgi
Gözlük ve kontak lensler, bazı göz kusurlarının
tedavisinde kullanılan teknolojik araçlardır.
Örnek - 1 2
(f£)
Göz kusurları ve görme özellikleriyle ilgili ola­
rak, aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır?
Kulağın yapısı ve kısımları
A) Miyopluk - Yakındaki cisimleri iyi görür.
Nasıl işitiriz?
B) Hipermetropluk - Uzaktaki cisimleri iyi görür.
Çevredeki seslerin işitilmesi için sırasıyla aşağıda
verilen olaylar gerçekleşir:
C) Astigmatizm - Hem yakın hem de uzaktaki ci­
simleri iyi görür.
D) Renk körlüğü - Cisimlerin bazı renklerini algıla­
yamaz.
çözüm
■£
Miyoplar yakını, hipermetroplar uzağı iyi görürler.
Astigmatlar ise, hem yakını hem de uzağı bulanık
olarak görür. Renk körü olan bireyler, kırmızı ve ye­
şil renkleri grinin tonları şeklinde fark ederler.
Cevap C
K u la k
Çevreden vücudumuza gelen ses titreşimlerini algı­
layan ve dengemizi sağlayan duyu organımızdır.
Dıştan içe doğru üç kısımdan oluşur.
Dış kulak: Kulağın gözle görülebilen kısımlarından
oluşur. Yapısında kulak kepçesi ve kulak yolu var­
dır.
Kulak kepçesi; kıkırdak yapıya sahiptir ve sesi top­
lar.
Kulak yolu; ise sesi kulak zarına iletir ve havadaki
yabancı maddelerin tutulmasını sağlar.
Dış kulak ile orta kulak arasında kulak zarı vardır.
Kulak zarı; esnek ve ince bir zardır ve sesi toplaya­
rak orta kulağa (çekiç kemiğine) aktarır.
Orta kulak: Yapısında çekiç, örs ve üzengi kemikleri,
östaki borusu ve oval pencere bulunur.
Çekiç, örs ve üzengi kemikleri; vücudun en küçük
kemikleridir ve kulağa giren sesin şiddetini artırırlar.
Östaki borusu; hassas yapıya sahip olan kulak zarı­
nın iki tarafındaki hava basıncını dengeler.
g
coşku
I
✓ Cisimlerin hareketi veya şekil değiştirmesiyle
oluşan ses titreşimleri kulak kepçesine gelir. Kulak kepçesi, bir miktar sesi toplayarak kulak yo­
luna iletir.
✓ Kulak yolu, sesin kulak zarına taşınmasını sağ­
lar. Kulak zarı, gelen ses titreşimlerini toplaya­
rak titreşmeye başlar.
✓ Kulak zarı ses titreşimlerini çekiç, örs ve üzengi
kemiklerine iletir. Bu kemikler, çevresindeki has­
sas kaslar yardımıyla sesin şiddetinin bir miktar
artırılmasını sağlar.
✓ Ses titreşimleri; çekiç, örs ve üzengi kemiklerin­
den oval pencereye aktarılır. Oval pencere zarı
titreşerek ses titreşimlerini salyangozdaki sıvı
ortama aktarır.
✓ Salyangozdaki sıvı ortamda ilerleyen ses uyarı­
ları buradaki almaçları etkileyerek, sinirlerde
uyartı oluşmasına neden olur. Oluşan uyartılar
beyindeki işitme merkezinde değerlendirilerek
duyma sağlanmış olur.
Örnek - 1 3
($ )
Kulak ve işitme olayıyla ilgili olarak;
I. Salyangozun zarar görmesi sağırlığa neden olur.
II. Sesin şiddetinin ayarlanması orta kulakta yapılır.
III. Ses uyarıları beyincikte değerlendirilerek işitme
sağlanır.
şeklindeki açıklamaların hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
39
Duyu Organları
Çözüm
Çözüm
Salyangozda duyu almaçları yer alır. Duyu almaçla­
rı, ses dalgalarını algılayarak sinirlerde uyartı oluş­
masını sağlar. Salyangozun zarar görmesi, işitme­
nin bitmesine neden olur. Orta kulaktaki çekiç, örs
ve üzengi kemikleri sesin şiddetinin artırılmasını
sağlar. Ses uyarıları beyinde değerlendirilir.
Derideki almaçlar, fiziksel özelliklerin algılanmasın­
da görev yapar. Havludaki nem oranı, ekmeğin
sertlik durumu, besinlerin sıcaklık durumu gibi
özellikler deri tarafından algılanabilir. Yiyeceklerde­
ki besin oranları derideki almaçlarla değil, kimyasal
analizlerle belirlenebilir.
Cevap B
Anahtar Bilgi
İşitme cihazı, işitme kaybı tedavisinde kullanı­
lan teknolojik bir araçtır.
D eri
Sıcaklık, basınç, dokunma, yumuşaklık, sertlik, ıs­
laklık ve kuruluk gibi duyuların alınmasını deri sağ­
lar. Deri en büyük duyu organımızdır. Vücudumuzu
çepeçevre sarar ve uyarıların algılanmasını sağlar.
Deri dokunmanın algılanmasından başka, vücut ısı­
sını ayarlama, solunum yapma, boşaltım yapma ve
vücudu dış etkilerden koruma gibi çeşitli görevleri
de yapar.
Cevap C
B urun
Burun, solunum sisteminin bir organıdır. Solunan
havanın ısıtılması, temizlenmesi, nemlendirilmesi
ve kokusunun algılanmasını sağlar. Solunan hava
içerisinde bulunan koku zerrecikleri, burundaki al­
maçlar tarafından algılanır. Burnun dış kısmı kıkır­
dak bir kanal şeklindedir. Kıkırdak kısım, dış etkiler­
le burnun zarar görmesini önler. Burnun iç kısmında
burun boşluğu (sinüs) bulunur. Burun boşluğu, mukus salgısı üreten mukoza tabakasıyla kaplıdır. Mu­
koza tabakası burun içinin nemli kalmasını sağlar.
San bölge
Sinüs
Uyartı taşınması
Derimiz dıştan içe doğru iki katlı tabakadan oluşur.
Üst deri: İnce ve dayanıklı olan bir tabakadır. Alt
deriyi dış etkilerden korur. Üst deride; sinir, almaç
ve kan damarları bulunmaz. Üst derinin hücreleri
sürekli olarak yenilenir. Üst deride derinin rengini
belirleyen hücreler vardır. Bu koyu renkli olan hüc­
reler, güneşten gelen zararlı ışınların deriye zarar
vermesini önler.
Alt deri: Üst deriye göre daha kalındır. Kan damar­
ları, sinirler, duyu almaçları, ter bezleri, yağ bezleri
ve kıl kökleri alt deride bulunur. Derinin beslenmesi­
ni ve çeşitli duyuların algılanmasını alt deri sağlar.
Alt derinin altında yağ tabakası bulunur. Yağ taba­
kası; vücudun ısı yalıtımını sağlar ve vücudu darbe­
lerden korur.
Anahtar Bilgi
Dermatoskop, bazı deri hastalıklarının teşhisin­
de kullanılan teknolojik bir araçtır.
Örnek - 1 4
Duyu
almaçları
Burun boşluğu
Çiçek
Koku maddeleri
Burnun yapısı ve koklama olayı
Burun boşluğunun üst kısmında bulunan duyu al­
maçlarının yoğunlaştığı kısma sarı bölge denir. Ko­
ku tanecikleri solunan havayla burun içine girer.
Burna giren koku maddeleri, sarı bölgedeki mukus
içinde çözünür. Mukusta eriyen koku maddeleri,
duyu almaçlarıyla etkileşerek sinirlerde uyartı oluş­
masını sağlar. Oluşan uyartılar sinirlerle beynin ko­
ku alma merkezine iletilir ve değerlendirme sonucu
kokunun cinsi belirlenir.
Koku almaçlarının yorulma özelliği vardır. Uzun sü­
re burna giren aynı koku maddesi bir süre sonra al­
gılanmaz. Ancak ortam ya da koku maddesi değiş­
tiğinde farklılık hemen algılanabilir.
Örnek - 1 5
Derideki duyu almaçları yardımıyla, aşağıda ve­
rilen özelliklerin hangisi algılanamaz?
Burunda gerçekleşen koklama olayı sırasında,
aşağıdakilerin hangisi en son meydana gelir?
A) Havlunun kuru veya ıslak olması
A) Solunan havanın burundan içeri girmesi
B) Ekmeğin sert veya yumuşak olması
B) Havanın burunda temizlenmesi ve ısıtılması
C) Karpuzdaki mineral oranının az veya çok olması
C) Sinirlerle beyne uyartı mesajı taşınması
D) Bardaktaki çayın sıcak veya soğuk olması
D) Koku maddelerinin mukusta erimesi
Q COŞKU
Duyu Organları
Çözüm
Çözüm
Koklama olayı sırasında; havadaki koku maddeleri­
nin burna girmesi ilk olaydır, koklama sinirlerinde
oluşan uyartıların beyne iletilmesi ise son olaydır.
Dil ucunda tatlılık almaçları daha çok bulunur. Bu­
nun için dil ucunda tatlı meyveler daha iyi algılanır.
Besin tadının algılanması için tat zerreciklerinin su­
da çözünerek almaçlarla etkileşmesi gereklidir.
Cevap C
D il
Dil sindirim sistemi organlarından birisidir. Yapısın­
da güçlü ve hızlı kasılabilen çizgili kaslar vardır.
Besinlerin tadının algılanmasını, ağızda çiğnenme­
si ve yutulmasını sağlar. Bundan başka dil, konuş­
mada yardımcı olma görevi yapar.
Herbir yiyecek maddesinin besin içeriği farklı oldu­
ğu için herbir yiyeceğin tatlılık, tuzluluk, ekşilik ve
acılık durumu farklı olur. Bu tatların algılanması ise
dilin farklı kısımlarında yapılır.
Cevap B
Anahtar Bilgi
Göz, kulak ve deri fiziksel uyarıları algılar. Bu­
run ve dil ise kimyasal uyarıları algılar.
Kazanımlar
Tuzlu
Bu bölümü bitirdiğimde;
Tatlı
4.
öğrenmiş olacağtm.
Dilimizdeki tat alma bölgeleri
Besinlerin yapısında çok çeşitli tat maddeleri bulu­
nabilir. Besin içeriklerinin tadının algılanmasında di­
limiz görev yapar. Dilin üzerinde kabartılar şeklinde
çok sayıda tat alma tomurcuğu vardır. Tat alma to­
murcuğunda da duyu almaçları ile sinirler yer alır.
Dört tane temel tat almacı vardır. Bunlar tatlı, ekşi,
tuzlu ve acı tatları alan almaçlardır. Tat almaçları di­
lin her tarafında bulunmakla beraber dilin belirli kı­
sımlarında daha yoğun olarak bulunurlar. Tatlılık al­
maçları dilin ucunda, tuzluluk almaçları dilin ön yan
kenarında, ekşilik almaçları dilin arka yan kenarın­
da ve acılık almaçları dilin arka kısmında daha faz­
la bulunur. Bu bölgeler belirtilen tatları daha hassas
olarak algılayabilir.
<D
Örnek - 16
Besinlerin tadının algılanmasıyla ilgili olarak;
I. Yenilen her meyvenin tadı ve beyindeki değer­
lendirilmesi birbirinden farklı olur.
II. Besinlerin tadının algılanabilmesi için tükürük
içinde çözünmesi gereklidir.
III. Her besin maddesinin tadı en iyi dil ucuna do­
kundurularak anlaşılabilir.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) live
0
COŞKU
Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi,
Koku ve tat alma duyuları birbiriyle uyumlu olarak
çalışır. Kokusu tam olarak algılanamayan maddele­
rin tatları eksik olarak algılanır. Örneğin nezle olan
bireylerde, koku iyi alınamadığından besinlerin tadı
da eksik algılanır.
Bu olayı basit bir deneyle gözlemleyebiliriz;
Gözü ve burnu kapalı olan bir arkadaşımıza, çiğ pa­
tatesi tatması için verdiğimizde arkadaşımız, pata­
tesi elma olarak algılayabilir.
Sırö Sizde
10
Nezle olan bir kişi muayene olmak için gitmiş oldu­
ğu doktora, yediği besinlerin tadını tam olarak ala­
madığını söylemektedir.
Doktorun hastasına bu durumu aşağıdaki ifade­
lerden hangisiyle açıklaması yanlış olur?
A) Halsizlik ve iştahsızlıktan dolayı besinlerin tadı­
nı tam olarak algılayamayız.
B) Burnumuz tıkandığnda yenilen besinin kokusu­
nu alamadığımız için besinlerin tadını da tam
olarak algılayamayız.
C) Koku ve tat alma organlarımız birbiriyle uyumlu
olarak çalışır.
D) Besinlerin tadını tam olarak alabilmek için bu­
run ve dil birlikte görev yaparlar.
M
Sistemlerin Sağlığı
Kazanımlar
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
Bu bölümü bitirdiğimde;
4 . < Duyu organlarının sağlığını korumak amacı
ile günlük hayatta alınabilecek önlemleri;
5 .1
öğrenmiş olacağım.
5 .2 Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemle­
re etkisini,
Vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve
eş güdümlü çalıştığını,
öğrenmiş olacağım.
i
D uyu O rg a n la rın ın Sağlığı
Duyu organları, vücudun dışa açılan pencereleri gi­
bi görev yapar. Bundan dolayı duyu organlarının
sağlıklı olması, vücudun çevresiyle ilişkisinin sağ­
lıklı kalmasını sağlar. Duyu organlarının sağlıklı ol­
masını sağlamak için, aşağıdaki etkinliklere dikkat
edilmelidir.
Göz sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Yüz düzenli olarak yıkanmalı
✓ Gözler temiz tutulmalı
✓ Televizyon yakından izlenmemeli
✓ Gözlerimiz aşırı ışıktan korunmalı
Kulak sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Kulaklar aşırı sıcak ve soğuktan korunmalı
✓ Kulaklar temiz tutulmalı
✓ Kulaklar yüksek sesten korunmalı
✓ Kulaklar darbe ve sivri cisimlerden korunmalı
Burun sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Burun karıştırılmamalı
✓ Burun kılları koparılmamalı
✓ Sigara içilmemeli
✓ Keskin kokulu maddeler koklanmamalı
Deri sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Deri ezilme ve kesilmelerden korunmalı
✓ Düzenli banyo yapılarak, deri temiz tutulmalı
✓ Özelliği bilinmeyen kremler kullanılmamalı
Dil sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Dişler düzenli olarak fırçalanmalı
✓ Çok sıcak ve soğuk yiyecekler tüketilmemeli
✓ Alkol ve sigara kullanılmamalı
Sıra Sizde - 11
Vücudumuzda sindirim, boşaltım, sinir, iç salgı, do­
laşım, hareket ve bağışıklık sistemleri vardır. Vücut
sistemlerinin birlikte ve uyumlu çalışmasıyla sağlık­
lı yaşam gerçekleşir. Vücut sistemlerinde meydana
gelen rahatsızlıklar hastalık oluşmasına ve dengeli
yaşamın bitmesine neden olur. Örneğin; sindirim
sistemindeki bir rahatsızlık yetersiz beslenmeye ve
dolayısıyla büyümenin aksamasına neden olur.
Zararlı A lışka n lıkla r
Bağımlılık yapan maddelerin kullanılması, vücut
için zararlı olan alışkanlıklardandır. Sigara, alkol ve
uyuşturucu maddeler bağımlılık yapar. Sigara ve
alkol gibi maddeler sindirim bozuklukları, bağırsak,
böbrek, karaciğer, kalp ve damar hastalıkları, gırt­
lak ve akciğer kanseri gibi birçok hastalığa neden
olur.
Zararlı alışkanlıklar; görme bozukluğu ve dikkat da­
ğınıklığına sebep olduğundan, çeşitli kazaların orta­
ya çıkmasına sebep olabilmektedir. Bu tür alışkan­
lıklar; merak, özenti ve arkadaşlar tarafından kabul
görülebilme duyguları ile başlamaktadır. Onların ilgi­
sini çekmek için zaman zaman kendimizi olduğu­
muzdan farklı gösterme yanlışlığına da düşebiliriz.
Bu yanlışlığa düşmemek için kendimize güvenme­
yi ve bize zarar verecek konularda “hayır” demeyi
öğrenmemiz gerekir.
Örnek - 1 7
<$>
Sigara veya alkole bağımlı hale gelmede;
I. Bu tür alışkanlıkları merak etme
II. Kullanan arkadaşlara özenti
Göz sağlığını korumak için, aşağıda verilenler­
den hangisi yapılamaz?
III. Arkadaşlar tarafından kabul görülme durumları
A) Sık sık yüzümüzün yıkanması
şeklindeki faktörlerden hangilerinin etkili oldu­
ğu söylenebilir?
B) Düzenli olarak göz bakımının yaptırılması
C) Televizyona yakından ve uzun süre bakılması
A) Yalnız I
B) İv e li
D) Temiz havluların kullanılması
C) İve III
D) 1,11 ve
Q COŞKU
Sistemlerin Sağlığı
Çözüm
Sigara ve alkol gibi alışkanlıklar; merak duygusu,
özenti duyma ve arkadaşlar tarafından kabul görü­
lebilirle duyguları ile başlamaktadır.
Beyin ve omurilik nakli henüz hiçbir ülkede yapıla­
bilen bir organ nakli değildir. Sinirsel yapılar, çok
özel olduklarından nakledilmeleri de çok zor olmak­
tadır.
Cevap D
Cevap D
Kazanımlar
s@
Sıra Sizde - 12
Organ bağışıyla ilgili olarak;
Bu bölümü bitirdiğimde;
I. Göremeyen bir insanın görmesini ya da diyaliz
makinesine bağlı bir insanın normal hayatına
dönmesini sağlayabilir.
5 .3 Organ bağışının önemini,
öğrenmiş olacağım.
II. Kişinin hayatta iken kendi iradesi ile izin verme­
si sonucu öldükten sonra organları alınabilir.
O rgan Bağışı
Görev yapamayacak durumda olan veya hastalık
sonucu bedenimize zararlı hale gelen bir organın
yerine, sağlam bir organın nakledilmesi işlemine or­
gan nakli denilir. Organ nakli, kişinin kendi iradesi
ile ölümünden sonra doku ve organlarının başka bir
insanın tedavisi için kullanılmasına izin vermesidir.
Sağlıklı her organ bağışlanabilir. Ülkemizde: kalp,
akciğer, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organ­
lar; kalp kapağı, gözün kornea tabakası, kas ve ke­
mik iliği gibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.
Organlarını bağışlayan bir kişi birçok insana yaşa­
ma şansı verebilir.
Organ nakli canlı veya beyin ölümü gerçekleşmiş
kişilerden alınan organlarla yapılır. Canlı kişilerden
organ nakli, organ veren kişinin yaşamını riske sok­
mayacak çift organların birini almak ile mümkündür
(böbrek, parça olarak karaciğer ve pankreas gibi).
III. Vücudumuzdaki bütün organlar, bağışlanırsa ba­
şarılı bir şekilde bir başka insana nakledilebilir.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
4 .7 Kendini, görme veya işitme engelli kişilerin
yerine koyarak onları anlamayı,
5.4 Sağlık sorunlarıyla birlikte toplum da görev­
lerini devam ettiren bireyleri takdir etmeyi
ve anlayışlı olmayı,
öğrenmiş olacağım.
Örnek - 1 8
W
Kişinin hayatta iken kendi iradesi ile ölümünden
sonra doku ve organlarının başka bir insanın teda­
visi için kullanılmasına izin vermesine organ bağışı
denir.
Buna göre, aşağıda verilen organlardan hangisi­
nin nakli yapılamaz?
A) Kemik iliği
B) Böbrekler
C) Karaciğer ve pankreas
D) Beyin ve omurilik
Çözüm
Organ bağışı, bir çok insanın sağlığının kavuşabil­
mesini için gerekli bir durumdur. Ülkemizde kalp,
akciğer, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organ­
lar; kalp kapağı, gözün kornea tabakası, kas ve ke­
mik iliği gibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.
Q COŞKU
Görme ve işitme engelli kişilerin günlük hayatta
karşılaştıkları zorlukları, gönüllü iki arkadaşımızla
yapacağımız bir etkinlikle gözlemleyebiliriz.
Arkadaşlarımızdan birisinin gözünü bağlayarak on­
dan belirliyeceğimiz bir noktadan başka bir nokta­
ya yardımsız olarak kendi başına gitmesini isteye­
lim. Diğer arkadaşımızdan da konuşmadan sadece
vücut ve dudak hareketleriyle bize başından geçen
bir olayı anlatmasını isteyelim. Etkinlik sonunda gö­
nüllü olan arkadaşlarımızın neler hissettiklerini ve ger­
çekten engelli olsalardı çevresindeki insanların ken­
dilerine nasıl davranmalarını istediklerini soralım.
Engelli insanların hayatlarını kolaylaştırmak için çev­
remizde ne gibi düzenlemeler yapılabileceği hak­
kında arkadaşlarımızla fikir alış verişinde bulunalım
ve elde ettiğimiz sonuçları liste haline getirelim.
Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini de­
vam ettiren bireyleri takdir edelim ve onlara karşı
daha anlayışlı olalım.
(E VE DEĞERLENDİRME
Organları
Kazanım Pekiştirme - 1 0
Aşağıda şekilde gözde görüntü alınması sırasında kullanılan kısımlar sırasıyla, bu yapıların görevleri ise
karışık verilmiştir. Göz kısımlarını belirtilen görevlerle çizgi çizerek eşleştiriniz.
S
A l Göze giren ışığı kırarak ağ tabakada küçük ve ters bir görüntü
Î.A J, oluşmasını sağlar.
k
B1
Kornea
'C vl
i^ 4 (
7
Göze gelen ışığı kırarak, irise ulaşmasını sağlar.
Sân leke üzerinde oluşan görüntüyü algılayarak sinirlere verir.
Işığın algılamasını sağlayan duyu organıdır.
Göz bebeği
Mercek
E Ji
Kasılıp gevşeyerek gelen ışığın miktarını ayarlar.
Sarı leke
F\
Ağ tabaka üzerinde bulunan ve hafif çukur olan bu kısım
görüntünün en net olarak alındığı yerdir.
M,
Duyu almacı
Göze giren ışığın merceğe ulaşmasını sağlar.
'yo
V / '
Cisim görülür
Değerlendirme
kk)
Q COŞKU
I
Duyu Organları
. .
.
Kazanım Pekiştirme - 1 1
Duyu organlarımızın bir kısmı fiziksel uyarıları, bir kısmı ise kimyasal uyarıları algılar. Aşağıda şekilleri
verilen duyu organlarının algıladığı uyarı çeşidinin, altında boş bırakılan yerlere yazınız.
DUYU ORGANLARI
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
İnsanda görev yapan, kulağın yapısı ve bazı
kısımları, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Yarım daire
kanalları
3.
İnsan gözünün yapı ve kısımları, aşağıdaki şe­
kilde gösterilmiştir.
işitme
sinirleri
Mercek kası
Göz
damarl
Mercek
iris
Göz bebeği
Saydam tabaka
(Kornea)
Mercek bağları
Bu şekil yardımıyla, gözle ilgili;
Bu şekildeki numaralı kısımlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak eşleştirilmiş­
tir?
Kulak
zarı
Çekiç, örs ve
üzengi kemikleri
I. Görme sinirlerinin gözden çıktığı noktaya
kör nokta denir.
II. Göz merceği, camsı cisim ile saydam ta­
baka (kornea) arasında yer alır.
Salyangoz
III. Sarı benek göz bebeğinin önünde yer alır,
bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?
A)
B)
C)
D)
2.
Dildeki temel tat alma bölgeleri, aşağıdaki şe­
kilde gösterilmiştir.
4
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Kulağımızda bulunan bazı yapılar, aşağıdaki şe­
kilde işaretlenmiştir.
L
Belirtilen tat alma bölgelerinde en iyi algıla­
nan besinlerle ilgili olarak, aşağıdaki eşleş­
tirmelerden hangisi yanlıştır?
A) X - Acı biber
B) Y - Limon
C) Z - Tuzlu ayran
D) K - Turşu
46
Bu şekildeki yapılardan, merkezi sinir siste­
mindeki beyincik ile kulağın ortak olarak
görev yaptığı kısım, aşağıdakilerden hangi­
sidir?
A) K
B) L
C) M
D) N
0
COŞKU
5
Duyu Organları
Aşağıda işitme organımız olan kulağın şekli ve­
rilmiştir.
m
7.
Aşağıdaki şekilde ağacın gözdeki sarı benek­
te görüntüsünün oluşması gösterilmiştir.
Yanm dare kanallan
{ çozum
Bu görüntünün oluşması sırasında, aşağı­
da verilenlerden hangisi gerçekleşmez?
A) Cisimden yansıyan ışığın göze gelmesi
B) Işık ışınlarının göz bebeğinden merceğe
iletilmesi
Buna göre, kulakla ilgili belirtilen özellikler­
den hangisi yanlıştır?
C) Kornea yüzeyinin genişlemesi
D) Işık ışınlarının mercekte kırılarak, ağ taba­
kada ters görüntü meydana getirmesi
A) Orta kulakta, kulak kemikleri ile östaki bo­
rusu bulunur.
B) Kulak yolu, kulak kepçeseni iç kulağa bağ­
layan bir kanaldır.
C) İç kulakta bozulan dengemizi düzelten
duyu hücreleri bulunur.
D) Kulak zarı, dış kulaktan gelen ses dal­
galarını orta kulağa iletir.
8.
I
Bir koku maddesinin burunda algılanabil­
mesi için, aşağıda verilenlerden hangisi
gerçekleşmelidir?
A) Koklanan maddenin sıvı olması
B) Kokudaki maddelerin mukus sıvısında
çözünmesi
C) Kokunun ılık olması
6 . Aşağıdaki şekilde insan gözünün yapısı veril­
D) Bireyin nefes vermesi
miştir.
ß
Içözüm
Kcmoyucu
laOika
Saydam
{SAM»
tabaka
s*n¥>
0
Dilimizin her bölgesi her tadı alabilir; fakat ba­
zı bölgelerde farklı tatları alabilen tat tomur­
cukları daha yoğun olarak bulunur.
Buna göre gözde bulunan yapılar ve görev­
leriyle ilgili olarak aşağıdaki eşleştirmeler­
den hangisi yanlıştır?
A) Görme siniri, görüntüyü algılar.
B) Mercek, ışınların kırılmasını sağlar.
C) İris, göze giren ışık miktarını ayarlar.
D) Saydam tabaka, ışığın göze girdiği yerdir.
^ COŞKU
Buna göre, ekşiye karşı tat körlüğü olan bir
insanda dilinin, hangi kısmındaki tat almaç­
ları görevlerini tam olarak yerine getireme­
mektedir?
SİSTEMLERİN s a g u g i
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Kulağın sert bir cisimle karıştırılması, aşa­
ğıdaki zararlardan hangisine neden olabi­
lir?
4.
Sigara kullanılması, aşağıdaki duyu organı
çiftlerinden hangisine daha çok zarar verir?
A) Göz ve kulak
A) Salyangozdaki almaçların duyarlılığını kay­
betmesi
B) Göz ve deri
C) Burun ve dil
B) Kulak zarının yırtılması
D) Kulak ve burun
C) Östaki borusunun tıkanması
D) Çekiç, örs ve üzengi kemiklerinin parça­
lanması
5.
2.
Görev yapamayacak durumda olan veya hast^
talik sonucu bedenimize zararlı hale gelen bir
j p g organın yerine, sağlam bir organın nakledilme(çozum si işlemine “organ nakli” denir.
Kenan, sistemlerin sağlığı ile ilgili hazırlamış
olduğu proje ödevine aşağıdaki resimleri koy­
muştur.
Akciğer
siyahlaşması
Buna göre;
1.
Karaciğerin
sertlenmesi ve
yağlanması
Derinin
tahrip olması
J.:
■
m m
I
Organların bu hale gelmesinde öne çıkan
zararlı maddeler, aşağıdakilerden hangisin­
de verilmiştir?
şeklindeki organlardan hangilerinin başa­
rıyla nakli mümkündür?
3.
A) Alkol
Uyuşturucu
Sigara
B) Alkol
Sigara
Uyuşturucu
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) Sigara
Alkol
Uyuşturucu
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
D) Uyuşturucu
Sigara
Alkol
Mikropların insanlara bulaşmasına;
I. Hava
6.
II. Su
III. Besin
gibi madde veya ortamlardan hangileri ne­
den olabilir?
Bir insanda şeker hastalığının oluşmasına,
aşağıdaki sistemlerden hangilerinin çalış­
masındaki sıkıntılar neden olur?
A) Sinir sistemi - Sindirim sistemi
B) Boşaltım sistemi - İç salgı bezleri
A) Yalnız
B)
C) İve III
D) I, II ve
İv e li
C) Dolaşım sistemi - Duyu organları
D) Hareket sistemi - İç salgı bezleri
Q COŞKU
Sistemlerin Sağlığı
7.
Destek ve hareket sistemimizin sağlığının
korunması için, hangisi yapılmalıdır?
10. Sigara ve alkol kullanılması kişilerde;
I. Bağımlılığın oluşması
II. Duyu organlarındaki algılamanın zayıfla­
ması
A) Aşırı ve dengesiz beslenme
B) Düzenli spor yapma
C) Yapay hormonlar ile vitamin içeren ilaç­
lardan kullanma
D) Alkol, sigara ve uyuşturucu maddelerden
kullanma
III. Psikolojik olarak daha dirençsiz olunması
şeklindeki zararlardan hangisine neden
olabilir?
A) YalnızI
B) İv e li
C) I ve III
D) I, II ve III
8.
Kadir, boşaltım sisteminin diğer sistemlerle iliş­
e l i kişini aşağıdaki poster üzerinde göstermektedir.
Süzülme ve id­
rar atılımı, beyin
tarafından kont­
rol edilir.
Sindirim siste­
mi, böbreklere
besin sağlar.
Kemik bü yü­
mesi ve tamiri
için önemli olan
mineraller (Ca*)
in miktarında
böbrekler görev
yapar.
Kan, böbrekler
aracılığıyla metabolik artıkları
uzaklaştırır.
Böbrek faali­
yetleri, hormon­
lar tarafından
kontrol edilir.
!İdrar kesesininj
yapısında bulu-j
nan kaslarla id-1
rar boşaltılır.
A k ciğ e rle rle ,
boşaltım mad­
delerinden olan
karbondioksit
ve su atılır.
Posterdeki sistemler arasındaki ilişkiden
aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılabi­
lir?
A) Her sistem, bağımsız olarak faaliyetlerini
gerçekleştirebilir.
B) Sistemlerin birlikte hareket etmesiyle nor­
mal yaşam devam eder.
11. Kornea ve merceğin düzgün dış bükeyliğini
kaybetmesi (astigmat) sonucu, cisimlerin
görüntüsü nasıl algılanır?
A) Yakındaki cisimler iyi, uzaktaki cisimler bu­
lanık görülür.
B) Yakındaki cisimler bulanık, uzaktaki cisim­
ler iyi görülür.
C) Hem yakındaki hem de uzaktaki cisimler
bulanık görülür.
D) Birey cisimleri hiç göremez.
12. Aşağıdaki davranışlardan hangisi, toplum­
da olumlu tepki oluşmasına neden olur?
A) Organ bağışına katılma
B) Sigara ve alkol kullanma
C) Hızlı ve kıvrak araba kullanma
D) Bir grup arkadaşla okul çetesi kurma
C) Sistemlerden bazılarının görev yapama­
ması organizmanın yaşamını etkilemez.
D) Bir sistemin çalışma hızı, diğer sistemleri
etkilemez.
13. Günümüzde, çeşitli hastanelerde;
I. Kalp
II. Kemik iliği
III. Böbrek
9.
Solunum yoluyla mikropların bulaşması ha­
linde, aşağıdakilerden hangisi oluşmaz?
isimli yapılardan hangilerinin nakli yapıl­
maktadır?
A) Grip
B) Kızamık
A) YalnızI
B) İv e li
C) Nezle
D) Zatürre
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1 . İnsanın sindirim sistemi organlarının özel­
lik ve görevleriyle ilgili olarak, hangi açıkla­
ma yanlıştır?
A) Ağız: Besinlerin fiziksel olarak parçalan­
masını sağlar.
İşitme uyartılarının değerlendirilerek duy­
manın sağlandığı kısım neresidir?
A) Beyin
B) Omurilik
C) Beyincik
D) Omurilik soğanı
B) Yutak: Besinlerin bir kapakçık yardımıyla,
yemek borusuna geçmesini sağlar.
C) Mide: Besinlerin bir miktar karıştırılarak,
bulamaç haline getirilmesini sağlar.
D) Kalın bağırsak: Besin sindiriminin tamam­
lanarak, kana emilmesini sağlar.
Aşağıdaki şekilde, artık maddelerin vücudu­
muzdan uzaklaştırılmasında görev yapan or­
ganlar ve görevleri gösterilmiştir.
Karaciğer
2.
Amonyak
Bütün Hücreler
Hücre Solunumu
Ahsen’in, merkezi sinir sistemi ile ilgili yapmış
olduğu model aşağıda görülmektedir. Ancak
Ahsen, iki organın yerlerini gösterirken yanlış­
lık yapmıştır.
A
»ndioksit
Beyin
Böbrek Sindirim
|
Sistemi ^
İdrar
Dışkı
i
Su Buharı ve
Karbondioksit
Bu organlarla ilgili olarak, aşağıdaki açıkla­
malardan hangisi yanlıştır?
Omurilik
Beyincik
Omurilik
soğanı
A) Karaciğer, artıkların doğrudan vücuttan dış
ortama atılmasında görev yapmaz.
B) Su; böbrek, deri, akciğer ve bağırsaktan
ortak olarak dışarıya atılır.
Buna göre yanlış yazılan organlar aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
C) Sağlıklı bir insanda en fazla su kaybı akci­
ğerlerden yapılır.
D) Karbondioksit; akciğer ve deriden ortak
olarak vücut dışına atılır.
A) Beyin - beyincik
B) Beyincik - omurilik soğanı
C) Omurilik - omurilik soğanı
D) Beyincik - omurilik
Beyinciği zarar gören bir kişinin yaşamın­
da, aşağıda verilenlerin hangisi gerçekleş­
mez?
3.
Aşağıda verilen durumların hangisinde,
kandaki adrenalin miktarı artmaz?
A) Yediği besinleri sindirmesi
B) Bisiklet kullanması
50
A) Öfkelenme
B) Uyuma
C) Düşünme ve hayal kurması
C) Heyecanlanma
D) Coşku
D) Soluk alıp vermesi
■¡■M
p jCOŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
Duyu organlarında gerçekleşen, aşağıdaki
olay ya da durumlardan hangisi, ilgili duyu­
nun algılanmasına engel olur?
10. Yumurtalık ve testis organlarıyla ilgili ola­
rak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi yan­
lıştır?
A) İnsanlarda eşey bezleri olarak görev ya­
parlar.
A) Korneanın incelmesi
B) Kulak zarının yırtılması
B) Erkek ve dişilerde farklı yapıdaki hormon­
ları üretirler.
C) Alt derinin yanarak tahrip olması
D) Dilin uç kısmının yanması
C) Üreme hücrelerinin üretilmeside görev ya­
parlar.
D) Ergenlik dönemi bittikten sonra oluşurlar.
8 . Fen ve teknoloji öğretmeni, sınıfını gruplandı­
rarak herbir gruba, denetleyici ve düzenleyici
sistemle ilgili kavram haritasındaki boşlukların
doldurulmasına yönelik aktivite yaptırmaktadır.
Denetleyici ve Düzenleyici Sistem
Sinir Sistemi
" ( I)
Enzim
Sinir
hücreleri
- Böbrek üstü
11. Boşaltım sisteminin
temel yapıları, yanda­
ki şekilde gösterilmiş­
tir.
Bu şekilde belirtilen
yapıların görevleriy­
le ilgili olarak, aşa­
ğıda verilenlerden
hangisi yanlıştır?
------ 2
i
—4
-T iro it
Eşeysel bezler
Buna göre boşluklara aşağıdaki kavramlar­
dan hangileri yazılmalıdır?
I
II
III
A) Beyin
Omurilik
Hormon
B) Çevresel
İç salgı
Hormon
C) Omurilik
İç salgı
Beyincik
D) Beyincik
Hormon
İç salgı
A) 1 : Vücudumuzun çeşitli faaliyetleri sonu­
cunda oluşan atık maddeleri kanımız­
dan süzerek uzaklaştırır.
B) 2 : Süzülme sonucu oluşan idrarı, idrar
kesesine taşır.
C) 3 : İdrardaki vücut için yararlı maddelerin
kana geri alınmasını sağlar.
D) 4 : İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlar.
12. Kalın bağırsak, ince bağırsaktan gelen mad­
delerin bir süre depolanmasını sağlar.
9.
Besinlerin sindirim hızları arasında;
Karbonhidrat > Protein > Yağ
Kalın bağırsaktan alınan bir miktar posanın
(sindirim artığı) yapısında;
I. Su ve mineral
şeklinde bir ilişki bulunduğuna göre, aşağı­
daki besinlerden hangisinin diğerlerinden
daha hızlı sindirilmesi beklenir?
III. Bakteri
A) Balık kızartması
isimli madde ve canlılardan hangileri bulu­
nabilir?
II. Selüloz (Lifli maddeler)
B) Kaşarlı ve kıymalı börek
C) Meyve karışımı
A) Yalnızll
B) İv e li
D) Karışık köfte
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
51
VUCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Öğrencilerden herbiri bir sindirim organının
görevini aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir.
Aşağıda verilen davranışlardan hangisinin
gerçekleşmesi, beyindeki merkezler tarafın­
dan kontrol edilmez?
A) İşitmenin sağlanması
B) Vücuda yapılan bir etkiye ani tepki verilmesi
C) Rüya görülmesi
D) Acıkma ve susamanın fark edilmesi
İnsan gözünü oluşturan tabakalar ve bazı kı­
sımlar şekilde numaralarla gösterilmiştir.
Zehra
Buna göre öğrencilerin temsil etmiş olduk­
ları organlar, sırayla aşağıdakilerden hangi­
sinde verilmiştir?
A) Mide - Ağız - Yutak - Bağırsak
B) Yemek borusu - Mide - Karaciğer - Pankreas
C) Mide - Ağız- Yutak - Yemek borusu
D) Yemek borusu - Pankreas - Yutak - Bağırsak
2.
Resimde insanların yapmış oldukları bazı aktiviteler karikatür şeklinde gösterilmiştir.
Belirtilen yapılardan hangileri, ışık ışınları­
nın kırılmasını sağlar?
A) I ve III
B) İve IV
C) II ve IV
D) III ve V
Böbrek hastaları ve diyaliz olayıyla ilgili;
Resimdeki faaliyetlerle ilgili aşağıdaki açık­
lamalardan hangisi yanlıştır?
52
I. Böbreklerin kandaki atıkları süzmede ye­
tersiz kalması sonucu diyaliz işlemi yapılır.
A) Uyarıların algılanmasında, farklı almaçlar
görev yapar.
II. Kandaki atık oranı arttığında, bazı sağlık
sorunları oluşur.
B) Uyarılar, beynin farklı noktalarında değer­
lendirilir.
III. Diyaliz cihazı böbreklerin görevini yapma­
sına yardımcı olur.
C) Uyarıların algılanmasını sağlayan merkez­
ler, omurilikte bulunur.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
D) Duyu organlarının tamamı, bu faaliyetlerde
görev yapar.
A) YalnızI
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
6.
Merkezi sinir sistemini oluşturan;
I. Beyin
II. Omurilik
9.
Geçirdiği bir kaza sırasında, bel bölgesindeki
omurga kemiklerinin kayması bazı sinirlerin
zedelenmesine neden olur. Bu durum, bacak­
larda “felç" oluşmasına neden olabilir.
III. Omurilik soğanı
yapılarından hangileri kemikler tarafından
korunur?
7.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
Merkezi sinir sisteminin temel bölümleri, aşa­
ğıdaki şekilde işaretlenmiştir.
Buna göre, felç oluşmasına neden olan si­
nirsel bölüm, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Omurilik
B) Beyin
C) Omurilik soğanı
D) Beyincik
10. İnsanda besinlerin sindiriminde görev yapan
organların özellikleri tabloda gösterilmiştir.
Sindirim organı
Bu kısımların çalışmasını kontrol ettiği or­
ganlarla ilgili olarak, aşağıdaki eşleştirme­
lerden hangisi doğrudur?
I
Proteinlerin kimyasal sindiriminin
başladığı organdır.
II
Yağların kimyasal sindiriminin
yapıldığı organdır.
III
Karbonhidratların kimyasal sindiriminin
başladığı organdır.
Bu tablodaki numaralı organlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?
Mide
A)
Sindirim organın özelliği
İnce bağırsak
Ağız
I - Kalın bağırsak
B) II-Böbrek
A)
C) III - Tiroid bezi
B)
D) IV - Akciğer
C)
D)
8.
Önüne aniden bir çocuk çıkan sürücünün,
anide aracın frene basmasıyla ilgili;
I. Birden frene basılması refleks olarak ger­
çekleşmiş olabilir.
II. Sürücünün kanındaki adrenalin miktarı ar­
tar.
11. Doku hücrelerinde oluşan atık maddelerin, vü­
cuttan uzaklaştırılmasına “boşaltım” denir.
Vücudumuzda boşaltım yapılmasında rol
oynayan olaylar, aşağıdakilerden hangisin­
de birlikte verilmiştir?
III. Sürücünün solunum ve dolaşımı yavaşlar,
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) İdrar üretme - Sindirim - Dolaşım
B) Terleme - İdrar üretme - Soluk alış verişi
A) Yalnız I
B) I ve II
C) Soluk alış verişi - Terleme - Sindirim
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Terleme - İdrar üretme - Dolaşım
Q COŞKU
53
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Östaki borusunun hava bağlantısını sağla­
dığı kısımlar, aşağıdakilerin hangisinde bir­
likte verilmiştir?
4.
Yapısında bazı mineral ve vitaminlerin çö­
kelerek ‘taş’’ oluşmasına neden olduğu or­
gan, aşağıda verilenlerin hangisidir?
A) Dış kulak - Ağız boşluğu
A) Kalp
B) Göz
B) Ağız boşluğu - Orta kulak
C) Böbrek
D) Mide
C) Orta kulak - İç kulak
D) Ağız boşluğu - İç kulak
5.
2.
Aşağıda boşaltım sistemine yardımcı olan or­
ganlardan birinin şekli gösterilmiştir.
Sağ parça
Toplardamar
Aşağıdaki şekilde, yanan bir muma yanlışlıkla
elini değdiren bir kimsenin refleks tepkisi gös­
terilmiştir.
Duyu nöronu
aksonu
Ara nöron
parça
Sıcaklık
Karaciğer bağı
Safra kesesi
Bu refleks olayında;
Bu organ, aşağıda verilen etkinliklerden
hangisini gerçekleştirdiği için, boşaltıma
yardımcı olur?
I. Sinir hücreleri
II. Beyin
III. Omurilik
IV. Kol kasları
A) Safra sıvısını üreterek ince bağırsağa gön­
derir.
şeklindeki yapılardan hangileri görev yap­
mıştır?
B) Amonyak moleküllerini karbondioksitle
birleştirerek, daha az zararlı olan üre isimli
maddenin sentezlenmesini sağlar.
C) Bazı vitaminlerin fazlasını depo eder.
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve IV
D) U liv e IV
D) Kandaki fazla besin maddelerini depo
eder.
6.
3.
Yutma ile omurilik soğanı arasındaki ilişki­
nin benzeri, hayal kurma ile aşağıdaki kı­
sımlardan hangisi arasında bulunur?
A) Beyin
B) Beyincik
Aşağıda verilen olayların hangisinin ger­
çekleşmesi sırasında, kandaki “adrenalin”
miktarı artar?
A) Yolda yürürken korna çalan bir araçtan
korkan bireyde
B) Uzun süre aç kalmış olan bireyde
C) Omurilik soğanı
C) Yorucu bir işte çalıştıktan sonra bir süre
dinlenen bireyde
D) Omurilik
D) Mutfakta yemek yapan bireyde
Q COŞKU
■HD
7.
Vücudumuzda Sistemler
Yediğimiz besinlerin sindirimiyle ilgili olarak,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
10. “Adrenalin” hormonu, genel metabolizmayı ve
kan şekerini artırıcı yönde etki yapar.
A) Karbonhidratların kimyasal sindirimi ağız­
da başlar.
Kanında adrenalin miktarı artan bir insan­
da, aşağıdakilerden hangisi meydana gel­
mez?
B) Katı besinlerin fiziksel sindirimi ağızda baş­
lar.
A)
C) Proteinlerin amino asitlere kadar sindirimi
midede tamamlanır.
B)
Kandaki
glikoz miktarı
Soluk alıp
verme hızı
D) Yağlar, sadece ince bağırsakta kimyasal
olarak sindirilir.
Zaman
Zaman
C)
Enerji üretim
hızı
8.
D)
Böbrekte süzülen
sıvı miktarı
Ağızda karbonhidrat, midede protein ve ince
bağırsakta pankreas özsuyu ile birlikte tüm
besinler sindirilebilir.
Zaman
Aşağıdaki deney tüplerinin içine farklı besinler
ve sindirim sıvıları konarak, yeterli bir süre
bekleniyor.
Tükürük
sıvısı
Pankreas
özsuyu
« J* *
Zaman
11. Karaciğerde üretilen safranın sindirimle il­
gili görevi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yağların fiziksel sindirimini sağlamak
B) Proteinlerin fiziksel sindirimini sağlamak
f
Ekmek
Et
Zeytin
yağı
C) Yağların kimyasal sindirimini sağlamak
D) Proteinlerin kimyasal sindirimini sağlamak
Bu deney tüplerinin hangilerinde, kimyasal
sindirim gerçekleşir?
9.
A) YalnızI
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
Bir insanın, belirli bir süre içinde, fazla mik­
tarda idrar çıkarmasına;
I. Bol sulu besin tüketmesi
II. Vücuttaki oluşan metabolik artık oranının
artması
12. Sinir sisteminde uyartı mesajının taşınması ve
değerlendirilmesiyle ilgili bazı olaylar, tabloda
verilmiştir.
I
Uyarılar duyu organlarımızda bulunan özel
hücrelerle alınır.
II
Uyartı mesajı beynimizdeki ilgili bölümde değer­
lendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur.
III
Uyarılar sinirler ile merkezi sinir sistemine uyartı
mesajı şeklinde taşınır.
IV
Beynimizde oluşan cevaplar sinirler aracılığıyla
ilgili organlara iletilerek uyarıya tepki verilir.
durumlarından hangileri neden olabilir?
Tablodaki bu olayların meydana geliş sırası,
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir?
A) YalnızI
B) İv e li
A) | - I I - I I I -IV
B) II - I V - III- I
C) İve III
D) I, II ve
C) III - II - I - IV
D) I - I I I - I I - I V
III. Böbreklerde ki süzülme oranının artması
0 COŞKU
55
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Uzun süreli açlığa bağlı olarak, kanındaki
şeker oranı azalan, sağlıklı bir insanda;
4.
I. Pankreastan kana salgılanan glukagon hor­
monu miktarının artması
II. Bazı organlarda depolanan karbonhidrat­
ların parçalanarak kana geçirilmesi
A) İç kulak - Orta kulak - Dış kulak
B) Dış kulak - Orta kulak - İç kulak
III. Vücuttaki yağ miktarının azalması
C) Orta kulak - İç kulak - Dış kulak
durumlarından hangileri meydana gelebilir?
A) YalnızI
B) İve li
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Dış kulak - İç kulak - Orta kulak
5.
2.
Merkezi sinir sisteminin temel bölümleri, aşa­
ğıdaki şekilde belirtilmiştir.
3.
B) X
C) Y
I. Böbrek toplardamarında böbrek atarda­
marına göre daha az atık vardır.
II. Üreterdeki sıvıda protein ve yağ bulunmaz.
III. Böbreklerin yapısındaki süzme cisimcikleri
nefronlardır.
56
A) Yalnız
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
I
II
III
Pankreas
öz suyu
Safra
sıvısı
Tükürük
sıvısı
*
I
i
Tereyağı
Tereyağı
Tereyağı
A) YalnızI
B) İv e li
C) İve III
D) II ve II
D) Z
Boşaltım sistemi yapılarıyla ilgili olarak;
açıklamalarından hangileri doğrudur?
Bir öğrenci şekildeki düzenekleri kurarak, te­
reyağının sindirimini araştırıyor.
Şekilde gösterilen düzeneklerin hangilerin­
de, fiziksel veya kimyasal sindirim olayları
gerçekleşir?
Şekilde belirtilen kısımlardan hangisi “ kol
ve bacaklarımızdaki kasların birbiriyle uyumlu
çalışmasını düzenleyerek, hareketlerimizin dü­
zenli olmasını” sağlar?
A) K
Ses uyarılarının sinirlerde uyartı oluşturma­
sı sırasında, kulak bölümlerinin kullanılma
sırası, aşağıdakilerin hangisinde doğru ve­
rilmiştir?
6.
Aşağıda verilen olaylardan hangisi, kanın
süzülmesi sonucu oluşan idrar miktarını ar­
tırmaz?
A) Kan dolaşım hızının yavaşlaması
B) Soluk alış verişinin normalden daha hızlı
olması
C) Üşümeye bağlı olarak vücut metabolizma­
sının artması
D) Vücuda normalden fazla sıvı maddelerin alın­
ması
^
COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
Tüm refleks hareketleri arasında, aşağıda
verilen özelliklerden hangisi ortaktır?
10. Kalın bağırsağın yapısında;
I. Sindirilmiş olan besinlerin bir kısmının ka­
na geçirilmesi
A) Bütün insanlarda görülme
II. İnce bağırsaktan gelen posa içindeki su­
yun bir kısmının kana emilmesi
B) Omurilik tarafından kontrol edilme
C) Bir süre istemli olarak kontrol edilme
III. Bakteriyel faaliyetlerle bazı vitaminlerin
sentezinin sağlanarak, vücuda alınması
D) Doğuştan kazanılma
IV. Bazı sindirim enzimlerinin sentezlenerek
ince bağırsağa verilmesi
şeklindeki olaylardan hangileri gerçekleşti­
rilir?
Öğretmeni Hasan’la Hüseyin’e insanlarda ya­
şa ve gürültü şiddetine bağlı işitme kaybıyla il­
gili araştırma yapmaları için proje ödevi ver­
miştir.
A) İv e li
B) II ve III
C) III ve IV
D) I, II ve IV
Öğrenciler yapmış oldukları çalışmaları aşağı­
daki grafikte göstermişlerdir.
işitme kaybı
11. Ayşen’in annesinin kan analizlerinde, kanında­
ki glikoz değeri aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
_0
ç
X
¡2
20 25 30 35 40 45 50 55 60 65
Yaş
o'
@
Kanda
glikozun
normal
değeri
Bu olayla ilgili yapılan aşağıdaki açıklama­
lardan hangisi yanlıştır?
A) Her yaşta işitme almaçları görev yapar.
B) Belli yaştan sonra almaçlarla sinirler ara­
sındaki bağlantı ortadan kalkar.
C) Beyindeki işitme merkezi her yaşta görev
yapar.
Zaman
Buna göre, yükselen glikoz miktarını (X) dü­
şüren hormon aşağıdakilerden hangisidir?
A) Adrenalin
B) İnsülin
C) Tiroksin
D) Glukagon
D) Yaşlılık döneminde, gençlik dönemine
göre işitme kaybı daha fazladır.
12. Aşağıdaki etkinliklerden hangisi, “kimyasal
sindirim” olayına örnek olarak verilebilir?
9.
Aşağıda verilen sistemlerden hangisinin
çalışmasından omurilik soğanındaki mer­
kezler sorumlu değildir?
A) Solunum sistemi
B) Sindirim sistemi
C) Hareket sistemi
D) Dolaşım sistemi
0 COŞKU
A) Lizozomlarda nişastanın glikoz molekülle­
rine kadar parçalanması
B) Şekerin suda eriyerek dağılması
C) Besin yapıtaşlarının, mitokondride karbon
dioksit ve suya kadar parçalanması
D) Katı besinlerin, ağızda çiğnenerek daha kü­
çük parçalara ayrılması
57
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
İhtiyacından daha fazla tuz ve su tüketen bi­
reylerin, günlük idrar üretimleri normalden faz­
la olur.
4.
Buna göre, aşağıda örneklerden hangisinde,
yukarıda anlatılan durum gerçekleşir?
Gözde katarakt oluşmasına neden olan göz
yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) İris
B) Mercek
C) Kornea
D) Sarı leke
A) Soğuk havada, bol miktarda çay içen bi­
reyde
B) Sıcak havada, ağır (bedeni yorucu) bir işte
çalışan bireyde
5.
C) Soğuk havada, bol miktarda kuru besin tü­
keten bireyde
Sinan, şekildeki boşaltım sistemini hazırlayıp,
çalışma grubuna boşaltım sistemi ile ilgili bilgi
vermektedir.
D) Sıcak havada, oturduğu yerde çok terle­
yen bireyde
2.
Sindirim sistemini oluşturan organlar aşağıda­
ki şekilde harflerle gösterilmiştir.
Buna göre Sinan aşağıdaki açıklamalardan
hangisini yaparsa, boşaltım sistemi ile ilgili
yanlış bilgilendirme yapmış olur?
Buna göre, belirtilen organlardan hangisi
besinlerin sindiriminde görev yapmaz?
A) X
B) Y
C) Z
D) T
A) I de, kan süzülür.
B) Artık maddeler II de toplanmaya başlar.
C) IV de toplanan idrar, sindirim açıklığıyla vü­
cuttan atılır.
3.
A) Besinlerin fiziksel sindirim süresinin artma­
sı
B) Vücuttan dışarı atılan sindirim atığı miktarı­
nın azalması
58
D) III te artık maddeler, kan damarlarına göre
daha yoğun olarak bulunur.
Sindirim kanalındaki villusların görevini ya­
pamaması durumunda, aşağıda verilen so­
nuçlardan hangisi meydana gelir?
6.
Tiroit bezinin ürettiği hormonlar arasında,
aşağıda verilenlerin hangisi bulunur?
C) Kana geçen besin oranının azalması
A) İnsülin
B) Büyüme
D) Bireyin hızla kilo almaya başlaması
C) Glukagon
D) Tiroksin
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7 . Ağzımızda, aşağıda verilenlerden hangisi
görev yapmaz?
A) Tükürük bezi
C) Dil
8.
10. Gözün yuvarlak şekil kazanmasını sağla*
yan yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
B) Koku sinirleri
D) Diş
Arzu aşağıdaki şekli inceleyerek sinir siste­
mi ile ilgili şu açıklamayı yapmıştır.
“Merkezi sinir sisteminin dışında kalır ve mil­
yonlarca sinirden meydana gelir. Bu sinirler,
merkezi sinir sistemi ile organlar arasında bağ­
lantıyı sağlar.”
Merkezi
sinir sistemi
A) Sert tabaka
C) Damar tabaka
B) İris
D) Ağ tabaka
11. Sinan ve arkadaşı
Tugay, matematik­
le ilgili bir proble­
m
{çözüm min çözümü için
arkadaşı Şahin’le
internet üzerinden
yazışmaktadır.
Yazışma süreci şu aşamalardan geçmekte­
dir:
I. Problemin yazılması
II. Problemin Şahin’e iletilmesi
III. Problemin çözülmesi
IV. Çözümün Sinan’a ulaşması
Belirtilen aşamalara benzer işlemler, sinir sis­
teminin bir uyarana karşı tepki göstermesi sı­
rasında da gerçekleşir.
Buna göre yukarıdaki yazışma sürecindeki
aşamalar, sinir sisteminin bu olayla ilgili
hangi bölümleriyle eşleştirilebilir?
I
Arzu’nun tanımladığı sinir sisteminin bölü­
mü (kırmızı ve yeşil renkli), aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Hipofiz
B) Beyincik
C) Çevresel sinir sistemi
D) Omurilik soğanı
9 . Yetersiz ve dengesiz beslenen bireylerde;
II
III
IV
A) Almaç
Sinir
hücresi
Beyin
Tepki
organı
B) Beyin
Sinir
hücresi
Almaç
Tepki
organı
C) Almaç
Tepki
organı
Sinir
hücresi
Beyin
D) Tepki
organı
Sinir
hücresi
Beyin
Almaç
12. Göz merceğinin görevi, aşağıdakilerden
hangisinde verilmiştir?
I. Kilo kaybetme
II. Hastalıklara karşı daha zayıf olma
III. Daha enerjik bir yapıya sahip olma
A) Gözün farklı uzaklıklardaki cisimlere odak
uzaklığını ayarlamak
durumlarından hangileri meydana gelebilir?
B) Göze giren ışık miktarını belirlemek
A) YalnızI
B) İv e li
C) Işık uyarılarının sinirlere aktarılmasını sağ­
lamak
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Zararlı ışınların göze girmesini önlemek
Q COŞKU
59
VUCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
Dil ve burun arasındaki ilişkiyle ilglili ola­
rak;
4.
I. Hem dil hem de burun suda çözünebilen
maddelerin algılanmasını sağlar.
Karaciğerin boşaltımla ilgili olan görevi,
aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) Kandaki zehirli madde oranını azaltmak
B) Kandaki su miktarını azaltmak
II. Tat alma ve koklama uyartıları beyinde de­
ğerlendirilir.
C) Kandaki tuz miktarını azaltımak
D) Kandaki alyuvarların azalmasını sağlamak
III. Her insanın hassas olduğu tat veya koku
birbirinden farklıdır.
şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur?
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
İnsanda merkezi sinir sisteminin yapısında bu­
lunan, bazı sinir merkezleri şekilde numaralar­
la gösterilmiştir.
5.
Öğretmen, fen ve teknoloji dersinde sınıfı grup­
landırıp, herbir grubun sindirimle ilgili kavram
haritası çıkarmasını istemiştir. Arzu’nun sözcü
olduğu grup aşağıdaki kavram haritasını hazır­
lamıştır.
Sindirim Sistemi
Sindirim Çeşitleri
Organları
-Ağız
- Mekanik
-Yutak
L- Kimyasal-
- Yemek borusu
Sindirime
Yardımcı Organlar
Buna göre, numaralı kısımlar içerisinde,
aşağıdaki bölümlerden hangisi yoktur?
A) Beyin
B) Beyincik
C) Omurilik soğanı
D) Omurilik
-M id e
İnce bağırsak
- Karaciğer — Enzim
- Kalın bağırsak
- Pankreas ------ Safra
L Anüs
Yapılan çalışmanın doğru olması için, hangi
sindirim organlarının yerlerinin değiştiril­
mesi gerekir?
A) Karaciğer - Pankreas
B) Mide - Pankreas
C) Karaciğer - İnce bağırsak
Hormonların düzenledikleri yaşam olayları
arasında;
D) Kalın bağırsak - Pankreas
I. Vücudun büyüme ve gelişmesi
II. Kan şekerinin düzenlenmesi
III. Hücrelerdeki enerji tüketimi
şeklindeki etkinliklerin hangileri vardır?
Gözde şaşılığın oluşmasına, aşağıda veri­
len kısımlardan hangisi neden olur?
A) Yalnız
B) I ve II
A) Göz kasları
B) Gözyaşı bezi
C) İve III
D) I, II ve
C) Mercek
D) Göz kapağı
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
Besinlerdeki yağların sindirimi en zor ve kar­
bonhidratların sindirimi ise daha kolaydır.
10. İç salgı bezleriyle ilgili olarak;
I. Organ çalışmasını ürettikleri hormonlarla
kontrol ederler.
Buna göre, eşit miktarları tüketildiğinde
aşağıdaki yiyeceklerden hangisinin sindiri­
mi daha uzun sürede tamamlanır?
II. İç salgı bezleri görevlerini yapabilmek için
dolaşım sistemiyle işbirliği yapar.
A) Zeytin yağlı dolma
III. Hormanlar, sürekli olarak aynı oranlarda
salgılanırlar.
B) Kaşarlı tost
açıklamalarından hangileri söylenebilir?
C) Meyve salatası
D) Sebze haşlama
A) YalnızI
B) İv e li
C) I ve III
D) I, II ve III
8 . Göz doktorlarından oluşan bir ekip, Duygu’nun
sınıfında göz sağlığı taraması yapmışlardır.
Doktorlar, bazı öğrencilerde aşağıdaki göz ku­
surlarını tespit etmişlerdir.
11
Ahmet, karlı bir günde arkadaşlarıyla kar topu
oynuyor. Bu sırada havanın soğuk olmasın­
dan dolayı üşüyor.
I-
Buna göre Ahmet’in kar ve sıcaklık değişi­
minden etkilenmesi, arkadaşlarıyla kar to­
pu oynaması şeklindeki farklı olayları algı­
laması aşağıdakilerden hangisiyle açıkla­
nabilir?
III-
Şekillerde belirtilen göz kusurlarının adları,
seçeneklerden hangisinde verilmiştir?
A) Miyop
Hipermetrop
Astigmat
B) Hipermetrop Miyop
Astigmat
C) Astigmat
Hipermetrop
Miyop
D) Miyop
Astigmat
Hipermetrop
Diyaliz işlemi, aşağıdaki sistemlerden han­
gisinin çalışmasında meydana gelen bir bo­
zulma sonucu uygulanır?
A) Uyaranlarla ilgili beyinde bulunan merkez­
lerin yeterince çalışamamasıyla
B) Uyaranlara bağlı olarak ortaya çıkan tepki­
lerin hızlı gerçekleşmesiyle
C) Uyaranların beyindeki farklı merkezlerde
değerlendirmesiyle
D) Beynin her uyaran karşı, aynı tepkiyi gös­
termesiyle
12. Böbrek atardamarı ile böbrek toplardama­
rındaki kanda, aşağıda verilenlerden hangi­
si farklılık oluşturur?
A) Solunum
B) Dolaşım
A) Akyuvar miktarı
B) Alyuvar sayısı
C) Boşaltım
D) Sindirim
C) Mineral oranı
D) Kanın sıcaklığı
Q COŞKU
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Kanın, zararlı olan maddelerden temizlen­
mesinde görev yapan organlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
4.
İç salgı bezlerinden biri olan hipofizin yapısı
şekilde gösterilmiştir.
(0çözüm
A) Kalın bağırsak - Karaciğer
B) Akciğer - Böbrek
C) Pankreas - Kalın bağırsak
D) Böbrek - Kalp
2.
Göz yuvarlağında ve göz merceğinde meyda­
na gelen bazı yapısal bozukluklara bağlı ola­
rak, ortaya çıkan iki göz kusuru ve düzeltilme
biçimi şekilde gösterilmiştir.
Görüntünün
oluştuğu
yer
Miyop göz
Görüntünün
oluştuğu
yer
i
Kan
damarları
Hipermetrop göz
Bu bezle ilgili aşağıdaki açıklamalardan han­
gisi yanlıştır?
A) İç salgı bezlerinin işleyişini denetler.
B) İç salgı bezleri ile sinir sistemi arasında
uyumu sağlar.
C) Büyümeyi sağlayan hormonları salgılar.
Bu iki göz kusuru ile ilgili olarak;
D) Salgılamış olduğu bütün hormonlar, aynı
etkiye sahiptir.
I. Görüntünün retinanın önünde oluşması
II. Göz merceği ile retinada görüntünün düş­
tüğü yer arasındaki uzaklığın, normalden
farklı olması
III. Uzağı normal görüp, yakını ise iyi göreme­
me
şeklindeki özelliklerden hangileri ortak ola­
bilir?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
İnsan beynindeki bazı bölümler, şekilde göste­
rilmiştir.
I Beyin
II Beyincik
IV (Omurilik soğanı)
3.
Aşağıda verilen maddelerden hangisi, atık
madde özelliğine sahip değildir?
III Omurilik
Bu bölümlerle ilgili olarak, aşağıdaki ifade­
lerden hangisi yanlıştır?
A) Öğrenmeye dayalı olayların merkezi “I” dir.
A) Karbonhidrat ve yağ
B) Vücudun denge merkezi II dir.
B) Amonyak ve üre
C) Vitamin ve tuz
C) İstemli hareketlerin yapılmasını sağlayan
merkez IV dür.
D) Su ve karbondioksit
D) Reflekslerin merkezi III dür.
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
Aynı yaşta olan ve farklı vücut gelişimlerine
sahip olan insanlarda bu duruma, aşağıda*
ki salgı bezlerinden hangisi neden olur?
A) Hipofiz bezi
9.
Evimizde, her gün kullandığımız besinlerden
arta kalanlar bozulanlar ve fazlalık olan mad­
deler çöpe atılır. Çöpler biriktirilerek, belli ara­
lıklarla evimizden dışarıya atılır.
Yukarıda anlatılan olaya benzer biçimde gö­
rev yapan vücut sistemi hangisidir?
B) Böbreküstü bezi
C) Yumurtalık veya testis organı
A) Sinir sistemi
D) Pankreas
B) Dolaşım sistemi
C) Boşaltım sistemi
D) Hareket sistemi
7.
Aylin, proje ödevi olarak sindirim sisteminin
maketini hazırlamıştır.
10 . Öğrencilerden
herbiri, boşaltımda görev ya­
pan organların görevini aşağıdaki şekilde ifa­
de etmişlerdir.
Ağız
Yemek
borusu
Mide
Suyun ve tuzun
fazlasını
dışarı atarım
Tan
Kan içindeki
zararlı artıkları
ve üreyi süzerim^
Bağırsak
Villus
hücreleri
Kalırı
bağırsak
Sindirim Sistemi
Sevgi
Ayşe
Kılcal
damarlar
Lenf
damarı
Buna göre öğrencilerin temsil etmiş oldukla­
rı boşaltımda görevli organlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştiril­
miştir?
Villus
Öğretmeni Aylin’e bu sistemle ilgili olan yu­
karıdaki villusun resmini göstererek, “bu­
nun sindirim sisteminin hangi bölümüyle ilgili
olduğunu” sorduğunda, Aylin aşağıda veri­
lenlerden hangisini söylerse soruyu doğru
cevaplamış olur?
A) Ağız
B) Yemek borusu
C) Mide
D) İnce bağırsak
Tan
Sevgi
Ayşe
A) Böbrek
Akciğer
Kalp
B) Böbrek
Karaciğer
Kalp
C) Akciğer
Deri
Böbrek
D) Deri
Akciğer
Böbrek
11. Kulaktaki yarım daire kanallarıyla ilgili;
i. Beyincikle birlikte iş yapar.
II. İşitmeyle ilgili bir görevi yoktur.
8.
III. İç kulağın yapısında yer alır.
Aşağıda verilen yapıların hangisi, gözün dış
etkilerden korunmasında görev yapmaz?
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Gözyaşı bezi
B) Sert tabaka
A) Yalnız
B) I ve II
C) İris
D) Sarı leke
C) İve III
D) I, II ve
0 COŞKU
63
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Sigara tükeminin kişide en fazla neden ol­
duğu rahatsızlık hangisidir?
A) Grip
B) Ülser
C) Kanser
D) Siroz
4.
Kulak yapıları ve görevleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisi
yanlıştır?
A) Kulak kepçesi - Ses dalgalarını toplayarak,
kulak yoluna iletir.
B) Kulak zarı - Gelen ses dalgalarıyla titreşe­
rek, titreşimleri orta kulağa aktarır.
C) Salyangoz - Ses uyarılarını almaçlar ile si­
nirlere aktarır.
2.
D) Oval pencere - Ses dalgalarının şiddetini
artırır ve orta kulağa aktarır.
Sindirim sistemi; besinlerin alınmasını, sindiril­
mesini ve sindirim ürünlerinin emilerek kana
karışmasını sağlar.
Şekilde, yukarıda belirtilen görevleri gerçek­
leştiren, sindirim sisteminin kısımları görül­
mektedir.
5.
^
Çarpım tablosunu ezberleme, yazma, okuma, resim yapma, eşyaların ad¡çSzum ları gibi birçok şeyi sonra­
dan öğreniriz.
Yukarıda saymış oldu­
ğumuz olayların gerçek­
leşmesinde aşağıdaki
sinir sistemimizle ilgili
organlarımızdan hangisi
önemli rol oynar?
Buna göre, sindirim organlarında sindirilen
besinlerle ilgili aşağıda verilenlerden han­
gisi yanlıştır?
A) Omurilik soğanı
B) Beyincik
C) Omurilik
D) Beyin
A) Ağızda karbonhidratların sindirimi başlar.
B) Midede proteinlerin sindirimi yapılır.
C) Ağız ve midede yağlar sindirilir.
D) İnce bağırsakta bütün besin çeşitleri sindi­
rilir.
6.
3.
Bir insanın idrarında şeker görülmesi, aşağıdakilerden hangisinin bir sonucudur?
A) Bireyin çok şekerli besin tükettiği
B) Bireyin hormonal bir hastalığı bulunduğu
C) Bireyin çok yaşlı olduğu
D) Bireyin çok egzersiz yaptığı
Sinir sistemi ve iç salgı sistemi arasındaki
ilişkiyle ilgili olarak, aşağıda verilen ifade­
lerin hangisi yanlıştır?
A) Her iki sistemde, vücut iç dengesinin oluş­
masında görev yapar.
B) Sinir sistemi organ çalışmasını hızlı, iç sal­
gı bezleri yavaş uyarır.
C) Sinir sistemini nöronlar, iç salgı sistemini
salgı hücreleri meydana getirir.
D) İç salgı sistemi, sinir sisteminin çalışmasını
da kontrol eder.
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
8.
Üzerinde duyu almacı olmayan ağ tabaka
yapısı, aşağıda verilenlerden hangisidir?
A) Sarı leke
B) Mercek
C) Kör nokta
D) Göz bebeği
Murat, gül bahçesinde dolaşırken güllerin gü­
zel kokusu ile rahatlıyor.
10 .
Proteinlerin sindirimiyle ilgili olarak, şekilde
gösterilen deney yapılmıştır.
0,1 genzim
0,1 genzim
30°C
30°C
Sindirim süresi
2 dakika
Sindirim süresi
1 dakika
0,2 genzim
0,1 g enzim
Sindirim süresi
1 dakika
Sindirim süresi
5 dakika
Bu sindirim etkinliğiyle ilgili olarak, hangi
sonuca ulaşılmaz?
A) Sindirim süresinin belirlenmesinde, sade­
ce enzim miktarı etkili olur.
B) Kullanılan besin miktarının artması, sindi­
rim süresini uzatır.
C) Kullanılan enzim miktarının artması, sindi­
rim süresini kısaltır.
Murat’ın kokuyu algılaması sürecinde ger­
çekleşen;
D) Sıcaklığın azalması sindirim uzamasına
neden olur.
I. Koku zerreciklerinin buharlaşarak havaya
karışması
II. Koku zerreciklerinin, burnun sarı bölgesin­
deki mukus sıvısında çözünerek almaçları
uyarması
III. Beynin koku merkezine sinirlerle uyartının
taşınması
olaylarının meydana gelme sırası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
9.
A) l - l l - l
B)
C) l l l - l -
D)
Boşaltım sisteminin çalışmasıyla ilgili ola­
rak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yan­
lıştır?
A) insanların, günlük olarak dışarıya attığı bo­
şaltım artığı miktarı birbirine eşittir.
11. Aşağıda verilen etkinliklerin hangisi günlük
üretilen idrar miktarının artmasını sağlar?
A) Hava sıcaklığı ile terlemenin artması
B) Su tüketimin artması
C) Yağlı besin tüketiminin artması
D) Böbreklerin yetersiz olarak çalışması
1 2. Karikatürde köpeğin
saldırmasına karşın,
İS fe çocuğun
köpekten
!çözum kaçışı görülmektedir.
Bu olayla ilgili aşağı­
daki açıklamalardan
hangisi yanlıştır?
B) Kandaki boşaltım artıklarının ayıklanmasın­
da, böbrekler rol oynar.
A) Duyu organları görev yapar.
C) Boşaltım sisteminin yeterince görev yapa­
madığı bireylerde, hastalık halleri oluşur.
C) Doğuştan ve sonradan kazanılmış davra­
nışlar ortaya çıkar.
D) Besinlerin hücrelerde kullanılması sonu­
cunda, boşaltım artıkları oluşur.
D) Olayın gerçekleşmesinde bütün duyu or­
ganları görev yapar.
Q COŞKU
B) Sinir ve iç salgı sistemi birlikte işlev yapar.
65
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda verilen hastalıklardan hangisi, bur­
nun yapısında oluşur?
A) Sinüzit
B) Şaşılık
C) Kuduz
D) Kızamık
4.
Derinin yapısıyla ilgili olarak, aşağıda veri­
len ifadelerin hangisi yanlıştır?
A) Üst deri vücudun korunmasını, alt deri du­
yuların algılanmasını sağlar.
B) Deri üzerinde bulunan kıllar hassas uyarı­
ların algılanmasında rol oynar.
C) Deriye rengini veren hücreler alt derinin
yapısında bulunur.
D) Deri altındaki yağ tabakası vücut sıcaklığı­
nın korunmasında görev yapar.
2.
Aylin ve arkadaşları gitmiş oldukları piknikte
ata biniyorlar. Aylin’in binmiş olduğu at,
kontrolden çıkıyor, heyacanlı ve tehlikeli bir
Cçöîüm koşu sırasında attan düşüyor. Arkadaşları
sağlıklı görünen Aylin’i yakınlarında bulunan
bir hastaneye kontrol amaçlı götürüp, tetkik ve
muayenesini yaptırıyor.
5.
Aslı, sınıfında sindirim ola­
yını açıklamak için yandaki
şekli kullanmıştır.
Büyük moleküllü
besin
Besinlerin
parçalanması
Buna göre Aslı’nın bu
olayla ilgili yapmış oldu­
ğu, aşağıdaki açıklama­
lardan hangisi yanlıştır?
A) Büyük moleküllü besinler parçalanır.
B) Besinler, kendilerini meydana getiren mo­
leküllere parçalanır.
Buna göre bu olay sırasında, Aylin’in vücu­
dunda ne gibi değişiklikler ortaya çıkabilir?
C) Sindirilen besinler, ince bağırsaktan emile­
rek kana geçer.
A) Metabolizması hızlanır.
D) Besinlerin yapıtaşlarına parçalanması, yal­
nız fiziksel yollarla gerçekleşir.
B) Kandaki glikoz miktarı düşer.
C) Kalbin çalışması yavaşlar.
D) Sindirim sisteminin faaliyetleri durur.
6.
3.
Vücudumuzda kararlı bir iç dengenin ayar­
lanmasında, aşağıdaki yapılardan hangisi
birlikte daha fazla etkili olur?
A) Hormonlar - Sinirler
Pankreas organı, vücuttaki çeşitli etkinlikle­
riyle;
I. Sindirim
II. Hormon üretimi
III. Boşaltım
sistemlerinden hangilerinin görevini yapma­
sına yardımcı olur?
B) Sinirler - Kaslar
66
C) Kaslar - Kemikler
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Kemikler - Deri
C) İve III
D) II ve III
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
Cisimlerin görülmesi sırasında, aşağıda ve­
rilen olayların hangisi diğerlerinden daha
önce meydana gelir?
10. Böbreklerin yapısı ve çalışmasıyla ilgili ola­
rak, aşağıda verilen açıklamaların hangisi
söylenemez?
A) Göz bebeğinden belli miktarda ışığın geç­
mesi
A) Böbreklerin yapısında çok sayıda nefron
bulunur.
B) Sarı lekede küçük ve ters bir görüntünün
oluşması
B) Böbrekler kanı süzerek, vücuttaki zararlı
maddelerin ayıklanmasını sağlar.
C) Işığın korneadan kırılarak geçiş yapması
C) Böbreklerin çalışması istemli olup, üretilen
idrar miktarı belirlenebilir.
D) Göz sinirlerinden beyne uyartı iletilmesi
D) Vücudun büyümesiyle orantılı olarak, böb­
reklerde büyürler.
8.
Içözüm
Öğretmen, fen ve teknoloji dersinde sınıfını
gruplandırıp öğrencilerden kulaktaki işitme
olayını aşağıdaki şekil üzerinde açıklamalarını
istemektedir.
1 1 . Karikatürde yemek pişirilmesi sırasında; sıcak­
lık, basınç, dokunma ve ağrı gibi duyuların al­
gılanması görülmektedir.
İS
(çözüm
Buna göre şekil üzerinde numaralandırıl­
mış yerlerle ilgili aşağıdaki bilgilerden han­
gisi yanlıştır?
A) I, ses dalgalarının toplanmasını sağlar.
B) II, ses dalgalarını kulak kemiklerine iletir.
C) lll’te ses duyusu algılanır.
Belirtilen duyuların tamamının algılanmasın­
da görev yapan duyu organı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Göz
B) Deri
C) Burun
D) Kulak
D) IV ile ses duyusu omuriliğe iletilir.
9.
Bakılan cisimlerin görülmesi sırasında;
I. Cisimlerden gelen ışık ışınları, sarı lekede
küçük ve ters bir görüntü oluşturur.
II. Ağ tabakadaki almaçlar ışığı algılayarak,
sinirlerde uyartı oluşmasını sağlar.
III. Gözden alınan bilgiler omurilikte değerlen­
dirilerek, görme sağlanır.
şeklindeki olayların hangileri gerçekleşir?
A) YalnızI
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
12. •
Örgü örme
•
Araba sürme
•
Dans etme
Yukarıda verilen etkinliklerle ilgili olarak,
aşağıda verinlerden hangisi yanlıştır?
A) Bu etkinliklerde önce beyin, sonra omurilik
rol oynar.
B) Bu hareketler, sık sık tekrarlanarak öğrenilir.
C) Bu hareketler düşünülmeden yapılır.
D) Kazanılan böyle bir özellik, üremeyle son­
raki nesillere aktarılır.
(i!
Vücudumuzda Sistemler
13. Sindirim sistemimizle ilgili olarak, aşağıda
verilenlerin hangisi söylenemez?
A) Besinlerin çiğnenmeden yutulması mide­
nin daha çok çalışmasına neden olur.
B) Yemek borusu kaslarının ters yönde çalış­
ması kusmaya neden olabilir.
C) Villus sayısı azalan kişilerde kana geçen
besin oranı azalır.
D) Her insanın midesi eşit büyüklüktedir.
1 4. Şekilde görüldüğü gibi doktor, refleks olayını
gözlemlemek için test yapmaktadır.
16. İnsan vücudunda;
I. Hücrelerde oksijenli solunumla besinler­
den enerji üretilmesini düzenleme
II. Heyecanlanma anlarında vücuttaki metabolik olayların hızlanmasını sağlama
III. Sindirim sonucu kana geçen karbonhid­
ratların, hücre ve organlara geçerek kan
şekerinin azalmasını sağlama
şeklindeki olayların gerçekleşmesini sağla­
yan iç salgı bezleriyle ilgili, aşağıdaki eş­
leştirmelerden hangisi doğrudur?
A) Tiroit
Böbrek üstü
Pankreas
B) Pankreas
Tiroit
Böbrek üstü
C) Böbrek üstü
Pankreas
Tiroit
D) Tiroit
Pankreas
Böbrek üstü
17. Bazı hormonlar ve insan vücudundaki fonksi­
yonları tabloda gösterilmiştir.
Hormon
çeşidi
Buna göre, belirtilen olayda aşağıdaki yapı­
lardan hangisi görev vapmaz?
Vücuttaki fonksiyonu
Tiroksin
Hücredeki mitokondri etkinliğini uyarır.
Büyüme
Doku ve organların yaşla orantılı gelişmesini
sağlar.
A) Almaçlar
B) Hipofiz bezi
Adrenalin Heyecanlanma sırasında genel metaboliz­
mayı hızlandırır.
C) Sinirler
D) Omurilik
insülin
Kan şekerinin azalmasını sağlar.
Bu hormonlar için, aşağıdaki özelliklerden
hangisi ortak olabilir?
1 5 . Parmağını yanan bir muma yaklaştıran çocuk,
önce parmağını hızla geri çeker, sonra acı his­
settiği için ağlamaya başlar.
Belirtilen durumların gerçekleşmesiyle ilgi­
li olarak;
A) Hedef doku ve organlara taşınma biçimi
B) Vücutta kullanılma süresi
C) Etkiledikleri doku ve hücre sayısı
D) Üretilip salgılandığı organ
I. Parmağını çekmesini omurilik, acı hisset­
mesini beyin sağlar.
II. Ağlaması istemli olarak meydana gelir.
III. Verilen tepkilerin oluşmasını merkezi sinir
sistemi sağlar.
şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur?
18. Aşırı aydınlatılmış ortamlarda çalışılması,
aşağıda verilen organların hangisine daha
fazla zarar verir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) Göz
B) Kulak
C) İve III
D) I, II ve
C) Deri
D) Beyin
68 1
0 COŞKU
2. UNITE
Kuvvet ve Hareket
YAYLARI TANIYALIM
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1.1
1.2
Yayların esneklik özelliği gösterdiğini,
Bir yayı sıkıştıran veya geren cisme, yayın
eşit büyüklükte ve zıt yönde bir kuvvet uy­
guladığını,
öğrenm iş olacağım.
Yayları Tanıya lım
Üzerine kuvvet uygulandığında şekli değişen, kuv­
vet kalktıktan sonra tekrar eski hâline dönen cisim­
lere esnek cisim ler denir.
Yaylar esneklik özelli­
ği gösteren cisimler­
dir. Yayların üzerine
kuvvet uyguladığımız­
da yaylar esneyerek,
uzayarak ya da sıkışa­
rak şekil değiştirir. Uygulanan kuvvet ortadan kalk­
tığında ise tekrar eski şekillerine dönerler
Yay, üzerine bir kuvvet uygulandığında bu kuvvete
karşı zıt yönde bir tepki kuvveti uygular. Yay üzerin­
deki kuvvet ortadan kalktığında, yayın uyguladığı
tepki kuvveti de ortadan kalkar ve yay eski şekline
döner
Yaylar genelde çelik telin spiral şeklinde kıvrılmasıy­
la elde edilir. Yaylar gerilerek ya da sıkıştırılarak kul­
lanılır.
Tişört ve çorap gibi bazı giysilerimizi giyebilmek için
onları gereriz. Çıkardığımızda ise tekrar eski hâlleri­
ne dönerler.
Sarmal yay, top, terlik, silgi, balon, lastik esnek ci­
simlere örnek olarak verilebilir.
Esnek madde örnekleri
Üzerine kuvvet uygulandığında şekli değişen fakat
kuvvet kalktıktan sonra tekrar eski hâline dönme­
yen cisimlere de esnek olmayan cisim ler adı veri­
lir. Oyun hamuru ve cam macunu gibi maddelere
kuvvet uygulandığında şekilleri değişir. Kuvvet kal­
dırıldığında ise tekrar eski hâline gelmez. Dolayısıy­
la bu tür maddeler esnek değildir.
Lastik esnek bir
maddedir.
Örnek -1
< $
Aşağıdaki yayların uyguladığı kuvvetlerin yön­
lerini çizerek gösteriniz.
Hamur esnek bir madde
değildir.
Q COŞKU
Yayları Tanıyalım
Çözüm
Aynı durum yayın çekilerek denge konumundan
Yaylar, üzerlerine uygulanan kuvvetlere zıt yönde
kuvvet uygular.
uygulanan kuvvetin yönü ilk duruma göre terstir. Bu
uzaklaştırılması durumunda da vardır. Bu defa yaya
kuvveti dengeleyen yay kuvveti de yine aynı büyük­
lükte ve zıt yöndedir.
F = Fyay
Bir yayın ucuna asılan ağırlık büyüdükçe yaydaki
uzama miktarı da artar. K cisminden daha ağır olan
L cismi yayın daha fazla uzamasına sebep olur.
Sırö Sizde
1
Aşağıdaki yaylara etki eden kuvvetlerin yönleri­
ni çizerek gösteriniz.
Gl > Gk
-» Yaylar yardımıyla cisimlerin ağırlıkları karşılaştı­
rılabilir, ancak ağırlık değerleri bulunamaz. Bu­
nun için dinamometre gerekir. Dinamometre
ucuna asılan cisimlerin ağırlık değerleri dinamo­
metre üzerinde okunabilir ve değerleri tespit
edilebilir.
- * Aşağıda görüldüğü gibi yayın ucuna herhangi
Kazanımlar
bir cisim aşılmadığında yayda bir uzama mey­
dana gelmez.
B u bölüm ü bitirdiğim de;
Yaya önce 1 N ağırlığında bir cisim astığımızda
1.3
Bir yayı geren veya sıkıştıran kuvvetin art­
cismin ağırlığı ile yayda oluşan kuvvet dengeye
ması durum unda yayın uyguladığı kuvvetin
de arttığını,
gelir. İlk duruma göre yay bir miktar uzar. Bu
uzama miktarına x diyelim.
1 .4
Bir yayın esneklik özelliğini kaybedebilece­
ğini,
-* Yaya 2 N ağırlığında bir cisim astığımızda bu
uzama miktarı iki katına çıkar, yani 2x olur.
öğrenm iş olacağım.
-> Eğer 3 N ağırlığında bir cisim asarsak uzama üç
katına çıkar ve 3x olur.
Ya y ın O l u ş t u r d u ğ u K uv ve t
H ööööööööl D e n ge konum u
Vay
kuvveti
Uygulanan
kuvvet
I i D e n ge konum u
! Vay Uygulanan
kuvveti kuvvet
m ö ü ö ö ö w
•■Denge konum u
Yayı sıkıştıracak
şekilde kuvvet uy­
gulayarak
yayı
denge konumun­
dan uzaklaştıra­
lım. Bu durumda
yay da elimize zıt
yönlü ve eşit bü­
yüklükte bir kuv­
vet uygular.
F = F,yay
Q COŞKU
Yaytarı Tanıyalım
Anahtar Bilgi
Yaydaki uzama miktarı, yaya uygulanan kuv­
vetle doğru orantılı artar.
- * Eğer yaya asılan cismin bulunduğu ipi kesersek
yay hemen eski şeklini alacak şekilde kısalır.
Eşit uzunluktaki bu yayları denge konumlarından 4 er
cm sıkıştıralım. Bu durumda L yayını sıkıştırmak için
uygulamamız gereken kuvvet, K yayını sıkıştırmak
için uygulamamız gereken kuvvetten büyük olur.
F„ < F,
m
Örnek - 2
-> Asılan cismin ağırlığı büyürse yayın eski şeklini
alması daha hızlı olur.
Bu olaydan da, yayın
kendisini geren cisme
eşit ve zıt yönlü bir kuv­
vet uyguladığı anlaşılır.
Deneyde yaya asılan ağır­
lıkla, yaydaki uzama mikta­
rı yandaki gibi bir tabloya
yazılabilir.
Ağırlık (N) Uzama (cm)
0
0
1
X
2
2x
3
3x
Şekil - 1
Şekil - II
K yayına ait kuvvet - uzama grafiği Şekil - 1deki gi­
bidir.
Yaya ait “uzama-ağır­
lık” grafiği ise şekilde­
ki gibi çizilebilir.
Buna göre, yayın ucuna Şekil - II deki gibi asılan
30 N ağırlığındaki cisim yayı kaç mm uzatır?
Esnek cisim ola­
rak nitelediğimiz
yaylara uygula­
nan kuvvet arttık­
ça uzamalarının
da arttığını biliyoruz. Ancak yayların bu özelliği
belli bir kuvvet değerinden sonra geçerli olmaz.
Bu değerden sonra yayın esneklik özelliği
kaybolur. Artık yaydaki uzama kalıcı hâle gelir
ve eski şekline bir daha dönmez. Yaylarla yapı­
lan çalışmalarda yayların bu özelliğine dikkat et­
mek gerekir.
Çözüm
Grafikteki değerlerden birini alalım. K yayına 20 N
luk kuvvet uygulandığında yay 4 cm uzuyor. Buna
göre, 30 N ağırlığındaki cisim;
20 N luk kuvvet
30 N luk ağırlık
30 4
20
= 6 mm
yayı 6 mm uzatır.
Kullanım alanlarına göre, yayların esneklik özellik­
leri değişir.
Bir arabanın amortisörlerinde kullanılan yay ile
bir yatağın yapısında kullanılan yay aynı özellik­
te değildir. Arabanın sarsılmasını önleyen amor­
tisörlerde kullanılan yayların sert ve kalın olma­
sı, divanlarda ve yataklarda kullanılan yayların
ise yumuşak ve ince olması gerekir.
Sıra Sizde
2
Yanda, K ve L yaylarına
ait grafikler verilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
Aşağıdaki L yayı kalın ve sert bir yay, K yayı ise in­
ce ve yumuşak bir yaydır.
Yumuşak
ve in c e
Sert
ve kalın
f,
A) K ve L özdeş yaylardır.
B) L yayına 60 N luk kuvvet uygulandığında yayın
6 cm uzaması gerekir.
C) K ve L yayları aynı maddeden yapılmış ise K ya­
yı L den daha incedir.
D) Yayların eşit miktar uzaması için yaylara eşit
kuvvetler uygulanması gerekir.
Q COŞKU
Yayları Tanıyalım
Örnek -3
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
Canan, üç özdeş paket
lastiğini çivilere takıyor. 1.
lastiğin ucuna birşey aş­
mazken 2. ve 3. lastiklerin
uçlarına özdeş silgileri şe­
kildeki gibi asıp, lastikler­
deki uzamaları cetvelle öl­
çüyor.
ce tve l
1 .5 Yayların özelliklerini kullanarak bir dinam o­
metre tasarlayıp yapılabileceğini,
öğrenm iş olacağım.
D inam om etre
1N
10 N
100 g
Cisimlerin ağırlıkları­
nı ölçmek için dina­
mometre (yaylı el
kantarı) kullanıldığını
önceki yıllarda öğrenmiştik.
Dinamometreye bir cisim
asıldığında dinamometre­
nin içindeki yay uzar. Cis­
min ağırlığı ne kadar fazla
ise yaydaki uzama da o
kadar fazladır.
Ağırlığın bir kuvvet çeşidi
olup kuvvet biriminin newton (Niv1 kg
ton) olduğunu ve newtonun N harfi
ile gösterildiğini öğrenmiştik. 100 g
elmanın ağırlığı yalaşık 1 N iken 1 kg
un paketinin ağırlığı yaklaşık 10 N dur.
Dinamometrelerin ölçüm
aralıkları içlerinde kullanı­
lan yayların incelik ve kalın­
lıklarına göre değişir.
Genelde ince yaylı dinamo­
metreler hafif cisimleri, orta
kalınlıktaki yaylar biraz ağır
cisimleri, kalın yaylar ise
daha ağır cisimleri tartmak
için kullanılır.
û ,
Canan bu deneyi sonu­
cunda aşağıdakilerden
hangisine ulaşır?
A) Lastiklerin kalınlıkları uzamalarını etkiler.
B) Lastiğin esnekliği, cinsine bağlıdır.
C) Bir lastiğin boyu uzadıkça uzama miktarı da ar­
tar.
D) Bir lastiğin uzaması ucuna asılan cismin ağırlı­
ğıyla orantılıdır.
Çözüm
Canan yaptığı deneyde özdeş lastikler kullanmıştır.
Yani kullandığı lastiklerin kalınlıkları, uzunlukları ve
cinsleri aynıdır.
Canan lastiklerin uçlarına farklı ağırlıklar asarak uza­
maları ölçtüğüne göre, lastik uzamasının asılan cis­
min ağırlığıyla orantılı olduğuna ulaşır.
Cevap D
Sıra Sizde - S
||
Yaylar amacına göre bir çok araçta kullanılır. Bu
araçların bazıları aşağıda verilmiştir.
Cisim
K
L
M
N
Ağırlık (N)
10
15
20
5
K, L, M ve N cisimlerinin ağırlıkları yukarıdaki tablo­
da verilmiştir.
Farklı yük çiftlerinin asılı olduğu özdeş dinamo­
metrelerden hangisinin yayı en fazla uzar?
A)
B)
C)
D)
T
0
COŞKU
73
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Yayları Tanıyalım
Kazanım Pekiştirme -1
(ÇL
Kazanım Pekiştirme - 3
Aşağıdaki tabloda verilen cisimleri esnek olma
ya da esnek olmamalarına göre işaretleyiniz.
--------- Cisim
Esnek olan
Esnek olmayan
Paket lastiği
Oyun hamuru
Bulaşık süngeri
Cam macunu
Kek hamuru
35 N
Çelik tel
140 N
75 N
Verilen ağırlıkları hangi dinamometrelere astığı­
mızda doğru ölçüm yapmış oluruz?
Silgi
Demir çivi
Kazanım Pekiştirme - 4
Kazanım Pekiştirme - 2
Aynı maddeden yapılmış esnek yaylara uygulanan
kuvvetler ve kuvvetlerin meydana getirdiği uzama­
lar tablodaki gibidir.
Buna göre, yayları inceden kalına doğru sırala­
yınız.
Esnek bir yaya ağırlığı 2 N olan cisimler sırasıyla
asılarak yaydaki uzamalar şekildeki gibi cetvel ile
ölçülüyor.
Buna göre yaya ait kuvvet - uzama grafiğini çizi­
niz.
Kuvvet (N)
Uzama (mm)
74
Kazanım Pekiştirme - 5
İki özdeş yaydan bi­
rine ait kuvvet - uza­
ma grafiği şekildeki
gibidir.
>Kuvvet (N)
60
50
40
t
'H t İ
30
Buna göre, diğer
20
y T
yay ile bir dinamo­
10
metre yapılmak is­
n
U
tense bu dinamo­
1 2
3 4
metre ile hangi ara­
lıklar arasındaki ağırlıklar ölçülebilir?
Uzama
(cm)
5
6
@ COŞKU
YAYLARI TANIYALIM
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
3.
Özdeş yaylara aşağıdaki gibi farklı büyüklükte
kütleler asılıyor.
Yayların es­
neklik özelliği sa­
dece kalınlıkları­
na bağlıdır
m
'
Okan
Yukarıda yaylarla ilgili düşüncelerini ifade eden
öğrenciler verilmiştir.
Şekillerde verilenlere göre yaylardaki x1 ve
x2 uzamaları kaç mm olur?
2
Buna göre hangi öğrencilerin ifadeleri doğ­
ru bilgi içerir?
2.
A) Yalnız Turgut
B) Yalnız Canan
C) Turgut ve Aysel
D) Canan ve Okan
A)
10
35
B)
15
35
C) 20
40
D)
30
15
Serbest hâldeki bo­
yu 30 cm olan bir
yaya etki eden kuv­
vet ve yayın son du­
rumdaki boyu aşağı­
da verilmiştir.
100 N
Tavan
50 N
Aşağıdaki durum­
lardan hangisinde, bu yaya etki eden kuv­
vetin sebep olacağı uzama doğru gösteril­
memiştir?
M
80 N
T
70 N
Yukarıda yaylara etki eden kuvvetler gösteril­
miştir.
Buna göre,
I. K ve L yaylarına zıt yönlerde kuvvet uygu­
lanmaktadır.
II. M ve N yaylarına aynı yönlerde kuvvet uy­
gulanmaktadır.
III. Kve M gerilmekte, Lve N sıkıştırılmaktadır.
ifadelerinden hangileri doğru bilgi içermek­
tedir?
0
COŞKU
A) I ve II
B) II ve III
C) İve III
D) I, II ve
75
Yayları Tanıyalım
5.
d X
8.
Eşit boydaki K, L ve M
yayları aynı cins mad­
deden yapılmıştır. K
çok kalın, L çok ince,
M orta kalınlıkta bir
telden yapılmıştır.
Bir yaya ait kuvvet -
Kuvvet (N)
uzama grafiği şekil­
deki gibidir.
A) L > M > K
B) M > L > K
C) L > K > M
D) K > L > M
Aşağıdaki araçların hangisinin yapısında
yay bulunmaz?
A)
B)
Dinamometre
Bu yaya farklı kuv­
vetler uygulandığın­
da boyları aşağıdaki
gibi değişiyor.
20 30
Buna göre yaylar eşit F kuvvetleri ile çekil­
diğinde, yayların uzamaları arasındaki ilişki
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
6.
&
15 mm
b
ÖÛr
40 mm
5 mm
Buna göre, yaylara etki eden kuvvetlerin bü­
yüklükleri kaç N dur?
F,(N)
Fo(N)
F3(N)
A)
18
24
96
B)
C)
36
12
72
48
24
12
D)
36
12
96
Mutfak baskülü
C)
ü)
/
Motosiklet
t
: j \
Salıncak
7.
Şekilde incelik ve
kalınlıkları verilen
aynı cins madde[çözüm dep, yapılmış X, Y,
Z yaylarının boyları
eşittir.
Buna göre hangi öğrencinin yorumu yanlıştır?
J
S~~
İnce yay
Ayşe yaptığı bir
Kuvvet (N)
deneyde bir yayın
ucuna farklı büyük­
lükte ağırlıklar asa­
rak yaydaki uzama­
ları kaydediyor. Da­
ha sonra deneye
4 6 8 10 Uzama
(cm)
ait kuvvet - uzama
grafiğini yandaki gibi çiziyor. Ayşe’nin arkadaşıları grafikle ilgili aşağıdaki yorumları yapıyor.
Kalın yay
'i
Çok
kalın yay
Bu yaylarla üç ay­
rı dinamometre yapılırsa, dinamometrelerin
ölçüm aralığı newton birimi cinsinden aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
B)
C)
K
)
A)
0 -- 1
B)
0 --5
10 - 2 0
20 - 100
C)
0 --50
0 - 20
0- 5
D)
0 - - 100
0 - 50
0 - 10
0 - 20
0 - 100
D)
Hande
Q COŞKU
M
İŞ ve ENERJİ
Sırada oturup öğretmeni dinleyen öğrenciler, du­
rakta ayakta bekleyen adam, rol gereği sahnede
hareketsiz duran oyuncu fiziksel anlamda iş yap­
mış olmaz.
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
2. İ
Kuvvet, iş ve enerji arasındaki ilişkiyi,
2.2
Fiziksel anlam da işin tanımını ve birimini,
2.3
Bir cisme hareket doğrultusuna dik olarak
etki eden kuvvetin, fiziksel anlam da iş yap­
madığını,
öğrenm iş olacağım.
İş N e dir?
İş kavramının günlük hayattaki anlamı fen bilimin­
Sırtında çanta
taşıyan çocuk
düz yolda yü­
rürken çanta
üzerinde iş
yapmaz.
Telefonda karşıdaki kişiyi
dinlerken iş
yapmış ol­
mayız.
Dolaba kuvvet uygulayan çocuk do­
lapları hareket et­
tiremediğinde iş
yapmaz.
deki anlamından çok farklıdır. Emek harcanan her
uygulama iş olarak kabul edilir. Gün boyu önünde­
ki dosyaları inceleyen bir avukat da, gelen yoğun
telefon trafiğini yönlendiren sekreter de iş yaptığını
ve çok yorulduğunu ifade edebilir. Ancak fen bilim­
Ancak yerdeki tuğlaları alarak duvar ören inşaat us­
tası, masadaki kitaplarını rafa koyan öğrenci, mar­
ket arabasını iten müşteri, arabasını çeken at, bisik­
let süren sporcu, ağır yükleri kaldıran vinç gibi inşa­
at araçları fiziksel anlamda iş yapar.
lerinde iş kavramının özel bir anlamı vardır. “ İş” öl­
çülebilir bir niceliktir.
Şekilde
oyuncak
arabayı çeken
çocuk da, iten
çocuk da iş
yapmaktadır.
Bir kuvvet cismi uygulandığı yönde hareket ettirebiliyorsa, iş yapmış olur. Bu tanımlama gereği fen an­
lamında yapılan eylemin iş olabilmesi için iki şart
vardır.
-♦ Bunlardan ilki; bir cisme kuvvet uygulanması
gerekliliğidir.
İkincisi kuvvet uygulanan cismin, kuvvetin
yönünde (en azından bileşeninin yönünde)
hareket etmesi gerekliliğidir.
Î İ COŞKU
Ütüyü ileri geri hareket ettirirken fen bilimleri
anlamında sürtünmeye karşı iş yaparız.
Anahtar Bilgi
Bir cisme bir kuvvet etki ettiğinde cisim kuvvet
doğrultusunda hareket ediyorsa, kuvvet cisim
üzerinde iş yapmış olur.
İş
ve Enerji
1 N luk bir kuvvet bir
w=o
cismi 1 m hareket etti­
rirse, 1 J lük iş yapmış
olur. Eğer 2 m yol aldırırsa 2 J lük iş yapmış olur.
W = 1 joule
Şekildeki cisim, sürtün­
mesi önemsiz yatay yü­
zeyde F1 ve F2 kuvvetle­
rinin etkisindedir.
1m
İş B irim i
W
İş
J
F
Ax
Kuvvet Yer değiştirme
N İ L
m
Strö Sizde - 4
Kuvvet birimi newton, yer değiştirme
birimi metre oldu­
ğundan, iş birimi
N • m olur. Bu N • m
ye joule denir.
F, = 20 N
Fo = 5 N
Kuvvetler toplam 60 J lük iş yaptıklarına göre,
cisim kaç metre yol almıştır?
A) 8
B) 6
C) 4
D) 2
Örnek - 5
Resimde görüldüğü gibi bir
cismi yerden yukarı doğru
kaldıran bir bayan, cisme
yukarı doğru kuvvet uygu­
lamaktadır. Ayrıca cisme
yukarı yönde yol aldırıyor.
Burada hareket doğrultu­
sunda kuvvet uyguladığı
için iş yapar.
Aynı bayan resimdeki gibi
elinde cisimle yürürken fizik­
sel anlamda iş yapmış olmaz.
Çünkü cisme uygulanan kuv­
vetin yönü ile cismin hareket
yönü birbirine diktir. Buna gö­
re hareket doğrultusuna dik
uygulanan kuvvetler fiziksel
anlamda iş yapmaz.
Yukarıda verilen resimlerin kaç tanesinde fen
anlamında iş yapılmaktadır?
A) Bir
C) Üç
D) Dört
Çözüm
Yerdeki içi dolu çantayı
kaldırıp rafa koymak, boş çantayı kaldırmaktan
daha zordur. Ağır çantayı kaldırmak için uygu­
lanması gereken kuvvet de büyük olur. Uygula­
dığımız kuvvet arttıkça yaptığımız iş de artar.
Yandaki şekilde F2
kuvveti cismi hare­
ket ettirdiği için iş
yaparken F1 kuvve­
ti harekete dik yön­
de olduğu için iş yapmaz
B) İki
;f'
III. resimde, anne el arabasını sürerken kuvvet uy­
gulayarak arabaya yer değiştirdiğinden dolayı iş ya­
par, IV. resimde dağa çıkarken adam sırtında taşıdı­
ğı cisimler üzerinde iş yapar.
Cevap B
Sıra Sizde
5
Örnek - 4
Bir cisim 5 N kuvvetin etkisinde 12 m hareket et­
tirildiğinde kaç joule lük iş yapılmış olur?
Çözüm
Öğretmen tahtaya beş farklı olay örneği yazmıştır.
Yapılan iş kuvvetle yer değiştirmenin çarpımına eşittir.
Bu olaylardan kaçında, fen bilimleri anlamında iş
yapılır?
İş = Kuvvet x Yer değiştirme = 5 x 12 = 60 J dür.
A) beşi
B) dördü
C) üçü
D) ikisi
@ COŞKU
İş ve Enerji
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
2.4
Enerjinin iş yapabilme yeteneği olarak ta­
nımlandığını,
2.5
Hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip
olduğunu,
2.6
Kinetik enerjinin sürat ve kütle ile olan ilişki­
sini
K in e tik Enerji
öğrenm iş olacağım.
Enerji N e d ir?
Enerji kelimesini oldukça sık duyarız. Enerji denilin­
ce aklımıza ilk gelenler, ışık, elektrik, doğalgaz,
benzin, Güneş, odun, kömür, pil,
baraj, rüzgar vb. dir. Enerji olmadan
yaşamak mümkün değildir. Vücudu­
muzun da sürekli enerjiye ihtiyacı
vardır.
ElektrîTenerjisi Bütün aydlnlatmalar enerji ile
olur. Bütün araçlar enerji ile ha­
reket eder. Evlerimizdeki cihaz­
lar enerji ile çalışır. Güneş’ten
gelen enerji ile aydınlanırız ve
Işık enerjisi
ısınırız. Bitkiler Gü­
neş’ten aldıkları enerji ile besinlerini
üretir ve büyürler.
Çevremizdeki enerji çeşitlerinden
bazıları; ısı enerjisi, ses enerjisi, ışık
enerjisi, elektrik enerjisi, barajların
arkasında biriken suyun potansiyel
enerjisi, rüzgâr enerjisi, petrol, kö­
Isı enerjisi
mür ve doğalgaz gibi yakıtların
kimyasal enerjileri, sıkıştırılmış ya da gerilmiş yay­
daki enerji, hareketli varlıkların sahip olduğu hare­
ket enerjisidir.
Bir binada asansörle yukarı çıkarken
asansör bize ve eşyalarımıza yukarı
doğru bir kuvvet uygular,
ıJ*»
Dolayısıyla üzerimizde bir
l
iş yapar. Asansörün
■'
J
'Hareket
enerjisi
’^ 8 . i •*'
îş VaParken kuilan‘
dığı enerji elektrik­
ten elde edilir.
Enerji, iş yapabilme yeteneği olarak tanımlanır. İş
ve enerji birbiri ile ilişkili kavramlardır. Yapılan iş ka­
dar enerjide değişme olur.
0
COŞKU
Hareket eden ci­
simlerin sahip oldu­
ğu enerjiye hareket
enerjisi ya da kine­
tik enerji adı verilir.
Canlı ya da cansız
hareket eden her
varlığın kinetik ener­
jisi vardır. Bu varlık­
lar duruyorsa kinetik
enerjileri yoktur yani
sıfırdır.
Hem hareket halindeki ku­
şun hem balığın hem suyun
kinetik enerjisi vardır.
Bir cismin kinetik enerjisi, kütlesine ve süra­
tine bağlıdır.
Bir cismin kütlesi ne kadar büyükse, kinetik
enerjisi de o kadar büyük olur.
Bir cismin sürati arttıkça, kinetik enerjisi de
artar.
J B
Bir iş yapmak için enerji kullanılır.
Enerji olmadan iş yapılması müm­
kün değildir.
Kimyasal
enerji
|
İş yapabilmek için enerjiye ihtiyaç vardır. Bir cisim
üzerinde iş yapıldığında o cisim enerji kazanır. Bu­
na göre, enerjisi olmayan varlıkların iş yapamaya­
cağını söyleyebiliriz. Ayrıca bir yerde iş yapılıyorsa
orada enerji dönüşümünden de bahsedebiliriz.
Enerji, iş yapabilme yeteneği olduğuna göre enerji
ve iş birimleri de aynı olmalıdır. Yani iş birim i Joule
olduğuna göre enerji birim i de Joule dür.
M i
Eşit süratle koşan
resimdeki at ve yavrusu
olan tayın kinetik
enerjileri eşit değildir.
Çünkü atın kütlesi
tayın kütlesinden
daha büyüktür.
Örnek - 6
(§)
Aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Uçan kuşun kinetik enerjisi yoktur.
B) Enerjisi olmayan iş yapamaz.
C) Cansız varlıkların kinetik enerjisi olabilir.
D) Kinetik enerjisi sıfır olan bir cisim duruyor de­
mektir.
Çözüm
Uçan bir kuş hareket ettiği için kinetik enerjiye sa­
hiptir. A seçeneğindeki yargı yanlış, diğerlerin doğ­
rudur.
Cevap A
79
İş ve Enerji
Örnek - 7
Kazanımlar
Aşağıdaki her bir durum için süratleri ve kütlele­
ri verilen araçları inceleyerek kinetik enerjilerini
karşılaştırınız.
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
2.7
Cisimlerin konumlan nedeniyle çekim po­
tansiyel enerjisine sahip olduğunu,
2.:
Çekim potansiyel enerjisinin cismin ağırlığı­
na ve yüksekliğine bağlı olduğunu,
öğrenmiş olacağım.
P otansiyel Enerji
Enerji yalnızca hareketli varlıklar için söz konusu
değildir. Varlıkların sahip oldukları konumdan dola­
yı da enerjileri vardır.
III. durum
10 km/h
10 km/h
20 000 ton
' 1_
2 ton
Cisimlerin konumlarından dolayı sahip olduğu ener­
jiye potansiyel enerji adı verilir. Potansiyel enerji
cisimlerin konumlarından dolayı sahip oldukları ya
da maddelerin bünyelerinde sakladıkları enerjidir.
"--- --
... ....-.......
F = 225 N
Çözüm
I. durumda eşit süratlerle hareket eden bisiklet ve
motosikletten, motosikletin kinetik enerjisi daha bü­
yüktür. Çünkü kütlesi daha büyüktür.
W= Fx d
W = 225 N x 1.00 m
W = 225 N-m = 225 J
II. durumda eşit kütleli arabalardan önde olanın ki­
netik enerjisi daha büyüktür. Çünkü sürati diğerininkinden daha büyüktür.
III. durumda eşit süratlerle hareket eden tekne ve
gemiden, geminin kinetik enerjisi daha büyüktür.
Çünkü kütlesi daha büyüktür.
Sıra Sizde - 6
8 ton
50 km/h
50 km/h
1 ton 50 km/h
Araba
3 ton
Kamyonet
Kütleleri verilen araçlar 50 km/h lik süratlerle ilerle­
mektedir.
Buna göre, kamyon, araba ve kamyonetin kine­
tik enerjileri büyükten küçüğe nasıl sıralanır?
A) Kamyon,
araba,
kamyonet
B) Araba,
kamyon,
kamyonet
C) Kamyonet,
kamyon,
araba
D) Kamyon,
kamyonet,
araba
Yakup 225 N ağırlığındaki kutuları 1 m yüksekliğin­
deki araba kasasına yüklemek için 250 J lük iş ya­
pıyor ve kutulara 250 J lük enerji depoluyor. Depo­
lanan bu enerji çekim potansiyel enerjisi olarak
adlandırılır. Yakup kaldırdığı kutuyu elinden düşü­
rürse kutu yere düşer ve kazandığı çekim potansi­
yel enerjiyi kaybeder.
1. Bir cism in yere göre potansiyel enerjisi, cis­
min yerden yüksekliği ile doğru orantılıdır.
2. Bir cism in potansiyel enerjisi, cism in ağırlığı
ile doğru orantılıdır.
Yerde duran çantaya göre masa üzerinde duran
çanta potansiyel enerjiye sahiptir.
Yerden eşit yükseklikteki cisimlerden kütlesi büyük
olan cismin potansiyel enerjisi daha büyük, kütlesi
küçük olan cismin potansiyel enerjisi daha küçük­
tür. Kütlesi küçük, yerden yüksekliği büyük olan bir
cismin potansiyel enerjisi, kütlesi büyük, yerden
yüksekliği küçük olan cismin potansiyel enerjisine
eşit olabilir.
^
COŞKU
İş vc Enerji
*
80 N
W = 80 N • 1 m = 80 J
W = 160 N • 1 m = 160 J
W = 80 N • 2 m = 160 J
80 N tuk (ismi 1 m yukarı
kaldırmak için yer çekimine
karşı yapılan i; 80 J dür.
Cismin ağırlığı iki katına
çıkarıldığında yapılan iş de
iki katına çıkar.
80 N luk cisim 2 m yukarıya
kaldırılırsa, yapılan iş 160 J olur.
Örnek - 8
$
Kimin yere
göre potan­
siyel enerji­
si daha büyüktür?
Bu sorunun cevabı, bazı veriler bilinmeden bulunamaz. Babanın ağırlığı fazla,
yerden yüksekliği az, çocuğun ise ağır­
lığı az, yerden yüksekliği fazladır.
Sıra Sizde
(çözüm
Aşağıda verilen resimlerde varlıklar ne tür ener­
jilere sahiptir?
Uçaktan atlayan
paraşütçü
m
7
^
Hasarı
duruyor
Yüksekten atlayan
motosikletli
Oyun parkında bulunan eşit kütleli Osman, Haşan,
Semiha ve Ali belirtilen yerlerdedir.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yan­
lıştır?
Dalgalı denizde
kayak yapan adam
Çözüm
I. Uçaktan atlayan paraşütçü yere doğru inerken
kinetik enerjiye sahiptir. Aynı zamanda belli yük­
seklikten atladığı için potansiyel enerjisi vardır.
A) Hasan’ın potansiyel enerjisi Osman’ınkinden
büyüktür.
B) Semiha’nın yalnız potansiyel enerjisi vardır.
C) Ali’nin hem kinetik hem de potansiyel enerjisi
vardır.
D) Ali’nin potansiyel enerjisi azalmaktadır.
II. Motosiklet ve sürücüsü yukarı çıkarken bir kine­
tik enerjiye sahiptir. İkisi de yükselirken potansi­
yel enerji kazanır.
III. Dalgalı denizde kayak yapan kişi hareketli oldu­
ğu için kinetik enerjiye sahiptir. Kayakçı dalga
üzerinde yükselirken potansiyel enerji kazanır.
IV. Dağdaki kar, bulunduğu yerde potansiyel ener­
jiye sahiptir.
Q COŞKU
Uzay mekiği yükselir­
ken kinetik enerjisi
potansiyel enerjiye
dönüşür.
Hem Güneş etrafında hem
kendi ekseni etrafında
dönen Dünya’nın kinetik
enerjisi vardır.
Esnek yayda depolanan potansiyel enerji,
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
2.9
Bazı cisimlerin esneklik özelliği nedeni ile
1. Yayın uzama ve gerilme miktarı ile doğru oran­
tılıdır.
2. Yayın kalınlığına ve inceliğine yani yayın cinsine
bağlıdır.
esneklik potansiyel enerjisine sahip olabile­
ceğini,
2.10
Sıkıştırılmış veya gerilmiş bir yayın esneklik
potansiyel enerjisine sahip olduğunu,
2.11
<S>
Örnek - 9
Yayın esneklik potansiyel enerjisinin yayın
sıkışma (veya gerilme) miktarı ve yayın esneklik özelliğine bağlı olduğunu,
öğrenm iş olacağım.
Aydın bir yayı
alıp kıvırıyor
Esn e klik Potansiyel Enerji
Sıkıştırılmış ya da gerilmiş yayın da potansiyel ener­
jisi vardır. Yayda depo edilmiş bu enerji yayın es­
nekliğinden kaynaklanır. Esnek cisimlerin sıkışma
ve gerilmesi sonucunda sahip oldukları enerjiye
esneklik potansiyel enerji denir.
Merve bir saksıyı
masadan alıp yere
indiriyor.
Emin ise
topa
vuruyor.
Bu olaylarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söyle­
nemez?
A) Aydın yaya esneklik potansiyel enerjisi kazan­
dırmıştır.
B) Merve saksının çekim potansiyel enerjisini
azaltmıştır.
Kurmalı oyuncak arabala­
rında, kurmalı saatlerde,
gerilmiş yayda, gerilmiş
C) Emin topa kinetik enerji kazandırmıştır.
lastikte esneklik potansi­
Çözüm
yel enerjisi depolanmıştır.
D) Üç öğrenci de cisimlere enerji kazandırmıştır.
Yayı kıvırırken enerji harcarız. Bu enerji yayda es­
Trombolin üzerine aranıldı­
ğında, trom bolin aşağı
doğru gerilir ve esneklik
potansiyel enerji depo­
lanır.
enerji
tekrar
tekrar
Daha sonra bu
atlayan çocuğa
aktarılır ve çocuk
yukarı doğru zıplar.
Cevap D
Okçuluk yarışmalarında
ok atan sporcuları görmüşsünüzdür. Sporcu
yayı iyice gererek esnek­
lik potansiyel enerjisi de­
polar. Yayı az gererse
yayda az enerji depola­
nır, yayı çok gererse yay­
da çok enerji depolanır.
Yayı bıraktığı anda depo­
lanan bu enerji oka akta­
rılarak ok fırlar ve hedefe doğru ilerler.
82
neklik potansiyel enerjisi şeklinde depolanır. Saksı­
yı yere indirirken saksı potansiyel enerji kaybeder.
Topa vurduğumuzda top kinetik enerji kazanır. Bu­
na göre A, B, C doğru D yanlıştır.
I. Gerilmiş bir lastikte esneklik potansiyel enerjisi
depolanır.
II. Bir yay denge konumundan sıkıştırılırken yay
üzerinde iş yapılmış olur.
III. Sıkıştırılmış yayı serbest bırakırsak, yayın enerji­
si artar.
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
A) YalnızI
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
İş ve Enerji
Kazanımlar
Örnek -10
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
2.12
Potansiyel ve kinetik enerjilerin birbirine
dönüşebileceğini,
2.13
Enerji dönüşümlerinden hareketle, enerji­
nin korunduğu sonucunu,
2.14
Buna göre,
Çeşitli enerji türlerini ve bunlar arasındaki
dönüşümleri,
..V
öğrenm iş olacağım.
Enerji D ö n ü ş ü m ü
t
Potansiyel ve kinetik enerjinin toplamına mekanik
enerji denir. Ortam sürtünmeleri ve enerji kayıpları
yoksa, mekanik enerji sabittir.
Bir çivinin ucuna
asılı cisim ilk şekil­
deki gibi belli bir
yükseklikten ser­
best bırakıldığında
uçlardaki konum­
ları arasında sürekli gider ve gelir. Potansiyel ve ki­
netik enerji sürekli birbirine dönüşür.
Sırıkla atlayan bir sporcu koşarak
gelirken kinetik enerjisi vardır. Bu
enerji esneklik ve çekim potansi­
yel enerjiye dönüşür. Çıtayı geçen
sporcu aşağı doğru düşerken çe­
kim potansiyel enerji kinetik ener­
jiye dönüşür. Fakat toplam enerji
sabittir. Buna enerjinin korunumu
denir. Enerjinin korunumuna göre
enerji bir türden başka bir türe dö­
nüşebilir ama hiçbir zaman yok olmaz.
Q COŞKU
I. Emrehan’ın L
noktasından
geçerken ki­
netik enerjisi
300 J olur.
II. Emrehan M noktasına ulaştığında enerjisi sıfır
olur.
Günlük hayatta karşılaştığımız bir çok olay enerji
açısından incelendiğinde, enerjinin bir türden diğe­
rine dönüştüğünü görürüz. Örneğin radyoda pilden
gelen elektrik enerjisi ses enerjisine dönüşürken bir
oyuncak arabada hareket enerjisine dönüşür. Ampul
elektrik enerjisini ışık ve ısı enerjisine dönüştürür.
Düşey düzlemdeki sıkıştırılmış yayın
üzerine konulan top serbest bırakıldı­
ğında top yukarı doğru fırlar. Yayın es­
neklik potansiyel enerjisi, ki­
netik enerji ve çekim potansi­
yel enerjisine dönüşür. Dolayısı ile yayın esneklik potan­
siyel enerjisi en son yer çeki­
mi potansiyel enerjisine dö­
nüşmüş olur. Burada enerji
dönüşmüş fakat toplam
enerji sabit kalmıştır.
Yanda bir kaydıraktan kayan
çocuklar görülmektedir. Emrehan’ın kaydırağın başında
otururken sahip olduğu po­
tansiyel enerji 600 J dür.
III. Hayri M noktasında hem potansiyel hem kinetik
enerjiye sahiptir.
IV. Hayri’nin K noktasında sahip olduğu enerjinin bir
kısmı, aşağı kayarken ısı enerjisine dönüşmüştür.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) I ve IV
B) II ve III
C) I, II ve III
D) III ve IV
Çözüm
K noktası yerden 2 m, L noktası yerden 1 m yüksek­
liktedir. Sürtünme olmasaydı L noktasından geçen
Emrehan’ın kinetik enerjisi 300 J olurdu. Ama sür­
tünme olduğu için bu enerji 300 J den daha az olur.
I. yanlıştır.
M noktası yerden 30 cm yüksekte olduğu için, bu
noktada Emrehan’ın bir miktar potansiyel enerjisi
olur. II. yanlıştır.
Hayri M noktasından hem kinetik hem potansiyel
enerjiye sahiptir. III. doğrudur.
Hayri K noktasında belli bir enerjiye sahiptir, aşağı
kayarken enerjisinin bir kısmı sürtünmeyle ısı ener­
jisine dönüşür. IV. doğrudur.
Cevap D
Sıra Sizde ~9
Emre yatay zeminde durmakta olan topa vuruyor.
Top harekete geçtikten bir süre sonra duruyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi vanlıştir?
A) Emre topa vurarak fen anlamında iş yapmıştır.
B) Emre’nin yaptığı iş top üzerinde kinetik enerjiye
dönüşmüştür.
C) Top, yerin ve havanın uyguladığı sürtünme kuv­
vetinden dolayı yavaşlayıp durmuştur.
D) Sürtünme sonucu topun kinetik enerjisi potan­
siyel enerjiye dönüşmüştür.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
İş ve Enerji
Kazanım Pekiştirme - 6
Kazanım Pekiştirme - 8
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta­
mamlayınız.
1. Kuvvet etkisi ile hareket eden cisim üzerinde yapılan,
Cismi harekete geçiren etki,
4.
Enerji birimi,
5.
Hareketli cismin enerjisi
K
L
M
Y
2. İş yapabilme kabiliyeti,
3.
10 N
rzr~\ 5 N
2k9 m u
K
j- * -
İ
Wy
L
M
L
M
Z
EB&V1 20 N
3 kql f e i—
K
6. Yerden yükseğe çıkarılan cismin artan enerjisi
WY
Yatay zeminde durmakta olan cisimlerden X cismi
L noktasına kadar, Y ve Z cisimleri ise M noktasına
kadar şekilde belirtilen kuvvetler ile çekiliyor.
Noktalar arası uzaklık eşit ve 5 m olduğuna göre
yapılan işleri hesaplayınız.
Wx = ..............................
Wy = ..............................
wz = ..............................
Kazanım Pekiştirme - 9
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
Kazanım Pekiştirme - 7
T " . ----•—
J
İş İ
[__: 1 ■ Enerji olmadan cisimlerin yeri değiştirilemez.
İş
i__ ] 2. Enerjinin ısı, ışık, hareket, potansiyel enerji
gibi çeşitleri vardır.
3. Cisimlerin konumları nedeniyle kinetik ener­
jileri vardır.
4. Hızı artan cismin kinetik enerjisi de artar.
5. Bir cismin aynı anda potansiyel ve kinetik
enerjisi olabilir.
Sürtünmesi önemsiz düzlemdeki cisimlere etkiyen
kuvvetler ve cisimlerin hareket yönleri şekildeki gi­
bidir.
Kuvvetlerin verilen şekillere göre iş yapıp yap­
madığını tabloda işaretleyiniz.
6. Enerji çeşitleri birbirine dönüşemez.
7. Kuvvet uygulanan cisim hareket etmiyorsa
cisim üzerinde iş yapılmış olmaz.
L J 8- ¡n'Şe geçen uçağın potansiyel enerjisi artar.
Q COŞKU
İŞ vc ENERJİ
T KDT
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
I
2
Aşağıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
I. Sürati artan cismin kinetik enerjisi de artar.
II. Yüksekliği azalan bir cismin çekim potan­
siyel enerjisi artar.
III. Yatay düzlemde yavaşlayan bir cismin me­
kanik enerjisi değişmez.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) I, II ve
K.E. P.E.
K.E. P.E.
K.E. P.E.
K.E. P.E.
Bir cisme ait kinetik ve potansiyel enerji değer­
leri yukarıda verilen sütun grafiklerindeki gibi
zamanla değişmektedir.
Buna göre, cisim aşağıdakilerden hangisi
olabilir?
A) Dünya etrafında dolanan bir uydu
2 . Gürkan, kinetik
Kinetik
Enerji
ve potansiyel
enerjinin bağlı
olduğu nicelik­
leri yandaki gi­
bi bir şema ile
göstermek isti­
yor.
B) Sabit süratle olduğu yerde dönen bir te­
kerlek
Potansiyel
Enerji
C) Yukarı doğru atılan bir top
D) Balkondan yere doğru düşen bir saksı
Aşağıdakilerden hangileri aynı anda hem ki­
netik hem de potansiyel enerjiye sahiptir?
Buna göre Gürkan, numaralı yerlere aşağıdakilerden hangilerini yazmalıdır?
I. Havada uçan kuş
II. Duvarda asılı duran tablo
A) Kütle
Sürat
III. Hareketli dönme dolapta oturan çocuk
Yükseklik
B) Sürat
Yükseklik
Kütle
A) Yalnızlı
B) İv e li
C) Sürat
Kütle
Yükseklik
C) İve III
D) I, II ve
D) Yükseklik
Sürat
Kütle
6.
3.
Eşit ağırlıklı K,
L, M ve N ci­
simleri şekil­
deki konum­
larında tutulu­
yor.
m C)
K *N©
yer
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
A) K cisminin potansiyel enerjisi L ninkinden
büyüktür.
0
Sıkıştırılan yayın üzerine
Şekil - 1deki gibi bir cisim
konuluyor. Yay serbest bı­
rakıldığında cisim Şekil - II
deki gibi yukarı doğru fırlı­
yor.
q
Sürtünmeler önemsenşe k ii-ı
Şekii-ıı
mediğine göre, bu olayda enerji dönüşümü
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A) Yay potansiyel enerjisi
Kinetik enerji -»
Çekim potansiyel enerjisi
B) L ve M nin potansiyel enerjileri eşittir.
B) Yay potansiyel enerjisi —> Isı enerjisi —> Ki­
netik enerji
C) Cisimler serbest bırakıldıklarında N en bü­
yük süratle yere çarpar.
C) Yay potansiyel enerjisi
Çekim potansi­
yel enerjisi
Mekanik enerji
D) Cisimler serbest bırakılıp yere vardıklarında
M en büyük kinetik enerjiyle yere çarpar.
D) Çekim potansiyel enerjisi
yel enerjisi
Isı enerjisi
COŞKU
Yay potansi­
İş ve Enerji
9.
Bilgi: 1 N luk bir kuvvet bir cismi, kuvvet yö­
nünde 1 m hareket ettirirse 1 J lük iş
yapmış olur.
K.E
P.E.
Bazı öğrenciler yukarıda verilen tanımı açıkla­
yan bir çizim yapmak istiyor.
L noktası
Hangi öğrencinin yaptığı çizim doğrudur?
K noktasından serbest bırakılan küre K - P ara­
sında gidip gelmektedir.
A)
L noktasında kürenin sahip olduğu potansi­
yel (P.E.) ve kinetik enerji (K.E.) şemada ve­
rildiğine göre aşağıda belirtilen noktalardan
hangisinde, kürenin enerjileri yanlış göste­
rilmiştir? (Sürtünmeler önemsizdir. L ve N eşit yük­
seklikte noktalardır.)
B)
—
K.E
Keriman’ın çizimi
P.E.
N noktası
10 .
8.
Elif bisikletini tutup hava­
ya kaldırıyor.
Buna göre,
I. Elif bisikleti kaldırır­
ken enerji harcamıştır.
Yukarıdaki kavram haritasında numaralı ku­
tulara aşağıdaki kavramlardan hangileri ge­
tirilirse, kavram haritasi doğru bir şekilde
tamamlanmış olur?
II. Bisiklet havaya kaldı­
rılırken çekim potan­
siyel enerjisi kazanır.
III. Elif bisikleti havadayken bırakırsa, çekim
potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dönüşür.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) II ve III
C) Yalnız II
D) I, II ve III
I
II
III
A) yükseklik
joule
sürtünme
B) sürat
joule
sürtünme
C) ağırlık
newton
yükseklik
D) sürat
joule
yükseklik
0 COŞKU
11.
Şekil - II
Yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi bisiklet düz
yolda 20 m/s sabit süratle giderken balon da
20 m/s sabit süratle yukarı çıkmaktadır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Bisiklet ve balon kinetik enerjiye sahiptir.
Şekil-I deki gibi özdeş cisimlerle aynı metalden
yapılmış yaylar eşit miktar sıkıştırılıyor. Yaylar
serbest bırakıldığında cisimler Şekil-II deki gi­
bi farklı yüksekliklere çıkıyor.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
A) Şekil - 1de yaylarda eşit miktar esneklik po­
tansiyel enerjisi depolanmıştır.
B) Balonun kinetik enerjisi artmaktadır.
B) En ince yay K yayıdır.
C) Balon hem kinetik enerjiye hem de potan­
siyel enerjiye sahiptir.
C) En kalın yay L yayıdır.
D) Bisikletin potansiyel enerjisi sabitken balo­
nun potansiyel enerjisi artmaktadır.
1 2 . Bir ipin ucuna
bağlanan küre
şeklindeki ci­
sim K - L nok­
taları arasında
yandaki gibi gi­
dip geliyor.
D) Cisimler eşit miktar yer çekimi potansiyel
enerjisi kazanmıştır.
1 4 . Sürtünmesi önemsenmeyen aşağıdaki dü­
zenekte K noktasından serbest bırakılan ci­
simle ilgili aşağıdakilerden hangisinde veri­
len bilgiler doğru olur?
Kürenin hare­
ketiyle ilg ili
aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Ortam sürtünmesiz ise kürenin III konu­
mundaki kinetik enerjisi, I konumundaki
potansiyel enerjisine eşittir.
(Mekanik enerji cismin potansiyel ve kinetik enerji top­
lamına eşittir, f : artışı, \ : azalmayı,
: sabit olma­
yı gösterir.)
B) Ortam sürtünmesiz ise kürenin I konumun­
daki mekanik enerjisi, II konumundaki me­
kanik enerjisine eşittir.
D) Ortam sürtünmesiz ise cismin K noktasın­
daki mekanik enerjisi, L noktasındaki me­
kanik enerjisinden büyük olur.
A) K - L arası
co
C) Ortam sürtünmeli ise küre bir süre sonra III
konumunda dengeye gelir.
Hareket
aralığı
L - M arası
C) K - S arası
D) R - S arası
Enerji
Durumu
V
HAYATIMIZI KOLAYLAŞTIRAN
MAKİNELER
Kazanımlar
M
B u bölüm ü bitirdiğim de;
3. i
Bir kuvvetin yönünün nasıl değiştirilebilece­
ğini,
3.2
Bir kuvvetin yönünü ve/veya büyüklüğünü
değiştirmek için kullanılan araçlara basit m a­
kineler denildiğini,
3.
Basit makine kullanarak uygulanan “giriş”
kuvvetinden daha büyük bir “çıkış” kuvveti
elde edilebileceğini,
3.
Bisikletten otomobillere ve oradan diğer iş makine­
lerine kadar bütün araçlarda vites bulunur. Araç dü­
şük viteste giderken uygulanan kuvvet büyük, yük­
sek viteste giderken uygulanan kuvvet küçük olur.
Bir işi yaparken basit makine kullanmanın
enerji tasarrufu sağlamayacağını, sadece iş
yapma kolaylığı sağlayacağını,
3.
Belirli bir giriş kuvvetini, en az üç basit maki­
neden oluşan bir bileşik makineye uygulaya­
rak çıkış kuvvetinin büyüklüğünün arttığını
Bisikletin dişli düzeneği
öğrenm iş olacağım.
Bu durum basit makineler için şu genel kuralı yazabileceğimizi söyler.
M a k i n e l e r İş B a ş ı n d a
Günlük yaşantımızda kuvvetin yönünü ve büyüklü­
ğünü değiştirebilen bir çok araç gereç vardır. Evi­
mizde bazı ufak tamiratlar yapabilmek için bu araç
gereçler bize iş yapabilme kolaylığı sağlar.
Aşağıdaki şekillerde verilen aletlerin uygulanan
kuvvetin yönünü değiştirip değiştirmediğini incele­
yelim.
•
Kuvvetten kazanç varsa yoldan kayıp vardır.
•
Hiçbir makinede işten kazanç olmaz.
Hatta sürtünme gibi nedenlerden dolayı işten kayıpda vardır.
Büyüklü küçüklü hayatımızı kolaylaştıran basit ma­
kineler ile ilgili olarak aşağıdaki yararlar sayılabilir.
-♦ Basit makinelerle iş kolaylığı sağlanabilir.
1. Uygulanan kuvveti artırabilir. (Kuvvet kazan­
cı sağlayabilir.)
^
Basit makinelerle yoldan da kazanç sağlanabilir.
Basit makinelerde kuvvetten kazanç aynı oran­
da yoldan kayba sebep olur.
2. Uygulanan kuvvetin yönünü değiştirebilir.
3. Bir işin yapılma hızını değiştirebilir.
(Giriş kuvveti)
(Giriş kuvveti)
4. Bir enerji türünü başka bir enerji türüne dö­
nüştürebilir.
Q COŞKU
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Destek ortada
Basit Makineler
Yük ortada
Kuvvet ortada
işlerimizde kolaylık sağlayan bir ya da iki parçadan
meydana gelen araçlara basit m akineler adı verilir.
Basit makinelerle, uygulanan kuvvetin büyüklüğü
ve yönü değiştirilerek iş yapma kolaylığı sağlanır.
Basit makinelerle iş yapabilmek için enerji vermemiz
gerekir. Basit makineler kendilerine verilen enerji­
den daha fazla iş yapamazlar. Şimdi bazı basit ma­
kineleri inceleyelim.
Şekilde kaldıraç tip le ri ve bu tiplere uygun aletler
verilm iştir. Kuvvet kolu yük kolundan büyük olan
kaldıraçta kuvvetten kazanç vardır.
Kaldıraçlar
Çocukların parkta bindikleri tahterevalli bir kaldıraç
tipidir. Tahterevallinin iki kolu vardır. Ortasında ise
destek vardır. Tahterevalliye binen çocukların ağırlık­
ları farklı ise oturdukları yerlerin desteğe olan uzak­
lıkları da farklı olursa ancak denge durumu sağla­
nabilir.
Örnek -11
Bir öğrenci ağırlığı ihmal edilen kaldıraçta kuvvet ve
yükün yerlerine göre kuvvet kazancının değiştiğini
gözlemek istiyor.
Destek noktası da denilen sabit bir nokta etrafında
dönebilen sistemlere kaldıraç denir. Kaldıraçlarla
yükü dengelemek için uygulanan kuvvetin yönü de­
ğiştirilir.
Yükün ve desteğin bulunduğu, kuvvetin uygulandı­
ğı yere göre üç değişik kaldıraç tipi vardır.
Buna göre, öğrenci hangi iki düzeneği kullan­
malıdır?
A) I ve II
B) II ve IV
C) I ve IV
D) III ve IV
Çözüm
Öncelikle öğrencinin düzeneklerde kullanacağı
ağırlık eşit olmalıdır. Sonra destek noktaları farklı
yerde olmalıdır. Buna göre öğrencinin A seçeneğin­
de verilen I ve II düzeneklerini kullanması gerekir.
Cevap A
Kaldıraç hangi tip olursa ol­
sun, kuvvetin desteğe olan
uzaklığı kuvvet kolu, yükün
desteğe olan uzaklığı ise
yük kolu olarak adlandırılır.
Dengedeki bir kaldıraçta yük ile yükü dengeleyen
kuvvet arasındaki ilişki;
Kuvvet x Kuvvet yolu = Yük x Yük kolu
Sıra Sizde • 10
Aşağıdaki kaldıraca benzeyen aletlerden hangi­
si diğerlerine göre farklıdır?
A)
dur.
Makas
Kuvvet kolu x; yük kolu y ile gösterilirse eşitlik;
Fx = P y
şeklinde ifade edilebilir.
Kuvvet kolunun uzunluğu, yük kolunun uzun­
luğundan ne kadar fazla ise kaldıracın kuvvetten
kazancı o kadar büyüktür.
¿2 COŞKU
B)
C)
Levye
D)
Cımbız
Kerpeten
Hayatimizi Kolaylaştıran Makineler
M akaralar
İş makinelerindeki vinç­
lerde, inşaatlarda,
gemiden yük
indirme gibi
bir çok yerler­
de makaralar­
dan faydalanılır.
Makaraların bazıları kuvvetten kazanç sağlarken
bazıları kuvvetin yönünü değiştirir.
Ağır yükleri kaldırmak için makara gruplarından
faydalanılır.
Sabit M a k a ra la r
Şekildeki
sistemde
ipin bütün noktaların­
daki gerilme kuvvetle­
ri eşit büyüklüktedir.
Hareketli makara gu­
rubuna bağlı ip sayısı
arttıkça dinamometre­
nin gösterdiği değer
azalır.
Uygulanan
kuvvet
Sabit bir noktaya asılan ve dönerek cisimlerin hare­
ket etmelerini kolaylaştıran makaraya sabit maka­
ra denir. Sabit makarada yükü dengeleyen kuvvet,
yükün ağırlığına eşittir. Sabit makara kuvvetin yönü­
nü değiştirir, fakat kuvvetten kazanç sağlamaz. Hat­
ta sürtünme ile enerjiden bir miktar kayıp olur.
H a re k e tli M a k a ra la r
Palangalar da makara düze­
nekleridir. Sabit ve hareketli
makaralar vardır, kuvvetten
kazanç sağlayan düzenekler­
dir. Hareketli makara sayısı
arttıkça kuvvet kazancı da ar­
tar.
Uygulanan
kuvvet
H areketli m akaralar yüke
bağlı olup, yükle birlikte aşağı
ya da yukarı hareket eder.
Hareketli makarada kaldırıla­
cak yükün ağırlığı iki ip tarafın­
dan eşit olarak paylaşılır. Do­
layısıyla uygulanacak kuvvet
toplam ağırlığın (yük ve maka­
ra ağırlığı) yarısı kadar olur.
|b
Örnek - 12
Yukarıdaki düze­
neklerde makara
ağırlıkları ve sürtün­
meler önemsizdir.
Buna göre L ağırlı­
ğındaki cismi den­
geleyen kuvvetler
arasındaki ilişki
nasıldır?
4N
O
ip
Çözüm
Düzenekleri tek tek incelediğimizde F1 ve F2 kuv­
vetlerinin L/2 ye eşit olduğunu görürüz.
8N
Makara ağırlığı ihmal edilirse, uygulanan kuvvet maP
karaya asılan yükün yarısına eşittir. F = — olur. Bu
2
En sağdaki şekilde en alttaki makarada yük ikiye
bölünür L/2 olur.
durumda hareketli makarada kuvvetten kazanç var­
Sonra ikinci makarada bir daha ikiye bölünür L/4
olur. Bu durumda F3, L/4 e eşittir.
dır.
O hâlde F1 = F2 > F3 yazabiliriz.
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Vida: Bir silindir etrafına sarılı eğik düzlem şeklin­
deki oyuncaklardan oluşan bir basit makinedir. İki
ya da daha fazla parçayı birbirine tutturmak için vi­
da kullanılır. Vidada da eğik düzlemde olduğu gibi
kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır. Vidalı bir kri­
ko ile kriko kolunu döndürerek yüzlerce kilo ağırlı­
ğındaki arabayı kolayca kaldırabiliriz.
Ağacın
vidaya
uyguladığı
diren;
kuvveti
Bir vida adımı iki diş arasındaki mesafedir. Vida bir
tur döndüğünde, bir vida adımı kadar ilerler. Vida,
kuvvetin yönünü ve büyüklüğünü değiştirir. Vida,
tornavida ile döndürüldüğünde tahta içinde ileri
doğru hareket eder.
Örnek - 13
Bir P yükü ağırlığı ihmal edilen hareketli bir makara
kullanılarak dengeleniyor.
Aşağıdaki durumların hangisinde P yükünü den­
geleyen kuvvet en küçük olur?
(Makara ağırlıkları ve sürtünmeler önemsizdir.)
Çözüm
A seçeneğinde F-, = P dir. Eğik düzlemlerde hare­
ketli makara kullanılmıştır. Hareketli makara uygula­
nan kuvveti yarıya düşürür. Eğik düzlemde eğimin
en az olduğu düzenekte yükü dengeleyen kuvvet
en azdır. Buna göre D seçeneğinde eğim en az ol­
duğu için yükü dengeleyen kuvvet en az olacaktır.
Cevap D
i
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Bir çok makinelerde,
arabaların vites sis­
temlerinde dişliler
kullanılır. Dişliler
yardımıyla kuv­
vetin yönü ve
büyüklüğü de­
ğ iş tir i­
lir.
Şekildeki gibi 600 N ağırlı­
ğındaki bir cisim sürtün­
600 N
mesi önemsiz eğik düzlem
üzerinde dengededir.
Buna göre,
I. Düzenekte kuvvet kazancı vardır.
_
II. Dinamometre 600 N u gösterir.
III. Eğik düzlem bir çeşit basit makinedir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
Dişliler
Dişli çarklar, kısaca dişliler bisik­
letler, iş makineleri, araç motor­
ları, vinçler, saat mekanizma­
ları gibi bir çok yerde bulun­
maktadır.
Dişliler doğrudan birbirleriyle temas edebilirler.
Dönme eksenleri farklı olabileceği gibi, eşmerkezli
ve perçinlenmiş de olabilir.
Bileşik
M akin eler
İki ya da daha fazla basit makinenin birlikte kullanıl­
ması ile elde edilen düzeneklerdir. Örneğin şekilde­
ki sistemde kaldıraçta kuvvetten ka­
zanç sağlandığı gibi hareketli makara­
da da kuvvetten kazanç sağlanır. Böylece kuvvet kazancı daha da artar. Sis­
temdeki sabit makara
kuvvetin yönünü değiş—
™ Yük
Şekildeki el mik­
seri dişli çarklar
ve çıkrıktan olu­
şan bir bileşik
makinedir.
Şekil - ıı
Birbirleriyle doğrudan temas eden dişliler Şekil - 1de­
ki birbirleriyle zıt yönde döner. Birbirlerine Şekil-II
deki gibi zincirle bağlı dişlilerse aynı yönde döner.
Dönme sayısı diş sa­
yısı ile ters orantılı
değişir. Diş sayısı bü­
yük olan dişli bir mik­
tar döndürüldüğünde,
onunla temas halinde­
ki diş sayısı az olan
dişli daha fazla döner.
Şekildeki düzenekte L ve
M dişlileri merkezleri çakı­
şacak biçimde perçinlenmiştir.
180 diş
Dönme sayısı yarı çap uzunlukları ile de ters
orantılı değişir.
Diş sayısı büyük olan dişlinin yarı çapı da büyük­
tür. Büyük yarı çaplı dişli bir miktar döndürüldüğün­
de, onunla temas halindeki
küçük yarı çaplı dişli daha faz­
la döner.
Ortak eksenli dişlilerin hem
dönme yönleri hem de dönme
sayıları eşittir.
92
$
Örnek -14
Buna göre dişlilere ha­
reket kazandırıldığında,
hangi dişliler aynı yönde
döner?
A) K - M - L
B) M - P - N
C )L -M -P
D )K - P - N
Çözüm
K, a yönünde dönerken M, b yönünde döner. M ile
L çakışık olduğu için ikisi de b yönünde döner. L, b
yönünde dönerken N a yönünde, P de b yönünde
döner. Buna göre K ile N aynı yönde, L, M ve P ay­
nı yönde döner.
Cevap C
Q COŞKU
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Genelde çıkrık köylerde kuyudan su çekmek için
hâlâ kullanılır. Çıkrığın kol uzunluğu silindirin yarı­
çapından büyük olduğu sürece kuvvetten kazanç
sağlanır.
Sıra Sizde - 13
Şekildeki K, M, Lve N dişlile­
rinden oluşan düzenek
harekete geçiriliyor.
8r
L ve M dişli­
leri merkez­
leri çakışa­
cak biçimde
birbirine perçinleşmiş olduğuna göre;
I. K ile L
II. L ile M
Kama
>
>
En az bir yüzeyi eğik düz­
lemden meydana gelmiş
basit makinelere kama
adı verilir. Kamalar, kuvve­
tin yönünü değiştirir, kuv­
vetten kazanç sağlar, yol­
dan kaybettirir.
I. K ile N
dişlilerinden hangilerinin tur sayıları eşittir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
Odun kesmek için kullan­
dığımız baltalar, mutfakta
domates gibi sebze ve
Bıçak ve balta kamaya
meyveleri kesmek için
örnektir.
kullandığımız bıçaklar, çi­
vi, iğne uçları, jilet ağzı birer kamadır.
D) II ve III
Kazanımlar
B u bölüm ü b itirdiğim de;
3.6
Farklı basit makine çeşitlerini araştırarak ba­
T e kerle k
sit makinelerin geçmişte ve günümüzde in­
sanlığa sunduğu yararları,
3.7
Tasarladığı bileşik makinenin uzun süre kul­
lanıldığında, en çok hangi kısımlarının ne şe­
kilde aşınacağını,
öğrenm iş olacağım.
F a r k l ı B a s it M a k i n e l e r
Öğrendiğimiz basit makinelerin dışında günlük ya­
şantımızda kullandığımız bir çok basit makine var­
dır. Bunlardan bazılarını inceleyelim.
K a sn a kla r
Birçok motorlu araçta
motorun dönme ha­
reketini aracın diğer
kısımlarına aktarmak
için dişlilerden başka
kasnaklar da kullanı­
lır. Kasnaklar arasın­
daki hareket iletimi
kayışla sağlanır. Kasnakların tur sayıları arasındaki
ilişkiler dişlilere benzemektedir. Tur sayısı yarıçap
uzunlukları ile de ters orantılı değişir. En alttaki şe­
kilde olduğu gibi kayış çapraz bağlanarak kasnak­
ların dönme yönleri değiştirilebilir.
Ç ıkrık
Yarıçapları farklı, dön­
me eksenleri aynı
olan iki silindirle oluş­
turulan araca çıkrık
denir.
-Ş
Tekerlek, ortasından geçen eksen
etrafında dönebilen disk şeklinde
bir araçtır. Tekerleklerin orta­
sından geçen eksenler
Tekerlek
bir araca sabitlenip,
yük aracın üzerine
oturtulur. Araç itildi­
ğinde tekerlekler dö­
nerek aracın kolayca
hareket
etmesini
Bisiklet, tekerlek, dişli, kaldı­ sağlar. İşte bu yüz­
raç, çıkrık gibi birçok parçadan den tekerlek, insan­
lığın önemli icatların­
oluşan bir bileşik makinedir.
dan sayılır. Tekerlek
sürtünmeyi azaltır.
Vinç
Çok ağır yükleri
kaldırmak için
vinçler kullanılır.
Vinçlerde ma­
karalar kullanı­
larak
yükün
ağırlığı birçok
Hareketli ve sabit
halata bölün­
makaralardan oluşan
müş olur. Gü­
sistemlerde vinçler çok
nümüzde vinç­
ağır yükleri kaldırabilir.
lerin yükleri yu­
karı kaldırmalarında harcanan güç elektrik motorla­
rıyla sağlanır.
Basit makinelerin en çok sürtünen kısımları aşın­
dığı için zamanla görevlerini tam olarak yerine
getiremezler. Örneğin bıçakların ucu körelir, te­
kerleklerin dişlileri incelir.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Kazanım Pekiştirme -10
Kazanım Pekiştirme -11
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uy­
gun kavramlarla doldurunuz.
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta­
mamlayıp gizli basit makineyi bulunuz.
1. Basit makineler ile kuvvetin.................. değişti­
1. Kolay yük taşıma rampası
rilebilir.
2.
Balta, bıçak gibi basit makine türü
2. Basit m akinelerde.................. kazanç yoktur.
3.
Birbirine temas ederek hareket aktarma düzenekleri
3. Yükle
4. Çubuk etrafına
birlikte
hareket
eden
makaralara
-
„
........................ makara denir.
düzlem
4. Basit makinelerde
..................
kazanç varsa
yoldan kayıp vardır.
5.
Kuyulardan su
5...................... makara ile 10 N ağırlığındaki bir cis­
mi daha az kuvvetle kaldırabiliriz.
6. Ulaşım araçları
için çok önemli
bir basit maki-
6. Eş m erkezli.................. dönme yönleri aynıdır.
7. En az bir yüzeyi eğik düzlem olan basit makine­
ye .................. denir.
7.
Makaralardan
8. Makas, kerpeten gibi a le tle r...................örnek
olabilir.
8. Çok ağır yükleri
9...................... birkaç makaradan meydana gelir.
10. Silindir etrafına sarılmış eğik düzlem şeklindeki
oyuktan oluşan basit m akineye..............denir.
Kdzanım Pekiştirme -12
Aşağıda verilen basit makinelerde kuvvet, yük ve destek noktasını gösteriniz.
94
Q COŞKU
HAYATIMIZI KOLAYLAŞTIRAN MAKİNELER
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi, doğru bilgi
4.
içerir?
A) Basit makineler enerji tasarrufu sağlar.
Makara ağırlığının ihmal edildiği şe­
kildeki düzenekte, P ağırlıklı cisim F
kuvveti ile dengede tutuluyor.
Buna göre,
B) Sürtünme kuvveti hareketli sistemlerde
enerji kazancı sağlar.
I. Cismin ağırlığı F kuvvetine eşittir.
C) Sürtünmelerin önemsenmediği sistemler­
de mekanik enerji artar.
II. İp yukarı çekildiğinde makara x
yönünde döner.
D) Bazı basit makineler kuvvetten kazanç sağ­
larken, bazıları sadece kuvvetin yönünü de­
ğiştirir.
III. Cismi h kadar yukarı çıkarmak için ipin ucu
2h kadar çekilmelidir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız II
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
2.
O
5.
Ahmet yerde bulunan
ağır bir cismi bir kaldı­
raç kullanarak en az
kuvvet ile hareket ettir­
meyi düşünmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi kaldıraç olarak kul­
lanma amacı ile tasarlanmamıştır?
B)
Bunun için, I, II ve III teki durumları uygula­
yan Ahmet, aşağıdakilerden hangisindeki
gibi bir sonuca ulaşabilir?
İnşaat küreği
D)
A) Cismi kolay bir şekilde hareket ettirmek için
desteğin yeri cisme yakın olmalıdır.
B) Cismi hareket ettirmek için uygulanan kuv­
vet desteğe yakın olmalıdır.
Dikiş iğnesi
C) Cismi hareket ettirmek için destek, uygula­
nan kuvvet ile cismin tam ortasında olmalıdır.
D) Kaldıraç yalnız kuvvetin yönünü değiştirir.
6.
Aşağıdakilerden hangisi, eğik düzlemle il­
gili yanlış bir ifadedir?
Sürtünmelerin, çubuk ve makara ağırlıkları­
nın ihmal edildiği aşağıdaki düzeneklerin
hangilerinde büyük bir kuvvet gerektiren iş,
Icozüm daha küçük bir kuvvetle yapılabilir?
I
II
III
A) Eğik düzlem kullanılarak bir yük daha az
kuvvetle yüksek bir yere çıkarılabilir.
B) Vida, silindirin etrafına sarılmış eğik düzle­
me benzer.
T i'
C) Eğik düzlem kullanıldığında cisimler daha
uzun bir yol üzerinden taşınır.
D) Eğik düzlem kullanıldığında işten kazanç
sağlanır.
Q COŞKU
A) Yalnız
B) İve
C) II ve III
D) İve
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
7.
(3
10.
Fındık kıracağı
El arabası
Şekildeki X, Y ve Z dişlileri merkezlerinden ge­
çen eksenler etrafında dönebilmektedir.
Yukarıda verilen aletlerin çalışması aşağıda­
ki hangi basit makine modeline benzemek­
tedir?
Düzenek hareket ettirildiğinde, X dişlisinin
tur sayısı, Z ninkinden fazla olduğuna göre,
aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) X dişlisinin yarı çapı, Z dişlisinin yarı çapın­
dan küçüktür.
B) Y dişlisinin yarı çapı daha büyük olsaydı, Z
dişlisinin tur sayısı X inkinden fazla olurdu.
C) X dişlisine fazla tur artırılırsa, Y ve Z dişlile­
rinin dönme sayıları da artar.
D) Y dişlisi diğerleriyle zıt yönde döner.
1 1 . Sürtünmelerin, ip ve makara
ağırlıklarının ihmal edildiği şe­
kildeki düzenekte, ipin ucu
15 N luk kuvvetle çekildiğinde
sistem dengeleniyor.
8.
Şekildeki kasnak sistemine hareket kazan­
dırdığında hangi kasnaklar aynı yönde dö­
ner?
9.
Buna göre düzeneğin kefe­
sinde ağırlığı 5 N olan özdeş
cisimlerden kaç tane vardır?
A) K ile M
B) K ile N
(Kefe ağırlığı önemsizdir.)
C) L ile N
D) K, L ile M
A) 12
Aşağıdaki düzeneklerden hangisi şekildeki
konumda dengede kalabilir?
(Sürtünmeler ihmal ediliyor.)
B)
Kefe
B) 10
C) 8
D) 6
12 .
Ü
flfozum
M
N
Yarıçapı r olan tekerlek ok yönünde dönerek
ilerlemeye başlıyor.
C)
Tekerlek aşağıdaki noktalar­
dan hangilerine ulaştığı an
görünümü yandaki gibi olur?
(Noktalar arası uzaklıklar eşit ve
nr/2 kadardır.)
A) N, R ve S
B) M, P ve S
C) M, R ve S
D) M, P ve R
Q COŞKU
ENERJİ ve SÜRTÜNME
KUVVETİ
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
4.1
4.2
Sürtünen yüzeylerin ısındığını,
Sürtünme kuvvetinin, kinetik enerjide bir
azalmaya sebep olacağını,
4.3
Kinetik enerjideki azalmanın enerji dönüşü­
müyle açıklanacağını,
4.4
Hava ve su direncinin de kinetik enerjide bir
Sürtünen yüzeyler ısınır.
Ellerimizi birbirine sürttü­
ğümüzde ısındığını hisse­
İSI
enerjisi
deriz. Eski çağlarda insan­
ların ağaç parçalarını bir­
birine sürterek ateş yaktık­
larını biliyoruz. Matkapla
duvar deldikten sonra mat­
kap ucuna elimizi dokundurduğumazda ısınmış ol­ Sürtünme sonucu ısınan
duğunu hissederiz.
çubuklar tutuşur.
azalmaya neden olacağını,
4 .5
Sürtünm e kuvvetinin az veya çok olmasının
25 J
harekete
dönüşen
enerji
gerekli olduğu yerleri,
öğrenm iş olacağım.
75 J sürtünme sonucu
ısıya dönüşen enerji
S ü rtü n m e Kuvveti
Bir topu zeminde belli
bir hızla ittiğimizde to­
pun belli bir mesafa
gittikten sonra durdu­
ğunu görürüz. Aynı to­
pu aynı hızla buz üze­
rinde ittiğimizde daha
fazla yol alarak durdu­
ğunu görürüz. Yani sonuçta top mutlaka durmakta­
dır. Cisimlerin hareketini azaltıp yavaşlatan bir kuv­
vet vardır. Bazenbir cisme kuvvet uygulanmasına
rağmen cisim hareket etmez.
Cisimleri yavaşlatıp durduran ve hareketini zorlaştı­
ran kuvvet, cisim ile yüzey arasındaki sürtünme
kuvvetidir.
Sürtünme kuvveti, birbirine temas eden iki madde­
nin harekete karşı gösterdiği dirençten doğan bir
kuvvettir.
Bisiklet ya da arabaları F?
yavaşlatıp durdurmak
için fren sistemi kullanı­
lır. Burada fren kolu sı­
kıldığında ya da fren pe­
dalına basıldığında te­
kerleklerin sıkıştırılma­
sıyla sürtünme artar ve
yavaşlayarak durur.
Q COŞKU
V
Sürtünme, ışık ve ses enerjisinin oluşmasına da ne­
den olabilir. Kullanılan makinelerde enerjinin hepsi
işe dönüştürülmez. Sürtünen parçalarda enerjinin
bir kısmı ısıya dönüşür. Sürtünme ne kadar fazla ise
makinenin performansı o kadar düşük demektir.
Bir çocuk salıncakta sallanırken ki­
netik enerjinin tamamı potansiyel
enerjiye ya da potansiyel enerji­
nin tamamı kinetik enerjiye dö­
nüşmez. Bir kısım enerji sür­
tünmeden dolayı ısı enerjisine
dönüşür ve salıncağı iten ve
her defasında enerji veren
birisi yoksa salıncak bir sü­
re sonra durur.
Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeylerin yapısal özel­
liğine bağlıdır. Yüzeyin cinsine göre farklı büyüklük­
lerde sürtünme kuvveti meydana gelebilir. Cisimle­
rin yüzeylerinin pürüzlülükleri arttıkça da sürtünme
kuvvetinin büyüklüğü artar. Cisimlerin yüzeylerinin
pürüzlülüğü azaldıkça da sürtünme kuvvetinin bü­
yüklüğü azalır. Sonuç olarak hem cismin temas yü­
zeyi hem de cismin hareket ettiği yüzeyin cinsi sür­
tünme kuvvetini etkiler.
Sürtünme kuvvetinin yönü hareket varsa hare­
kete, zorlama varsa zorlamaya zıt yöndedir.
Enerji ve Sürtünme Kuvveti
Hava da, kendi içinde hareket eden tüm cisimlere
bir direnç gösterir. Bu direnç hava sürtünmesi veya
hava direnci olarak adlandırılır. Uçaktan atlayan bir
paraşütçü paraşütünü açtığında hava direnci saye­
sinde hızını azaltır ve güvenli bir atlayış gerçekleş­
tirmiş olur.
Su da, hava gibi içinde hareket eden cisimlerin ha­
reketini engelleyici sürtünme kuvveti uygular.
S ü r t ü n m e kuvvetinin olu m suz
yönleri
Sürtünme kuvveti cisimleri aşındırır, araba, uçak,
gemi ve trenin hızını yavaşlatır, metaller arasında
oluşan sürtünme sonucu sert metal yumuşak me­
tali aşındırır, enerji kaybına neden olur. Arabaların
motor gücünün yaklaşık % 20 si sürtünme kuvveti­
ni yenmeye harcanır.
Suda giden araçlar, balıklardan esinlenerek sürtünme
kuvvetini en aza indirecek şekilde tasarlanır.
(i
Örnek -15
Yandaki şekilde cisme b yö­
nünde 20 N şiddetinde bir
kuvvet uygulanmasına rağ­
men cisim hareket etmiyor.
F=20 N
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yan­
lıştır?
A) Cismin hareket etmemesinin nedeni sürtünme
kuvvetidir.
B) F = 20 N ise cisme etkiyen sürtünme kuvveti de
20 N dur.
C) Sürtünme kuvveti a yönündedir.
Araba motorları sür­
tünme nedeniyle za­
manla aşınır.
Su ortamında hareket eden
gemi, yat, tekne ve denizal­
tılar su sürtünmesini en aza
indirecek şekilde tasarlanır.
S ü r t ü n m e kuvvetinin olumlu
yönleri
Sürtünme kuvveti yürümeyi kolaylaştırır, hareketi
zorlaştırır. Sürtünme kuvveti sayesinde yürüyebili­
yor, koşabiliyor, atlayabiliyoruz. Sürtünme kuvveti
nedeniyle yerine koyduğumuz koltuk ve masa gibi
eşyalar yerinde kalır. Sporcular ayaklarına giydikle­
ri çıkıntılı ayakkabılar ile daha rahat yere basarlar.
Sürtünme kuvveti olmasaydı dağ yamaçlarındaki
kaya ve topraklar kolaylıkla kayardı, kalemle yaza­
maz veya yazdıklarımızı silemezdik, arabalar frene
basılınca duramazdı.
Hava sürtünmesi olmasaydı
yağmur ve dolu taneleri
kurşun gibi kafamıza düşerdi.
Sürtünme olmasaydı yürü­
yemezdik. Hareket hâlinde
isek duramazdık. Merdiven­
den rahatlıkla inemezdik.
Sürtünme olmasaydı hiç bir
cismi elimizle tutamazdık.
D) F kuvveti a yönünde olsa sürtünme kuvveti de a
yönünde olur.
Çözüm
F kuvveti a yönünde olsaydı sürtünme kuvveti, F
kuvvetine zıt yönde yani b yönünde olurdu. Bu ne­
denle D seçeneğindeki yargı yanlış, diğerleri doğ­
rudur.
Cevap D
Sıra Sizde
14
Aşağıdaki durumlardan hangisinde sürtünme
kuvvetinin fazla olmasını istemeyiz?
Basketbol oyuncularının
yer ile arasındaki sürtünme
Paraşüt ile hava arasındaki
sürtünme
Otomobil ile hava arasındaki
sürtünme
Arabanın lastiği ile yol
arasındaki sürtünme
Q COŞKU
ENERJİ ve SÜRTÜNME KUVVETİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
3F
4.
2F
Özdeş cisimler K, L, M yatay zeminlerinde sa­
bit hızla hareket etmektedir.
Buna göre cisim ile yüzeyler arasındaki
sürtünme kuvvetlerini gösteren sütun grafi­
ği aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A)
Sürtünme kuvveti
B)
Asım, yüzeyleri öz­
deş cisimleri şekilde­
ki gibi sabit ve eşit
süratlerle hareket et­
tirecek biçimde aynı
tahta yüzeyler üzerin­
de çekiyor.
30 kg
Dinamometrelerin gösterdiği değerleri kar­
şılaştıran Asım, aşağıdaki bilgilerden hangi­
sinin doğruluğuna ulaşır?
Sürtünme kuvveti
A) Sürtünme kuvveti cismin ağırlığı ile doğru
orantılıdır.
a
E
Zemin
K L M
C)
B) Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeylerin
özelliğine bağlıdır.
Zemin
K L M
Sürtünme kuvveti
D)
C) Sürtünme kuvveti cisimlere her yönde etkir.
Sürtünme kuvveti
D) Sürtünme sonucu cismin mekanik enerjisi
artar.
Zemin
K L M
2.
Zemin
K L M
Sürtünme kuvvetinin birimi aşağıdakilerden
hangisidir?
|
A) Metre
?
B) Joule
C) Newton
D) Kalori
•
Hava, içinde hareket eden cisimleri yavaş­
latacak şekilde direnç gösterir.
•
Sürtünme kuvveti, sürtünen yüzeylerin özel­
liğine bağlıdır.
•
Sürtünme kuvveti, cismin hareket yönü ile
aynı yöndedir.
•
Yatay zeminde fırlatılan cismi sürtünme kuv­
veti yavaşlatır.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi doğrudur?
3.
A) Biri
6.
— L
— M
B) İkisi
C) Üçü
D) Dördü
Eğik düzlemin
K noktasından
bırakılan cisim
L noktasında
duruyor.
Yatay K, L, M zeminlerinde durmakta olan öz­
deş cisimlere d hizasına gelene kadar F kuv­
veti uygulanıyor ve daha sonra kuvvet kaldırı­
lıyor.
Buna göre cismin sahip olduğu enerjilerinin
dönüşümü aşağıdakilerden hangisindeki gi­
bidir?
Cisimlerin yüzey üzerinde durdukları yerler
şekilde belirtildiği gibi olduğuna göre, ci­
sim ile yüzeyler arasındaki sürtünme kuv­
vetinin azdan çoğa sıralanışı, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A) Kinetik Enerji -> Potansiyel enerji -» Isı
enerjisi
A) K, L, M
B) L, K, M
C) M, L, K
D) M, K, L
B) Potansiyel enerji —> Kinetik enerji + Isı
enerjisi
C) Isı enerjisi -> Kinetik enerji + Potansiyel
enerji
D) Potansiyel enerji
enerji
Isı enerjisi -> Kinetik
KUVVET ve HAREKET
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bir yaya ait kuvvet - uza­
ma grafiği şekildeki gibidir.
40
Buna göre, yaya uygula­
nan 60 N luk kuvvet yayı
kaç cm uzatır?
A) 9
B) 10
4.
Kuvvet (N)
Uzama
(cm)
C) 12
D) 15
Yayın ucuna asılı şekil­
deki kefeye üç adet bil­
ye konulduğunda yay
12 mm uzuyor.
12 mm
Bu durumda kefeye
iki bilye daha konu­
lursa, yaydaki toplam
uzama kaç cm olur?
B) 2
A) 1,5
C) 2,5
D) 3
2 . Aynı maddeden
yapılmış
eşit
uzunluktaki yay­
ların kalınlıkları
büyükten küçü­
ğe III, II, I olarak
sıralanıyor.
Yayların uçlarına şekildeki gibi K, L, M ci­
simleri asıldığında uzamaları eşit olduğuna
göre, cisimlerin ağırlıkları GK, GL ve GMara­
sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki
gibi olur?
A) GK > GL > Gm
B) GM > Gl > Gk
C) GL > GK > G m
D) GK = GL = Gm
Eşit kütleli kamyon ve gösteri uçağı aynı sürat­
le hareket etmektedir. Olayı yorumlayan üç
öğrencinin ifadeleri aşağıdaki gibidir.
3.
Bence her ikisinin de
kinetik enerjisi e ş ittir.
Aşağıdaki öğrencilerden hangisi fiziksel
anlamda “iş” yapmaktadır?
,1
Hasarı
Uçağın hem kinetik hem de
potansiyel enerjisi vardır.
Hüseyin
Kamyonun kinetik enerjisi
uçağın, yere göre potansiyel
enerjisine e ş ittir.
Orhan
Buna göre, hangi öğrencilerin söylediği ke­
sinlikle doğrudur?
A) Yalnız Haşan
B) Yalnız Orhan
C) Haşan ve Hüseyin
D) Hüseyin ve Orhan
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
6.
Bilgi: Bir kuvvet uygulanan cisim, kuvvet doğ­
rultusunda hareket ediyorsa, kuvvet
cisim üzerinde iş yapar.
h
*1
K
yatay
K 3' 1
II. L bölgesinde cismin potansiyel enerjisi art­
maktadır.
yatay
III. M bölgesinde cismin mekanik enerjisi art­
maktadır.
Fi, F2, F3 ve F4 kuvvetleri yatay düzlemdeki K
cismine ayrı ayrı uygulanıyor.
Buna göre, cismin hareketi sırasında hangi
kuvvetler iş yapmaz? (Sürtünmeler ihmal ediliyor.)
A) Yalnız F2
B) Yalnız F3
C) F2 ve F4
D) F1 tF3 v e F 4
Sürtünmesi ihmal
edilen vatay düz­
lemde hareket et­
mekte olan bir cis­
min sürat - zaman
grafiği şekildeki
gibi olduğuna göre;
I. K bölgesinde cismin kinetik enerjisi art­
maktadır.
K
yatay
9.
İfadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) İve III
wR
5t~*^Fb
7.
200 g lık bir cisim bir yaya asıldığında yay
24 mm uzamaktadır.
h
Aynı yaya 150 g lık bir cisim daha asıldığın­
da toplam uzama kaç mm olur?
j....
Şekil - II
A) 42
B) 36
C) 24
D) 12
Özdeş yükler şekillerdeki üç
sistem ile h yüksekliğine kadar
çıkarılmaktadır.
Wc
Buna göre, yapılan toplam
işler WA, WB ve Wc arasındaki ilişki aşağıdakilerden han­
gisi gibidir? (Makara ağırlıkları
,
pI I
t
Şekil - ııı
ile sürtünmeler ihmal edilecek.)
A) WB > WA > Wc
B) WA > WB > Wc
C) WB > Wc > WA
D) WA = WB = Wc
Şekil - II
Bir yaya uygulanan 20 N luk kuvvetle, yay Şe­
kil - 1deki gibi denge konumundan 5 cm sıkış­
tırılıyor.
Aynı yayın Şekil - II deki gibi denge konu­
mundan 10 cm uzayabilmesi için, yaya kaç
N luk kuvvet uygulanması gerekir?
A) 15
Q COŞKU
B) 30
C) 40
D) 60
11. Aşağıdakilerden hangisi iş birimidir?
A) Newton
B) Metre
C) Joule
D) Kilometre/saat
KUVVET ve HAREKET
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1 . Aşağıdakilerden hangilerinde fen anlamın­
da bir iş yapılmıştır?
I. Elindeki taşı sıkan çocuk
II. Kalın çınar ağacına yaslanan yaşlı adam
III. Raketle topa vuran tenisçi
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) İv e li
Halteri kaldırmak
Halteri sabit tutmak
.©
2 . Şekildeki I ve II
cisimleri ser­
best bırakıldı­
ğında I in kine­
tik enerjisi (E,)
ve II nin potan­
siyel enerjisi (E, zamanla nasıl değişir?
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
Karpuzu atmak
Yukarıdaki resimlerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) I de halterci iş yapmaktadır.
B) II de halterin potansiyel enerjisi vardır.
C) III te karpuzcu iş yapmaktadır.
E,
E..
A) Artar
Artar
B) Azalır
Artar
C) Artar
Azalır
D) Değişmez
Azalır
D) II de halterci iş yapmaktadır.
Şekil - I deki G
ağırlığı F kuvve­
ti ile dengede
iken, ip bir mik­
tar
çekilerek
ağırlık Şekil - II
deki gibi den­
geleniyor.
Buna göre,
Sallanıyor
Şekil - II
I. Şekil - 1de cismi dengeleyen kuvvet G/2 ye
eşittir.
Gidiyor
II. Şekil-I deki durumdan Şekil-II deki duru­
ma geçerken G ağırlığı potansiyel enerji
kazanmıştır.
III. Şekil - II de ağırlığı dengeleyen F kuvveti
G/4 e eşittir.
IV. F kuvveti G ağırlığı üzerinde iş yapmıştır.
Duruyor
Bileyliyor
yargılarından hangileri doğrudur?
Yukarıda verilenlerin hangilerinde sürtünme
kuvvetinin etkisi aözlenemez?
A) I
102
B) II
C) III
D) IV
(Makara ağırlıkları ve sürtünmeler önemsenmiyor.)
A) Yalnız I
B) I ve IV
C) II ve IV
D) II, III ve IV
@ COŞKU
Kuvvet ve Hareket
6.
Bilgi: Bir cismin potansiyel enerjisi, ağırlığı ve
9.
yerden yüksekliğiyle doğru orantılıdır.
Şekildeki konumlarında,
yere göre potansiyel enerjileri eşit olan K ve L cisim­
leri serbest bırakılıyor.
k
H i ......... r
^
Buna göre cisimlerin;
X noktasından serbest bırakılan cisim, şekilde­
ki yörüngeyi izleyerek T noktasına kadar çıka­
biliyor.
I. Kütleleri
II. Yere ulaştıklarındaki kinetik enerjileri
yer
Buna göre,
III. Yere ulaştıklarındaki süratleri
I. X - Y aralığında cismin hem kinetik enerjisi
hem de potansiyel enerjisi azalmıştır.
niceliklerinden hangileri eşit olur?
II. Y - Z aralığında cismin sürati azalmış ola­
bilir.
(Sürtünm eler önemsizdir.)
A) Yalnız II
B) İv e III
C) İv e li
D) I, II ve
III. Z - T aralığında cismin hem kinetik hem de
potansiyel enerjisi artmıştır.
IV. Cismin hareketi boyunca mekanik enerjisi
azalmıştır.
yargılarından hangileri doğrudur?
A)
7.
B) II ve IV
C) I, II ve
Sürtünmenin ihmal edildiği bir ortamda bir ba­
sit makine yardımıyla P yükü, 16 m ip çekile­
rek 4 m yukarı çıkarılıyor.
Buna göre, basit makine ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?
ve
10.
Yay
D) I, II, III ve IV
Dinamometre
A) Yoldan kazanç vardır.
Yatay düzlemde bir ucu duvara sabitlenmiş ya­
yın diğer ucu şekildeki gibi dinamometreye
bağlanarak çekiliyor.
B) Yoldan kayıp yoktur.
C) Kuvvetten kazanç vardır.
D) Kuvvetten kazanç yoktur.
Dinamometre
ile yayın kaç
anlayabiliriz.
8.
K, L ve M cisimlerinin sü­
rat - zaman grafikleri şe­
kildeki gibidir.
Sürat
Yaydaki kuv­
vetin yönünü
tespit ede­
biliriz,
Cisimlerin kinetik ener­
Zaman
jileri eşit büyüklükte ol­
duğuna göre, cisimlerle
ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) L cismi M cisminden süratlidir.
B) M cisminin kütlesi, diğer cisimlerin kütlele­
rinden büyüktür.
p p
1
Olayı yukarıdaki gibi yorumlayan öğrenci­
lerden hangilerinin ifadeleri doğrudur?
C) K ve L cisimlerinin kütleleri eşittir.
A) Ali ve Cem
B) Yalnız Cem
D) Araçların kinetik enerjileri sabittir.
C) Yalnız Nur
D) Cem ve Nur
0C O ŞKU
, 03
KUVVET ve HAREKET
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
ı v ...
4.
Aynı malzemeden yapılmış aşağıdaki eğik
düzlemlerden hangisinin üzerinde bir cisim
yukarıya çıkarılırken kuvvet kazancı diğer­
lerine göre daha büyük olur?
Sürtünmesi ihmal edilen ortamda K noktasın­
dan belli bir süratle fırlatılan cisim şekildeki yö­
rüngeyi izleyerek hareket ediyor
Buna göre, cismin I, II, III ve IV noktalarından
geçerken kinetik enerjileri arasındaki ilişki,
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
2.
A) I > III > IV > II
B) II > IV > III > I
C) II = IV > III > I
D) I > II = III > IV
Ağırlığı ihmal edilen
eşit bölmeli çubuğun
K ve R noktalarına
şekildeki gibi özdeş
bilyeler iple asılmıştır.
L
■
_
Buna gore,
C)
D)
3h
Bilgi: Bir cisme uygulanan kuvvetle cismin
kuvvet etkisinde aldığı yolun çarpımı,
kuvvetin yaptığı işe eşittir. Kuvvet birimi
newton, yol birimi metre olduğunda iş
birimi Joule olarak bulunur.
M N
F = 20 N
m
k
m
------
" i i ııı p ııı n ı ıı
5m
I. Düzenek şekildeki konumda dengededir.
Sürtünmesi önemsiz yatay yüzeyde K cismine
20 N luk F kuvveti uygulanıyor.
II. N noktası destek noktasıdır.
III. Çubuk N noktası yerine M noktasından ta­
vana asılırsa dengelenmiş olur.
K cismi, kuvvetin etkisiyle 5 m yol aldığına
göre, kuvvetin yaptığı iş kaç J dür?
ifadelerinden hangileri doğru olur?
A) 100
A) Yalnız
B) Yalnız
C) Yalnız
D) II ve III
6.
3.
Sürtünmenin ihmal
edildiği eğik düzlem­
de bir cisim F kuvve­
ti ile dengelenmiştir.
F kuvvetinin büyük­
lüğü aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?
A) Cismin ağırlığına
B) Eğik düzlemin eğimine
104
B) 80
C) 60
D) 40
Makara ağırlıklarının ve
sürtünmelerin önemsen­
mediği şekildeki düze­
nekte, X ve Y cisimleri F
kuvveti ile dengede tutu­
luyor.
Buna göre,
I. X ve Y cisimlerinin ağırlıkları eşittir.
II. F kuvveti X cisminin ağırlığının yarısına eşittir.
III. S ipindeki gerilme kuvveti, Y nin ağırlığına
eşittir
yargılarından hangileri doğrudur?
C) F kuvvetinin yönüne
A) Yalnız
B) Yalnız
D) Cismin şekline
C) İv e li
D) I, II ve
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
9.
Ağırlığı 80 N olan P cismi F kuv­
vetiyle yukarı doğru çekiliyor.
F kuvvetinin değeri aşağıdakilerden hangisi kadar oldu­
ğunda cisim hızlanarak yuka­
rı çıkabilir? (Sürtünmeler ve ma­
kara ağırlıkları önemsenmiyor.)
A) 25 N
10.
B) 30 N
Başlangıçta 10 puan verildiğine göre, X ku­
tusuna ulaşıldığında kaç puan olur?
A) 13
B) 11
C) 19
D) 7
Buna göre Canan ve Ferhat hangi düzenek­
leri kurmalıdır?
ağırlık
Yukarıdaki kavram haritasını çizen Bayram,
bazı yerleri boş bırakmıştır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi vanlıştır?
A) I, “potansiyel enerji” olmalı
B) II, “ kinetik enerji” olmalı
Ferhat
A)
I-
II - I I I
B)
I-
l-ll
C)
II-
I - III
D) I -
bağlıdır
Cam zemin
Canan eğik düzlem
bilye
yüksekliğinin, eğik
düzlem üzerinde bı­
rakılan cismin kaza­
Halı zemin
III
nacağı enerjiye etki­
sini göstermek istiyor. Ferhat ise farklı özellik­
teki zeminlerin aynı cisme farklı büyüklükte
sürtünme kuvveti uygulayabileceğini göster­
mek istiyor.
Canan
8.
l-lll
1 1 . Şekildeki çıkrıkta F kuvvetiyle P
yükü dengeleniyor.
Aynı kuvvetle daha ağır bir
yükü dengeleyebilmek için
aşağıdakilerden hangileri ya­
pılabilir?
I. Yükün sarıldığı silindir yarı
çapını azaltmak.
II. Yükün asıldığı ipin boyunu kısaltmak
III. Kuvvetin uygulandığı dairenin yarıçapını ar­
tırmak
C) III, “yükseklik” olmalı
A) Yalnız
B) Yalnız I
D) IV, “ağırlık” olmalı
C) İve III
D) I, II ve
Q C ° Sk u
D) 50 N
bilye
Halı zemin
Şekildeki etkinlikle girişten başlanarak ok yö­
nünde gidiliyor. Üzerinden geçilen resimde
Fen anlamında iş yapılıyorsa 5 puan kazanılı­
yor, yapılmıyorsa 3 puan kaybediliyor.
C) 40 N
105
KUVVET ve HAREKET
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Şekildeki makara
ve kasnak siste­
minde P1 ve P2
yükleri dengede­
dir. Sisteme hare­
ket ka za n d ırd ı­
ğında X makarası­
nın devir sayısı Y ninkinden fazla oluyor.
Sürtünme ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
A) Sürtünme kuvveti her zaman harekete zıt
yöndedir.
B) Sürtünme enerji kaybına sebep olur.
C) Sürtünme olmasa yolda yürüyemeyiz.
D) Sürtünme işleri daha az enerji ile yapma­
mızı sağlar.
Buna göre makaraların yarıçapları r1f r2 ile
yüklerin büyüklükleri Pv P2 arasındaki iliş­
ki nedir?
A) ^ < r2, Pı - P2
B) r1 - r2, P1 - P2
C) r2 < rv P2 < P1
D) r2 < r1t P1 < P2
Şekildeki vidanın yüzeye
daha küçük bir kuvvet uy­
gulanarak girişini sağla­
mak için;
I. Vida adımını küçültmek
II. Vida başının yarı çapını
artırmak
O noktasından geçen eksen
etrafında dönebilen şekildeki
çıkrıkta 30 N luk yük F kuvveti
ile dengeleniyor.
III. Vida uzunluğunu azaltmak
işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?
Buna göre, F kuvveti kaç N
dur?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) I ve II
D) I, II ve
30 N
A) 20
B) 15
C) 12
D) 10
6.
3.
Selim, aynı büyüklükteki kâğıtlardan birini bu­
ruşturarak, diğer kağıdı ise buruşturmadan aynı
yükseklikten hava ortamında serbest bırakıyor.
Buna göre Selim, bu deneyde aşağıdaki so­
rulardan hangisinin cevabını bulmayı amaç­
lamış olabilir?
Makara, ip ve çu­
buk ağırlıklarının
ihmal edildiği sür­
tünmesi önemsiz
şekildeki düzenek
dengede olduğu­
na göre, F kuvveti
kaç N dur? (Çubuk
eşit bölmelidir.)
A) 12
B) 8
C) 7
D) 4
A) Bir cismin yerden yüksekliği cisme etki eden
hava direncinin büyüklüğünü etkiler mi?
B) Bir cisme etki eden hava sürtünmesi cis­
min süratine bağlı mıdır?
C) Bir cisme etki eden hava sürtünmesi, cis­
min şekline bağlı mıdır?
D) Hava sadece içindeki katı maddelere mi
sürtünme kuvveti uygular?
106|
7.
Vida adımı 5 mm olan 4 cm uzunluğundaki
vidanın tamamının cismin içine girebilmesi
için kaç tur döndürülmesi gerekir?
A) 2
B) 8
C) 12
D) 20
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
8.
Aşağıdaki aletlerden hangisi kamaya örnek
olarak gösterilemez?
A)
B)
Çivi
1 1 . Bir bisiklet pedalı ile te­
kerlek dişlisi ve bunların
birbirlerine bağlantıları
şekildeki gibidir.
Pedal
Buna göre, pedal bir
tur döndürüldüğünde
bisikletin daha fazla yol almasını sağlamak
için;
Bıçak
C)
Tekerlek
I. Tekerlek dişlisinin yarıçapı azaltılmalıdır.
D)
II. Pedal dişlisinin yarıçapı artırılmalıdır.
Ü
III. Pedal uzunluğu artırılmalıdır.
—
Balta
9.
Şekildeki çıkrıkta
yükü kaldırmak
için F kuvveti uygulanıyor.
yargılarından hangileri doğru olur?
Anahtar
__
—f f
\JL
F kuvvetinin bü­
yüklüğünü azalt­
mak için aşağıdakilerden hangileri yapılma­
lıdır?
A) Yalnız I
B) Yalnız I
C) İ v e l i
D) I, II ve
12. Sürtünmelerin, ip ve makara
ağırlıklarının ihmal edildiği şe­
kildeki düzenekte F kuvveti
aşağıdakilerden hangisi oldu­
ğunda, 60 N ağırlığındaki yük
yukarı doğru hızlanır?
Ip
60 N
I. R uzunluğu azaltılmalı
A) 25 N
B) 28 N
C) 30 N
D) 35 N
II. r uzunluğu azaltılmalı
III. R uzunluğu artırılmalı
A) Yalnız
B) İve l i
C) II ve III
D) Yalnız
13.
v=0
K
1 0. Bilgi: Bir cismin potansiyel enerjisi ağırlığı ile
yüksekliğinin çarpımıyla bulunur.
Ağırlığı 4 N olan cisim
1 m yükseklikten ser­
best bırakılıyor.
...o.
>
Q COŞKU
C) 75
M
| KL | = | LM | = x olduğuna göre;
II. Sürtünme kuvveti F den büyüktür.
1m
B) 60
L
Şekildeki ortamda KL yolu sürtünmesiz, LM
yolu sürtünmelidir. Yol boyunca F kuvvetinin
etkisindeki cisim K den harekete geçip, M ye
kadar ilerleyebiliyor.
I. Cisim K den M ye gelene kadar F kuvveti
cisim üzerinde 2F x kadar iş yapmıştır.
Yere her çarpmasın­
da 0,5 J enerji kay­
beden cisim, ikinci
çarpışından sonra en fazla kaç cm yükse­
lir? (Hava sürtünmesi önemsiz.)
A) 50
v=0
D) 80
III. Cisim L den M ye gelene kadar sürtünme
kuvvetinin yaptığı işin büyüklüğü 2F • x tir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
107
Kuvvet ve Hareket
1 4.
16.
Bir öğrenci şekildeki eşit bölmeli çubuğu kul­
lanarak “ Kaldıraçta kuvvet kazancı, kuvvet
kolunun uzunluğu ile doğru orantılı değişir.” hipotezini kanıtlamak istiyor.
Bunun için öğrenci aşağıdaki işlemlerden
hangisini yapmalıdır?
A) Sırayla K, L, M noktalarına 20 N luk yük
asılarak, T noktasına bağlı dinamometreye
aşağı doğru kuvvet uygulamalı.
B) L noktasına 20 N luk yük asılıyken S nok­
tasından aşağı doğru uygulanan kuvvet di­
namometreyle ölçülmeli.
C) Destek N deyken 20 N luk yükü K ye ko­
yup T den uygulanan kuvvet ölçülmeli.
D) Destek N de iken K noktasına 30 N luk bir
yük asıp, sırasıyla R, S ve T noktalarından
aşağı doğru uygulanan kuvvet ölçülmeli.
Şekildeki sistemlerin tamamında dişliler, dön­
me eksenleri kendilerininkiyle aynı olan kas­
naklarla perçinlidir.
Buna göre, sistemlerin hangilerinde kuvve­
tin (F) şekildeki gibi uygulanmasıyla yük
(P) yukarıya kaldırılabilir?
A) I ve II
B) İve III
C) II ve IV
D) III ve IV
2L
Özdeş yükler, şekildeki konumlarından sürtün­
meleri ihmal edilen eğik düzlemlerin üst uçla­
rına sabit hızlarla çıkartılıyor.
Buna göre,
I. 1 ve 2 cisimleri üzerinde eşit miktar iş ya­
pılmıştır.
Yukarıdaki basit makine örnekleriyle ilgili
aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
II. F1 diğer kuvvetlerden daha küçüktür.
III. En büyük potansiyel enerjiyi 3 cismi ka­
zanmıştır.
A) Pense ve levyede destek ortadadır.
B) Fındık kıracağı ve maşada destek uçtadır.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
C) Levye ve fındık kıracağında yoldan kazanç
vardır.
A) Yalnız II
B) I ve II
D) Maşada kuvvetten kayıp vardır.
C) II ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
3. ÜNİTE
yaşamımızdaki
Elektrik
ELEKTRİKLENME
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1. i
Yün kumaşa sürtülmüş plastik ya da cam çubuk
kağıt parçalarına yaklaştırıldığında şekildeki gibi
kağıt parçalarını çektiği gözlenir.
Bazı maddelerin veya cisimlerin birbirlerine
temas ettirildiğinde elektriklenebileceğim,
1 .2 Aynı yolla elektriklendikten sonra aynı cins
iki m addenin birbirlerini dokunm adan ittiği­
ni, farklı cins iki maddenin ise birbirlerini
dokunm adan çektiğini,
1 .3
Deneysel sonuçlara dayanarak iki cins elek­
trik yükü olduğunu,
1.4
Elektrik yüklerinin pozitif ( + ) ve negatif (-)
olarak adlandırıldığını,
öğrenm iş olacağtm.
Elektrik N edir?
Bazen üzerinizdeki yün ka­
zağı çıkarırken çıtırtılar ve
hafif kıvılcımlar çıktığını gör-
Yün kumaşa sürtül­
müş ebonit(plastik)
çubuk, yine yün ku­
maşa sürtülmüş kü­
çük plastik topa yak­
laştırıldığında çubuk
ve topun birbirlerini
ittikleri gözlenir.
ipek kumaşa sür­
tülmüş cam çubuk,
yine ipek kumaşa
sürtülmüş küçük
cam bilyeye yak­
laştırıldığında bir­
birlerini ittikleri göz­
lenir.
müşünüzdür. Ayrıca otomo­
bilden inip kapı koluna do­
kunduğumuzda, evimizin
metal olan kapı tokmağına
dokunurken cırt diye bir ses
duyar ve irkiliriz. Bu duru­
ma da elektrik çarptı deriz.
Saçlarımızı plastik tarak ile
tararken saçların havalandığını görürüz.
Plastik tarak
W
1
Günlük yaşantımızda karşılaştığımız bu ve benzeri
olaylar m addelerin elektriklenm esi ile ilgilidir.
Yukarıda bahsedilen olayların niçin ve nasıl meyda­
na geldiğini basit deneylerle anlaşılabilir.
110)
Yün kumaşa sürtül­
müş ebonit(plastik)
çubuk, ipek kuma­
şa sürtülmüş küçük
cam bilyeye yaklaş­
tırıldığında birbirleri­
ni çektikleri gözlenir.
Bu deneylerden anlaşılacağı gibi, itme ve çekme
şeklindeki etkileşmeler elektriklenm e adı verilen
bir olayın sonucunda gerçekleşir. Gözlemlediğimiz
bu sonuçlar, ebonit ve cam çubuklar üzerinde fark­
lı elektriksel özelliklerin olduğunu gösterir.
0 COŞKU
Elektriklenme
İki Farklı Y ü k V a rd ır
Sıra Sizde i
Bilim insanları yaptıkları araştırmalar sonucu mad­
delerin yapısında iki farklı elektrik yükü bulunduğu­
nu tespit etmiştir. Pozitif yükler (+) ile negatif yükler
(-) ile sembolize edilir.
Plastik çubuk yün kumaşa, cam çubuk ipek ku­
maşa sürtüldüğünde her birinin yükleri için aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
Plastik
çubuk
Ebonit (plâstik) çubuk,
yünlü kumaşa sürtülün­
ce bir miktar (-) yük,
yünlü kumaştan çubu­
ğa geçer. Böylece ebo­
nit çubuk (-), yünlü ku­
maş (+) yüklü olur.
Plastik çubuk
Yünlü
kumaş
Cam
çubuk
Yün
İpek
kumaş
kumaş
A)
+
B)
+
+
C)
-
+
D)
-
+
Cam çubuk
İpek
kumaş
(-
-
Kazanımlar
-
-
B u bölüm ü bitirdiğim de;
Cam çubuk ipek kumaşa sürtülünce bir miktar (-)
yük cam çubuktan ipek kumaşa geçer. Böylece
cam çubuk (+), ipek kumaş (-) yük kazanır.
1 .5
Aynı elektrik yüklerinin birbirini ittiğini, fark­
lı elektrik yüklerinin ise birbirini çektiğini,
1 .6
Negatif ve pozitif yüklerin birbirine eşit ol­
duğu cisimlerin, nötr cisim olarak adlandırıl­
dığını,
<§
Örnek -1
öğrenm iş olacağım .
K çubuğu
Y ü k lü Cisim Ne D em e ktir?
L bezi
M çubuğu
Yandaki gibi üzerindeki pozitif ve ne­
K çubuğu L bezine sürtülerek elektriklendiriliyor. Da­
ha sonra K çubuğu yüklü M çubuğuna yaklaştırıldı­
ğında çubuklar birbirini itiyor.
gatif yük sayısı eşit olun cisimlere
nötr cisim adı verilir.
Buna göre K, L, M cisimlerinin yükleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
L
sayısı negatif (-) yük sayısından fazla
M
A)
+
-
+
B)
-
+
+
C)
-
D)
+
+
+
olan cisimlere pozitif yüklü cisim adı
Pozitif (+)
yüklü cisim
verilir.
Yandaki gibi üzerindeki negatif (-) yük
sayısı pozitif (+) yük sayısından fazla
ise böyle cisimlere negatif yüklü ci-
Çözüm
sim adı verilir.
K çubuğu L bezine sürtüldüğü için ikisi de zıt yükle
yüklenir. K çubuğu yüklü M çubuğuna yaklaştırıldı­
ğında ise çubuklar birbirini ittiği için ikisi de aynı
cins yüklü olmalıdır. Bu açıklamalara en uygun se­
çenek A dır.
Cevap A
0 COŞKU
Yandaki gibi üzerindeki pozitif (+) yük
Negatif (-)
yüklü cisim
Nötr bir cisim dışardan (-) yük alırsa, cisim üzerin­
deki (-) yük miktarı (+) yük miktarından fazla ola­
cağı için cisim (-) yüklü olur. Nötr bir cisim dışarıya
(-) yük verirse cisim üzerindeki (+) yük miktarı (-)
yüklerden fazla olacağı için cisim (+) yüklü olur.
Elektriklenme
Örnek - 2
Anahtar Bilgi
Cisimlerin yük miktarları ne olursa olsun birbir­
lerine uyguladıkları kuvvetlerin büyüklükleri
eşittir.
Yüklü cisimlerin birbirlerine uyguladıkları elek­
triksel kuvvet;
Yük durumları şekildeki gibi gösterilen X, Y, Z ve
T cisimlerinden hangileri (+) ile yüklüdür?
A) X
B) Y
C) Z
Cisimlerin yük miktarı arttıkça büyür.
D) T
Cisimler arası uzaklık arttıkça küçülür.
Çözüm
Doğru cevabı bulmak için cisimlerin üzerindeki (+)
ve (-) leri sayalım. X ve Z cisimleri üzerinde (-) sa­
yısı (+) dan fazladır. Bu nedenle X ve Y (-) yüklü­
dür. Y cisminde ise (+) ve (-) sayıları eşittir. Öyley­
se Y nötr dür. T cisminde ise (+) lar (-) lerden faz­
ladır. Öyleyse T cismi (+) yüklüdür.
Örnek - 3
Yüklü S cisminin, K küresini
iterken L küresini çektiği göz­
lemleniyor.
Cevap D
Buna göre, cisimlerin yükleri
aşağıdakilerden hangisinde­
ki gibi olabilir?
Sıra Sizde -2
Aşağıdakilerin hangisi sonucunda bir cisim (+)
yükle yüklenebilir?
A) Cismin dışarıdan (+) yük alması ile
B) Cismin dışarıya (+) yük vermesi ile
C) Cismin dışarıya (-) yük vermesi ile
D) Cismin dışarıdan (-) yük alması ile
Y ü k lü C isim ler B irb irle rin e Kuvvet
U y g u la r
Aynı cins yük­
le yüklü cisim­
ler birbirlerine
zıt yönlerde
kuvvet uygu­
lar ve birbirle­
rini iter. Şekil­
deki (-) yüklü
balonlar birbirlerini iter.
Zıt cins yükle yük­
lü cisimler birbirle­
rini çeker. Bu du­
rumda da cisimler
birbirlerine
zıt
yönde kuvvet uy­
gular. Bu kuvvet­
ler çekme yönün­
dedir. Şekildeki zıt yüklü balonlar birbirlerini çeker.
Yüksüz cisimler birbirlerine kuvvet uygulamadıkları
için birbirlerini ne iter, ne de çeker.
co
c
2
3
V
0b
u
©
S cismi
K küresi
L küresi
A)
+
+
+
B)
+
-
-
C)
+
+
-
D)
-
nötr
-
Çözüm
Şekilde S cisminin K cismini ittiği görülüyor. Öyley­
se S ve K nin yükleri aynı cinstir. Yani ikisi de (+) ya
da ikisi de (-) dir. Ancak S cismi L yi çekiyor. Öyley­
se S ve L zıt işaretli yüklere sahip olmalıdır. S ve K
nin aynı cins, L nin ise S ile zıt cins yüke sahip ol­
duğu durum C seçeneğinde verilmiştir.
Cevap C
Sıra Sizde
3
Elektrik yüklü üç iletken ci­
sim şekildeki gibi denge­
dedir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
yalıtkan
ayak
A) Y ve Z cisimleri aynı
cins yükle yüklüdür.
B) X ve Z cisimleri birbirini iter.
C) X (+) yüklü ise Z (-) yüklüdür.
D) X, Y ve Z aynı cins yükle yüklüdür.
Q COŞKU
Elektriklenme
Yüklü iki iletken cisim birbirine dokundurulduğunda son yükleri farklı işaretli olamaz. İkisi de aynı
yüklü ya da ikisi de nötr olur
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1. 7
Yüklü bir cismin başka bir cisme dokundu­
rulunca onu aynı tür yükle yükleyebileceği-
Aşağıdaki örneklerde özdeş iletken cisimler arasın­
daki yük alış verişi sonucu cisimlerin son yükleri gö­
rülmektedir.
ni ve bu cisimlerin daha sonra birbirini ite­
0 # -0
bileceğini,
1.8
w
Elektriklenme olaylarında cisimlerin negatif
nötr
yük alış-verişi yaptığını ve cisimler üzerinde
+ +
pozitif veya negatif yük fazlalığı (yük denge­
sizliği) oluştuğunu,
MA â
+
W
+ +
nötr
öğrenm iş olacağtm.
:0
0
+
- 0
D o k u n m a ( T e m a s ) ile
Elektriklenme
nötr
Daha önce de görüldüğü
gibi plastik çubuk ile yünlü
kumaş birbirine sürtülerek,
cam çubuk ile ipek kumaş
birbirine sürtülerek elek­
+
triklendirilir. Bu durum do­
kunma ile elektriklendirm e olarak adlandırılır. Bu­
rada yalıtkan cisimlerin birbirlerine sürtülmesi te­
mas yüzey alanını artırarak temas ile yükleme mik­
tarının artmasını sağlar.
1r
X - ^
Plastik
piastik
çubuk
Yüklü bir cismi yüksüz bir cisme dokundurarak yük­
leyebiliriz. Yüklü bir cismi yüksüz iletken bir cisme
dokundurursak cisimler arasında yük geçişi olur.
Başlangıçta nötr olan yünlü kumaş parçasıyla plas­
tik balonu aşağıdaki gibi birbirlerine sürte­
lim. Sürtünen bölgede yün kumaştan ba­
lona (-) yükler geçer.
nötr
0
* 0 *
+0
+
+ 0 -
+ +
Örnek - 4
Özdeş ve eşit miktar (+) yükle yüklü iki metal küre
birbirine dokunduruluyor.
Buna göre,
I. Küreler arasında (+) yük geçişi olur.
II. Küreler arasında (-) yük geçişi olur.
III. Kürelerin ikisi de nötr olabilir.
yargıları için aşağıdakilerden hangisi söylenebi­
lir?
Bunun sonucunda balonun sürtünen kısımları (-),
yün kumaşın sürtünen kısımları ise (+) ile yüklenir.
Daha sonra kumaş parçası ve balonu birbirlerine
yaklaştırırsak, zıt yükle yüklü olduklarından birbirle­
rini çektiklerini gözlemleriz.
Şekildeki pozitif yüklü K küresi­
ni nötr L küresine dokundura­
lım. Pozitif yükler hareket ede­
meyeceği için L küresinden K
küresine negatif yükler geçer.
Bu durumda her ikisi de aynı
cins yükle yüklenir ve birbirleri­
ni iter.
^
COŞKU
,++
%
A) Yalnız I doğru
B) II ve III doğru
C) Yalnız II doğru
D) Üçü de yanlış
Çözüm
Cisimlerin elektriklenmesinde hareket edebilen yal­
nızca (-) yüklerdir. (+) yükler hiçbir zaman hareket
edemez. Bu nedenle I yanlıştır.
Cisimler eşit miktar (+) yükle yüklü olduğuna göre
küreler arasında yük geçişi olmaz. Bu nedenle II
yanlıştır.
Cisimlerin ikisi de (+) yüklü olduğu için birbirlerini
nötr yapamazlar. Bu nedenle III yanlıştır.
Cevap D
:1 1 3 i
Elektriklenme
Sıra Sizde
Örnek - 5
4
Aşağıdaki yükleri belirtilmiş iletken cisimler, birbirle­
rine dokunduruluyor.
Yüklü K cismi, nötr olan L ve M cisimleri ile birlikte
farklı biçimlerde tutuluyor.
Buna göre hangi durumda, cisimler arasında bir
yük alışverişi olmayabilir? (N : nötr)
K, L, M iletken olduğuna göre, hangi durumda ci­
simlerin yük dağılımları doğru gösterilmiştir?
A)0
C)
N
□
B )£
€+
D) ©
N
A)
Etki İle E le k trik le n m e
D)
+ +
+ +
Yüklü bir cisme başka yüklü cisim yaklaştırıldığında
aynı tür yükler birbirini itip, zıt yükler birbirini çeke­
ceği için iletken cisimlerin üzerinde bir yük hareke­
ti oluşacaktır.
Şekil - 1de metal çubuk iple asılıp, alt kısmına küçük
kağıt parçaları konduğunda çubuğun kağıt parça­
larını çekmediği gözleniyor. O hâlde metal çubuk
yüksüzdür.
Şekil - 1
Şekil • II
Daha sonra yünlü kumaşa sürtülen plâstik tarak
Şekil-II deki gibi çubuğa dokunmadan yaklaştırıldı­
ğında, metal çubuğun kağıt parçalarını çektiği göz­
leniyor.
Buradan da anlaşılacağı gibi, yüklü bir cisim elek­
triklenmemiş başka bir cisme yaklaştırılırsa onu et­
kiler. Yani taraktaki (-) yükler, çubuktaki (-) yükleri
iterek çubuğun bir ucunun (+), diğer ucunun da (-)
yüklenmesine neden olur. Bu çeşit elektriklenmeye
etki ile elektriklenm e denir.
Anahtar Bilgi
Yüklü bir K cismi
nötr hâldeki L kü­
resini etki ile elek­
trikleyerek kendi­
sine doğru çeker.
+W
yüklüK
L küresi K küresi­
ne dokunduğunda L de aynı cins yükle yükle­
nir ve K küresi L yi iter.
- +
+
-
+ +
Çözüm
K yüklü, L ve M nötr olduğu için birbirlerine temas
ettiğinde hepsi de aynı cins yükle yüklenir. Yüklü ve
iletken bir cisim, nötr ve iletken bir cisme yaklaştırıl­
dığında nötr cismin yüklerinden kendi yüküne zıt
olanları cismin yakın tarafına çeker, diğerlerini ise
cismin uzak tarafına iter. Birbirlerine dokunan ci­
simler ise zıt yüklere sahip olamaz. Buna göre A, B,
C yanlıştır.
D seçeneğinde K ve L birbirine dokunmaktadır ve
aynı cins yük ile yüklenmiştir. K cismi M yi etki ile
elektriklendirmiştir. M nin K ye yakın kısmı (-), uzak
kısmı (+) yüklenmiştir. D seçeneğinde cisimlerin
yük dağılımı doğru verilmiştir.
Cevap D
Sıra Sizde - 5
(-) yüklü K küresi,
birbirlerine dokun­
makta olan, yalıt­
kan zemindeki iletyahtkan zemin
ken X, Y, Z cisimle­
rine şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Cisimler bu durum­
dayken aynı anda birbirlerinden ayrılıyor. Daha
sonra K küresi uzaklaştırılıyor.
Buna göre, son durumda X, Y ve Z cisimlerinin yük
cinsleri, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A)
+
B)
+
C)
-
D)
+
Nötr
Nötr
Q COŞKU
Elektriklenme
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
1 .9
Elektroskopun ne işe yaradığını ve bir elek­
troskop tasarlanabileceğini,
öğrenm iş olacağım.
Elektroskop
İletken
topuz
Yalıtkan
__ iletken
çubuk
Hareketli
ve iletken
yapraklar
Bir cismin elektrikle yüklü olup olmadığını, yüklü ise
yük türünü bilmemize yarayan araca elektroskop
adı verilir.
A
Nötr bir elektroskopta yapraklar ka­
palıdır. (-) yüklü bir cisim, elektroskobun topuzuna d e ğ d ird i­
ğinde yüklerin bir kısmı elektroskoba geçer. Yapraklar (-)
yükle yükleneceği için birbi­
rini iter. Bu yüzden yüklü
bir elektroskopta yapraklar
açıktır. Yük miktarı arttıkça açıklık da artar.
Yük türü bilinen bir elektroskop kullanarak başka bir
cismin yükü bulunabilir.
D u ru m 1
Nötr (yüksüz) bir elektroskobun
+ ++
topuzuna (-) yüklü bir cisim yak­
laştırılırsa, aynı tür yükler birbirlerini
iteceğinden elektroskoptaki (-) yük­
ler itilerek yapraklara gider. Yapraklar
(-) ile yüklenir. Birbirlerini iten (-) yük­
lü yapraklar açılır. (-) yüklerin azalma­
sından dolayı elektroskobun topuzu (+) yükle yük­
lenir. Ancak elektroskobun toplam yükünde bir de­
ğişme olmamıştır. Bu durum, yüklü cisim geri çekil­
diğinde son bulur ve yapraklar tekrar kapanır.
D u ru m 2
(-) yüklü bir elektroskobun topuzuna yine (-) yüklü bir cisim
yaklaştırılırsa, aynı tür yükler birbirle­
rini iteceğinden topuzdaki bazı (-)
yükler yapraklara gider. Yapraklarda­
ki (-) lik artar. Birbirlerini daha fazla
iten (-) yüklü yapraklar daha da açılır.
Q COŞKU
D uru m 3
(-) yüklü bir elektroskobun topu­
zuna (+) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa,
zıt yükler birbirlerini çekeceğinden
(-) yüklerde topuza doğru hareket­
lenme gözlenir. Yapraklardaki (-) yük
miktarı azaldığından birbirlerini eskiye
göre daha az iter ve yapraklar biraz kapanır.
D u ru m 4
(-) yüklü bir elektroskobun topuzu­
na yine (-) yüklü bir cisim değdirilse,
elektroskoptan cisme ya da cisimden
elektroskoba (-) yük geçişi olabilir.
Cismin büyüklüğü ve yük miktarı ile
orantılı olarak şu durumlar oluşabilir:
(-) yükler elektroskoptan cisme geçiyorsa, yap­
raklar biraz kapanır.
(-) yükler cisimden elektroskoba geçiyorsa
elektroskoptaki yük miktarı artacağından yap­
raklar daha da açılır.
-» Cisimle elektroskop arasında yük alışverişi ol­
muyorsa yapraklar hareket etmez.
D u ru m 5
-
^
(-) yüklü bir elektroskobun topuzuna (+) yüklü bir cisim değdirilirse,
elektroskoptan cisme (-) yük geçişi
olur. Cismin büyüklüğü ve yük mikta­
rı ile orantılı olarak şu durumlar oluşa­
bilir:
+ A
Yüklü cisme geçen (-) yük miktarı az ise yap­
raklar biraz kapanabilir.
-> Elektroskoptaki fazla olan (-) yüklerin tümü gi­
derse artık (-) yüklerin sayısı (+) lara eşit olur
ve elektroskop da nötrleşir ve yapraklar tama­
men kapanabilir.
Yüklü cisimdeki (+) yük sayısı çok fazla ise çok
sayıda (-) yükü çeker ve yapraklar önce kapa­
nır, sonra tekrar açılabilir. Bu durumda cisim de
yapraklar da (+) yüklü olur.
Örnek - 6
Şekildeki elektroskopla ilgili
olarak aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A) Elektroskop pozitif yükle
yüklü olabilir.
B) Elektroskop nötr dür.
C) Elektroskobun yaprakları
zıt yükle yüklüdür.
D) Elekroskobun yaprakları plastikten yapılmıştır.
115
Elektriklenme
Çözüm
Kazanımlar
Elektroskobun topuzu, yaprakları ve bunları birbiri­
ne bağlayan çubuk iletken olmalıdır. Aksi durumda
yüklerin topuzdan yapraklara iletimi gerçekleşmez
ve elektroskop görevini yapamaz.
Elektroskobun yaprakları açık olduğuna göre, yap­
raklarının (+) ya da (-) ve aynı cins elektrik yüküy­
le yüklü olması gerekir. Yapraklardan biri (+) diğeri
ise (-) yüklü olamaz. A seçeneğinde verilen doğru,
diğerleri yanlıştır.
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1.10
Yüklü cisimlerden toprağa, topraktan yüklü
cisimlere negatif yük akışının “topraklama”
olarak adlandırıldığını,
1.1
Cisimlerin birbirine dokundurulm adan etki
ile elektriklenerek zıt yükle yüklenebileceğini,
öğrenmiş olacağım.
Cevap A
Topraklam a
Sıra Sizde - 6
©
Nötr bir elektroskobun topuzuna yüklü bir cisim
yaklaştırıldığında, elektroskoptaki yük dağılımı aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? (N : nötr)
Yüklü bir cismin iletken tel ile toprağa bağlandığın­
da üzerindeki fazla yükleri kaybederek nötr hâle
geçmesine topraklama denir. Yerküre, yük taşıma
kapasitesi yüksek, büyük ve nötr dev bir küre ola­
rak düşünülür.
Nötr iletken bir küreye aşağıdaki gibi (-) yüklü bir
cisim yaklaştıralım. Cisimdeki (-) yükler küre üzerin­
deki eksi yükleri iteceği için kürenin cisme bakan ta­
rafı (+) yüklü, diğer tarafı (-) yüklü olur. (-) yüklerin
biriktiği taraftan toprağa iletken bir tel bağlarsak, kü­
reden toprağa doğru (-) yük akışı olur. Toprak bağ­
lantısını kesersek cisim üzerinde sadece (+) yükler
kalır. Böylece nötr bir cismi
___ + ~
topraklama yöntemini kulla—► \.+ Jp
narak tesir (etki) ile (+) yükle
yüklemiş oluruz.
f
++ --
_ _ _ (S
1
X i
a
Anahtar Bilgi
Sıra Sizde - 7
Bir öğrenci, bir cam çubuğu onbeş yirmi kez ipek
kumaşa sürtüyor. Ardından cam çubuğu yüksüz
elektroskobun topuzuna değdiriyor ve yaprakların
açıldığını görüyor.
Buna göre öğrenci, aşağıdaki yargılardan hangi­
sinin yanlış olduğunu farkeder?
(-) yüklü cisim iletken bir telle toprağa bağla­
nırsa cisimdeki fazla olan (-) yükler toprağa
akar ve cisim nötr olur.
(+) yüklü cisim iletken bir telle toprağa bağla­
nırsa, cisimdeki (+) yükler hareket edemeye­
ceği için topraktan cisme (-) yük gelir ve cisim
nötr olur.
A) Yapraklar zıt yükle yüklenmiştir.
B) Cam çubuk sürtünmeyle elektriklenmiştir.
C) Cam çubuk ve ipek kumaş, zıt yükle yüklenmiştir.
D) Elektroskop yüklenmiştir.
0 COŞKU
■
§
Elektriklenme
)
ßS
Örnek - 7
®
{çözüm
Şekildeki yüklü S cismi ilet­
kendir. Anahtar kapatıldı­
ğında S cismi topraklan­
mış olur.
Toprak
Buna göre, S cismi için
aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1.12
Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa
olaylarındaki uygulamalan hakkında bilgiler
öğrenm iş olacağım.
Günlük Yaşamda Durgun Elektrik
A) Başlangıçta cisim negatif yüklüdür.
B) Cisim topraklandığında cisimden toprağa nega­
tif yükler akar.
C) Cisim topraklandığında pozitif yükler topraktan
cisme aktarılır.
D) Son durumda cisim nötr olur.
Çözüm
Yalıtkan ayak üzerindeki S cisminin (-) yükleri (+)
yüklerinden fazla olduğuna göre cisim (-) yüklüdür.
Anahtar kapatılarak toprak bağlantısı yapıldığında
S cismi üzerindeki fazla (-) yükler toprağa akar ve
cisim nötr hâle geçer. Bu açıklamalara göre, seçe­
neklerde verilenler değerlendirildiğinde C seçene­
ğindeki ifadenin yanlış olduğu anlaşılır.
Cevap C
Sıra Sizde - a
Halı sahalarda top oynayan öğrenci, hareketi sıra­
sında vücudunda biriken yükleri, toprağa bağlanan
metal direkleri tutarak topraklayabilir.
Hava ve yerle sür­
tünme sonucu tankerlerde yük birikir.
Bu yük kıvılcımlanmaya sebep olur­
sa patlama olabilir. Bu yüzden yanıcı ve patlayı­
cı madde taşıyan tankerler, bu maddeler doldu­
rulurken ve boşaltılırken mutlaka topraklanır.
Bazı tankerlerin arkalarına yere değecek şekil­
de zincir takılır. Zincir, tankerin üzerinde biriken
yükleri toprağa aktararak nötrleme yapar ve
tehlikeyi önler.
İletken cisim
Şekildeki düze­
nekte K anahta­
rı kapatılınca ne
olur?
Öğretmenin sorduğu soruya öğrenciler şu cevapla­
rı veriyor:
Topraktan
E cismine
(-) yükler
gelir.
K anahta­
rından yük
geçmez.
Gül
Hilâl
f t
- v *-
Buna göre hangi öğrencilerin verdiği cevaplar
doğrudur?
A) Faruk ve Emine
B) Emine ve Gül
C) Faruk ve Gül
D) Emine ve Hilal
0 COŞKU
Günlük yaşamda, gergin ve
asabi olan insanların vücudun­
daki durgun yük miktarının faz­
la olduğu söylenir. Doktorlar bu
tür hastalarına, kumsalda veya
çimende çıplak ayakla yürüye­
rek üzerlerindeki yükü toprak­
lamalarını tavsiye ederler. Duş
alan, elini yüzünü yıkayan bir insan da üzerindeki
elektrik yükünü su ile topraklamış olur.
Uçakların üzerinde
de hava sürtünme­
siyle yük birikmesi
olur. Bu yükler, uçak
yere inince tekerleklerdeki iletkenlerle nötrlenir.
Fabrika bacalarında da
elektrostatik toz tutucular
dumanın içindeki ağır ve
zararlı parçacıkları tutar.
-» Elektrostatik boyalar, pompa­
dan çıkarken elektrik yükleriyle
yüklenir. Ayrıca boyanacak
olan metal eşyalar ile boya
damlacıkları zıt yükle yüklenir.
Boya tabancasından çıkan bo­
ya damlacıkları aynı yükle yüklü olduğu için bir­
birlerini iterek havada uçarlar. Boya damlacıkla-
Elektriklenme
rı ile metal eşya zıt yüklü olduğu için birbirlerini çe­
kerler böylece boya damlacıkları metal çişimin her
noktasına yapışır.
Omek -8
Yağışlı bir günde aşağıdaki hangi konumlarda
bulunmak, yıldırım düşmesinden korunmak adı­
na güvenlidir?
-» Eter, alkol gibi yanıcı ve düşük sıcaklıklarda bu­
harlaşabilen sıvıların kullanıldığı yerlerde küçük
bir kıvılcım yangına sebep olabilir. Bu maddele­
rin kullanıldığı ameliyathane ve laboratuvar gibi
ortamların zeminleri iletken maddelerle kaplanır.
Şimşek ve Yıldırım
Rüzgârın etkisiyle sürüklenen bulutlar hem havayla
hem de birbirleriyle sürtününce elektrikle yüklenir.
Bu bulutlar birbirine yaklaşınca aralarında bir yük
boşalması olur. Şimşek adını verdiğimiz bu olay
gerçekleşirken şiddetli bir ışık
çıkar ve arkasından ses (gök
gürültüsü) duyarız.
Bulutlarda gerçekleşen bu
olay, bulutla yer arasında da
olabilir. Yüklü bulut, üzerinden
geçtiği toprakta zıt yükleri ken­
dine doğru çeker. Sonra şid­
detli bir ışık ve ses çıkararak
yük boşalması olur. Bulut ve
yer arasındaki bu elektrik boşalmasına yıldırım de­
nir. Yıldırım düşerken çok büyük bir enerji açığa çı­
kar. Canlılar bu sırada zarar görebilir. Yıldırımın za­
rarlarından korunmak için,
Yıldırımlı havalarda bina dışında ya da otomobil
dışında durmamalı
I. Düz arazide elde
şemsiye ile
I
Düz arazide
bir ağacın altı
IV. Yanında yüksek ağaçlar
bulunan evin içinde
Çözüm
I, II ve III konumlarında bulunan insanlara yıldırım
Açık bir alanda şemsiyeyle dolaşmamalı
düşme ihtimali yüksektir. Çünkü bulutlardaki elek­
Ağaç veya direklerin altında beklememeli
trik yükleri en kısa yoldan yere ulaşmak isteyecek­
lerdir.
-► Yüksek yerlerde bulunmamalıyız.
Bilindiği gibi yükler sivri uçlarda birikir. Düz, ge­
niş bir alanda ya da yüksek yerde bulutlara en
yakın cisim biz olursak yıldırım çarpabilir.
Yıldırımdan korunmak için, binaların üstüne metal
bir çubuk yerleştirilir. Metal çubuk, tellerle, yerde
toprağa gömülü metal levhaya bağlıdır. Çubuk,
yükleri çekerek toprağa
iletir. Bu düze­
neğe yıldı­
rım savar
(p a ra to ­
ner) de­
nir. Minare­
lerin ve çok yüksek bina­
ların üzerin­
de yıldı­
rımsavar
bulundur u lm a s ı
gerekir.
T
I. Bir tepenin yük­
sek noktası
118
Ancak yanında yüksek ağaçlar olan evin içinde bu­
lunmak yıldırımdan korunma adına güvenli bir du­
rum olur. Evin yanındaki ağaçların yüksek olması
bu açıdan avantajlıdır.
Sıra Sizde -9
Aşağıda verilenlerden hangisi, şimşek ve yıldı­
rımla ilgili yanlış bir bilgi içerir?
A) Gök gürültüsünün nedeni, şimşek ve yıldırım es­
nasında havanın anîden ısınıp genleşmesidir.
B) Binaları yıldırımdan korumaya yarayan araçlara
paratoner denir.
C) Bir buluttan diğerine yük akışına yıldırım denir.
D) Yüksek yerlere yıldırım düşme ihtimali daha faz­
ladır.
0 , COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
T T
Elektriklenme
Kazanım Pekiştirme -4
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıdaki cisimlerin (+), (-) ya da nötr olma du­
rumlarını altlarına belirtiniz.
Aşağıdaki cisimler yalıtkan zemin üzerinde durmak­
tadır.
Yükleri belirtilen cisimlerin birbirlerine uygula­
dıkları kuvvetlerin yönlerini çizerek gösteriniz.
+ -
+ +
+ +
Kazanım Pekiştirme -2
Yalıtkan sapından tutulan cisim K, L, M cisimle­
rine yaklaştırıldığında itme ya da çekme durum­
larını belirtiniz.
ip
- = ©
©
tâ
©
&
+ +
SSL+ +
+ +
Kazanım Pekiştirme - 5
Aşağıdaki şekillerde anahtarlar kapatıldığında ger­
çekleşen yük hareketini üzerlerinde gösteriniz. Ci­
simlerin son yük durumlarını belirtiniz.
Kazanım Pekiştirme - 3
Aşağıdaki nötr elektroskoplara iletken yüklü cisim­
ler yaklaştırılıyor veya dokunduruluyor.
Buna göre elektroskopların yapraklarının konum­
larını çiziniz. Yaprakların ve topuzun yüklerini
üzerinde gösteriniz.
Kazanım Pekiştirme -6
Aşağıda verilen durumlarda etki ile elektriklen­
me sonucu yalıtkan ayak üzerinde duran cisim­
lerdeki yük dağılımını belirtiniz.
O
Yalıtkan
cs-
K ve L iletken ve nötr
kürelerdir.
0 COŞKU
K, L, M yalıtkanlar ile
ayrılmış iletken cisimlerdir.
(119
ELEKTRİKLENME
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıdaki şekillerde cisimler üzerindeki (+) ve
(-) yük miktarları gösterilmiştir.
4.
Buna göre, hangi cisim nötr değildir?
Elle tutulan demir kaşık yünlü kumaşa sür­
tüldüğünde elektriklenmemesinin sebebi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Metallerin paslanabilmesi
B)
B) Metallerin elektriği iletebilmesi
C) İnsan vücudunun yalıtkan olması
D) Demir kaşığın elektriği iletmemesi
-
+
+
-
+
+ C)
Başlangıçta yüksüz olan cam çubuk ipekli
kumaşa sürtüldüğünde, son yük durumları
aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
+ - +
Cam çubuk
İpekli kumaş
+
Nötr
2 . Yünlü kumaşa sürtülen plastik tarağın saçı­
mızı çekmesinin sebebi aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Plastik tarağın elektriklenmesi
6.
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
B) Plastiğin yalıtkan özellik göstermesi
C) Saçımızın kuru ve temiz olması
D) Sürtmeyle tarağın elektron vermesi
A) Karşılıklı duran iki cismin yük miktarını art­
tırmak, aralarındaki itme ya da çekme kuv­
vetini azaltır.
B) Dokunma ile yüklenen cisimler aynı cins
yüke sahip olur.
3.
İletken kürelerden
K ve M yalıtkan ip­
lerle tavana asılı,
L küresi ise yalıt­
kan ayak üzerinde
durmaktadır. Yüklü küreler şekilde­
ki gibi dengededir.
C) Birbirlerine sürtülen cisimler, başlangıçta
nötr olmalarına rağmen sonra zıt yükle yük­
lenebilir.
D) Yalıtkan cisimler, üzerlerindeki yükü belli
bölgelerinde tutar.
— ......
B
.......
Buna göre, kürelerin yükleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
120;
L
Aşağıdakilerden hangisi, elektriksel çekim
kuvvetiyle ilgili değildir?
A) Yünlü kumaşa sürtülmüş tarağın kağıtları
çekmesi
A)
+
+
B)
-
+
B) Televizyon ekranının tozları kendine çek­
mesi
C)
+
-
C) Mıknatısın çivileri çekmesi
D)
-
-
D) Yıldırım düşmesi
Q COŞKU
Elektriklenme
8.
11. B ilgi 1 : Cam çubuk ipek kumaşa sürtülünce
çubuk pozitif yükle yüklenir.
Şekildeki gibi esnek bir yaya
asılmış yalıtkan K cismi (+) yük­
le yüklüdür. K cisminin tam altı­
na X cismi yerleştirildiğinde K
cismi (I) yönünde, Y cismi yer­
leştirilince (II) yönünde hareket
ediyor.
Bilgi 2 : Plastik çubuk yün kumaşa sürtülünce
çubuk negatif yükle yüklenir.
yün kumaş
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
plastik
çubuk
A) X cismi (-) yüklüdür.
B) Y cismi (+) yüklüdür.
Çubuklar yukarıdaki gibi kumaşlara sürtüldük­
ten sonra aşağıda gösterildiği gibi nötr alü­
minyum küreciklere ayrı ayrı yaklaştırılıyor.
C) X ve Y birbirini iter.
D) Y ve K cisimleri zıt yüklüdür.
9.
ıı
/
t
ipek kumaş
ııı
*
&
*
Nötr elektroskoba
yüklü cisim
+ yü
dokunduruyor.
doku
Sonuç: Yapraklar
açılıyor.
İt
Elektroskoba
- yüklü cisim
dokunduruyor.
*
Elektroskobun
topuzunu
topraklıyor.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
Sonuç: Yapraklar Sonuç: Yapraklar
açılıyor.
kapanıyor.
A) I. deneyde çubuk alüminyum küreciği ön­
ce iter sonra çeker.
Elektroskopla yukarıdaki deneyleri art arda
yapan bir öğrenci, verilen sonuçlardan han­
gisiyle karşılaşmaz?
A) İv e li
B) YalnızI
C) II ve II
D) I, II ve
1 0 . Aşağıdaki şekillerde, yüklü cisimlerin birbirine
uyguladığı kuvvetlerin yönleri oklarla gösteril­
miştir.
B) II. deneyde çubuk alüminyum küreciği iter.
C) I. deneyde alüminyum kürecik hareketsiz
kalır.
D) Her iki deneyde de alüminyum kürecik te­
sir ile elektriklenir.
12.
K cismindeki negatif yük sayısı pozitif yük sa-
e fio yısından fazladır.
j RSf
(çözüm
K cismi nötr bir elektroskoba yaklaştırıldı3w
ğında, elektroskobun yük dağılımı aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A)
IV.
Bu şekillerden hangilerinde, cisimler ara­
sındaki elektriksel kuvvetlerin yönleri doğ­
ru gösterilmiştir?
A) Yalnız I
B) İve III
C) II ve III
D) II ve IV
Q COŞKU
|121
Elektriklenme
13.
Yüklü cisimler, yük işaretleri aynıysa birbirlerini iter, farklıysa çeker.
jfğ S
16. Aşağıdaki olaylardan hangisi, elektrik yük­
lerinin boşalması ile ilgili deâildir?
Yüklü bir cisim, iletken ve nötr cismi etkiy­
le yükleyerek çekebilir.
A) Şimşek çakmasının oluşumu
B) Yeni yıkanmış ve kurumuş yün kazağımızı
giyerken çıtırtılar duymamız
- * Nötr cisimler birbirlerine elektriksel kuvvet
uygulamaz.
C) Elektrik ampulünün ışık vermesi
J L —L
Lİİl.
Şekil -/
D) Petrol tankerlerinin arkasına yere temas
edecek şekilde zincirler takılması
llİLui
Şekil -II
Yalıtkan zemin üzerindeki iletken K, L, M ci­
simleri serbest bırakıldıklarında, oklarla göste­
rilen yönlerde harekete geçiyor.
1 7. (+) yüklü X küresi,
Z ucundan toprak­
lanmış iletken cis­
me şekildeki gibi
dokundurulup ay­
rılıyor.
Buna göre, bu cisimlerden hangileri nötr
olabilir?
A) Yalnız K
B) Yalnız L
C) Yalnız M
D) K ya da L
1 4 . Yalıtkan bir zeminde du­
ran nötr A, B, C iletken
cisimleri birbirinden ay( çözüm rılmıştır.
m
Buna göre, son durumda küredeki ve cis­
min Y ve Z uçlarındaki yük durumu ne olur?
B)
- +
- +
- +
+ + - + + - + + - -
+ +
+ +
+ +
A)
nötr
nötr
nötr
5
3
B)
+
+
+
C)
+
«*>
0
D) nötr
-
-
+
nötr
©
- +
- +
- +
D)
)
Z
+ ++
I 11
+++ -
Y
5
B cismine (-) yüklü bir cisim dokundurulup
çekilirse, cisimlerin yük dağılımı nasıl olur?
A)
Küre
-J
+++-
+ + ---+ + - + + - -
Bir elektroskop şekildeki
gibi (-) yüklüdür. Elektroskobun topuzuna aşağıda­
ki iletken çubuklar dokun­
duruluyor.
ilk anda I konu­
munda duran
iletken K küresi,
L cismi yaklaştı­
rıldığında II ko­
numuna gele­
rek L cismine değiyor. Sonra III konumuna gi­
derek dengede kalıyor.
Buna göre, olayı yorumlayan öğrencilerden
hangilerinin ifadeleri doğrudur?
Ç a ğ la
M in e
Başlangıçta
L yüklüyse,
K yüksüz
olabilir.
B a rış
.... J
Başlangıçta
L yüksüzse, K
kesinlikle
yüklüdür.
L
Son durumda
K ve L aynı
cins yükle
yüklüdür.
Buna göre, hangi iki çubuk sırasıyla dokundurulduğunda, elektroskop yaprakları her
dokunuşta da kesinlikle hareket eder?
A) Yalnız Çağla
B) Çağla ve Mine
A) L, K
C) Mine ve Barış
D) Çağla, Mine ve Barış
B) K, M
C) M, K
D) L, M
0 COŞKU
ELEKTRİK A K IM I NEDİR?
Elektrik devresinde su tesisatındaki borulardan
Kazanımlar
akan suyun yerine negatif yükler (elektronlar) vardır.
Bu bölümü bitirdiğimde;
2.1
Elektrik akımının bir çeşit enerji aktarımı ol­
duğunu,
2J2 Elektrik enerjisi kaynaklarının, devreye elek­
trik akımı sağladığını,
2.3 Elektrik devrelerinde akımın oluşması için
kapalı bir devre olması gerektiğini,
2 A Bir elektrik devresindeki akımın yönünün
Elektrik yükleri iletken kab­
loda hareket ederek elektrik
enerjisini aktarırlar.
üretecin pozitif kutbundan, negatif kutbuna
doğru kabul edildiğini ve devre şeması üze­
rinde gösterildiğini,
öğrenmiş olacağım.
dırır. Bu enerji tel boyunca iletilir. Bu durum iletken­
mmmmmmmmmmmMmmmmmmmmssm
E le k t r ik D e v re s in d e N e le r
O lu y o r
Basit bir elektrik devre­
sinde şekilde görüldüğü
gibi pil, lamba, anah­
tar ve kablo bulun­
maktadır. Anah­
tar kapatıldı­
ğında lamba
Anahtar
ışık verir. Acaba
lambanın ışık vermesinin nedeninin elektrik yükle­
riyle ilgisi var mıdır? Bunu daha kolay anlamak için
elektrik devresini su tesisatına benzetebiliriz.
Aşağıdaki su tesisatında, vananın açılmasıyla üst
kaptan aşağı inen su, türbindeki çarklara çarpar ve
türbin çarkları döner. Daha sonra su borudan ine­
rek alt kapta toplanır ve oradan pompayla tekrar
üst kaba çıkartılır. Bu şekilde su devri tamamlanmış
olur.
iletken tel
türbin
J alt kap
0
COŞKU
Burada pil, pompaya benzer bir görev üstlenir ve
kuvvet uygulayarak yüklere elektrik enerjisi kazan­
i
anahtar
deki yükler arasında enerji aktarımına neden olur.
Elektrik yüklerinin hareketinden kaynaklanan bu
enerji aktarımına elektrik akımı adı verilir.
Yalnız su tesisatı ile elektrik devresini birbirinden
ayıran bir fark vardır. Su tesisatında borunun kesil­
mesi ile su akmaya devam eder. Ancak elektrik dev­
resinde iletkenin kesilmesi, elektrik akımının anında
durmasına sebep olur.
E lektrik A kım ının Yönü
Negatif yüklerin hareketi pilin (-) kutbundan (+) kut­
buna doğrudur.
Elektrik Akımı Nedir?
Bir elektrik devresinde elektrik akımının yönü ise
üretecin (+) kutbundan (-) kutbuna doğru olduğu
kabul edilir.
Bir elektrik devresindeki akımın yönünü bulmak için
pilin kutuplarına bakmak yeterlidir. Pillerin çıkıntılı
olan ucu pozitif diğer taraf ise negatif kutuptur. Dev­
re şemasında ise kısa olan çubuk negatif kutbu,
uzun olan çubuk ise pozitif kutbu gösterir.
S\r& Sizde
©
10
Fen ve Teknoloji dersi öğretmeni öğrencilerinden
aşağıdaki gibi bir istekte bulunuyor.
Defterinize bir devre şeması
çizip, devre üzerinde üretecin
kutupkmm işaretleyin. Sonra da
devrede dolanan akımın yönünü
gösterin.
Buna göre hangi öğrencinin çizdiği devre şema­
sı, öğretmeninin isteğine uygun değildir?
A)
Anahtar kapalı
Yunus’un şeması
Elektrik akımının yönü
Pil, akü gibi elektrik enerjisi kaynakları devrede
elektrik akımının oluşmasını sağlar. Ampul gibi dev­
re elemanları akımın kendisini değil, elektrik yükle­
rinin taşıdığı elektrik enerjisini kullanır.
Aşağıdaki devrelerin hangisinde ampul ışık ve­
rir?
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
2 .5
2 .6
Ampermetrenin devreye nasıl bağlanacağını,
Basit elektrik devrelerindeki elektrik akımını
ölçmek için ampermetre kullanıldığını ve akım
biriminin amper olarak adlandırıldığını,
öğrenmiş olacağım.
E le k t r ik A k ım ı n ın Ö lç ü lm e s i
Tüm elektrikli araçların giriş ve çıkış olmak üzere
birbirine temas etmeyen iki ucu vardır. Ampulün bu
iki ucundan biri metal kısmın yan tarafı, diğer ise
tam alt kısmıdır. Ampulün ışık vermesi için üzerin­
den elektrik akımı geçmesi gerekir.
Bunun için pilin (+) ucundan gelen bir kablonun pi­
lin alt veya yan tarafına, pilin (-) ucundan gelen bir
kablonun ampulün diğer ucuna bağlanması gere­
kir. Bu şekilde bağlanan ampul C seçeneğinde ve­
rilmiştir.
Cevap C
İS S
: cExB
.i.
• 1— î
*• - \
■•W
Elektrik akımı ampermetre adı
verilen araç ile ölçülür. Amper­
metre sembolü yandaki gibidir.
-
o
-
Ampermetre
sembolü
Elektrik Akımı Nedir?
Sıra Sîzde
11
Aşağıdakilerden hangisinde ampermetre devre­
ye yanlış bağlanmıştır?
A)
----- © —|
—
D)
Şekilde verilen devre şemasında görüldüğü gibi
ampermetre devreye seri olarak bağlanır. Amper­
metre devreye bağlanırken ampermetrenin (+) ucu
pilin (+) ucuna, (-) ucu pilin (-) ucuna gidecek şe­
kilde bağlanır.
Ampermetrenin iç
direnci çok düşük­
tür. Bu yüzden dev­
reye bağlandığın­
da bütün akım için­
den geçse de dev­
redeki akım değe­
rini etkileyecek bir
etki yapmaz.
Elektrik akımının
birimi
amperdir.
Amper kısaca am­
perin ilk harfi A ile
gösterilir. Amperin
1000 kat küçüğü ise
|ı—
-0 -
Kazanımlar
Buzdolabı
Mikser
Bu bölümü bitirdiğimde;
Tost Makinesi
2.7
Ütü
Gerilimi, bir iletkenin iki ucu arasında akım
oluşmasına neden olabilecek enerji farkının
Elektrik sobası
bir göstergesi olduğunu,
Elektrikli su ısıtıcısı
10
Fırın
16
2.8
2.9
Voltmetrenin devreye nasıl bağlanacağını,
Pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynak­
larının kutupları arasındaki gerilimi, voltmet­
miliamper olarak adlandırılır.
re kullanarak ölçüleceğini ve gerilim birimi­
nin volt olarak adlandırıldığını,
1 A = 1000 mA
öğrenmiş olacağım.
Örnek - 10
Şekildeki devrede
ampul üzerinden
geçen akımın öl­
çülebilmesi için
ampermetre han­
gi iki nokta arası­
na bağlanmalıdır?
<$
L M
-o
K
o-
Gerilim
N
yüksek basınç
A) K - L
B) L - M
C) K - M
D) M - N
Çözüm
Devredeki ampulün üzerinden geçen akımın ölçü­
lebilmesi için ampermetre L - M noktaları arasına
bağlanmalıdır.
Cevap B
COŞKU
Şekil - II
Elektrik enerjisinin aktarılmasını su tesisatına ben­
zetmiştik. Şekil - 1 deki düzenekte suyun akışı ba­
Ampermetrenin ölçüm yapabilmesi için ampermet­
renin ölçüm yapılacak devre elemanına seri bağ­
lanması ve akımın ampermetre üzerinden geçmesi
gerekir.
0
alçak basınç
Şekil - 1
sınç farkından kaynaklanmaktadır.
Şekil - II de küreler arasında yükler farklı olduğun­
dan yüklerin oluşturduğu enerjilerde farklıdır. Küre­
ler arasındaki enerji farkından dolayı yük geçişi olur.
Küreler arasındaki bu enerji farkı gerilim in oluşma­
sına neden olur. Gerilim enerji farkının bir göster­
gesidir.
(1251
Elektrik Akımı Nedir?
1. şekilde su akışının devamlı olabilmesi için su far­
kının sürekli olması gerekir. Elektrik akımının da sü­
rekli olması için gerilimin sürekli olması gerekir. Bu­
nun için de elektrik devrelerinde pil akü gibi gerilim
kaynakları kullanılır.
Devredeki akımı ölçmek için ampermetre kullandı­
ğını öğrenmiştik. Bir devredeki gerilimi ölçmek için­
de voltm etre adı verilen araçlar kullanılır.
Gerilimin birimi volttur. Volt kısa­
ca V ile gösterilir. Voltmetrenin
sembolü yandaki gibidir.
Voltmetre sembolü
<y>
Örnek -11
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Voltmetrenin iç direnci çok büyüktür.
B) Ampermetre devreye seri bağlanır.
C) Voltmetre devreye paralel bağlanır.
D) Ampermetre üzerinden akım geçmez.
Çözüm
Voltmetre devreye paralel bağlanır ve R direnci çok
büyük olmalıdır. Bu nedenle de üzerinden geçen
akım yok denecek kadar azdır.
Ampermetre devreye seri bağlanır ve üzerinden
akım geçer. Üzerinden geçen akım şiddetini etkile­
memesi için direnç değeri çok küçük olmalıdır. D
seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır.
Cevap D
Voltmetre, gerilimi ölçülecek noktalar arasına para­
lel olarak bağlanır. Devrede voltmetrenin (+) ucu,
gerilimi ölçülecek devre elemanın (+) ucuna; (-)
ucu, elemanın (-) ucuna bağlanır.
Sıra Sizde - 12
Şekilde verilen devrede
ampulle ilgili ölçümler
yapmak isteyen bir öğ­
renci, ampermetre ve
voltmetreyi nerelere bağ­
lanmalıdır?
Ampermetre
Voltmetre
3
2
A)
Voltmetre çok yüksek iç dirence sahiptir. Bu yüz­
den voltmetre içinden dikkate alınmayacak kadar
küçük akım geçer.
B)
1
3
C)
2
1
D)
3
1
Kazanımlar
Bu
bölümü bitirdiğimde;
2.10
Bir devre elemanının uçları arasındaki geri­
lim ile üzerinden geçen akım arasındaki iliş­
kiyi,
2.11
Bir devre elemanının uçları arasındaki geri­
limin, üzerinden geçen akıma oranının devre
elemanının direnci olarak adlandırıldığını,
2.12
Volt/Amper değerinin, direnç birimi O h m ’un
eş değeri olarak ifade edildiğini,
Şekilde voltmetre kullanılarak pillerin uçları arasın­
daki gerilimler ölçülmektedir.
öğrenmiş olacağım.
Q COŞKU
Elektrik Akımı Nedir?
G e rilim ile A k ım A ra s ın d a k i İliş k i:
O hm K anunu
Bir devrede pillerin sayısını arttırarak devredeki ge­
rilimi yükseltirsek ampul parlaklığı arttığı gibi devre­
de dolanan akım da artar. Aşağıdaki tabloda böyle
bir devredeki gerilim ve akım değerleri verilmiştir.
Yani pil sayısı ve gerilim bağımsız değişkendir. De­
neyde ampul sayısını kontrol altında tutuk, bu du­
rumda ampul sayısı sabit tutulan (kontrol edilen)
değişkendir. Bunları aşağıdaki gibi bir tabloda gös­
terebiliriz.
Bağımsız değişken
Pil sayısı, gerilim
Bağımlı değişken
Ampul parlaklığı
Sabit tutulan değişken
Ampul sayısı
■0-
Örnek -12
Tablonun sağ sütunun­
daki gerilim / akım oranı­
na bakarsak bu oranın
hep sabit kaldığı görülür.
İşte bu oran devredeki
ampulün direncine eşittir.
O hâlde “ bir iletkenin
uçları arasındaki gerilim in telin içinden geçen
akıma oranı sa bittir” denebilir. Bu oran iletkenin
direncine eşit olduğuna göre,
Direnç =
Gerilim
R = -p
Akım
olarak yazılabilir.
Burada R, devre elemanının direncini; V gerilimi, I
da akımı gösterir. Bir iletkendeki gerilim ile akım ara­
sındaki bu ilişkiyi ilk bulan kişi George Simon Ohm
olduğu için bu ilişkiye Ohm kanunu adı verilir. Di­
renç birimi ohm olarak alınır. Ohm, £2 ile sembolize
edilir. Buradan ayrıca, —
= Ohm
Amper
yazılabilir.
Burada elde ettiğimiz değerlerle aşağıdaki gibi bir
grafik çizebiliriz.
Bu grafikten fayda­
lanılarak devre ele­
manının direnci bu­
lunur. Grafiğe göre
devre elemanının
direnci,
Yukarıdaki ampermetre ve voltmetre devredeki K
direncinden geçen akımı ve uçlarındaki gerilimi ölç­
mektedir.
Buna göre, K direncinin büyüklüğü kaç Q dur?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
Çözüm
Direncin üzerinden geçen akım değerinin 2 A oldu­
ğu ampermetreden okunur. Direncin uçları arasın­
daki gerilimin 8 volt olduğu voltmetreden okunur.
Gerilimin akıma oranı K nin direncini verir.
Gerilim
8
.^
Direnç = -----------= — = 4 Q bulunur.
Akım
2
Cevap D
Sıra Sîzde • 13
P
(çözüm
R
-WAr
Gerilim
12
„
0 -1
,
-----------= — = 3 ohm dur.
Akım
4
Şekildeki devrede gerilim arttırıldığında ampul par­
laklığının ve devrede dolanan akımın arttığını göz­
lemledik. Bu deneyde ampul parlaklığı, üretecin gerilimine bağlı olarak değişti. Yani ampul parlaklığı
bağımlı değişkendir. Pil sayısını ise herhangi bir
şeye bağımlı olmayarak arttırdık.
Not: V = I.R bağıntısı kısaca “ v ır” bağıntısı olarak
akılda tutulabilir. ”
p , COŞKU
I
m
reosta
Şekil-I deki devrede voltmetre ve ampermetre ile ya­
pılan ölçümlere göre çizilen grafik Şekil - II deki gi­
bidir.
Buna göre R direncinin değeri kaç Q dur?
A) 2
B) 4
C) 6
D) 8
127
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Elektrik Akımı Nedir?
Kazanım Pekiştirme - 7
Kazanım Pekiştirme -10
Şekilde boş bırakılan yerlere uygun ölçüm alet­
lerini ampermetre için A, voltmetre için V yaza­
rak tamamlayınız.
-------- WA~
R
H>—
I«— 1
H
H
H
h
Yukarıdaki devrelerde ampermetrelerin göster
diği değerleri büyükten küçüğe sıralayınız.
Kazanım Pekiştirme -11
r 0 — 0 — <8h
Kazanım Pekiştirme -8
Aşağıdaki devrelerde dolanan elektrik akımının
yönlerini ve elektrik yüklerinin hareket yönlerini
gösteriniz.
Kazanım Pekiştirme -9
Yandaki devrede amper­
metre ve voltmetre ile öl­
çümler yapılarak tablo oluş­
turuluyor.
ıw j
V/
r®~ı
Gerilim
(V)
1. ölçüm
2
4
2, ölçüm
3
3. ölçüm
Kazanım Pekiştirme -12
Q
Tanımı verilen kavramları yazınız.
— I-----us n
----- L
a jDirenç
Buna göre, tablodaki boş­
lukları doldurunuz.
Akım
(A)
Yukarıdaki devrelere göre, aşağıdaki tabloyu
Direnç
(Q)
l
1. Elektrik devresinde akım şiddetini ölçen araç:
2. Voltmetrenin devreye bağlanış ş e k li:.................
3. Pilin iki ucu arasındaki enerji farkına verilen ad:
4. Bir iletkenin iki ucu arasındaki gerilimin üzerin­
den geçen akım oranına verilen a d : ...................
101
5. Direnç b irim i:........................
ß COŞKU
ELEKTRİK AKIM I NEDİR?
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Haşan, aşağıdaki devre düzeneklerinden
hangisini kurup devreyi çalıştırdığında, hem
devrede dolanan akımı hem de ampul üze­
rindeki gerilimi ölçebilir?
4.
II
-m -
<v>
-WM^
-Wtr-
S)
Ampermetre ve voltmetre, hangi devrelerde
kullanım amaçlarına uygun olarak bağlan­
mıştır?
'J .U , ı
'üreteç^
I— _ —
©
2 . Bir elektrik devresinde akımın ve iletilen
enerji miktarının fazla olması için devreye f
sağlanan gerilim ve devredeki direncin na- J*
sil olması uygundur?
j
Gerilim
3.
A) İv e li
B) İve III
C) II, III ve IV
D) I, II ve IV
Bazı araçlar aşağıdaki gibi kendilerini tanıtı­
yorlar.
0
Direnç
A) Büyük
Küçük
B) Küçük
Küçük
C) Büyük
Büyük
D) Küçük
Büyük
Aşağıda verilen elektrik devrelerinden han­
gisinde elektrik akımı dolanmaz?
K |
İçim de direnç saklarım
Yeterince varsa akım
Çevremi ışıl ışıl aydınlatırım
L f
Devrelere e le k trik e n erjisi sağlarım
Verdiğim enerjiyle
Yükleri hareket e ttiririm .
M
Devreye seri bağlanırım
Bağlandığım noktada
Devredeki akımı ölçerim
Buna göre kendilerini tanıtan araçlar, aşağıdakilerden hangileri olabilir?
K
A)
if
-------------0
----------O B S ---------
-------------
--------- { E S ---------
A)
B)
fed
y
M
m
mamS
(n )
/
D)
C)
K £
D)
p jCOŞKU
• v •
h
£3?
i gŞ3 J
5t
A.
D
A •
(EZE
Elektrik Akımı Nedir?
6.
I. Piller elektrik yükü üreten araçlardır.
9.
II. Bir elektrik devresinde direnç voltmetreyle
ölçülür.
Tarık, elektrik kaynakları ve elektrikli araçlar
arasındaki ilişkiyi gösteren aşağıdaki şemayı
hazırlıyor.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de yanlış
C) Yalnız II doğru
D) Her ikisi de doğru
Şemanın doğru olabilmesi için Tarık’ın boş
kalan I, II ve III bölmelerine aşağıdakilerden
hangilerini getirmesi uygun olur?
7.
*4 Bir elektrik devresinde gerilimin elektrik akı­
mına oranı, direnci verir.
Bazı elektrikli araçların çalışma gerilimleri ve
çektikleri akımlar aşağıdaki gibidir.
Buna göre hangi aracın iç direnci en büyük­
tür?
A)
C)
B)
250 V
3A
180 V
4A
A) Buzdolabı
Cep telefonu Akü
B) Pil
Radyo
Pil
D) Volkmen
Şehir cereyanı
Uçak
D)
300 V
2A
400 V
2,5 A
10. Şekildeki elektrik dev­
resinde boş bırakılan
K bölgesine aşağıdaki
devre elemanlarından
hangisi
bağlanırsa,
devredeki ampul yanmaz?
A)
8.
Güneş enerjisi
C) Cep telefonu Ütü
Bilgi: Bir iletkenin uçları arasındaki gerilimin
iletken üzerinden geçen akıma oranı,
iletkenin direncini verir.
B)
JL+
r
C)
- V
D)
11 .
K ve L dirençlerine ait gerilim - akım şiddeti gra­
fikleri Şekil-I deki gibidir.
Buna göre, K ve L dirençleri Şekil - II deki
devrenin P, R uçları arasına bağlandığında,
devredeki ampermetrede okunan değerler
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
K direnci varken (Q)
Okan yapacağı etkinlikte yukarıdaki kavram­
larla, o kavrama ait birimlerin yazılı olduğu ku­
tuları aynı renge boyuyor.
Buna göre, kutuların son görünümleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
A)
B)
C)
D)
L direnci varken (Q)
A)
8
4
B)
12
6
C)
6
12
D)
4
2
Q COŞKU
I
SERİ ve PARALEL
BAĞLAMA
Ampullerin dirençlerinin sırasıyla Rv R2 ve R3 oldu­
ğunu kabul edelim.
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
3.
Ampullerin seri ve paralel bağlandığı du ­
rumları,
3.2
Ampullerin seri ve paralel bağlanması duru­
m unda devredeki farklılıkları,
3.3
Seri ve paralel bağlı ampullerden oluşan bir
devrenin şemasını,
3.4
3.5
devrelerin avantajlarını ve dez avantajlarını,
Devreye ampul ya da direnç bağlandıkça eş değer
direnç büyür. Eş değer direnç devredeki her bir di­
rençten daha büyüktür.
Seri bağlı devre elemanlarının hepsinin üze­
Reş - R1 + R2 + R3
Ampullerin paralel bağlanmasından oluşan
rinden aynı akımın geçtiğini,
3.6
Seri bağlı devrelerde toplam (eş değer) direnç, dev­
redeki tüm dirençlerin toplamına eşittir.
Rı
Paralel bağlı devre elemanlarının üzerinden
geçen akımların toplamının, ana koldan ge­
çen akıma eşit olduğunu,
öğrenm iş olacağım.
R2
R3
eş
— VM—W/V—
Seri bağlı devrelerde her bir (ampulden) dirençten
eşit büyüklükle akım geçer. Ampermetre, pilden çı­
kan ve her bir ampulden geçen akım değerini ölçer.
' = '1 = >2 = '3
Seri Bağlam a
Ampulün yapısında direnç olduğunu öğrenmiştik.
Bir devrede ampullerin (dirençlerin) uç uca bağlan­
masıyla elde edilen bağlama şekline seri bağlama
denir.
Rı
-m -
r2
-\WV-
R3
-m -
Seri bağlı devrelerde, devredeki toplam gerilim her
bir direncin uçları arasındaki gerilimlerin toplamları­
na eşittir.
V = V, + v 2 + v 3
-♦ Özdeş ampullerin dirençleri de eşittir. Üzerlerin­
den eşit miktar akım geçen, gerilimleri de eşit
olan özdeş ampullerin parlaklıkları da eşittir.
Seri bağlı devrede ampullerden biri patlarsa ya
da duyundan çıkartılırsa devrede akım kesilece­
ği için tüm ampuller söner.
Seri bağlı devrelerde devrede dolanan akım her
yerde aynıdır. Dirençler toplam gerilimi büyük­
lüklerince paylaşır. Yani büyük direncin gerilimi
büyük, küçük direncin gerilimi küçük olur.
anahtar
Seri bağlı ampullerin uçlarına yukarıdaki gibi bir ge­
rilim uygulandığında seri bağlı ampullerden kurulu
bir devre elde ederiz.
Q COŞKU
Seri bağlı ampullerden biri patladığında diğerleri de
131
Seri ve Paralel Bağlama
Pillerin Seri Bağlanması
Çözüm
Pillerin uç uca bağlanması ile oluşur. Bir pilin (+)
kutbu diğerinin (-) kutbuna bağlanır.
Özdeş üreteçlerin kullanıldığı devrelerde toplam di­
renç ne kadar büyük ise devrede dolanan akım da
o kadar az olur. Özdeş ampuller ile birlikte devrele­
re bağlanan X, Y, Z iletkenlerinden direnci en büyük
olan Y, en küçük olan Z dir. Öyleyse toplam direnci
en küçük olan M lambasının olduğu devreden en
büyük akım geçer. Bu nedenle M lambası en parlak
yanar. A seçeneğinde verilen bilgi doğru, diğerleri
yanlıştır.
'toplam
•------- •
Pillerin seri bağlanışı
Cevap A
'toplam
Piller seri bağlanınca üretecekleri toplam gerilim ar­
tar. Toplam gerilim her pilin gerilimlerinin toplamına
eşittir. Her birinin gerilimi 1,5 volt olan şekildeki pil­
lerin toplam gerilimi;
V«op.am = V, + V 2 + V3
V to p la m
Sıra Sizde - 14
Özdeş ampul ve pillerle kurulmuş aşağıdaki dev­
relerin hangisinde, anahtar kapatıldığında dev­
rede akım dolanmaz?
= 1-5 + 1'5 + 1,5 = 4,5V olur.
A)
- (v ) -----1,5 V
Pillerin gerilimi voltmetre ile ölçülür. Piller seri bağ­
landığında, toplam gerilimin arttığı voltmetreden gö­
rülebilir. Pil sayısı azaldığında devrenin gerilimi aza­
lır. Özdeş iki pil ters bağlanırsa devreye akım ver­
mezler.
—
H h -
$
Örnek -13
^0
C)
r0 -
r 0
Yukarıdaki devreleri hazırlayan bir öğrencinin dev­
rede kullandığı X, Y ve Z iletkenlerinin dirençlerinin
büyüklüklerinin sıralanışı; RY > Rx > Rz dir.
Sıra Sizde - 15
Özdeş ampul ve pillerin kullanıldığı aşağıdaki
devrelerden hangisindeki ampuller en parlak
yanar?
A)
ı - 0 — '0
- ı
B ,r 0
Öğrencinin kullandığı ampuller ve üreteçler öz­
deş olduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi doğ­
rudur?
A) En parlak yanan ampul M’dir.
— 0
H<—
— 0 n
!■—
Ih
D)
B) X’ten geçen akım Y’den geçenden küçüktür.
C) K ve M ampulleri aynı parlaklıkta yanar.
D) En az akım Z’den geçer.
—
I'—
'h
Q COŞKU
Seri ve Paralel Bağlama
Paralel Bağlama
Ampullerin (dirençlerin)
birer uçları aynı noktada
birleştirilerek elde edi­
len bağlama şekline pa­
ralel bağlama denir.
-> Özdeş ampullerin dirençleri de eşittir. Gerilimleri eşit olan özdeş ampullerden eşit akımlar ge­
çer. Ampullerin parlaklıkları da eşittir.
Paralel bağlı devrede ampullerden biri duyun­
dan çıkartılır ise bu durum diğer ampulleri etki­
lemez, onlar yanmaya devam eder.
Paralel bağlı ampullerin
uçlarına aşağıdaki gibi
bir gerilim uygulandığında devreden akım geçer.
Örnek - 14
Yandaki devre ile ilgili
olarak,
I. K ve L birbirine para­
lel bağlı dirençlerdir.
II. Devrede en büyük
akım ampulden ge­
çer.
III. L direncinden geçen akımın yönü a yönündedir,
yargılarından hangileri doğrudur?
Çözüm
K ve L dirençlerin birer uçları aynı noktaya bağlıdır.
Öyleyse K ve L birbirine paralel bağlıdır. (I doğrudur.)
Paralel bağlı devre­
lerde eş değer di­
renç, devredeki en
küçük dirençten da­
ha küçüktür. Eş de­
ğer direncin tersi,
devredeki dirençle­
rin terslerinin topla­
mına eşittir.
K ve L dirençlerinden geçen akımlar bağlantı nok­
tasında birleşerek iki akımın toplamı büyüklüğün­
deki akım ampul üzerinden geçer. Bu nedenle en
büyük akım ampul üzerinden geçer. (II doğrudur.)
Devrede pilin uçlarına dikkat edildiğinde akımın sa­
at yönünde olduğu anlaşılır. Öyleyse L direncinden
geçen akım b yönündedir. (III yanlıştır.)
I— ® _ I
Devreye ampul ya
da direnç bağlandıkça eş değer direnç küçülür.
Sıra Sizde
Paralel bağlı devreler­
de eş değer direnç en
küçük dirençten daha
küçüktür.
Paralel bağlı devreler­
de, ampullerin (direnç­
lerin) birer uçları aynı noktalara bağlı olduklarından
her bir ampulün (direncin) uçları arasındaki gerilim
aynıdır.
V = Vt =
Özdeş piller ve
a mp ul l er d en
oluşan elektrik
devresi ile ilgi­
li aşağıdakilerden
hangisi
söylenemez?
16
©
v2 = v3
Paralel bağlı devrelerde üreteçten çekilen akım, her
bir ampulden (dirençten) geçen akımların toplamı­
na eşittir.
A) K ampulü söküldüğünde diğer ampuller söner.
I = I + U + i«
C) I ampermetresinin gösterdiği akım değeri, II ve
III ampermetrelerinin gösterdiği akım değerleri­
nin toplamına eşittir.
-► Paralel bağlı devrelerde gerilim sabittir. Devre­
nin her bir kolundan geçen akım şiddeti, o kolda­
ki dirençle ters orantılıdır. Yani küçük dirençten
büyük akım, büyük dirençten küçük akım geçer.
Q COŞKU
B) M ampulü sökülse II ampermetresi bir değer
göstermez.
D) Devrede K ampulüne bir ampul daha seri bağ­
landığında, ampullerin parlaklıkları azalır.
Seri ve Paralel Bağlama
Çözüm
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3 .7
Ampullerin seri - paralel bağlandığı durum ­
lardaki parlaklığın farklılığının sebebini di­
renç ile ilişkili olduğunu,
3.8
Eş değer direnci en küçük olan devrenin akımı en
büyüktür. B ve C seçeneklerinde eş değer dirençler
en küçük ve eşittir. Ancak B seçeneğinde amper­
metre ana kol üzerinde olduğundan daha büyük
akım değeri ölçer.
Cevap B
Devrede direnci küçük olan koldan yüksek;
direnci büyük olan koldan daha düşük akı­
mın geçeceğini,
Örnek - 16
öğrenmiş olacağım.
<5>n
----- W A -
Htüüh ,r<2Hg>-|
♦
— W A ---------- V M —
Seri bağlı ampullerin sayısı arttıkça devrenin eş
değer direnci artar, akım azalır. Dolayısıyla ampul­
lerin parlaklıkları da azalır.
♦
■<S>-
o -
o-
3i
Paralel bağlı ampullerin sayısı arttıkça devrenin
eş değer direnci azalır, devre akımı ise artar. An­
cak her bir koldan geçen akımın büyüklüğü ise
değişmez. Kollardaki ampullerin parlaklıkları da
değişmez.
Şekildeki paralel bağlı di­
rençlerden geçen akım şid­
deti dirençlerle ters orantılı­
dır. Yani büyük olan direçten küçük akım, küçük dirençten büyük akım geçer.
(
a
)—
1+
-
ıF —
h
F—
h
F
Eşit büyüklükteki dirençlerden oluşan elektrik
devresinde I, II ve III ampermetrelerinde okunan
değerler arasındaki ilişki nedir?
Çözüm
I nolu ampermetre ana kol üzerindedir. Bu nedenle
alt kollardan geçen akımların toplamı I nolu amper­
metre üzerinden geçer ve bu ampermetre en bü­
yük değeri gösterir.
-^vWv------ —
II nolu ampermetrenin olduğu kolun direnci diğer
alt kolun direncinden daha küçüktür. Bu nedenle II
nolu ampermetreden geçen akım III nolu amper­
metreden geçen akımdan büyüktür.
2R
— WvV
Bu açıklamalar birleştirildiğinden I > II >
cu elde edilir.
R
2i
sonu-
13i
Sıra Sizde
17
Örnek -15
Özdeş ampul ve pillerle oluşturulan elektrik dev­
relerinden hangisinde, ampermetre en büyük
akımı ölçer?
r® -® H S h
B>
r ® ı
—
- ® - |
Yukarıda verilen devrede özdeş ampullerin par­
laklıkları arasındaki ilişki, aşağıdakilerden han­
gisinde doğru verilmiştir?
ih
D)
r~ ® —
—
® —ı
h—
A) K > L > M
B) M > L > K
C) K > M > L
D) L > K > M
Q COŞKU
m
Seri ve Paralel Bağlam a
Sıra Sizde
Örnek -17
18
Şekildeki elektrik devresinde
R, 2R ve 3R büyüklüğündeki
dirençlerden sırasıyla iv i2 ve
i3 akımları geçiyor.
Elektrik akımının devresini dirençsiz yoldan
tamamlamasıyla oluşan durumdur.
Devredeki direnç değişir. Bu da devredeki akımın
değişmesine sebep olur. Devredeki ampul par­
laklıkları da değişebilir.
Buna göre, akım şiddetleri
arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
Devrede elektrik akımının geçişini kontrol eder.
A) İ-| — ¡2 — ¡3
B) i1 > ¡3 > İ2
C) ¡1 > İ2 > İg
D) i3 > İ2 > i1
Aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı yukarı­
da yoktur?
A) Anahtarın elektrik devresindeki görevi nedir?
Kısa Devre Olayı
Aşağıdaki devrede seri bağlı iki ampul vardır. İki
ampul üzerinden de akım geçtiğinden hem K hem
de L ampulleri ışık verir.
B) Kısa devre nedir?
C) Bir devrede, pil sayısı arttıkça devredeki ampul­
lerin parlaklığı nasıl değişir?
D) Reosta sürgüsünün hareketiyle devrede neler
değiştirilebilir?
Çözüm
İlk cevapta kısa devrenin tanımı, İkincide reostanın
kolunun hareket ettirilmesinin devredeki etkileri,
üçüncü cevapta ise anahtarın tanımı yapılmıştır.
Devredeki pil sayısının artmasının sonuçları ile ilgili
bir cevap yoktur.
Cevap C
Sıra Sizde
Bir iletken tel K ampulünün iki ucu arasına bağlanır­
Benim üç ampulden oluşan b ir
elektrik devrem vardı. Ampuller­
den üçü de yanarken anahtarı ka­
pattım. Ampullerden ikisi söndü.
sa, akım iletken tel üzerinden geçer ve K ampulü
söner.
o e
19
F e rid e
Feride elektrik devresiyle ilgili yukarıdaki bilgileri
veriyor.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Feride’nin
elektrik devresidir?
A)
-&
Bu olayın sebebi elektrik akımının dirençli yol olan
ampulün içinden geçmek yerine, direnci çok düşük
olan iletken telden geçmesidir.
-V
c>ı—<S>-
D)
H S h r ® - !
Bu durumda devredeki toplam direnç azalır, akım
artar, L ampulü daha parlak yanar.
Q COŞKU
135«
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Seri ve Paralel Bağlama
Kazanım Pekiştirme -13
Aşağıdaki devrelerde anahtarlar kapatıldığında
hangi ampullerin söneceğini belirtiniz.
Kazanım Pekiştirme -16
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
J 1. Yün kumaşa sürtülen plastik cisim (-) yüklenir.
! 2. Cama sürtülen ipek kumaş (-) yüklenir.
K
3. Üç çeşit elektrik yükü vardır.
i 4. Zıt yükler birbirini çeker.
! 5. Negatif cismin (+) yükleri (-) lerden azdır.
j 6. Nötr elektroskobun yaprakları açıktır.
Kazanım Pekiştirme -17
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta­
mamlayınız.
Kazanım Pekiştirme -14
Aşağıdaki devrelerdeki özdeş ampullerden K, L,
M ampullerinin parlaklığını azdan çoğa sıralayınız.
Elektrik devre elemanla­
rının art arda bağlama
şekli
Cismin yüklü olup olma­
dığını anlamak için kulla­
nılan araç
(-) yük
Yer ile bulutlar arasındaki
yük alışverişi
Kazanım Pekiştirme -15
Bir telin yandaki dev­
rede belirtilen nokta­
lara bağlanması du­
rumunda ampullerin
yanıp yanmama ve
parlaklık durumları­
nın nasıl değiştiğini
belirtiniz.
Parlaklığı ^ P a rla k lığ ı değiş-;
rtan a m p u f|p ;m e ye n ampuİ
0 COŞKU
SERI ve PARALEL BAĞLAMA
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıdaki devrelerden hangisinde K - L nok­
taları arasındaki ampuller seri bağlıdır?
A)
4.
B)
----- 0 -----1
-<S>C)
D)
0
— 0
Şekildeki devrede
bütün ampullerin
yanması için han­
gi anahtarlar ka­
patılmalıdır?
A) 1 ve 3
B) 1, 3 ve 4
C) 1 ,2 ve 3
D) 1 ve 4
I
—
5.
¿«S
2.
Elektrik devreleriyle ilgili aşağıda verilen
bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Paralel kollardaki gerilimler birbirine eşittir.
B) Pil, ampul, anahtar ve iletken telden oluşan
devre basit devre olarak adlandırılabilir.
C) Seri bağlı dirençlerin sayısı arttıkça, devre­
nin eş değer direnci artar.
D) Paralel bağlı kollarda büyük dirençten çok
akım, küçük dirençten az akım geçer.
3.
Şekil - II
|
I
Özdeş ampuller ve bir pille Şekil - 1deki devreyi kuran öğrenci daha sonra devrede Şekil - II
deki değişikliği yapıyor.
5
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
A) Deneyde paralel bağlı ampul sayısının am­
pul parlaklığına etkisi araştırılmaktadır.
Seri bağlı ampullerden
oluşan bir devrede her
ampulden eşit akım geçer.
~7
Doğru
B) Deneyde sabit tutulan değişken pil sayısıdır.
C) Deneyde ampul sayısı bağımsız değişkendir.
V-
D) Devrenin gerilimi bağımlı değişkendir.
Yanlış
6.
Aşağıdaki ampullerden hangisinde ampul
parlaklığı en azdır? (Lamba ve piller özdeştir.)
A)
B)
İHghJ
Hh
Yukarıda verilen şemada bağlantılı ifadeleri doğ­
ru ya da yanlış olarak değerlendiren Süheyla,
önce hatalı sonra doğru bir tercih yapıyor.
C)
Buna göre, Süheyla son durumda hangi
harfin yazdığı kapıya ulaşır?
A) G
Q COŞKU
B) V
C) N
D) R
HEh
D)
r 0
—0 n
^
-
ı
— I'—
137;
Seri ve Paralel Bağlama
7.
3
Bir devrede her
birinin direnci
2 O. olan ampul­
lerin sayısı art­
tıkça, devrenin
ana kol akımı
grafikteki gibi
değişiyor.
Ana kol akımı (A)
0,6
0,3
Devredeki
ampul
sayısı
0,2
0,15
O
1
2
3
Grafiğe göre, devreyle ilgili yorum yapan
öğrencilerden hangisinin ifadesi yanlıştır?
G raf iğe göre ampul
9.
Şekilde verilen dev­
rede paralel kollar­
dan geçen akımların
büyükten küçüöe sı­
ralaması, aşağıdakilerden hangisinde
doğru verilmiştir?
12 0
A) i1, i2, i3
B) i2, i3, İ1
C) İg, ¡1, ¡2
D) i3, i2, ¡1
Ampul sayısı
arttıkça direnç
azalır.
sayısı arttıkça ana
kol akımı azalmıştır.
1 0 . Özdeş dirençlerden
oluşan şekildeki dev­
rede her bir direnç
4 ohm dur.
Devredeki pilin
gerilimi 1,2 V tur.
A) Türkan
Devredeki ampuller
seri bağlıdır.
B) Furkan
C) Melih
8.
Özdeş ampullerle kuru­
lan devrede ampul par­
laklıkları arasındaki iliş[çözum kj grafikte verilmiştir.
A)
—
Buna göre, amper­
metrelerde okunan
değerler aşağıdakilerden hangisi olabilir?
— (a^)—
8V
-)ı—
© -----
D) Dilek
Ampul parlaklığı
Buna göre, grafik han­
gi öğrencinin kurduğu
devreye ait olabilir?
rAVA—
A1 (A)
A2 (A)
A3 (-
A)
2
2
8
B)
2
1
1
C)
2
2
4
D)
1
1
3
Ampul
M
B)
_/ Adnan
_/ Beyhan
11. Aşağıdaki devrelerden hangisinde ana kol
akımı en büyüktür?
M
A)
+1 -
__ Ü2_
B)
’
1Q
------ VAV1
C)
İr)
D
>
6V
— / Canan\___ a
C)
5n
—
M
A
*
t
n
- ® - 21
D)
70
— Wv\-
-MN5 fi
1n
—
5V
---- 1
4
v
0 COŞKU
YAŞAMIM IZDAKİ ELEKTRİK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
5.
I. Yüksüz cisim içinde hiç elektrik yükü yoktur.
II. Yalıtkan cisimler de elektriklenebilir.
-► Bir devre şeması çizin.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
-♦ Devredeki elektrik akımının yö- I
nünü kırmızı oklarla gösterin.
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de doğru
C) Yalnız II doğru
D) Her ikisi de yanlış
-> Devredeki yüklerin hareket
yönünü mavi okla gösterin. ^
j
Öğretmenin tahtaya yazarak is­
tediği devre şemasını, aşağıda­
ki öğrencilerin hangisi doğru şe­
kilde çizmiştir?
2.
Aşağıdakilerden hangisi, cisimlerin elekt­
rikle yüklenmesinde kullanılan yöntemler­
den biri değildir?
A) Etki ile
B) Soğutma ile
C) Dokunma ile
D) Sürtünme ile
Berrin
Ci
I. Topraklama ile cisimler fazla olan yüklerini
kaybeder.
Cem
Vehbi
%
o"
II. Zıt yüklü cisimler birbirini çeker.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
4.
A) Yalnız I doğru
B) Yalnız II doğru
C) Her ikisi de doğru
D) Her ikisi de yanlış
Aşağıda sembolleri verilen devre eleman­
larından hangisi, devrede elektrik akımını
açıp kapamamızı sağlar?
A)
0
COŞKU
İpek iplerle asılı K,
L ve N cisimlerinin
arasına yalıtkan bir
ayak üzerindeki M
cismi getirildiğin­
de cisimler şekil­
deki konumlarında
dengeleniyor.
Buna göre; K, L, M ve N cisimlerinin yükleri
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
B)
-WWC)
6.
D)
M
+
A)
N
+
B)
-
+
C)
+
+
D)
-
yaşamımızdaki Elektrik
7.
Şekildeki ışık veren ampulün
parlaklığı, hangi işlem sonu­
cunda değişmez?
HSH
ıı.
§
İletken tel
- lı -
A) Seri olarak bir ampul daha bağlanırsa
B) Seri bir pil daha bağlanırsa
C) Paralel bir ampul daha bağlanırsa
D) Ampule kısa devre yapılırsa
8.
(+) yüklü bir cisim,
yüksüz iletken bir
küreye şekildeki gibi
yaklaştırılıyor.
plastik sap
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Küre etki ile elektriklenir.
B) K noktası (-) ile yüklenir.
C) M noktası (+) ile yüklenir.
D) Küre (+) yükle yüklenir.
I. Bir devrede paralel bağlı ampullerden biri
patlasa bile diğerleri yanmaya devam
eder.
II. Bir devrede paralel bağlı ampullerin sayısı,
devredeki diğer ampullerin parlaklığını de­
ğiştirmez.
soba teli
Bir öğrenci, elektrik sobası teli, ampul, iletken
tel ve pil kullanarak şekildeki devreyi kuruyor.
Öğrenci teli, önce I yönünde, sonra II yönün­
de hareket ettiriyor.
Öğrenci bu deney sonucunda aşağıdakilerden hangisine ulaşamaz?
A) Tel I yönünde hareket edince, ampul daha
parlak yanar.
B) Tel II yönünde hareket edince, devredeki
toplam direnç artar.
C) Tel II yönünde hareket edince, devreden
daha çok akım geçer.
D) Tel I yönünde hareket edince, devredeki
toplam direnç azalır.
12. Yüksüz bir elektroskobun topuzuna (-) yük­
lü bir plastik çubuk yaklaştırıldığında, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez?
A) Elektroskobun topuzu (+) yükle yüklenir.
B) Elektroskobun yaprakları (-) yükle yüklenir.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
C) Elektroskobun yaprakları aynı cins yükle
yükleneceğinden birbirini iter.
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de doğru
D) Elektroskobun topuzu önce (+), sonra (-)
yükle yüklenir.
C) Yalnız II doğru
D) Her ikisi de yanlış
10. (-) yüklü bir elektroskoba yükü bilinmeyen bir
cisim dokundurulduğunda, yapraklar daha fazla
açıldığına göre cisimle il­
gili aşağıdakilerin hangi­
leri söylenebilir?
13. Aşağıdakilerden hangisi yüklü bir elektros­
koptur?
A)
d)
I. Yüksüzdür.
II. Negatif yüklüdür.
C)
III. Pozitif yüklüdür.
140
B)
A) İv e III
B) Yalnızı
C) II ve III
D) I, II ve
&
İ
)
0 COŞKU
YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda akım ve çalışma gerilimi verilen
araçlardan hangisinin direnci en büyüktür?
Akım
Gerilim
A)
2A
6 volt
B)
1A
6 volt
C)
2A
3 volt
D)
1A
3 volt
Bir öğrenci elindeki cam çubuğu ipek kumaşa
sürtüyor. Daha sonra cam çubuğu yüklü elektroskobun topuzuna yaklaştırdığında elektroskobun yaprakları biraz daha açılıyor.
Buna göre, öğrenci aşağıdaki sonuçlardan
hangisini çıkaramaz?
A) Cam çubuk (+) yükle yüklüdür.
B) İpek kumaş (+) yükle yüklüdür.
C) Elektroskobun yaprakları (+) yükle yüklü­
dür.
D) Elektroskobun topuzu (+) yükle yüklüdür.
2.
I J»
Şekil - 1
Bir elektrik devresinde (-) yüklerin enerjilerini
iletmeleri ve iletken üzerindeki hareketleri ile
elektrik akım oluşur.
Şekil - II
Aşağıdaki elektrik devrelerinin hangisinde
akım şiddeti en büyüktür?
Şekil - I I ye göre
K cismi yüklü
olabilir.
Şekil - I I ve Şe­
kil - I I I e göre
X ve Y aynı cins
yükle yüklüdür.
Şekil - I I I te Y cismi,
K nin yere göre potan­
siyel enerjisini
artırm ıştır.
Şekilleri inceleyen öğrencilerden hangileri­
nin yorumları doğrudur?
A) Yalnız Ekrem
B) Yalnız Erol
C) Yalnız Enes
D) Erol ve Ekrem
A)
B)
C)
D)
u
@
~8iCSDİLJ!Cı33f—
Şekildeki gibi oluştumlan bir devrede ampul
ışık vermektedir.
3.
I. Gök gürültüsünün duyulması
II. Elektrik atlaması
III. Etrafın aydınlanması
Yıldırım olayının meydana gelmesi sırasında,
yukarıdakilerden hangileri gerçekleşmekte­
dir?
A) I ve II
B) Yalnızı
C) İve III
D) I, II ve
ampul
Hangi işlem yapılırsa,
lamba daha parlak ya­
nar?
A) Devreye bir soba teli daha seri olarak bağ­
lanırsa
B) Devreye bir lamba daha seri olarak bağla­
nırsa
C) Devreye daha uzun bir soba teli bağlanırsa
D) Soba teli çıkartılarak devre kurulursa
yaşamımızdaki Elektrik
7.
Soba teli
10. (+) yüklü elektroskobun
topuzuna şekildeki gibi
(-) yüklü küre yaklaştırıl­
dığında;
*
I. Elektroskobun yaprak­
ları biraz kapanır.
Soba teli
Soba teli
Hgh
Y
Şekil - 1
Şekil - II
II. Elektroskobun yaprakları daha çok açılır.
Şekil-I deki gibi oluşturulan devreye, Şekil -II
deki gibi bir soba teli daha paralel bağlan­
dığında, aşağıdakilerden hangisi olur?
III. Küreden elektroskoba yük geçişi olur,
A) Devrede direnç artar, ampulün parlaklığı
azalır.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
ifadelerinden hangileri doğrudur?
B) Devrenin direnci azalır, ampulün parlaklığı
azalır.
C) Devrenin direnci artar, ampul daha parlak
yanar.
D) Devrenin direnci azalır, ampulün parlaklığı
artar.
8.
Yusuf
Nötr ve özdeş X, Y Z ve T küresel iletken cisim­
leri yan yana dururken (-) yüklü cisim X cismi­
ne şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Bu durumda X,
Y, Z, T cisimleri birbirinden aynı anda ayrılıyor.
Son olarak (-) yüklü cisim uzaklaştırılıyor.
Burhan
Yukarıda verdikleri bilgilere göre özdeş am­
pullerle kurulmuş Yusuf ve Burhan’ın devre­
leri, aşağıdakilerden hangisinde doğru gös­
terilmiş olabilir?
Yusuf’un devresi
Burhan’m devresi
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru
olur?
A) X cismi (-) yüklüdür.
B) Y cismi (+) yüklüdür.
C) Z cismi nötrdür.
- © —0
-
D) T cismi (+) yüklüdür.
- 0 — ©
-
—
9.
-&
Özdeş ampullerle oluş­
turulan devrede anah­
tar açıkken ampermet­
re 3 A akım gösteriyor.
Anahtar kapatılınca
I*—
©
ampermetre aşağıda­
ki değerlerden hangisini gösterebilir?
A) 1
B) 2
V
Anahtar
C) 3
- 1
—0
----- 0 - |
-0
D) 4
Ih -M S H
Q COŞKU
YAŞAMIM IZDAKİ ELEKTRİK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
M
Aşağıdaki şekillerde bir cismin etki ile elektrik­
lenmesinin aşamaları karışık olarak gösteril­
miştir.
3.
- * Bir elektrik devresinde gerilimin elektrik akı­
mına oranı, devrenin toplam direncini verir.
Basit bir devredeki direnç
ve akım ilişkisi grafikteki gibidir.
( çözüm
Dırenç
| i
|
Bu grafiğe göre, aşağı- — I__ i__ L..^1»
dakilerden hangisi doğ- 0 1 21 31
ru olabilir?
A) Devrede direnç artmıştır.
B) Devredeki lamba sayısı artmıştır.
C) Devrede direnç ile akımın çarpımı sabit
kalmıştır.
D) Devrede pil sayısı artmıştır.
4.
Buna göre işlem sırasındaki aşamaların doğ­
ru sıralaması, aşağıda verilenlerden hangi­
sindeki gibi olmalıdır?
2
.
JVçözum
Ü
I. Elektroskop, elektrik yükü üretmek için kul­
lanılır.
II. Paratoner, yıldırım üretme aracıdır.
A) I, II, III, IV, V
B) V, II, III, IV, I
|
C) IV, III, II, I, V
D) IV, III, II, V, I
i
Yukarıdaki bilgilerle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de yanlış
C) Yalnız II doğru
D) Her ikisi de doğru
Ahmet’in kurduğu elektrik devresinde özdeş
K, L ve M ampullerinin hepsinin parlaklıkları
farklıdır.
Buna göre Ahmet’in kurduğu devre, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
5.
Bir elektrik sobası 225 V ile çalışırken 7.5 A
akım çekmektedir.
Sobanın ısıtıcısının direnci kaç £2 dur?
A) 80
6.
B) 60
C) 50
D) 30
Bir pil ve 4 ohm luk bir dirençten oluşan bir dev­
redeki ampermetrede 0,5 amper değeri okun­
maktadır.
Bu devrede pilin gerilimi kaç volttur?
A) 2
Q COŞKU
B) 4
C) 8
D) 12
143
m
Yaşamımızdaki Elektrik
Pil, anahtar ve ısıtıcıdan
oluşan şekildeki devre­
de K anahtarı kapatıl­
dıktan sonra devrede
meydana gelecek olan
enerji dönüşümleri sıra­
sı ile nasıl olur?
A
9.
R
-VM-
Şekildeki grafikte
bir devredeki pil sa­
yısındaki artışın ge­
rilime etkisi göste­
rilmiştir.
Devredeki pil sayısı
Buna göre aşağıdakilerden hangi­
si yanlıştır?
A) Elektrik - » Isı —» Hareket
A) Piller seri bağlanmıştır.
B) Kimyasal -> Isı -> Hareket
C) Kimyasal -» Elektrik -» Isı
B) Piller ters bağlanmıştır
D) Kimyasal -> Elektrik
C) Pil sayısı arttıkça gerilim artmaktadır.
Işık
D) Her pil, devreye 1.5 V’luk gerilim sağlar.
10 .
8.
Şekildeki elektrik devresinde
voltmetre direncin uçları ara­
sındaki gerilimi, ampermetre
[çozum ¡se dirençten geçen akımı öl­
çüyor.
75 n
50 O
---- WM-------\Wv----
re göre, devrede dola­
nan akım kaç amper­
dir?
---------- ^ | ı ^ —
Ampermetre ve voltmetre
aşağıdakilerden hangisindeki gibi değerler
gösterdiğinde, direnç değeri diğerlerine
göre daha küçük olur?
C) 0,2
B) 0,3
A) 0,4
D) 0,1
5\\\'0\>ı 15
20
I
lı,/ 25u
v \
1
\
0
v\
voltmetre
t-
11
B)
0 1 2" "3y 4/t 5
/ /
ampermetre
C)
Şekildeki gibi yüklü metal küre, cam bardaklar
üzerindeki birbirine değen K ve L çivilerine
değmeden yaklaştırılıyor. Bu durumda L çivisi
topraklanıyor. K çivisi, altındaki bardaktan tu­
tularak düzenekten çıkarılıyor. Daha sonra küre
uzaklaştırılıp toprak bağlantısı da kesiliyor.
Son durumda metal küre ile K, L çivilerinin
yükleri, aşağıdakilerden hangisindeki gibi
olabilir?
Metal küre
K çivisi
L çivisi
A)
+
-
nötr
B)
+
+
nötr
-
nötr
nötr
-
C)
D)
IV ,
+
Ö “ 5™
YAŞAMIM IZDAKİ ELEKTRİK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
4.
Şekildeki reostalı
devreyle ilgili aşa­
ğıda verilen bilgi­
lerden hangisi yan­
lıştır?
L-© -l
(+) yüklü cisim, yalıtkan sapından tutularak,
top haline getirilmiş ve ipek iplikle asılmış alü­
minyum folyoya yaklaştırıldığında, şekildeki
denge durumu oluşmuştur.
Buna göre,
A) Sürgü B noktasındayken ampul en parlak
yanar.
B) Sürgü B noktasındayken ampermetrede
okunan değer, A noktasındakine göre da­
ha küçüktür.
C) Ampulün parlaklığı, sürgü A noktasınday­
ken C noktasındakine göre daha fazladır.
I. Alüminyum folyo (-) yüklüdür.
D) Ampulün parlaklığının azalması için sürgü
C’ye doğru çekilmelidir.
II. Alüminyum folyo nötrdür.
III. Alüminyum folyo (+) yüklüdür,
yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) Yalnız I
B) I ya da II
C) I ya da III
D) II ya da III
Hava yağmurlu ve gök görültülü ise,
I. Elektrik boşalması oluyordur.
2.
Bir devrede üretecin gerilimi 4 V ve direnç
80 Q ise devredeki akım kaç amperdir?
II. Şimşek çakıyor ya da yıldırım düşüyordun
III. Hava ısınıp genişliyordur.
IV. Işık oluşuyordur.
A) 0,05
[çözüm
B) 0,04
C) 0,02
D) 0,01
yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) İv e li
B) II, III ve IV
C) I, II ve IV
D) I, II, III ve IV
Şekildeki elektrik dev­
resinde Vr V2 ve V3 volt­
metrelerinin gösterdiği
değerlerle ilgili olarak;
I. V2 ve V3 birbirine eşit­
tir.
t5 J
Şekildeki devre parça­
sında i1 akımı 2 A, i2
akımı 1,2 A dır.
II. V1 ve V2 birbirine eşit­
tir.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
Buna göre, aşağıdaki
eşitlik ve bağıntılar­
dan hangisi doğru­
dur?
A) Yalnızlı
B) I ve III
A) R1 > R2
B) R2 > R1
C) II ve III
D) I, II ve
C) R, = R2
D) R1 = 2R2
III. Voltmetrelerin göster­
diği değerler üretecin
gerilimine eşittir.
0 COŞKU
m
S
h
ı-
145
yaşamımızdaki Elektrik
7.
Yüksüz bir elektroskoba, K cismi dokunduru­
lunca yapraklar açılıyor. Ardından (-) yüklü M
cismi bu elektroskoba yaklaştırıldığında, yap­
raklar arasındaki açıklık artıyor.
9.
0
{çözüm
-g O K -
Yüksüz
elektroskop
K cism i
dokunduruluyor
M cismi
yaklaştırılıyor
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
Şekildeki elektrik devresinde üç lambanın
da aynı anda ışık verebilmesi için hangi
anahtarların kapatılması gerekir?
A) Yalnız
B) II ve III
C) İv e li
D) I, II ve
Şii i
A) K cismi (+) yüklüdür.
B) K ile M aynı cins yükle yüklüdür.
C) M ile elektroskop zıt yükle yüklüdür.
D) K cismi, elektroskobu etki ile yüklemiştir.
8 . Bir öğrenci yaptığı deney­
de, elektrik devresindeki
ampul sayısını değiştire­
rek ampullerin parlaklıkları
ile ilgili şekildeki grafiği çi­
ziyor.
Gerilim (V)
Parlaklık
...... Ampul
i sayısı
1
2
3
Buna göre, öğrenci özdeş ampullerin kulla­
nıldığı elektrik devresinde aşağıdakilerden
hangisinde olduğu gibi değişiklik yapılmış­
tır?
A) r ® - |
■O ■<&
L ^ J
D)
rO -ı
1
Gerilim (V)
-Hi
r<8K?h
C)
Akım - gerilim grafik­
leri verilen K ve L di­
rençleri ile yandaki
devre kuruluyor.
Buna göre, seri bağ­
lı pil sayısı arttıkça
devredeki voltmetre
ve ampermetrenin
gösterdiği değerlerin grafiği, aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
r® -® ı
B) H S h
Akım (A)
r<8>—
Akım (A)
ı- O —ı
Akım (A)
146
& COŞKU
W
fa-f&
x&
tixaînimx¡ ,- ■
\
|
‘
' '•-
. C
s-V. *3ü - Wsí^teve^¡W¡¡Ks»
(ihr.T.'Á
ELEMENTLER ve
SEMBOLLERİ
Anahtar Bilgi
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .1
Model üzerinde, bir elementin bütün atomla­
Bir elementin bütün atomları birbirinin aynıdır.
Farklı elementlerinin atomları ise birbirinden
farklıdır.
rının aynı olduğunu fark edebilmeyi,
1 .2
Model ve şekilleri kullanarak farklı elementle­
rin atomlarının farklı olduğunu
$
Örnek -1
Aşağıda verilen modellerdeki maddelerden han­
gisi bir elementi gösterir?
öğrenmiş olacağım.
A)
B)
Aynı tip atomların biraraya gelerek oluşturdukları
maddelerin element olarak adlandırıldığını 6. sınıf
Fen ve Teknoloji dersinde öğrenmiştik.
Bütün elementler aynı tip atomlardan oluşmaktadır.
Elementlerin atomlarını aşağıdaki gibi modeller
üzerinde gösterebiliriz.
«Si,
C)
88
88
88
88
D)
*
©^©
♦
4*
Çözüm
Elementler aynı cins atomlardan oluşur. A, C ve D se­
Demir, altın ve kurşun elementleri örneklerinde ol­
duğu gibi bir elementin atomları birbirinin aynı iken
farklı elementlerin atomları birbirinden farklıdır.
çenekleri farklı cins atom modelleri (€)>©>€)>© ’H '® )
içerdiğinden bir elementi göstermezler. B seçene­
ğindeki molekül modelindeki atomların hepsi aynı
cins © olduğundan, bu madde elementtir.
Cevap B
Sıra Sizde
«6
CC
€C
CC
CC
CC
a
Atom Yapılı Element
cc CC CC
CC
CC
CC
a
cc
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
1
Aşağıda verilen tanecik modellerinden hangisi
moleküllü yapıdaki bir elementi göstermez?
A)
B)
8
ç P
Molekül Yapılı Element
C)
Yukarıda verilen modellerde de görüldüğü gibi
atomlar atom yapılı (atomik) ya da molekül yapılı
(moleküler) olmak üzere iki farklı yapıda bulunabi­
lirler.
Q
. j
c fi
0
Q
^
t
D)
%
%
%
%
>3
Q COŞKU
Elementler ve Sembolleri
13. Alüminyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
İçecek kutularında, elektrikli aletlerde, araba üreti­
mi, uçakların yapımı gibi birçok alanda kullanılır.
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
1 .3
14. Silisyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Ku­
mun yapısında bulunur. Camın üretiminde ve elekt­
ronik aletlerin yapımında kullanılır.
Periyodik sistemdeki ilk 20 elementi ve günlük
hayatta karşılaştığım yaygın element isimlerini
15. F o s fo r: Molekül yapılı katı bir elementtir. Havayi fişek ve gübre üretiminde suların yumuşatılma­
sında kullanılır.
öğrenmiş olacağtm.
E lem entler ve K ullanım A lanla rı
16. K ü k ü rt: Molekül yapılı katı bir elementtir. Mey­
velerin ağartılmasında kimyasal maddelerin üreti­
minde kibrit yapımında kullanılır.
Bilim insanlarının hazırladığı ve elementlerin belirli
özelliklere göre sınıflandırdığı tabloya periyodik
sistem adı verilir. Yeryüzünde 100 civarında ele­
ment doğal olarak bulunmaktadır. Şimdi bu ele­
mentlerden periyodik sistemde yer alan ilk 20 ele­
menti numaralarının sırasıyla inceleyelim.
17. Klor : Moleküllü yapıda bulunan bir gazdır. İç­
me ve havuz sularının dezenfeksiyonunda ve kim­
yasal maddelerin üretiminde kullanılır. Zehirli bir
gazdır.
1. H idrojen : Molekül yapılı bir gazdır. Güneşte, ka­
inatta ve insan vücudunda sayıca en çok bulunan
elementtir. En hafif gaz kabul edilir yanıcı ve patla­
yıcı özelliği vardır. En temiz enerji kaynaklarından
biridir.
18. Argon : Atomik yapıda bulunan bir gazdır.
Ampüllerde kullanılır.
2. Helyum : Atomik yapılı bir gazdır. Balon ve zep­
lin gibi hava taşıtlarında kullanılır hidrojen gibi yanı­
cı değildir.
20. Kalsiyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Çi­
mento, alçı, kirecin ve mermerin yapısında ve ke­
miklerimizde bulunur.
19. Potasyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
Gübre, barut ve temizlik maddeleri üretiminde kul­
lanılır.
3. Lityum : Atomik yapılı katı bir elementtir. İlaç ve
pil yapımında kullanılır.
|
I
Y aygın K u lla n ıla n Bazı E le m e n tle r
4. Berilyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Uzay
araçlarında ve bilgisayar parçalarında kullanılır.
J
<3
©
Periyodik sistemdeki ilk 20 elementin dışında çok
kullanılan bazı elementlerin özelliklerini ve kullanım
alanlarını belirtelim.
5. B o r : Atomik yapılı katı bir elementtir. Isıya daya­
nıklı camlarda ve uzay çalışmalarında kullanılır.
6. Karbon : Katı hâlde atomik yapıda bulunan bir
elementtir. Bütün canlıların yapısında bulanan ele­
mentlerden biridir. Petrol ve kömürde bolca bulu­
nur. Kurşun kalemlerimizin içi karbondur.
7. Azot : Moleküllü yapıda bulunan bir elementtir.
Havada en çok bulunan gazdır. Gübre gibi birçok
kimyasal madde üretiminde kullanılmaktadır. Sıvı
azot soğutma sistemlerinde kullanılır.
8. Oksijen : Moleküllü yapıda bulunan bir gazdır.
İnsan vücüdunda atom sayısı olarak ikinci kütle ba­
kımında ise en fazla bulunan elementtir. Solunum
da yer alan ve canlılar için çok önemli olan bir ele­
menttir.
9. F lo r : Moleküllü yapıda bulunan bir gaz element­
tir. Ozon tabakasına oldukça zarar veren bir gazdır.
10. Neon : Atomik yapılı bir gazdır. Renkli aydınlat­
ma gereken özel lambalarda reklamlar için kullanlır.
11. Sodyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Ye­
mek tuzunda bulunur.
12. Magnezyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
Hafif bir madde olduğu için uçakların yapımında
kullanılır.
Q COŞKU
Demir: Tabiatta çok bulunan ve çok yaygın olarak
kullanılan bir elementtir. Dayanıklı ve sert olma
özelliğinden dolayı inşaatlarda yapı malzemesi ola­
rak kullanılır. Bir çok metal alaşımlarında demir ele­
menti yer almaktadır.
Bakır: Bazı mutfak eşyalarının ve süs eşyalarının
yapımında kullanılır. Elektrik akımını iletebilen en
ucuz metallerden olduğu için binaların elektrik tesi­
satlarında ve elektrikli ev aletlerinin iç yapılarında
ve kablo bağlantılarında oldukça yaygın bir şekilde
kullanılır.
Altın: Doğada az bulunan değerli bir elementtir.
Özellikle süs eşyalarının ve mücevherlerin yapımın­
da kullanılır. Bugüne kadar çıkarılan tüm altının ne­
redeyse yarısı ülkelerin merkez bankalarında hazi­
ne olarak bulunmaktadır.
Gümüş: Tabiatta az bulunan değerli bir elementtir.
Elektrik akımını iyi ilettiğinden dolayı önceleri ilet­
ken tel yapımında kullanılmakta olan gümüş tabiat­
ta az bulunduğundan günümüzde daha çok süs
eşyalarının yapımında kullanılır.
Kalay: Çekiçle dövülebilen, kolayca tel ve levha
hâline gelebilen bir metaldir. Paslanmaya karşı di­
rençli bir element olduğundan diğer metallerin üze­
rinin kaplanmasında kullanılır.
Elementler ve Sembolleri
Kurşun: Yumuşak, ağır, dövülebilen ve zehirli bir
elementtir. İnşaat sektöründe, pil yapımında, mermi
yapımında, lehim ve diğer alaşımlarda kullanılır.
Çinko: Demir, alüminyum ve bakırdan sonra en çok
kullanılan elementtir. Otomotiv endüstrisinde döküm
kalıplarında, pil gövdelerinin yapımında kullanılır.
İyot: Çoğu canlının az miktarda iyota gereksinimi
vardır. İyot ilaç yapımında, antiseptiklerde, gıda kat­
kılarında, boyalarda ve fotoğrafçılıkta kullanılır.
Cıva: Oda koşullarında sıvı hâlde bulunan az sayı­
daki elementten biridir. Oldukça tehlikeli bir mad­
dedir. Termometrelerde ve pil yapımında kullanılır.
Krom: Sanayide bir çok alanda kullanılan önemli bir
elementtir. Özellikle kaplamacılıkta çok yaygın olarak
kullanılır.
Örnek -2
Aşağıdaki verilen elementlerin hangisinin kulla­
nım alanı yanlış verilmiştir?
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .4
1 .5
ğinde sembollerini belirtebilmeyi
öğrenmiş olacağım.
E lem ent S e m b o lle ri
Elementler ilk bulunduklarında sahip oldukları özel­
liklere uygun bir ad verilmiştir. Ancak ülkelerin dille­
rine göre element isimlerinde farklılıklar oluşmuş ve
bu uluslararası çalışmalarda iletişimi zorlaştırmıştır.
Bilim insanları bu elementlerin daha kolay tanınma­
ları, bilimsel ve uluslararası bir standartın oluşması
için her bir elemente ayrı bir numara ve sembol ta­
nımlamışlardır. Bu semboller bütün ülkeler tarafın­
dan günümüzde aynı şekilde kullanılmaktadır.
Elementin
Numarası
1
B) Helyum: Balon ve zeplin gibi hava taşıtlarında
2
D) Cıva: Kurşun kalem üretiminde
Çözüm
Klor gazı suları dezenfekte etmekte, helyum gazı
uçan balonlarda ve alüminyum ise içecek kutuların­
da ve elektrikli aletlerin üretiminde kullanılır. A, B ve
C seçenekleri doğrudur. Fakat cıva sıvı hâlde bulu­
nan ve oldukça tehlikeli bir elementtir. Termometre­
lerin üretiminde kullanır fakat kurşun kalemlerin
üretiminde kullanılmaz.
Cevap D
Sıra. Sizde - 2
Aşağıda verilen element örnekleri ile bilgilerden
hangisi doğrudur?
A) Hidrojen, periyodik sistemde 1. sırada bulunan
katı bir elementtir.
B) Kurşun, periyodik sistemde yer alan 10 numa­
ralı element olup kolay dövülebilen bir katıdır.
C) Azot havada en çok bulunan ve gübre üretimin­
de kullanılan bir gazdır.
D) Altın, mücevherat üretiminde kullanılan ve peri­
yodik sistemdeki ilk 20 elementten biridir.
İlk 20 elementin ve yaygın elementlerin sem­
bolleri verildiğinde isimlerini, isimleri verildi­
A) Klor: İçme ve havuz sularının dezenfeksiyonunda ve kimyasal maddelerin üretiminde
C) Alüminyum: İçecek kutularında ve elektrikli alet­
lerde
Elementleri sembollerle göstermenin bilim­
sel iletişimi kolaylaştırdığını,
Elementin
Adı
Sembol
Elementin
Numarası
Hidrojen
H
11
Sodyum
Na
Helyum
He
12
Magnezyum
Mg
Elementin
Adı
Sembol
3
Lityum
Li
13
Alüminyum
Al
4
Berilyum
Be
14
Silisyum
sı
5
Bor
B
15
Fosfor
P
6
Karbon
C
16
Kükürt
s
7
Azot
N
17
Klor
Cl
8
Oksijen
o
18
Argon
Ar
9
Flor
10
Neon
Elementin
Adı
F
19
Potasyum
K
Ne
20
Kalsiyum
Ca
Sembolü
Elementin
Adı
Demir
Fe
İyot
Bakır
Cu
Çinko
Sembolü
1
Zn
Krom
Cr
Kalay
Sn
Altın
Au
Kurşun
Pb
Gümüş
Ag
Cıva
Hg
Elementler sembollerle gösterilmesine rağmen sa­
dece sembole bakarak elementin atomik yapılı mı
moleküler yapılı olduğunu anlayamayız. Bu neden­
le moleküler elementler formülleri ile de gösterilebi­
lir. Örneğin H harfi hidrojenin sembolü, H2 ise hid­
rojenin formülüdür.
Anahtar Bilgi
Elementlerin tanınmasını sağlayan bir ya da iki
harften oluşan işaretlere sembol adı verilir.
Moleküler yapıda bulunan elementlerin bir mo­
leküllerinde kaç tane atom olduğunun sembol­
lerinin sağ alt köşesine yazılması ile oluşan
gösterime form ül adı verilir.
Örnek : 0 2(oksijen), N2(azot), l2(iyot), P4(fosfor)
@ COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Elementler ve Sembolleri
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
2
ı,,-.
...
bakır
elementler
O
...................... .......aynı tür atomlardan oluşur.
&
Elementler harflerden o lu şa n ........................................gösterilirler.
sembollerle
İki atomlu moleküllerden oluşan oksijen elementinin fo rm ü lü ............ şeklinde yazılır.
...................... elektrik tesisatlarında en çok kullanılan elementlerden birisidir.
Kazanım Pekiştirme -2
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
1 / Elementlerin toplu olarak gösterildiği tabloya periyodik sistem adı verilir.
2.
Bütün elementler formüllerle gösterilir.
Altın ve krom periyodik sistemde yer alan ilk 20 elementten biri değildirler.
Karbon bütün canlıların yapısında bulunan bir elementtir.
Alüminyum elementi Ay sembolü ile gösterilir.
-
O
Bütün ülkelerde elementler aynı sembollerle gösterilirler.
Kazanım Pekiştirme - 3
Aşağıda verilen elementlerin adlarını sembolleri ile örnekteki gibi eşleştiriniz.
Alüminyum
Q COŞKU
D
ELEMENTLER ve SEMBOLLERİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
•
Bütün elementler sembollerle gösterilir.
•
Element sembolleri harflerden oluşur.
Hidrojen elementinin Latince adı “Hydrogenes”
ve sembolü “ H” , helyum elementinin Latince
adı ise “ Helios” ve sembolü “He” şeklindedir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi bir ele­
ment sembolü değildir?
A) Ne
B) Fe
C) Ca
Buna göre,
I. Bazı elementlerin sembolleri Latince adla­
rından yararlanılarak konulmuştur.
D) 3M
II. Bazı elementlerin sembolleri iki harfli olabi­
lir.
III. Elementlerin sembolleri rakamlardan olu­
şur.
2.
yargılarından hangileri doğrudur?
Yukarıdaki modellerden hangileri bir ele­
menti temsil etmez?
3.
A) İv e li
B) II ve IV
C) I, II ve
D) II, III ve IV
A) Yalnız I
B) Yalnız I
C) İv e li
D) I, II ve
Aşağıda verilen elementlerden hangisinin
sembolü ve adı doğru olarak eşlenmiştir?
Aşağıdakilerden hangisi elementin tanımıdır?
£
i
A) B : Berilyum
B) Ag : Altın
C) Na : Sodyum
D) S : Silisyum
A) Aynı cins atomların oluşturduğu bir saf
maddedir.
B) Farklı cins atomların oluşturduğu bir saf
maddedir.
C) Farklı cins atomların oluşturduğu bir karı­
şımdır.
7.
Ca ve Cu elementleri için,
İki elementin
bazı atomları
aynıdır.
İki elementin
atomları
farklıdır.
D) Aynı cins atomların oluşturduğu bir karı­
şımdır.
Omer
öğrencilerden
doğrudur?
Yukarıda verilen tanecik modellerinden kaç
tanesi elementlere aittir?
hangilerinin
söyledikleri
A) Yalnız Aliye
B) Aliye ve Ömer
C) Haşan ve Ömer
A) 6
B) 5
C) 4
D) 3
D) Aliye, Haşan ve Ömer
0
COŞKU
Elementler ve Sembolleri
8.
12. Aşağıda verilen tanecik modellerinden han­
gileri bir elemente ait olamaz?
Aşağıda verilen elementlerden hangisinin
kullanım alanı yanlış verilmiştir?
Element
Kullanım Alanı
A) Bakır
Elektrik kablolarında
B) Kurşun
İnşaat sektöründe, pil
ve mermi yapımında
C) Demir
İnşaat malzemeleri
yapımında
D) Alüminyum
Çimento, alçı ve
B)
00
00
00
oo
kireç yapımında
Element
Sembolü
Hidrojen
H
Lityum
Li
Alüminyum
Al
1 3 . Oksijen, flor ve iyot gibi elementlerin molekül­
leri iki atomludur. Bu tür atomların moleküler
hâlleri gösterilirken 0 2, F2 ve l2 gibi formüller
kullanılır.
Yukarıda verilen elementler ve sembolleri
arasındaki ilişki incelendiğinde “Argon” ele­
mentinin sembolü aşağıdakilerden hangisi
olabilir?
A) Ra
B) Ar
C) As
D) Ao
Buna göre aşağıdaki formüllerden hangisi
moleküler bir elemente ait değildir?
IjO
A) H2
B) Cl2
C) N2
D) C 0 2
•X
Hı
O
u
@ 14.
Silisyum
10. Aşağıdakilerden hangisinde bakır, hidrojen
ve alüminyum elementlerinin sembolleri
doğru verilmiştir?
Bakır
Hidrojen
Alüminyum
A)
Ba
H
An
B)
Ba
Hi
Al
C)
Cu
H
Al
D)
Cu
Hi
Al
ınyum
Demir
sıyum
Potasyum
Magnezyum
Oksijen
Yukarıdaki şekilde yerkürede bulunan ele­
mentler ile ilgili verilere göre, aşağıdaki
yargılardan hangisi yanlıştır?
1 1 . “Kendisinden daha basit maddelere ayrılmayan
m addelere................denir.”
A) Dünyada bulunan en ağırlıklı element oksi­
jendir.
Yukarıda verilen bilginin doğru olması için
boşluğa aşağıdakilerden hangisi yazılmalı­
dır?
B) Yeryüzünde çoğu madde element ya da
elementlerin bir araya gelmesiyle oluşan
maddelerden oluşur.
A) Karışım
B) Bileşik
C) Yerküremizde bulunan her şey yalnızca
elementtir.
C) Çözelti
D) Element
D) Yeryüzü bir karışımdır.
Q COŞKU
ATOM UN YAPISI
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
2.1
Birbiri ile temas hâlinde olan atomları "bağ­
lı atomlar" şeklinde nitelemeyi
öğrenmiş olacağım.
Maddeleri oluşturan atomların birbirleri ile etkileşim
içinde oldukları için maddelerin taneciklerinin bir
arada tuttuğunu 6. sınıfta öğrenmiştiniz. Şimdi ise
maddeleri oluşturan atomların yapısını ve nasıl bir
arada bulunduklarını inceleyelim. Bunun için örnek
olarak aşağıda verilen iyot molekülüne baktığımız­
da iyot atomlarının birbiri ile temas hâlinde olan
atomlardan (bağlı) oluştuğu görülmektedir.
Bu çekme olayı bazı olaylar sonucunda tanecikler
arası etkileşimlerin ve değişimlerin olduğu sonucu­
nu ortaya çıkarmaktadır. Yaşamımızdaki Elektrik
adlı ünitede öğrendiğiniz bu konunun negatif yük
alış verişi sonucu gerçekleştiğini hatırladığımızda
bu negatif yükün atomun bir parçacığı sonucuna
ulaşabiliriz. Bir başka değişle atomda kendinden
daha küçük taneciklerden meydana gelmiştir.
İşte bir atomu oluşturan daha küçük birimlere alt
parçacıklar denir. Bu alt parçacıklar proton, nötron
ve elektrondur.
Atomları oluşturan alt parçacıklar atom içerisinde
farklı konumlarda yer alırlar. Bir atomun temel yapı­
sı iki ana bölgeden oluşur.
Elektron (-)
Ç e kird e k^
A to m u n Ç e k ird e ğ i ve K a tm a n la r
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
2.2
2.3
Bir atomun içerisinde proton ve nötronların bulun­
duğu yoğun ve küçük hacimli bölgeye atom çekir­
deği denir. Atomun yapısı içinde elektronların da­
ğıldığı, çekirdek hacmine göre oldukça büyük ha­
cimli ve boşlukların çok olduğu bölgelere katman
adı verilir.
Sürtme ile elektriklenme olayına dayanarak
atom un kendinden daha basit öğelerden
oluştuğu çıkarımını yapmayı,
-*• Katmanlar
Çekirdek
Atomun çekirdeğini, çekirdeğin temel parçacıklannı ve elektronları temsili resimler üze­
rinde göstermeyi
öğrenmiş olacağım.
Anahtar Bilgi
Plâstik bir tarağın yün kazağa sürtülmesi sonucun­
da oluşan elektriklenme ile küçük kağıt parçalarını
çekebilmesi maddeyi oluşturan temel parçacıklar
olan atomların aslında daha da küçük tanecikler­
den oluştuğunu gösterir.
154
Atomun yapısında çekirdek ve katmanlar ol­
mak üzere iki temel kısım bulunur. Çekirdekte
iki temel parçacık protonlar ve nötronlar kat­
manlarda ise elektronlar bulunur.
Q COŞKU
Atomun Yapısı
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
Bu bölümü bitirdiğimde;
2.4 Elektronu, protonu ve nötronu kütle ve yük
2.5 Nötr atomlarda, proton ve elektron sayıları
açısından karşılaştırmayı
arasında ilişki kurmayı
öğrenmiş olacağım.
2.6 Aynı elementin atomlarında, proton sayısı­
Atom çekirdeğinde proton ve nötronlar, çekirdeğin
dışındaki katmanlarda ise elektronlar bulunur.
Atomu oluşturan alt parçacıkların yükleri birbirin­
den farklıdır. Protonlar pozitif yüklü, elektronlar ne­
gatif yüklü ve nötronlar ise yüksüz parçacıklardır.
Proton ve nötronun kütlesi hemen hemen birbirine
eşittir. Bir proton ya da bir nötronun kütlesi, bir
elektronun kütlesinin yaklaşık 2000 katıdır.
Örnek - 3
nın (atom numarası) hep sabit olduğunu,
nötron sayısının az da olsa değişebileceğini
belirtmeyi
öğrenmiş olacağım.
N ö tr A to m
Element atomlarında çekirdekte bulunan proton
sayıları aynı zamanda katmanlarda bulunan elektron
sayısına eşit ise atom nötr özellik gösterir. Böyle bir
durumda çekirdekteki pozitif yüklerin sayısı çekir­
dek çevresindeki negatif yük sayısına eşittir.
Nötr atom için,
I. Elektronun küt­
lesi, protonun
kütlesine eşittir.
Proton
II. Elektronlar, nöt­
ron tarafından
kuvvetli şekilde
çekilirler.
A
Proton sayısı = Elektron sayısı
Nötron
Elektron
Elementlere verilen numaralar, atom çekirdeğindeki
proton sayısından yola çıkılarak verilmiştir.
Atom çekirdeği
III. Atom çekirdeği
pozitif yüklüdür.
Her element atomunun çekirdeğinde bulunan pro­
ton sayısı değerleri birbirinden farklıdır. Başka bir
değişle her atom için proton sayısı o element için
bir çeşit kimlik numarasıdır.
A) Yalnız II
B) Yalnız I
Örneğin çekirdeğinde 1 tane proton bulunan H ato­
munun atom numarası 1 olarak, 2 tane proton bu­
lunan He atomunun atom numarası 2 olarak belir­
lenmiştir.
C) İv e li
D) I, II ve
Atom numarası = Proton sayısı
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
Çözüm
Her elementin atomlarındaki proton sayısı aynı ol­
masına rağmen nötron sayısı az da olsa değişebilir.
Protonun kütlesi, nötronun kütlesine eşittir. Proto­
nun kütlesi, elektronun kütlesinin yaklaşık 2000 ka­
tıdır. Elektronun kütlesi, protonun kütlesinden kü­
çüktür. I. öncül yanlıştır.
Elektron negatif yüklüdür, nötron ise yüksüzdür. Bu
durumda nötron elektrona çekim uygulamaz.
II. öncül yanlıştır.
Atom çekirdeğinde proton ve nötron vardır. Nötron
nötr taneciktir ama proton pozitif yüklüdür. Bu du­
rumda çekirdek pozitif yüklüdür. III. öncül doğrudur.
Cevap B
Sıra Sizde
3
Aşağıda verilenlerden hangisi atomun yapısın­
da bulunan taneciklere verilen ad değildir?
A) Nötron
COŞKU
B) Proton
C) Ribozom
D) Elektron
Örnek -4
Aşağıda proton (p), nötron (n) ve elektron (e)
sayıları verilen atomlardan hangisi nötrdür?
A) X : p = 11 , n = 1 1 , e=10
B) Y : p = 8 , n=10 , e=10
C) Z : p = 13 , n=14 , e=13
D) T : p = 20 , n=20 , e=18
Çözüm
Bir atomun nötr olabilmesi için proton sayısının ve
elektron sayısının biribirine eşit olması gerekir. Bu­
na göre seçenekleri incelediğimizde sadece Z ato­
munun proton ve elektron sayının 13 olarak birbiri­
ne eşit verildiği görülmüştür.
Cevap C
155
Atomun Yapısı
©
Sıra Sizde * 4
►
İkinci katmanda (ya da son katmanlarda) en
fazla 8 elektron olabilir.
►
İlk 20 element için üçüncü katmanda da en
fazla 8 elektron olabilir.
Aşağıda verilen atomlardan hangisi nötr değil­
dir? (p, e ve n sırasıyla proton, elektron ve nöt­
rondur.)
A) Magnezyum : (12 p, 12 e, 12 n)
B) K lo r: (17 p, 17 e, 17 n)
C) A z o t: (7 p, 7 e, 8 n)
D) K ü kürt: (16 p, 18 e, 16 n)
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
2 .7
Aynı atom da,
elektronların çekirdekten
farklı uzaklıklarda olabileceğini,
2 .8
Çizilmiş atom modelleri üzerinde elektron
katm anlarını göstermeyi,
katmanlardaki
elektron sayılarını içten dışa doğru sayabilmeyi,
2 .9
Proton sayısı bilinen hafif atomların elekt­
ron dizilim modelini çizebilmeyi
öğrenmiş olacağım.
Örnek olarak aşağıda verilen hidrojen (H), karbon
(C), sodyum (Na) ve kalsiyum (Ca) atomlarının mo­
dellerini inceleyebiliriz.
H
Elektronların Katman Dizilimi
11
Elektronların bulunduğu bu bölgeler katman adını
almıştır. Bu katmanlar çekirdeğin çevresini üç bo­
yutlu ve küresel bir yapıya benzer bir şekilde kaplar.
Bir atoma ait elektronlar atomun çevresinde farklı
uzaklıklarda bulunan bu katmanlarda çekirdeğe
farklı uzaklıklarda bulunurlar.
►
Elektronlar öncelikle çekirdeğe en yakın katma­
na yerleştirilirler.
►
Bir katmanın alabileceği elektron sayısı dolduk­
tan sonra bir sonraki katmana geçilir.
►
Katmanlardaki elektron sayısı farklı olabilir.
►
Birinci katmanda en fazla 2 elektron olabilir.
C
O
Elektronlar çekirdek çevresinde rastgele dağılmaz­
lar. Elektronların katmanlara diziliminin belirli bir
düzeni ve kuralları vardır.
Bu nedenle elektronun çekirdek çevresindeki hare­
keti de üç boyutlu düşünülmelidir.
6
Na
m
Ü f
Örnek - 5
o
M
X atomu
Y atomu
Yukarıdaki nötr iki atom ile ilgili,
I. X atomunun 2 elektronu vardır.
II. Y atomunun 2 katmanı vardır.
III. Y nin proton sayısı, X in proton sayısından fazladır,
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnızı
C) İ v e l i
D) I, II ve
0 COŞKU
Atomun Yapısı
Çözüm
T hom son (Tam sın) A to m M o d e li
X atomunun bir katmanı ve 2 elektronu vardır. I. ön­
cül doğrudur.
Y atomunun 2 katmanı ve 8 elektronu vardır. II. ön­
cül doğrudur.
Nötr Y nin 8 elektronu olduğundan proton sayısı 8
ve nötr X in 2 elektronu olduğundan proton sayısı 2
dir. Bu durumda Y nin proton sayısı, X in proton sa­
yısından büyüktür. III. öncül doğrudur.
Cevap D
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
2.10
Rutherford (Radırford) A to m Modeli
Rutherford (1871 - 1937) atomdaki pozitif yüklerin
küçük bir hacimde olması gerektiği, negatif yükle­
rin ise bu küçük hacimli çekirdeğin çevresinde ve
aralarında büyük boşluklar olacak şekilde bulun­
ması gerektiği fikirlerini ortaya attı.
Atom modellerinin tarihsel gelişimini kav­
rar; elektron bulutu modelinin en gerçekçi
algılama olacağını fark etmeyi
2.11
1897 yılında Thomson’un ortaya koy­
duğu Atom Modeline
göre, atom bir üzüm­
lü keke benzemekte­
dir. Kek atomdaki po­
zitif yükleri, rastgele
Thomson Atom Modeli
dağılmış olan üzüm
tanecikleri de elektronları ifade etmektedir.
Bilimsel modellerin, gözlenen olguları açık­
Rutherford
Atom
Modeli
ladığı sürece ve açıkladığı ölçekte geçerli
olacağını, modellerin gerçeğe birebir uyma
iddiası ve gereği olmadığını fark etmeyi
öğrenmiş olacağım.
Atomun yapısı ile ilgili tarih boyunca değişik model­
ler öne sürülmüştür. Bu modellerin birebir gerçek
atom modeli olduğunu söylemek şu an için imkan­
sızdır. Bununla beraber bu modeller yapılan deney­
leri açıklamaktadır denilebilir.
Maddenin küçük, bölünemez parçacıklardan oluş­
tuğu düşüncesini ilk olarak Demokritos (MÖ yakla­
şık 460-370) ortaya atarak bu parçacıklara eski Yu­
nanca "bölünemez" karşılığı olan "Atom" adını ver­
di. Demokritos, her maddenin hep aynı özdeş
atomlardan oluştuğunu, maddelerin farklı görün­
mesinin atomların düzeninden ve hareketlerinden
ileri geldiğini düşünüyordu.
D a lto n A to m M o d e li
Dalton (1819) atomların içi dolu, berk ve bölünmez
küreler olduğu fikrini ortaya attı.
B ohr (B o r) A to m M o d e li
Bilim insanı Bohr (1875 - 1962) elektronların çekir­
dek çevresinde istediği gibi dönemeyeceğini belirt­
ti. Her elektro­
nun çekirde­
ğin etrafında
belirli bir me­
safede (kat­
man) dönmesi
gerektiği fikrini
Bohr Atom Modeli
ortaya attı.
M o d e rn A to m M o d e li
Günümüzde yapılan son araştırmalara göre, elekt­
ronlar atom çekirdeğinin çevresinde çok büyük bir
hızla döner. Bu nedenle gerçekte elektronun bulun­
duğu yerin belirlenebilmesi mümkün değildir.
Modern Atom Modeli de bu belirsizlik prensibine
göre ortaya atılmıştır. Bu modele göre elektronların
bulunduğu bir yerden değil de, bulunabileceği böl­
gelerden bahsedilebilmektedir. Yani bir elektronun
gerçekte belirli bir yörüngesi ya da katmanı yoktur.
Elektonlar farklı ve kısa zaman aralıklarında farklı
bölgelerde bulunabilirler.
Bu nedenle elektronların bulunabileceği bölgeler
bir elektron bulutu olarak adlandırılırlar.
1. konum
Dalton'un Atom Modeli
Atomdan daha küçük parçacıkların bulunduğu ise
sonradan dolaylı yollardan kanıtlandı.
2. konum
3. konum
Modern Atom
Modeline göre
atomdaki elek­
tronun yeri ve
hızı tam olarak
bilinemez.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Atomun Yapısı
Kazanım Pekiştirme -4
Aşağıdaki atomla ilg ili verilen soruları cevaplayınız.
*
Katman sayısı kaçtır?
^
Çekirdekteki nötr tanecik sayısı kaçtır?
O : nötron
O : proton
Elektron sayısı kaçtır?
Kazanım Pekiştirme - 5
Aşağıdaki cüm lelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
Bohr
1.
$
t
atom
^
proton
*
katman
nötron
Bütün maddeler....................... adı verilen taneciklerden meydana gelirler.
2 . Atom çekirdeğinde bulunan tanecikler ................................ ve
.olarak adlandırılır.
3 . Atomun yapısında elektronların bulunduğu bölgelere.............................. adı verilir.
4.
5.
bir atomda elekton sayısı proton sayısına eşittir.
İlk defa bilim insanı............................ . elektronların çekirdeğe belirli mesafedeki katmanlarda döndüğü­
nü iddia etti.
Kazanım Pekiştirme -6
Aşağıdaki cüm leleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
1. Elektronlar atomun çekirdeğinde yer alan küçük taneciklerdir.
2. Protonlar + yüklü ve elektronlar ise - yüklü taneciklerdir.
3. Atom çekirdeğindeki bütün tanecikler yüksüzdür.
4. Her element atomunun çekirdeğindeki proton sayısı elementin kimliğini belirler.
5. Bir elektronun kütlesi, bir nötronunkinden küçük, bir protonunkine ise eşittir.
6 . Atomun yapısı ile ilgili ilk model tarihte Bohr tarafından ortaya atılmıştır.
0 COŞKU
ATOMUN YAPISI
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Nötr bir ortamda 24 elektron ve 28 nötron
bulunduğuna göre, bu elementin proton sa­
yısı kaçtır?
5.
Bir nötronun kütlesinin, bir protonun kütle­
sine oranı yaklaşık olarak kaçtır?
A) 1
A) 12
2.
B) 16
C) 24
B) 100
C) 200
D) 2000
D) 28
Atomlar temel olarak proton (p), nötron (n) ve
elektron (e) alt taneciklerinden oluşur.
Buna göre, nötr bir atomun proton, nötron
ve elektron sayıları arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki gibi olamaz?
A)p>e = n
B)n>e = p
C)n = p = e
D) p = e > n
6.
Nötr bir klor (Cl) atomunun çekirdeği etrafında
bulunan katmanlardan birincisinde 2, İkinci­
sinde 8 ve üçüncüsünde 7 tane elektron bu­
lunmaktadır.
Buna göre, bu klor atomunun proton sayı­
sı kaçtır?
A) 9
B) 17
C) 20
D) 21
Atomun yapısında bulunan aşağıdakilerden
hangisi yüksüz hâldedir?
Yukarıdaki kavram haritasında bulunan X, Y
ve Z yerine aşağıdakilerden hangisi gelme­
lidir?
4.
A) Proton
Nötron
İyon
B) Çekirdek
Elektron
Proton
C) Proton
Elektron
Nötron
D) Nötron
Proton
Elektron
A) Proton
B) Nötron
C) Elektron
D) Çekirdek
Çekirdeğinde 19 proton, 20 nötron bulunan
nötr potasyum elementi için,
Çekirdekteki +
yük sayısı 19 dur.
^ k J Münevver
Nötr atomlar için aşağıdaki yargılardan
hangisi her zaman doğrudur?
A) Proton sayısı, nötron sayısına eşittir.
B) Nötron sayısı, elektron sayısına eşittir.
Elektron sayısı
19 dur.
Belkıs
öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgiler
doğrudur?
C) Proton sayısı, elektron sayısına eşittir.
D) Proton sayısı ile nötron sayısının toplamı
elektron sayısına eşittir.
COŞKU
A) Yalnız Münevver
B) Yalnız Belkıs
C) Fatma ve Münevver
D) Fatma ve Belkıs
159
Atomun Yapısı
9.
Atomu oluşturan alt parçacıklar,
12.
I. Proton
II. Nötron
Proton : +
Nötron
Elektron: ©
şeklinde gösterilirse, nötr bir atomdaki yer­
leri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
gösterilmiştir?
III. Elektron
Yukarıdaki taneciklerden hangileri elektrik­
sel bakımdan yüklü taneciklerdir?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) Yalnız
D) İve III
1 3. Aşağıdakilerden hangisi Dalton’un atom
modelidir?
A) e
e
e
e
o
e
B)
o l®
e
e
e
D) e
C)
e
10. Atomun yapısında bulunan aşağıdakilerden
hangisinin kütlesi en küçüktür?
A) Proton
B) Nötron
C) Elektron
D) Çekirdek
1 4 . İpek kumaşa sürtülmüş cam çubuk küçük ka­
ğıt parçacıklarını çeker.
11. Aşağıda verilen bilim insanlarından hangi­
sinin atomun yapısı ile ilgili bir modeli bu­
lunmamaktadır?
Bu çekme olayı ile ilgili,
Maddeleri
oluşturan bütün
.tanecikler hareketli
Ahm et
/ • 'u ı m çubuğun atomlarını
oluşturan birimlerin çok az
bir kısmı ipek kumaşa
geçmiştir.
İp e k kumaş
^atomlarını oluşturan birimleri
^çok az bir kısmı cam çubuğa
geçmiştir
M ehm et
B e tü l
öğrencilerden hangilerinin açıklamaları
doğrudur?
A) Ahmet
B) Ahmet ve Mehmet
C) Mehmet ve Betül
D) Ahmet, Mehmet ve Betül
160
0 COŞKU
♦
♦
♦
♦
ELEKTRONLARIN D İZ İL İM İ
ve KİMYASAL ÖZELLİKLER
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3.1
Dış katm anında 8 elektron bulunduran
atomların elektron alıp - vermeye yatkın ol­
m adığını (kararlı olduğunu),
3 .2
Elektron almaya veya vermeye yatkın atom­
ları belirlemeyi.
Argon atomunun çekirde­
ğinde 18 proton vardır. Bu­
na göre katmanlarında da
toplam 18 elektron bulu­
nur. Öyleyse argon atomu­
nun üç katmanı ve bu kat­
manlarında,
1. katmanda : 2 elektron
2. katmanda : 8 elektron
3. katmanda : 8 elektron
öğrenmiş olacağım.
Elementlerin bileşik oluşturma istekleri onların ka­
rarlı yapıya ulaşma istekleri ile ilgilidir.
Atomların kararlılıkları özellikle en dış katmanında
bulunan elektron sayısı ile ilgili bir durumdur.
► Tek katmanlı atomda 2 elektron var ise atom ka­
rarlıdır. Atomların tek ve son katmanlarındaki
elektron dizilimlerini helyum gibi 2 yapmalarına
Dublet Kuralı denir.
►
İki katmanlı atomun ikinci katmanında 8 elektron
varsa atom kararlıdır.
►
Üç katmanlı atomun üçüncü katmanında 8
elektron varsa atom kararlıdır.
Helyum atomunun çekirdeğinde 2
proton vardır. Buna göre katmanla­
rında da toplam 2 elektron bulun­
malıdır. Öyleyse helyum atomunun
bir katmanı ve bu katmanında,
1. katmanda : 2 elektron
2 elektron vardır.
Neon atomunun çekirdeğin­
de 10 proton vardır. Buna
göre katmanlarında da top­
lam 10 elektron bulunmalı­
dır. Öyleyse neon atomunun
iki katmanı ve bu katmanla­
rında,
1. katmanda : 2 elektron
2. katmanda : 8 elektron
10 elektron vardır.
0C O ŞKU
18 elektron vardır.
Yukarıda dizilişleri ile ilgili bilgileri verilen He (Hel­
yum), Ne (Neon) ve Ar (Argon) atomları son kat­
manlarında kararlı yapı için gerekli sayıdaki elekt­
ronları bulundurmaktadır. Bu nedenle He, Ne ve Ar
atomları kararlı yapıdadır.
Bu nedenle son elektron katmanında 8 elektron bu­
lunmayan atomlar için elektron almaya ya da ver­
meye yatkındırlar denilebilir. Bir atom son katmanı­
nı neon ya da argon atomları gibi 8 elektronlu ka­
rarlı yapıda yapabilmek için bir atomdan elektron
alabilir ya da başka bir atoma elektron verebilir. Bu
şekilde son katmanında 8 elektron dizilimine sahip
olma durumu Oktet Kuralı olarak adlandırılır.
Örnek -6
Nötr X atomunun elektron­
larının dizilimi yanda veril­
miştir.
Buna göre,
I. X atomunun proton sa­
yısı 12 dir.
II. Atomun elektron dağılı­
mında birinci katmanda
2, ikinci katmanda 8 ve üçüncü katmanda 2
elektron vardır.
III. Atomun kararlı bir yapıda olması beklenir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) YalnızI
C) İ v el i
D) I, II ve
Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler
1.katmanında :
2
2.katmanında :
8
3.katmanında : + 2
12
Magnezyum atomunun
çekirdeğinde 12 proton
ve katmanlarında da 12
elektron vardır. Elektron­
larının katmanlara dağılı­
mı yanda verilmiştir.
Magnezyum atomunun yük dağılımı
X atomunun toplam 12 elektronu vardır. I ve II. ön­
cül doğrudur. Bir atom son katmanında 8 elektron
(He hariç) içerirse kararlı atomdur. X atomunun son
katmanında 2 elektron olduğundan kararlı değildir.
III. öncül yanlıştır.
Cevap C
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3.3
Bir atomun, katman - elektron diziliminden
çıkarak kaç elektron vereceğini veya alaca­
ğını tahmin etmeyi,
3.4
Atomların elektron verdiğinde pozitif ( + ),
elektron aldığında ise negatif (-) yük ile yük­
lendiği çıkarımını yapabilmeyi.
öğrenmiş olacağım.
+ + + + + + + + + + + +
12 proton
12 elektron
Magnezyum atomunun 3. katmanında 2 elektron
vardır. Bu durumda ya 2 elektron vererek Ne ato­
mundaki kararlı yapıya ulaşacak ya da 6 elektron
alarak Ar atomundaki kararlı yapıya ulaşacaktır.
Atom 6 elektron almak yeri­
ne 2 elektron vermeyi tercih
eder. Bu şekilde en son kat­
manındaki elektron sayısını
8 yapar ve kararlı yapıya
ulaşır. Magnezyum katyonu­
nun yük dağılımı aşağıda
verilmiştir.
+ + + + + + + + + + + +
12 proton
10 elektron
Buna göre magnezyum atomu 2 elektron vererek
negatif yük sayısını 2 azaltmıştır.
Kazanımlar
Oksijen atomunun çekirde­
ğinde 8 proton ve katman­
larında da toplam 8 elekt­
ron vardır. Elektronlarının
katmanlara dağılımı yanda
verilmiştir.
Bu bölümü bitirdiğimde;
3.5
Yüklü atomları "iyon" olarak adlandırmayı,
3.6
Pozitif yüklü iyonları "katyon", negatif yüklü
iyonları ise "anyon" olarak adlandırmayı
öğrenmiş olacağım.
+ + + + + + + +
8 proton
8 elektron
Oksijen atomunun 2. katmanında 6 elektron vardır. 2
elektron alarak Ne atomundaki kararlı yapıya ulaşır.
Atom 6 elektron vermek yeri­
ne 2 elektron almayı tercih
eder. Bu şekilde en son kat­
manındaki elektron sayısını
8 e tamamlamış olur ve ka­
rarlı yapıya ulaşır. Oksijen
anyonunun yük dağılımı aşa­
ğıda gösterilmiştir.
+ + + + + + + +
- - - - - - - - -
Yukarıda verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere
proton ve elektron sayısı arasındaki eşitliği bozul­
muş olan atomlara iyon adı verilir. İyonlar “ + " ya
da
yüklü olabilirler. Örnekte verilen oksijen ato­
munda olduğu gibi
yükü fazla olan atomlara
anyon adı verilir ve 2 - yüklü olduğu için oksijen
anyonu O2- şeklinde gösterilir. Magnezyum atomu
örneğinde olduğu gibi “ + ” yükü fazla olan atomla­
ra ise katyon adı verilir ve 2+ yüklü magnezyum
katyonu Mg2+ şeklinde gösterilir.
Anahtar Bilgi
8 proton
-
10 elektron
Oksijen atomu 2 elektron alarak negatif yük sayısı
nı 2 artırmıştır.
Atomlar elektron alarak ya da vererek kararlı
atomların elektron dizilimine ulaştıklarında iyon
adını alırlar. “ + " yüklü iyonlara katyon ve
yüklü iyonlara anyon adı verilir.
Q COŞKU
Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler
Atom
Element
m a m -------- m
Anyon
;■
Katyon
H+
Hidrojen
H
Helyum
He
Lityum
Li
Li+
Berilyum
Be
Be2+
Bor
B
b 3+
Karbon
c
c 4-
Azot
N
N3-
O ksijen
O
o 2-
Flor
F
F
Neon
P'
Yanda elektron dizilimi
verilen tanecik ile ilgili
aşağıdakilerden hangisi
yanlıştır? (p: proton,
n: nötron, o : elektron)
-
A) Tanecikteki nötron sayısı, proton sayısından faz­
ladır.
Ne
B) Tanecik bir katyon iyonudur.
Sodyum
Na
M agnezyum
Mg
Mg2+
Alüm inyum
Al
a i 3+
Silisyum
Si
Si4+
Fosfor
P
P*~
-
Kükürt
S
s 2-
-
Klor
Cl
c f
-
Kalsiyum
..............
C) Elektronlar iki farklı katmanda bulunur.
D) Taneciğin yükü 1- dir.
Sıra Sizde
.¿s
Ar
£---
Potasyum
5
-
P.
Na+
Argon
Sıra Sizde
K
K+
Ca
Ca2+
Al3+ ve
S2-
Yukarıda verilen atomlar ile ilgili aşağıdaki bilgi­
lerden hangisi yanlıştır?
A) Her ikisi de iyondur.
B) Al3+ katyon ve S2- ise bir anyondur.
İlk 20 elementin nötr atomları ve çok bilinen iyonları
®
Örnek - 7
Si4+ iyonunun 14 protonu, 14 nötronu, 10 elektro­
nu vardır.
Bu iyonun yük değerinin karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
14 elektron
A) Si<+ : + + + + + + + + + + + + + +
14 proton
C) Her iki atomda da elektron sayıları, proton sayı­
larına eşit değildir.
D) Proton sayıları eşittir.
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
3 .7
Çok atomlu yaygın iyonlann ad ve formüllerini
öğrenmiş olacağım.
14 elektron
B) Si4+ :
10 proton
C) Si<+ : + + + + + + + + + + + + + +
D) Si4+ : + + + + + + + + + +
10 elektron
14 proton
10 elektron
10 proton
Çözüm
Proton sayısı 14 olan Si4+ iyonunda 10 elektron
vardır. Proton pozitif yüklü ve elektron negatif yüklü
olduğundan yük dağılımında 14 tane pozitif, 10 ta­
ne negatif yük olmalıdır.
Buna uygun yük dağılımı C seçeneğinde doğru ve­
rilmiştir.
Cevap C
Q COŞKU
Birden çok atoma sahip olan atom grupları da po­
zitif ya da negatif yüklü olabilirler. Bu tür gruplara
çok atomlu iyonlar adı verilir. En çok bilinen çok
atomlardan bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler
Kazanım Pekiştirme - 7
Kural 1 İlk katmanda en fazla iki elektron bulunur.
Kural 2 : 2 .ve son katmanda en fazla 8. elektron bulunabilir.
ilir.
Yukarıda verilen iki kurala göre aşağıdaki atomların elektron dizilimlerini örnekteki gibi çiziniz.
Li
3 elektron
C
6 elektron
Mg
12 elektron
Ca
20 elektron
Kazanım Pekiştirme -8
Aşağıdaki cüm lelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
sekiz
kükürt
anyon
oktet
iyonlar
Bir atomun iki ya da daha fazla katmanı varsa ve son katm anında.....................elektron bulunuyorsa
bu atom kararlıdır.
2 . Negatif yüklü iyon lar..................... olarak adlandırılırlar.
3. Atomların son katmanlarındaki elektron dizilimlerini sekize tamam lamalarına.......................................
kuralı denir.
4 .............................anyon ve katyon olmak üzere ikiye ayrılırlar.
5 . S2- iyonuna ............................ anyonu adı verilir.
Kazanım Pekiştirme -9
Aşağıdaki cüm leleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz
C
Helyum, neon ve argon gibi element atomlarının son katmanları elektronlar ile dolu olduğu için
kararlı atomlardır.
ra f
Katyonlar negatif yüklü atomlardır.
C
OH- anyonu çok atomlu bir iyondur.
Asal gazlar kararlı elekton dizilimine sahip olukları için elektron alış verişi yapmazlar.
Dublet kuralına uyan bir atomun son elektron katmanında sadece dört elektron bulunur.
0 COŞKU
ELEKTRONLARIN DİZİLİMİ v e KİMYASAL ÖZELLİKLER
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
5.
Proton sayısı 13 olan Al atomu için aşağı­
daki yargılarından hangisi yanlıştır?
O
o
o
0
A) Nötr hâlde elektron sayısı 13 tür.
«
B) Elektronları üç katmana dağılmıştır.
o
/Â \ /
S
0
„o
o
*
• :
Y
C) Çekirdeğinde 13 tane + yük vardır.
D) Çekirdeğinde 13 proton ve 13 elektron bu­
lunur.
)}
o
Z
Yukarıda elektron dizilimleri verilen tane­
ciklerden hangileri nötrdür?
(p: proton, n: nötron, o; elektron)
2.
Kararlı atomlar ile ilgili olarak aşağıdaki
yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Yalnız X
B) X ve Y
C) Y ve Z
D) X, Y v e Z
A) Tek katmanlı atomun iki elektronu varsa ka­
rarlıdır.
Proton
Elektron
s a v 8'
««vs.
K
20
18
L
15
18
M
13
10
Tanecik
B) İki ya da üç katmanlı atomların son katma­
nında sekiz elektron varsa kararlıdır.
C) Elektronlarının katmanlara dağılımı 2 ) 8 ) 8 )
şeklinde olan Ar atomu kararlıdır.
D) İkinci katmanında 2 elektron olan atomlar
kararlıdır.
Yukarıdaki tabloda K, L ve M taneciklerinin
proton sayısı ve elektron sayısı verilmiştir.
3.
İyonlar ile ilgili olarak aşağıdaki yargılar­
dan hangisi yanlıştır?
iu
Buna göre, tablodaki elementlerden hangi­
leri iyondur?
@
A) Anyonlarda elektron sayısı, proton sayın­
dan büyüktür.
A) Yalnız K
B) Yalnız M
C) K ve L
D) K, L ve M
B) Katyonlarda proton sayısı, elektron sayısın­
dan büyüktür.
C) Nötr bir atomun elektron dizilimi negatif
yüklü iyonunun elektron dizilimi ile aynı ola­
maz.
7.
D) İyonlarda proton sayısı, elektron sayısına
eşittir.
4.
Nötr bir kalsiyum (Ca) atomunun çekirdeği et­
rafında bulunan 1. katmanda 2, 2 ve 3. kat­
manlarda 8 ve 4. katmanda ise 2 tane elektron
bulunmaktadır.
Buna göre, bu kalsiyum atomunun proton
sayısı kaçtır?
A) 12
0 COŞKU
B) 18
C) 20
D) 40
Yukarıda elektron dizilimi verilen nötr atom
için aşağıdakilerden hangisinde katman ve
proton sayıları doğru verilmiştir?
Katman sayısı
Proton sayısı
A)
15
3
12
B)
3
C)
2
8
D)
3
15
3
Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler
8.
Flor atomunun çekirdeğinde 9 proton, 10 nöt­
ron vardır.
11.
I. Nötr durumda üç katmanı vardır.
II. Bir elektron verdiğinde katman sayısı bir aza­
lıyor.
Buna göre F1- iyonunun elektron dizilimleri
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir? (p: proton, n: nötron, o; elektron)
Yukarıdaki özellikleri gösteren elementin pro­
ton sayısı kaçtır?
A) 9
B) 10
C) 11
D) 12
1 2 . Aşağıda verilen iyonlardan hangisi çok
atomlu katyon iyonudur?
A) P O f"
13.
9.
1
Nitrat
X
Ca2+
2
Kalsiyum
y
no3
3
Amonyum
z
nh;
B) NH4+
Atom
D) O2-
Proton sayısı
Nötron sayısı
12
12
Na
Yukarıdaki tabloda verilen iyonların eşleşti­
rilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
C) Al3+
11
12
17
20
8
8
Yukarıda verilen tabloya göre, atomların
elektron almaya ve vermeye yatkınlıklarına
göre sınıflandırılmaları aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) 1 = x, 2 = y, 3 = z
B) 1 = y, 2 = x, 3 = z
Elektron almaya
yatkın olanlar
C) 1 = z, 2 = x, 3 = y
D) 1 = y, 2 = z, 3 = x
10. Atom numarası 13 olan Al atomunun 3+
yüklü iyonunun elektron dizilimi aşağıdakilerden hangisidir?
Elektron vermeye
yatkın olanlar
A)
Mg ve Na
Cl ve O
B)
Na ve Cl
Mg ve O
C)
Na ve O
Mg ve Cl
D)
Cl ve O
Mg ve Na
A)
14.
Sembol
C)
Atom
Kararlı Kararlı iyonun
numarası iyon yükü uyduğu kural
Be
4
2+
Dublet
Na
11
1+
Oktet
0
8
2-
Dublet
D)
Yukarıdaki tabloda hangi atomların kararlı
iyonunun uyduğu kural yanlış verilmiştir?
A) Yalnız Be
B) Yalnız O
C) Be ve Na
D) Na ve O
Q COŞKU
KİMYASAL BAG
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
4.1
Atomlar arası yakınlık ile kimyasal bağ kav­
ramını ilişkilendirmeyi,
4 .2
İ
İyonlar arası çekme/itme kuvvetlerini tahmin edebilmeyi ve çekim kuvvetlerini "iyo­
nik bağ" olarak adlandırmayı
öğrenmiş olacağım.
Farklı yüke sahip iyonlar ve molekülleri oluşturan
atomların arasında onları birbirlerine yakın durma­
larını sağlayan çekim kuvvetleri bulunur. Bu çekim
kuvvetleri kimyasal bağ olarak adlandırılır.
Anahtar Bilgi
Atomların bir arada tutunmasını sağlayan çe­
kim kuvvetlerine kimyasal bağ denir.
İy o n ik Bağ
Bir atomun elektron vermesiyle oluşan katyon ile
başka bir atomun verilen elektronu almasıyla olu­
şan anyon arasında zıt yüklerin birbirini çekmesi
sonucu oluşan bağa iyonik bağ denir.
Oluşan bu anyon ile katyon arasındaki elektriksel
çekim kuvveti iyonik bağdır.
Bu iyonik bağ 1 tane Na atomu ile, 1 tane Cl atomu
arasında oluşmaz. Yığınlar hâlinde oluşan pozitif ve
negatif tanecikler birbirleri etrafında yoğunlaşırlar.
Bu şekilde anyon ve katyonların belirli bir düzen
içerisinde oluşturdukları yığınlar yeni ve farkı özel­
liklere sahip bir maddedir. Bu madde günlük hayat­
ta kullandığımız yemek tuzudur.
Yemek tuzu, sodyum (Na) ve klor (Cl) elementleri
arasında elektron alışverişi ile oluşan bir bileşiktir.
Bu bileşiğin oluşumunu inceleyelim. Na atomunun
11 protonu ve nötr hâlde 11 elektronu vardır.
Elektron diziliminde son katmanındaki 1 elektronu
vererek kararlı yapıya ulaşır.
Cl atomunun 17 protonu ve nötr hâlde 17 elektro­
nu vardır. Elektron diziliminde son katmanındaki 7
elektronun yanına 1 elektron daha alarak kararlı ya­
pıya ulaşır.
Buraya kadar anlatılanları şekil üzerine gösterelim:
0 COŞKU
Yemek tuzu kristali modelleri
İyonik bağ içeren maddelerde moleküllü bir yapı
yoktur. Bu tür maddelerin yapısı örgü gibi belirli bir
düzene sahip iyon yığınlarından oluşan kristal­
lerdir.
-
Kimyasal Bağ
Örnek -8
Kazanımlar
Aşağıdaki tabloda hangi maddenin içerdiği bağ
türü yanlış verilmiştir?
Bu bölümü bitirdiğimde;
4.3
Elektron ortaklaşma yolu ile yapılan bağı
"kovalent bağ" olarak adlandırmayı,
4.6
Formül
Atomlar arasındaki bağ türü
A)
h2
Kovalent
atomu gösterebilmeyi,
B)
02
İyonik
Kovalent bağlar ile moleküller arasında iliş­
C)
NaCI
İyonik
ki kurabilmeyi
D)
h 2o
Kovalent
Molekül yapılı katı element kristal modeli
veya modelin resmi üzerinde molekülü ve
4 .7
öğrenmiş olacağım.
Çözüm
K o v a le n t Bağ
H2 ve 0 2 gibi maddeler aynı cins atomlar arasında
Son katmandaki bazı elektronların ortaklaşa kulla­
nılması ile oluşan bağlara kovalent bağ denir. Pro­
ton sayısı 9 olan F atomunun 9 elektronu vardır. 2.
katmanında 7 elektronu olduğundan kararlı yapıya
ulaşması için 1 elektron alması gereklidir. Farklı iki
F atomu için de aynı durum söz konusudur.
İki farklı F atomu 2. katmanlarındaki birer elektronu
karşılıklı olarak ortaklaşa kullandıklarında her ikisi­
nin de 2. katmanında 8 er tane elektron olur. Bu iki
F atomunun 2. katmanları birbiri ile örtüşür. İki flor
atomunun oluşturduğu bu tanecik bir moleküldür
ve F2 şeklinde gösterilir.
elektron ortaklaşması sonucu oluşan maddelerdir.
Dolayısıyla bu tür moleküller kovalent bağlıdır. Ko­
valent bağlı maddelerin kendi aralarında oluştur­
dukları yeni maddeler de kovalent bağlıdır. Bu du­
rumda H2 ve 0 2 kovalent bağlı olduğundan H20 da
kovalent bağlıdır. A ve D seçenekleri doğru, B seçe­
neği yanlıştır. NaCI bileşiği katı hâlde bulunan, moleküler yapıda olmayan, iyon yığınlarından oluşan
kristalli yapıda bulunan bir maddedir. Bu tip mad­
deler iyonik bağlı maddelerdir. C seçeneği doğru­
dur.
Cevap B
Sıra Sizde - 7
Kimyasal bağlarla ilgili aşağıda verilen bilgiler­
den hangisi doğrudur?
A) Bütün atomlar arasında iyonik bağ bulunur.
B) Hidrojen, helyum ve argon gibi asal gazlarla ko­
valent bağ oluşturabilir.
C) Kovalent bağ oluşumunda elektronlar atomlar
tarafından ortaklaşa kullanılır.
D) Sodyum ve klor atomları elektronlarını ortaklaşa
kullanarak aralarında kovalent bağ oluşturur.
Kazanımlar
Ortaklaşa elektron kullanımı ile oluşan
kovalent bağlı F2 molekülü
Benzer olarak iyot (l2), fosfor (P4), kükürt (S8) gibi
katı hâlde bulunan molekül yapılı elementlerin hep­
sinde atomlar kovalent bağ yardımıyla bir arada
durmaktadırlar.
İyot atomu
İyot atomu
İyot molekülü
Bu bölümü bitirdiğimde;
!
4.5
Asal gazların neden bağ yapmadığını
öğrenmiş olacağım.
Asal gazlar olan helyum, neon, argon gibi gazların
elektron dizilimlerini incelediğimizde dublet ya da
oktet kuralına uydukları ve son elektron katmanları­
nın tamamen dolu olduğu ve bu nedenle kararlı ya­
pıda bulundukları anlaşılır. Çünkü bu atomların
elektron alıp vermeye (iyon hâline geçmeye) ve bu­
nun sonucunda da bağ yapmaya ihtiyaçları yoktur.
0 COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Kimyasal Bağ
T *
Kazanım Pekiştirme * 10
Elektron dizilimleri verilen atomlar arasında oluşacak bağ türlerini yanlarındaki kutulara yazınız.
Kazanım Pekiştirme -11
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
i«
1.
mm
mm
mm
Farklı yüklü iyonlar arasındaki oluşan çekim kuvvetlerini.....................bağ olarak adlandırabiliriz.
Molekül yapılı bileşiklerin atomları arasında........................ bağ bulunur.
3.
Yemek tu z u ............................yapıdaki bir maddedir.
4....................... molekülündeki atomlar arasında kovalent bağ bulunur.
Kazanım Pekiştirme -12
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz
i
İ
Asal gazların atomları sadece iyonik bağ yapar fakat kovalent bag yapmazlar.
Bütün anyonlar arasında iyonik bağ bulunur.
Atomların bir arada tutunmasını sağlayan çekim kuvvetlerine kimyasal bağ denir.
i
I
0
Elektron ortaklaşması sonucunda oluşan bağlar kovalent bağlardır.
İyonik bağ içeren maddelerde moleküllü yapı gözlenir.
COŞKU
KİM YASAL BAG
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bağlarla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
4.
Elektron dağılımı aşağıda verilen atomlardan
hangisi bağ yapabilmek için elektron alma­
yı tercih eder?
A) Kimyasal bağlar, iyonik bağ ve kovalent
bağdır.
B) Farklı yüke sahip iyonların birbirine yakın
durmasını sağlayan çekim kuvvetine kim­
yasal bağ denir.
C) Moleküllerdeki atomların birbirine yakın
durmasını sağlayan çekim kuvvetine kim­
yasal bağ denir.
D) İyonik bağlı bileşik ayrıştığında oluşan iyon­
ların her ikisi de anyon iyonudur.
2.
I. Atomların birbirine yakın durmasını sağla­
yan kuvvet kimyasal bağdır.
II. Kararlı atomların elektron dizilimine sahip
olmayan atomlar birbiri ile etkileşerek kim­
yasal bağ oluştururlar.
Atomlar aralarında bağ oluştururken,
I. Elektron alabilirler.
III. İyonik bağda atomlar elektronlarını ortak­
laşa kullanırlar.
II. Elektron verebilirler.
III. Ortaklaşa elektron kullanabilirler,
Yukarıdakilerden hangileri yanlıştır?
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız II
B) Yalnız
C) İ vel i
D) II ve III
A) Yalnız
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
3.
6.
O
B
D
1 bağı
Molekül yapılı AB bileşiği
H2 molekülündeki H atomları ile ilgili,
I. Kovalent bağ yapmışlardır.
II. Elektron dizilimlerini kararlı atomlarınkine
benzetmişlerdir.
III. Oluşturdukları H2 bir moleküldür,
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
J2 bağı
iyonik yapılı CD bileşiği
Yukarıda 1 ve 2 ile gösterilen bağ türleri
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir?
1
2
A) Kovalent
Moleküler
B) İyonik
Kovalent
C) Ağ örgü
İyonik
D) Kovalent
İyonik
Q COŞKU
Kimyasal Bağ
7.
Elektron dizilimi aşağıda verilen atomlar­
dan hangisi bağ oluşturmak için her zaman
elektron vermeyi tercih eder?
A)
X atomu ile Y atomu arasında gerçekleşen
elektron alışverişi yukarıdaki şekilde verilmiştir.
C)
Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır? (* = elektron)
D)
A) X atomu 2 elektron vererek bileşik yapmıştır.
B) Y nin proton sayısı 2 artmıştır.
C) XY bileşiği iyonik bağlıdır.
D) X katyon ve Y anyon iyonuna dönüşmüştür.
8.
X atomu ile Y atomunun etkileşmesinden mo­
lekül yapılı XY bileşiği oluşur.
11 .
X atomunun son
katmanında 4
elektron vardıı
Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
Tarık
Z atomunun so
katmanında 1
elektron vardır.
A) X ve Y nin kimyasal özelliği değişir.
B) X ve Y nin kimyasal özelliği değişmez.
Erkan
C) XY bileşiği kovalent bağlı bir bileşiktir.
9.
D) XY bileşiği elektron ortaklaşması ile oluşur.
Öğrencilerin verdikleri bilgilere göre aşağı­
daki bileşiklerden hangisinin bağ türü fark­
lıdır?
Bağlarla ilgili aşağıdaki öğrencilerden han­
gisinin verdiği bilgi yanlıştır?
A) X2Y4
B) ZY
C) XY4
D) X3Y4
A)
1 2 . X elementi, Y elementine elektron vererek XY2
bileşiğini oluşturuyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
C)
A) Oluşan XY2 bileşiği iyonik bağlıdır.
B) X ve Y atomlarının elektron dizilimleri XY2
bileşiğinde kararlı duruma dönüşmüştür.
C) Y atomu elektron aldığından negatif yüklü
iyon oluşmuştur.
D) Oluşan bileşik molekül yapılı bir bileşiktir.
& COŞKU
BİLEŞİKLER ve
FORMÜLLERİ
Kazanımlar
Bir karbon atomu ve iki oksijen atomu bir araya gel­
diğinde bir karbondioksit molekülü oluşturur.
Bu bölümü bitirdiğimde;
NaCI molekül yapılı bir bileşik değildir. Sodyum ve
klor atomlarından oluşan bir örgü şeklinde yapıya
sahiptir. Bu yapıda her bir sodyum (Na) atomu ya­
nında bir tane klor (Cl) atomu bulunur. Atomlar ara­
sında 1:1 oranı bulunduğu için bileşiğin formülü
NaCI şeklinde gösterir.
5 . 1 Farklı atomların bir araya gelerek yeni m ad­
deler oluşturabileceğini
5 .2 Her bileşikte en az iki element bulunduğunu
öğrenmiş olacağım.
Farklı elementlerin belirli oranlarda biraraya gelerek
kendi özelliklerini kaybederek oluşturdukları yeni
maddelere bileşik denir. Bileşikler en az iki çeşit
element içerirler. Örneğin su bir bileşiktir ve hidro­
jen ve oksijen adı verilen iki farklı elementten olu­
şur. Bileşikler, atomları arasında iyonik bağ bulu­
nanlar iyon yapılı bileşikler, atomları arasında kova­
lent bağ olanlar ise molekül yapılı bileşikler olarak
sınıflandırılır.
Anahtar Bilgi
Bileşikler formüllerle gösterilir.
<S>
Örnek -9
Aşağıdaki bileşiklerden
d e ğ M r?
Kazanımlar
hangisi molekül yapılı
B)
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
5 .3 Molekül yapılı bileşiklerin model veya resmi
üzerinde atomları ve molekülleri göstere­
D)
bilmeyi,
5 .4 Moleküllerde; her elementin atom sayısının,
oOo
örgü yapılarda; elementlerin atom sayılannın oranını belirler.
öğrenmiş olacağım.
Bütün bileşiklerdeki elementler arasında belirli bir
oran bulunur. Bu oran, bir bileşiği oluşturan ele­
mentlerin sembolleri kullanılarak ifade edilebilir. Bi­
leşiklerin gösteriminde formül adını verdiğimiz harf­
ler ve sayılar kullanılır.
Çözüm
Verilen bileşik modellerini incelediğimizde A, B ve
D seçeneklerinde verilen bileşiklerin moleküllerden
C seçeneneğinde bileşiğin ise belirli bir düzene sa­
hip iyonlardan oluştuğu için örgü yapıda olduğu
anlaşılır.
Cevap C
Anahtar Bilgi
Moleküllerden meydana gelen bileşiklere
molekül yapılı bileşik adı verilir.
Su molekülü H20 formülü ile gösterilir. Herbir oksi­
jen atomu için molekülde iki hidrojen atomu yer alır.
Benzer olarak karbondioksit molekülünün formülü
C 0 2 şeklindedir.
Moleküllü yapılı olmayan ve atomları arasında
iyonik bağ bulunan bileşikler iyonik yapılı bile­
şik olarak adlandırılır.
Q COŞKU
Bileşikler ve Formülleri
m
Kazanımlar
Am onyak
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
Amonyak bileşiğinin oluş­
ması için 1 tane N atomu 3
farklı H atomu ile bağ oluş­
turduğundan molekül for­
mülü NH3 tür. Amonyak,
NH3 formülü ile gösterilir.
5 .5 G ünlük hayatta sıkça karşılaştığım basit iyo­
nik ve bazı kovalent bileşiklerin formüllerini
yazabilmeyi
öğrenmiş olacağım.
azot ve hidrojenden oluşan
renksiz ve kötü kokulu bir
gazdır. Kimyasal formülü NH3 tür. Azot, temizlik
Dünyada bugün bilinen 40 milyon civarında bileşik
bulunmaktadır. Bu bileşiklerden günlük hayatta en
çok karşılaştıklarımızdan bazıları aşağıda formülleri
ve bazı özellikleri ile birlikte verilmiştir.
maddeleri, gübre, ilaç, boya, parfüm gibi maddele­
rin üretilmesinde kullanılır.
K a rb o n d io k s it
Y em e k Tuzu (S odyum K lo rü r)
NaCI formülü ile göste­
rilir. Beyaz kristal yapılı
bir bileşiktir. Herbir sod­
yum atomu için bileşik­
te bir klor atomu bulu­
nur. İnsan dahil tüm
canlıların besin kaynak­
larından olan tuz, ticari
bakımdan da önemli bir naddedir.
S önm em iş K ireç (K a lsiyu m O k s it)
CaO formülü ile gösterilir.
İyonik yapılı önemli bir bi­
leşiktir. Beyaz kristal yapı­
lı bir bileşiktir. Herbir kal­
siyum atomuna karşılık
bir oksijen atomu bulu­
nur. Başta inşaat sektörü
olmak üzere birçok alanda kullanılır. Kimya sanayi­
sinde yaygın olarak kullanılır.
Su
Su bileşiğinin oluşması
sırasında 1 tane O ato­
mu farklı 2 tane H ato­
mu ile bağ oluşturdu­
ğundan molekül formü­
lü H20 olur. Su, bilinen
tüm canlılar için gerekli
olan renksiz ve kokusuz
bir maddedir. Su, canlıların yaşaması için hayati bir
öneme sahiptir.
Canlıların yapısındaki hemen tüm olayların meka­
nizmasında suyun hayati önemi vardır.
Su çok iyi bir çözücü olması nedeniyle endüstride
de sayısız kullanım alanı vardır.
Q COŞKU
C 0 2 formülü ile gösterilir. Kar­
bondioksit bileşiğinin oluşma­
sı için 1 tane C atomu farklı 2
tane O atomu ile bağ oluştur­
duğundan molekül formülü
C 0 2 olur. Karbondioksit, ko­
|
C
jş
=
u
@
valent bağlı bir karbon ve iki
oksijen atomundan oluşan
moleküle sahip bir bileşiktir.
Renk ve kokusu yoktur. Solunumdaki yeri açısından hayati önem arz eder. Bitkiler gündüz C 0 2 alır,
0 2 verirler. Gece ise 0 2 alır, C 0 2 verirler. C 0 2 yangın söndürme aracında da kullanılır.
H id ro je n k lo r ü r
Hidrojen klorür HCI, hidrojen ve klor
elementlerinden oluşan, oda sıcaklı­
ğında ve oda basıncında gaz hâlinde
bulunan moleküler yapılı bileşiktir.
Hidrojen klorür (hidroklorik asit) insan
midesindeki, sindirimi sağlayan sularda da bulu­
nur.
Ayrıca seyrettik çözeltileri (tuz ruhu) temizlik mad­
desi olarak kullanılır.
Şeker
C6Hı 20 6 formülü ile gösterilir.
C6H i20 6 bileşiğinde, molekü­
lü oluşturan atomlar 6 tane C
atomu, 12 tane H atomu ve 6
tane O atomudur. Besin mad­
delerinde bulunan ve vücu­
dun temel ihtiyaçlarından olan
maddedir.
Bileşikler ve Formülleri
*•
Örnek - 10
Örnek -11
CaO, HCI ve C6H120 6 bileşikleri ile ilgili aşağı­
daki hangi öğrencinin verdiği bilgi hatalıdır?
cccco
€>€>€>€>©
ccccc
ccccc
.° 8 °
V
d.
O O
omD o
e.
f.
Yukarıda verilen tanecik modellerinden hangileri
I. Atomik yapılı element
II. Molekül yapılı element
Çözüm
III. Molekül yapılı bileşik
Soruda verilen bileşiklerden CaO sönmemiş kireç
olarak ta adlandırılan ve Ca2+ ve O2- iyonlarından
meydana gelen iyonik bağlı bir bileşiktir. Buna gö­
re A seçeneği doğrudur. HCI bileşiği hidrojen ve
klor atomlarından oluşan moleküller yapılı bir bile­
şiktir. B seçeneği doğrudur. C seçeneğinde verilen
C6H i 20 6 maddesi şeker olarak adlandırılır. Bu
madde moleküllerden meydana gelmiştir. C seçe­
neği yanlıştır. D seçeneğinde verilen bütün bileşik­
ler iyonik bağ içermez ifadesi doğrudur. Çünkü sa­
dece CaO bileşiği iyonik bağlıdır. Buna göre hatalı
bilgi C seçeneğinde verilmiştir.
Cevap C
Sıra Sizde
8
IV. Moleküllü olmayan yapıdaki bileşik
şeklinde nasıl sınıflandırabiliriz?
Çözüm
a. Tek cins atom içeren molekül yapılı element
b. İki farklı element atomu içeren örgü yapılı yığın
şeklinde bulunan moleküllü yapıda olmayan bir
bileşik,
c. Her biri 5 atomdan oluşmuş üç farklı element­
ten oluşan moleküllü yapıdaki bir bileşik,
d. Tek cins elementten oluşan atomik yapılı bir ele­
ment,
e. İki farklı element içeren üç atomlu moleküller­
den oluşan bir bileşik,
Aşağıda formülleri verilmiş olan maddelerden
hangisi besin maddesi olarak kabul edilemez?
A) H20
B) C6H120g
C) HCI
D) NaCI
f.
İki farklı elementten oluşan bir molekülünde 11
atom bulunan molekül yapılı bir bileşiğe ait
Buna göre verilen tanecikleri,
I. d,
II. a,
III. c, e, f
IV. b
şeklinde sınıflandırabiliriz.
Kazanımlar
niar
Bu bölümü bitirdiğimde;
0 2, NH3 ve NaCI maddeleri ile ilgili aşağıda ve­
5 .6 Element ve bileşiklerin hangilerinin mole­
rilenlerden hangisi yanlıştır?
küllerden oluştuğuna örnekler vermeyi
öğrenmiş olacağım.
A) 0 2 element diğer maddeler ise bileşiktir.
B) NH3 ve NaCI bileşikleri iyonik bağlı kristalli yapı­
dadır.
Buraya kadar verdiğimiz örneklerde de görüldüğü
gibi bileşikler ve elementler H20 ve 0 2 örneğinde
C) Hepsi moleküllü yapıda değildir.
olduğu gibi moleküllü yapıda, NaCI ve He’de oldu­
ğu gibi moleküllü olmayan yapıda da olabilir. Bunu
bir örnekle inceleyelim.
D) 0 2 ve NH3 moleküllerinde atomları arasında ko­
valent bağ bulunur.
0 COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bileşikler ve Formülleri
Kazanım Pekiştirme -13
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
molekül
bileşikler
.................
if
NaCI
formüller
.. .
Moleküllerden meydana gelen bileşiklere.......................... yapılı bileşikler denir.
Bileşiklerin gösteriminde............................... kullanılır.
3.
Elementler tek çeşit atom içerirken..........................en az iki çeşit atom içerirler.
-----
4 .................. günlük hayatta sıklıkla karşılaştığımız iyonik maddelerden birisidir.
Kazanım Pekiştirme -14
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
Bir bileşiğin yapısında en az üç farklı element bulunmalıdır.
İyon yapılı bileşiklerin atomları arasında iyonik bağ bulunur.
Bir bileşikteki elementlerin arasında belirli bir oran bulunur.
O
Molekül yapılı olmayan ve atomları arasında iyonik bağ olan bileşikler düzenli bir yığın oluşturan
yapılıdır.
örgülüü >
Karbondioksit, C 0 2 formülü ile gösterilen bir bileşiktir.
Su iyonik yapılı bir bileşiktir.
Kazanım Pekiştirme -15
BULMACA
Temizlik malzemelerinde kullanılan klor içeren bir bileşik
C 0 2 formülü ile gösterilir
Hergün içtiğimiz sıvı bileşik
| Bir besin maddemiz
NH3 formülü ile gösterilen temizlik maddeleri
ve gübre yapısında kullanılan bileşik
Bileşiklerin gösteriminde kullanılır
Her element için bütün dünya dillerinde aynı olan
& COŞKU
¿3
BİLEŞİKLER ve FORMÜLLERİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bileşiklerle ilgili aşağıdaki yargılardan han­
gisi yanlıştır?
5.
A) Bileşikler kendilerini oluşturan elementler­
den tamamen farklı fiziksel ve kimyasal
özelliklere sahiptir.
Yangın söndürme tüplerinde tüplerinde, bitkile­
rin fotosentezi sırasında açığa çıkan, gazlı içe­
ceklerde bulunan maddelerden olan karbon­
dioksit (C02) molekülünün bir tanesi, bir kar­
bon atomunun iki oksijen atomu ile kimyasal
bağ yapması sonucu oluşur.
B) Bileşikler moleküllerden oluşmuşsa bu
moleküllerdeki atomlar arasında iyonik
bağ vardır.
Buna göre, karbondioksit molekülünün mo­
deli aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Farklı elementlere ait atomların belirli oran­
larda bir araya gelerek bağ yapmasıyla
oluşan yeni ve saf maddeye bileşik denir.
A)
B)
C)
D)
D) Bileşikler moleküler yapıda olabileceği gibi,
moleküler yapıda olmayabilirler.
2.
Molekül formülü C2H2 olan bir bileşiğin
modeli aşağıdakilerden hangisi olabilir?
6 . Yemek tuzunda olduğu gibi iyondaki atomla­
rın örgü oluşturmasıyla oluşan maddelere
kristal yapıdaki maddeler denir.
A)
Bu maddelerle ilgili,
I. Bileşikleri moleküler yapıda değildir.
C)
II. Bileşik kimyasal bağ sonucu oluşmuştur.
D)
III. Örgü, iyonik bağ sayesinde oluşmaktadır.
yargılarından hangileri doğrudur?
3.
A) Yalnız I
B) Yalnızı
C) II ve III
D) I, II ve
Bileşikler formüllerle ifade edilmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi bir bileşiğin for­
mülü değildir?
A) C6H 120 6
B) C2H6
C) N20 3
D) S8
7.
H
H
Cl
Cl
Yukarıda verilen modellere göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
4.
Aşağıda verilen maddelerden hangisi bile­
şiktir?
A) I. bileşik molekül yapılıdır.
B) Cl2 bir bileşiktir.
A) H20 2
B) H2
C) He
D) 0 3
C) I. bileşiğin formülü H20 dur.
D) III. bileşik bir iyonik bileşiktir.
Q COŞKU
Bileşikler ve Formülleri
8.
11
Bileşikler için,
®§*
I. Farklı element atomlarından oluşurlar.
II. Sadece molekül yapılıdırlar.
III
III. Molekül yapılı bileşiklerde atomlar kova­
lent bağla bağlıdır.
Yukarıda molekül modelleri verilen bileşiklerin formülleri aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
yargılarından hangileri doğrudur?
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
1
A) CH2
I
CHoCI
J
1
C) c 2h 4
CM
O
O
9.
III
CO
I
o
B) C2H4
II
O O
roO roO
A) Yalnız
CH3CI
D) C2H2
CO
CHCI3
Yukarıda HCI molekülünün H2 ve Cl2 den
oluşması modelle gösterilmiştir.
12.
Buna göre, HCI molekülü için,
I. Saftır.
Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin bir mo­
lekülündeki toplam atom sayısı en azdır?
II. Hem H2 hem de Cl2 nin özelliğini gösterir.
A) CO
B) N20 3
III. H ve Cl atomları HCI molekülünde elektron­
larını ortaklaşa kullanırlar.
C) CgH-ıgOg
D) C2H5OH
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
13.
Buna göre,
I. Şeker molekülü karbon, hidrojen ve oksi­
jen elementlerine ait atomların belirli oran­
larda bir araya gelmesinden oluşur.
II. Her bir şeker molekülünde toplam 24 tane
atom bulunur.
III. Şeker molekülünde 3 farklı element vardır.
IV. Her şeker molekülünde 24 farklı atom var­
dır.
^6H12®6
Besin
maddelerinde
nh3
Temizlik
malzemelerinde ve
gübrelerde
¥
Yukarıdaki tabloda formülü ve molekül mo­
deli verilen bileşiklerden hangilerinin kulla­
nım alanı doğru verilmiştir?
V. Şeker molekülü, karbon, hidrojen ve oksi­
jenin özelliklerini gösterir.
A) Yalnız C 0 2
yargılarından kaç tanesi doğrudur?
C) C 0 2 ve NH3
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
Kullanım alanları
Yangın söndürme
tüplerinde ve gazlı
içeceklerde
C
M
gösterilmektedir.
Molekül modeli
O
O
10. Şeker molekülünün formülü C6H120 6 şeklinde
Formül
B) Yalnız C6H120 6
D) C 02, C6H120 6 ve NH3
1
KARIŞIMLAR
Kazanımlar
Sırö Sizde - 10
j
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .1
Karışımlarda birden çok element veya bile­
Bir gaz karışımı olan havada en çok bulunan
elementler ve bileşikler aşağıdakilerin hangisin­
de doğru verilmiştir?
şik bulunduğunu
öğrenmiş olacağım.
A) 0 2, C 02, HCI, Ar
jş
Günlük hayatımızda kullandığımız bir çok madde­
nin elementlerden ve bileşiklerden oluştuğunu belirt­
miştik. Yiyecek ve içeceklerimizin ya da kullandığı­
mız bir çok maddenin aslında elementleri ve bile­
şikleri içeren karışımlar olduğunu biliyor muydunuz?
İçtiğimiz su, soluduğumuz hava, yediğimiz yemek­
lerin herbıri bir karışımdır.
•/ Karışımlar birden çok element ya da bileşiğin
bir araya gelmesi ile oluşurlar.
S Karışımı oluşturan maddelerin oranları belirli
değildir.
Bu nedenle karışımlar bir sembol ya da formül
ile gösterilmezler.
S Karışımı oluşturan maddeler kimyasal kimlikleri­
ni değiştirmez.
Anahtar Bilgi
B) N2, 0 2, Ar, C 0 2
C) N2, 0 2, CO, n h 3
D) H20, N2, CaO, Ar
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .2 Heterojen karışım (adi karışım) ile homojen
karışım (çözelti) arasındaki farkı
öğrenmiş olacağım.
Karışımlar görünümlerine göre heterojen ve homo­
jen olmak üzere ikiye ayrılırlar.
H e te ro je n Karışım
Birden fazla maddenin rastgele oranlarda bir
kimyasal bağ yapmadan biraraya gelerek oluş­
turdukları maddelere karışım denir.
Örnek -12
<$>
Aşağıdaki maddelerden hangisini bir formül ile
göstermek mümkün değildir?
A) Şeker
B) Yemek tuzu
C) Arı su
D) Hava
Karışımı oluşturan maddeler, karışımın her yerine
eşit oranda yayılmadıysa heterojen karışımdır.
Heterojen karışımlara adi karışımda denir. Kum, su
içerisine atıldığında büyük çoğunluğu dibe çöker.
Kum, su içerisinde her yere eşit miktarda dağılma­
dığından oluşan kum - su karışımı heterojendir.
Yoğurt, su ile karıştırıldığında ayran elde edilir. İlk
bakıldığında her yerine eşit miktarda dağılmış gibi
görünür. Ancak bir süre beklendiğinde ayranın dibi­
ne yoğurdun çöktüğü gözlenir. Bu nedenle ayran
da heterojen bir karışımdır.
Çözüm
Çay şekeri, yemek tuzu ve arı su sırası ile C6H120 6,
NaCI ve H20 formülleri ile gösterilen bileşiklerdir. A,
B ve C seçenekleri doğrudur. Hava bir karışımdır.
Karışımlar sembol ya da formüller ile gösterilmez­
ler. D seçeneği yanlıştır.
Cevap D
0 COŞKU
Karışımlar
Kazanımlar
H o m o je n Karışım
Karışımı oluşturan maddelerin, karışımın her tarafı­
na eşit miktarda dağılmasıyla meydana gelen karı­
şımlar homojen karışımdır.
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .3
zeltilerine örnekler verebilmeyi,
Homojen karışımların oluşumunda temel esas bir
maddenin diğer madde içerisinde çözünmesidir.
Bu nedenle homojen karışımların tamamı çözelti
olarak adlandırılır.
Çay şekeri, su ile karıştırıldığında, şeker suyun heryerine eşit miktarda yayılır ve homojen bir karışım
oluşur.
Günlük hayatta kullandığımız bazı maddeler çözel­
tidir. Örneğin içtiğimiz gazoz ve sodalar, soluduğu­
muz hava, dişlerimizin dolgusu için kullanılan amal­
gam, makinelerdeki metal parçaların bir çoğu, ko­
lonya gibi bir çok madde çözeltidir.
Çözeltiler farklı fiziksel hâllerde bulunabilir.
Bir çözeltiyi oluşturan maddelerden miktarı çok olan
genellikle çözücü, miktarı az olan ise genellikle çö­
zünen olarak adlandırılır. Örneğin saf su içerisinde
bir miktar yemek tuzu çözündüğünde oluşan çözel­
tide saf su çözücü, yemek tuzu ise çözünendir.
Çözeltiler, kendisini oluşturan maddelerin fiziksel
hâllerine göre katı, sıvı ya da gaz hâlinde bulunabi­
lirler.
Anahtar Bilgi
Homojen karışımlara çözelti adı verilir.
Bunlara örnek olarak, aşağıdaki maddeler verilebilir.
• Lehim, tunç, pirinç v.b alaşımlar: Katı hâldeki
karışımlardır. Farklı metallerin homojen olarak ka­
rışması ile elde edilirler.
• Tuzlu su: Sıvı hâldeki bir karışımdır. Suyun tuz ile
homojen karışımından meydana gelmiştir.
• Hava: Gaz hâlindeki karışımdır. Azot - oksijen ve
çok az miktarda diğer gazların karışımından oluş­
muştur.
Anahtar Bilgi
Bir karışımı oluşturan maddeler karışım, karışı­
mın her tarafına eşit olarak dağılmış ise homo­
jen eşit olarak dağılmamış ise heterojen karı­
şım olarak adlandırılır.
0 COŞKU
Katı, sıvı ve gaz maddelerin sıvılardaki çö­
6 .4
Çözeltilerde, çözücü molekülleri ile çözünen
maddenin iyon veya molekülleri arasındaki
etkileşimlerini açıklayabilmeyi
öğrenmiş olacağım.
1
Çözeltiler maddenin değişik hâllerinde olmalarına
rağmen günlük hayatımızda en çok karşılaştıkları­
mız sıvı hâlde bulunan çözelti örnekleridir. Bunların
bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Sıvı Çözeltiler
Sıvı - Katı
Çözeltileri
Sıvı - Sıvı
Çözeltileri
Sıvı - Gaz
Çözeltileri
Serum fizyolojik
(Saf su + Tuz)
Kolonya
(Su + Etil alkol)
Gazoz
(Su + C 02)
Tatlı şerbeti
(Su + Şeker)
Deniz suyu
Sirke
(Su + Asetik asit) (Su + Oksijen)
Örnek __
Aşağıdaki maddelerden hangisi çözelti değildir?
A) Toprak
B) Hava
C) Deniz suyu
D) Kolonya
Çözüm
Bir madde homojen karışım ise çözeltidir. Toprak, çe­
şitli katı maddelerin karışması ile oluşmuştur. Farklı
noktalardan alınan örneklerindeki içerikler farklıdır.
Bunun için toprak heterojen bir maddedir ve çözelti
sınıfına girmez. A seçeneği çözelti değildir. Hava, gaz
hâldeki maddelerin birbiri içerisinde gözle görüleme­
yecek şekilde dağılmasıyla oluşmuş homojen bir
karışımdır. Hava bir çözeltidir. B seçeneği doğrudur.
Deniz suyu, su ve tuz içeren homojen bir karışımdır,
yani çözeltidir. C seçeneği doğrudur. Kolonya, su­
yun içinde alkolün homojen olarak dağılmasından
elde edilen bir çözeltidir. D seçeneği doğrudur.
Cevap A
Sıra Sizde - 11
Aşağıda verilenlerden hangisi bir çözelti örneği
değildir?
A) Maden suyu
B) Deniz suyu
C) Portakal suyu
D) Sirke
Karışımlar
Ç ö z ü n m e O la y ı :
Kazanımlar
Bir çözeltinin oluşması sırasında çözücü ve çözünen
maddeler arasında bir etkileşim olur. Çözücünün
tanecikleri, çözünen taneciklerin arasına girer ve et­
rafını kuşatırlar. Bu şekilde çözünen madde en küçük
birimine kadar ayrılarak her yere eşit oranda dağılır.
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .5 Sıcaklık yükseldikçe çözünmenin hızlandığı­
nı fark edebilmeyi,
6 .6 Çözünenin tanecik boyutu küçüldükçe çö­
i
i t İ Ü
u u t
t t t l t
C İ C İ İ
u c c t
i i i i i
C
€
Çözücü
€
İ
l
C
CİCİC
İ İC İ C
İ
€
t i
i
i
Çözünen
İ
zünme hızının artacağını
öğrenmiş olacağım.
i
i
Ç ö z ü n m e H ızına E tki
Eden F a k t ö r le r
Çözelti
M o le k ü llü Ç ö z e lt ile r :
Bir miktar su içerisine çözünebilecek miktarda çay
şekeri attığımızı düşünelim. Su içerisinde çay şeke­
ri nasıl daha çabuk çözünebilir.
Çay şekeri suya eklendiğinde birbirine sıkıca bağlı
olan şeker molekülleri yavaş yavaş su molekülleri
tarafından sarılır. Bu şekilde olay şeker molekülleri­
nin tamamı çözününceye kadar devam eder.
Sıcaklığın Etkisi
Sıcaklık artırıldığında çözücü ve çözünen madde
taneciklerinin hareket hızları artar. Birim zamanda
birbirleri ile daha çok temas ettiklerinden çözünme
olayının hızı artar.
Şeker moleküllerinin yapısında bir değişim olma­
dan bir çözünme gerçekleşmiştir. Oluşan bu tür çö­
zeltiler moleküllü çözelti olarak tanımlanır.
§
şeker
molekülü
(1)
Şekerin bir kısmının
çözünmesi
(2)
Şekerin tamamının
çözünmesi
c
£
i
(3
®
Temas Y ü zeyin in Etkisi
Çözünen madde tanecikleri daha küçük parçalar
hâline getirilirse, çözücü madde ile daha fazla temas edeceğinden çözünme hızı artar. Aynı şekilde
bir çözelti karıştırılırsa birim zamanda meydana ge­
len temas artacağından çözünme hızı artar.
Örnek - 14
Moleküllü Çözünme Olayı
İy o n lu Ç ö z e l t i l e r :
Yemek tuzu suya eklendiğinde düzenli yığınlar
hâlindeki zıt yüklü iyonlar birbirinden ayrılır. Su mo­
lekülleri katyon ve anyonları ayrı ayrı sararak çö­
zünme olayını gerçekleştirirler. Çözünme tamam­
landığında, sodyum ve klor iyonları çözeltinin her
yerine eşit oranda yayılmış olur. Oluşan bu tür çö­
zeltiler iyonlu çözelti olarak tanımlanır.
HO
H
HO
HO
H
H
HO
H
HO
HO
H
H
H
HO
HO
OH
HO
oj*
^o
V
İyonlu Çözünme Olayı
II
o»
Na
\
50 g toz
şeker 30 °C
III
H°H
* \ / *
I
H
V
HO
H
50 g küp
şeker 30 °C
H° H
«
»o
Su molekülü
Tuz
HO
H
50 g pudra
şekeri 30 °C
H° H
H° H
50 gram pudra
şekeri 50 °C
IV
Yukarıdaki maddelerin eşit miktardaki saf suda
çözünme hızlarının karşılaştırılması aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) I > II > III > IV
B) IV > l> III > II
C) I = IV > II > III
D) II = III > I > IV
Q COŞKU
Karışımlar
Çözüm
D e rişik Ç ö z e ltile r
Tanecik büyüklüklerine bakıldığında, eşit miktarda
suda en hızlı tanecikleri en küçük olan pudra şeke­
ri daha sonra toz şeker (III. kap) ve en yavaş ta küp
şekerinin (II. kap) çözüneceği söylenebilir.
Aynı maddeler kullanılarak hazırlanan farklı iki çö­
zeltiden birim hacmindeki çözünen madde miktarı
çok olan çözeltiler derişik çözeltiler olarak adlandı­
rılır.
I ve IV. kaplara eklenen pudra şekerlerinde ise su
sıcaklığının daha yüksek olduğu IV. kapta şekerin
daha hızlı çözünmesi beklenir.
S e y re ltik Ç ö z e ltile r
Buna göre hızların sıralaması IV > I > III > II
Cevap B
Aynı maddeler kullanılarak hazırlanan farklı iki çö­
zeltiden birim hacmindeki çözünen madde miktarı
az olan çözeltilere seyreltik çözeltiler denir.
100 gram
yemek tuzu
Sıra Sizde. » 12
!
10 gram
yemek tuzu
I
t
Aşağıda verilen tuz çözeltilerden hangisi en kı­
sa sürede hazırlanabilir?
1 litre su
A)
1 litre su
Derişik Çözelti
Seyreltik Çözelti
Bir çözeltinin derişik ya da seyreltik olarak tanımlan­
ması için hangi çözeltiyle karşılaştırıldığı önemlidir.
Yani derişiklik ya da seyrettiktik görecelidir.
100 g tuz
50 °C, 2 L tuzlu
su çözeltisi
100 °C, 1 L tuzlu
su çözeltisi
C)
Örneğin bir fincan çayda iki çay kaşığı şeker çö­
zünmüş bir çözelti,
S Bir fincan çayda bir çay kaşığı şeker çözünmüş
bir çözeltiye göre derişiktir.
S Bir fincan çayda üç çay kaşığı şeker çözünmüş
bir çözeltiye göre ise seyrettiktir.
100 g tuz
30 °C, 2 L tuzlu
su çözeltisi
80 °C, 1 L tuzlu
su çözeltisi
1. fincan
2. fincan
Seyreltik
1. sine göre derişik
3. sine göre seyreltik
3. fincan
X
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .7
Çözeltileri derişik ve seyreltik şeklinde sınıf­
landırmayı,
6 .8
Çözeltilerin nasıl seyreltileceği ve/veya de­
riştirileceğim deneyle göstermeyi
öğrenmiş olacağım.
m m m m m s m ss
Çözeltiler, bir karışım türüdür ve karışımlarda mad­
delerin karışma oranları belirli değildir. Bu nedenle
aynı çözücü ve çözünen maddeler kullanılarak fark­
lı karışma oranlarında çözeltiler elde edilebilir.
Bir miktar su ve az miktarda yemek tuzu kullanıla­
rak bir çözelti elde ettiğimizi düşünelim. Bu çözelti
içerisine bir miktar daha yemek tuzu attığımızda
onun da tamamen çözündüğünü varsayalım.
Bu durumda oluşan ilk çözelti ile ikinci çözelti ara­
sındaki fark nedir? Bu sorunun cevabını derişik ve
seyreltik çözeltiler başlığı altında inceleyelim:
0 COŞKU
Derişik
Çözeltilerin derişimlerini değiştirmek için aşağıdaki
işlemler yapılabilir.
Ç ö z e ltiy i d e r iş ik h â le g e t ir m e k iç in
✓ İçerisinde aynı maddeden bir miktar daha çözü­
lebilir.
S Çözelti ısıtılarak çözücünün bir kısmı buharlaştırılabilir.
Ç ö z e ltiy i s e y r e ltik h â le g e t ir m e k iç in
s Çözeltinin sıcaklığı değiştirilerek içerisindeki çö­
zünen maddenin bir kısmı katı hâlde çöktürülebilir.
s Çözeltiye bir miktar daha çözücü eklenebilir.
Anahtar Bilgi
Benzer çözeltileri içerdikleri çözünen madde
miktarına göre derişik ve seyreltik olarak ikiye
ayırabiliriz.
Karışımlar
<#>
Örnek -15
Bir fincan çaya 4 çay kaşığı şeker
ekledikten sonra içtim.
&
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
6 .9
Bazı çözeltilerin elektrik enerjisini ilettiğini de­
neyle göstermeyi; elektrolit olan ve elektrolit ol­
İk i çay kaşığı şeker içeren bir fincan
çay içtim.
t
mayan maddeler arasındaki farkı,
6 . i ö Yağmur ve yüzey sularının kısmen iletken
olmasının sebebini ve doğurabileceği tehli­
H « »
keleri açıklayabilmeyi
Çaylarımı bugüne kadar bir fincan caya
hep 3 çay kaşığı şeker ekleyerek içtim.
öğrenmiş olacağım.
Moleküllü çözeltilerde iyon yoktur. Bu nedenle olu­
şan çözelti elektrik akımını iletmez.
Yukarıdaki öğrencilerin içtikleri çay çözeltileri
için aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak sı­
nıflandırma yapılmıştır?
En derişik
En seyreltik
A)
II
III
B)
I
III
C)
III
II
D)
I
II
Öyleyse moleküllü çözeltiler, elektrolit olmayan
çözeltiler olarak da tanımlanabilir. Şekerli su çözel­
tisi elektrik akımını iletmez. Çünkü şeker suda çö­
zündüğünde iyon oluşmuş.
İyonlu çözeltiler ise bir elektrik devresine seri olarak
bağlandığında elektrik akımını ilettiği gözlenir. Ör­
neğin tuz suda çözündüğünde suda iyonlar oluşur.
Bu tür elektrik akımını ileten iyon içeren çözeltilere
elektrolit çözeltiler olarak da tanımlanabilir.
Tuzlu su
Şekerli
su
Çözüm
Verilen çözelti örnekleri incelendiğinde an fazla şe­
ker I. öğrencinin içtiği çay çözeltisinde çözünmüş­
tür. Çünkü en fazla şeker bu çözeltide bulunur. I.
çözelti en derişik çözeltidir. En az şeker ise II öğren­
cinin içtiği çay çözeltisinde bulunmaktadır. Bu ne­
denle II çözelti en seyreltik çözeltidir.
Cevap D
Sıra Sizde
13
Saf su iyon içermediği için elektrik akımı iletmediği
ya da çok az ilettiği kabul edilir. Fakat yağmur yağ­
dığında oluşan yüzey suları toprakta bulunan bir­
çok çözünmüş maddeyi de yapısında bulundurur.
Bu nedenle göl akarsu gibi su kaynaklarındaki ve
içme suyu şebekemizdeki sularda iyonlar bulundu­
ğu unutulmamalıdır.
Özellikle evlerimizde mutfak ve banyolar gibi ıslak
zeminlerin olduğu mekanlarda hasar görmüş elekt­
rikli ev aletlerinin ve kablolarının sağlımız açısından
tehlike oluşturabileceği unutulmamalıdır. Dışarıda
yağmurlu havalarda yürürken elektrik direklerinin
yakınlarındaki su birikintilerine de özellikle dikkat
edilmelidir.
Yanda verilen çözeltinin derişikli­
ğini artırmak için aşağıda veri­
lenlerden hangisi yapılmalıdır?
200 mL
tuzlu su çözeltisi
Anahtar Bilgi
A) Çözelti soğutulmalıdır.
B) Çözeltiye 10 gram tuz eklenmelidir.
C) 100 mL saf su eklenmelidir.
D) Çözelti karıştırılmalıdır.
Elektrolit olan çözeltiler elektrik akımını iletir­
ken elektrolit olmayan çözeltiler elektrik akı­
mın iletmez.
0 COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Karışımlar
Kazanım Pekiştirme -16
çözeltiler
\
karışımlar
elektrolit
homojen
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
.
1
............................yapılarında birden çok element veya bileşik bulunduran maddelerdir.
2.
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her tarafına eşit olarak dağılmış ise .......................karışım ola­
rak adlandırılır.
3.
................................homojen karışım örnekleridir.
4.
Elektrik enerjisini ileten çözeltilere.......................... çözeltiler adı verilir.
Kazanım Pekiştirme -17
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
Benzer çözeltiler içerdikleri çözünen madde miktarına göre derişik ve seyrettik olarak ikiye ayrılır.
Bir çözeltiyi oluşturan maddelerden miktarı çok olan genellikle çözünen, miktarı az olan ise genellik­
le çözücü olarak adlandırılır.
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her tarafına eşit olarak dağılmamış ise heterojen karışım
olarak adlandırılır.
Bir bardak suda iki çay kaşığı şeker çözünerek hazırlanmış bir şerbet çözeltisi, üç çay kaşığı şeker
çözünerek hazırlanmış bir şerbet çözeltisine göre seyreltiktir.
Bütün çözeltiler elektrik akımını iletir.
Kazanım Pekiştirme -18
Aşağıdaki şemada A, B, C ve D yerlerine yazılması gerekli olan uygun kelimeleri bulunuz.
\
Voluşturur
oluşturur
KARIŞIM
/
B
I
|
iletir
Elektrik akımı
!
iletkenliği
||etJ,ez
\
COŞKU
Çözünen madde
miktarına göre
KARIŞIMLAR
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda verilen element, bileşik ve karışı­
ma ait örneklerden hangisi doğrudur?
4.
Bileşik
Karışım
A) Tuz ekleme
A) Su
Hava
Oksijen
B) Çözeltiyi karıştırma
B) Demir
Su
Oksijen
C) Su ekleme
C) Çelik
Çelik
Çinko
D) Çözeltinin yarısını başka kaba aktarma
D) Oksijen
Su
Hava
Element
5.
2.
Tuzlu su çözeltisini deriştirmek için aşağı­
daki işlemlerden hangisi uygundur?
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her
tarafına eşit olarak dağılmış ise bu tür bir karı­
şıma homojen karışım denir.
Çözeltilerle ilgili aşağıda verilen yargılar­
dan hangisi kesinlikle doğrudur?
A) Tüm tuzlu çözeltiler, şekerli çözeltilerden
derişiktir.
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi
homojen bir karışım örneği değildir?
B) Çay seyreltik bir çözeltidir.
C) Derişik limonatada 5 kaşık şeker bulunur.
A) Hava
B) Deniz suyu
C) Gazoz
D) Sis
D) İki benzer çözeltinin seyreltik veya derişik
olduğu içerdikleri çözünen ve çözücü mik­
tarlarına göre belirlenebilir.
3.
et
«|
eo
«i
Su molekülü
3»
e »;
\ /
e ^ © -
i? ;t
i
Zehra
Tuz
Yemek tuzunun suda çözünmesine ait olay yuka­
rıda şekiller ile gösterilmiştir.
Yukarıdaki öğrencilerden kaç tanesinin ver­
diği örnek, karışım olan bir maddeyi gös­
termez?
Bu olay ile ilgili,
I. Tuz suda iyonlarına ayrışmıştır.
II. Su, çözeltide molekülleri hâlinde bulunmak­
tadır.
III. Tuz, suya eklenmeden önce sodyum ve klor
iyonları düzenli bir yığın hâlinde birbirlerinin
etrafında bulunurken, suya eklendiğinde bu
iyonlar şekilde verildiği gibi birbirinden ayrılır.
yargılarından hangileri doğrudur?
Osman
A) 1
7.
B) 2
C) 3
D) 4
Aşağıdakilerden hangisi heterojen karışım­
dır?
A) Şerbet (su + şeker)
B) Sirke (su + asetik asit)
A) Yalnız I
B) İv e li
C) Deniz suyu (su + tuz -ı-oksijen)
C) İve III
D) I, II ve
D) Meyve salatası( elma + çilek+ kivi)
0 COŞKU
Karışımlar
11
8 . Su
,
€
B maddesi
u
C maddesi
«a
[a « e e ]
\JS l M ___ J
A)
B)
C)
D)
C ı
1
+k*V
f
*
-
iv » » .
A) A < B < C
B) A = B < C
C) A < B = C
D) A < C < B
12. Aşağıda verilen eşit miktarda su içeren çö­
zeltilerden hangisi en seyreltik tuz çözelti­
sidir?
f
i ,
v *
c
«T
A)
B)
1 çay kaşığı
tuz
9.
I
Yukarıda verilen A, B ve C çözeltilerinin en
seyrettikten en derişiğe doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
Yukarıdaki maddelerle hazırlanan ve aşağıda tanecik modeli verilen çözeltilerden han­
gisinde su çözücü olarak kullanılmamıştır?
c€ s ,
0
I
A maddesi
Çözücü, çözünen ve çözelti sözcükleri aşa­
ğıdaki tanımların hangisinde doğru olarak
kullanılmıştır?
1 kepçe
tuz
D)
C)
1 yemek
kaşığı tuz
1 tatlı kaşığı
tuz
A) En az bir çözünen ve çözücüden oluşan
homojen karışımlara çözelti denir.
B) Bir çözeltide çözünen madde miktarına
çözücü denir.
13. Aşağıdakilerden hangisi karışımların özel­
C) Çözünende çözünen çözücüye çözelti denir.
liklerinden değildir?
D) Çözünen madde miktarı çözücüsünden
fazla olan karışımlara heterojen karışım adı
verilir.
A) Yeni ve saf maddedir.
B) Belirli bir kimyasal formülü yoktur.
C) Bileşenlerin kütleleri arasında sabit bir oran
yoktur.
D) Birden fazla madde çeşidi vardır.
10. Aşağıdaki tanecik modelleri verilen karı­
şımlardan hangisi sadece bileşiklerden
oluşmuştur?
14.
A)
B)
I. Tuzlu su elektrik akımını iletir.
II. Elektrik akımını ileten çözeltilere elektrolit
çözeltiler denir.
III. Şekerli su gibi moleküllerden oluşan çö­
zeltiler elektrik akımını iletmez.
C)
0
COŞKU
D)
Çözeltilerin elektrik akımı iletkenlikleri ile il­
gili yukarıda verilen yargılardan hangileri
doğrudur?
A) YalnızI
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
BULMACA “ Maddenin Yapısı ve Özellikleri”
Soldan sağa
■
Bir anyon türü
■
Yukarıdan aşağıya
■ ■ Bütün maddeleri oluşturan küçük taneciklere
'| verilen genel ad
Elementlerin harflerden oluşan kısa gösterimi
6. ] Çözeltinin içinde bulunan bir bileşen
m
8 - Bir çözelti türü
10
Bileşikler ve moleküllü elementleri gösterir
i,
Homojen olmayan karışım
1
Homojen karışım
14
İçerisinde göreceli olarak az çözünen madde
bulunan çözelti
(6
Atomların katmanlarında bulunan tanecik
1
Bir çözelti bileşeni
i l
Aynı tip atomlardan oluşan madde
m
En az iki farklı elementten oluşan saf madde
■
Elektron ortaklaşması ile oluşan bağ
İ t i Atomun merkezinde bulunur
Bir bağ türü
18
Bir iyon türü
19
Çekirdekte bulunan yüksüz tanecik
186
m kJm
Elektrik akımını ileten çözelti
15: Çekirdekte bulunan + yüklü tanecik
7. + ya da - yüklü atom
Q COŞKU
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
3.
li
ıl
O H "
ai 3 +
............. I—
±1
i l
.
...............ı—
N a *
F'
8j
^
i l
N 0 3
C 0 32'
-
1
n h
4+
l l
p Q 3P 0 4
ı
—
Yukarıdaki kutucuklara bağlı lambanın yanma­
sı için çok atomlu anyonların bulunduğu tüm
kutulardaki düğmelere basılması gerekiyor.
Buna göre, aşağıdaki öğrencilerden hangi­
si lâmbanın yanmasını sağlar?
Yukarıda verilen K, O ve Na atomlarına ait
taneciklerin nötr ve nötr olmayanlarının sı­
nıflandırılması aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
N ö tr: | /
|
Nötr olmayan:
A)
j )( j
C)
O
A>
S)
Ia
Na
!0
I0
I
!
0
I
I0
!0
c > I0
I
0
I0
!
0
0
t»
0
Dünyamızda
a den fazla sayıda
Bunların tanecikleri
b
vardır.
ve c gibi modeller ile
gösterilebilir.
Yukarıda verilen bilgide geçen a, b ve c yer­
lerine aşağıdakilerden hangisinde verilen­
ler gelebilir?
A) 1 milyon
bileşik
B) 100
C) 1000
element
D) 1000
element
Q COŞKU
bileşik
Yukarıda nötr bir atomun katmanlarında bulu­
nan elektronlar Bohr Atom Modeli ile gösteril­
miştir.
Buna göre, bu atom için aşağıdakilerden
hangisi doğrudur?
A) Proton sayısı 2 dir.
B) Elektronları 2 farklı katmana yerleşmiştir.
M
İ
C) Çekirdeğinde 10 tane elektron vardır.
9
€
D) Her katmanında bulunan elektron sayısı 2
dir.
(187
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
;m
Amonyak, karbondioksit ve hidrojen kiorür
bileşiklerinin molekül modelleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
8.
Cçözum
(Lçozum
Amonyak
A)
h :N h
B)
H ® H
Karbondioksit
Hidrojen klorür
# # #
H N H
H®
W
0 C 0
Şekerli suya bir
miktar su eklenirse
daha seyreltik
çözelti oluşur.
H Cl H
H
D)
$ H
w
Çözeltiler ile ilgili olarak yukarıdaki öğren­
cilerden hangilerinin ifadesi doğrudur?
6.
0
A) Yalnız Serdar
B) Koray ve Zeynep
C) Serdar ve Koray
D) Serdar ve Zeynep
Yapısında bulunan
tanecikler (1)
/
\
x 1.katman : Alabileceği
en fazla elektron sayısı (II)
(çözüm
i
n
^ESEEGT
0 C0
H
C)
Bir katı ve bir sıvıdan
oluşan çözeltilerde
çözeltinin hacmi
katı ve sıvının hacim­
lerinin toplamı kadardır.
Suda çözündü­
ğünde iyonlarına
ayrışan maddeler
elektrolit çözelti
oluşturur.
i
.-
9.
2.katman: Alabileceği
w en (azla elektron sayısı (III)
8
0
(çözüm
Bir atom ile ilgili yukarıda gösterilen nicelik­
ler aşağıdakilerden hangisinde doğru ola­
rak verilmiştir?
. 1
%
8*
P
tm
**
© © «
%
S «te**
ce
©• ®
B ® -®
Yukarıda verilenler element modelleridir.
Buna göre,
I. Elementler aynı cins atomlardan oluşur.
A) Proton ve nötron
II. Farklı elementlerin atomları farklıdır.
B) Proton ve elektron
C) Nötron ve elektron
III. Formüllerinde atom sayısı birden fazla ola­
bilir.
D) Proton ve nötron
yargılarından hangileri doğrudur?
7.
M
h
Cçozum
|
H
H
c
C İH
H
H
Yukarıda tanecik modeli verilen bileşikteki
karbon ve hidrojen atomlarının yaptıkları
bağ türü aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
C
188
H
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
10. Derişik şeker çözeltisi ile seyreltik şeker çözelvj—, tisi eşit kütlelerde karıştırılıyor.
Oluşan karışımın,
I. İçerdiği şeker kütlesi
II. Şeker oranı
III. Kimyasal özelliği
nicelik ve özelliklerinden hangisi derişik
çözelti ile aynıdır?
A) İyonik
B) İyonik
İyonik
C) Kovalent
D) Kovalent
Kovalent
A) Yalnız
B) YalnızI
İyonik
C) II ve III
D) I, II ve
Kovalent
0 COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
14.
Ben çekirdeğinde
16 proton bulunduran
bir kükürt atomuyumv
0(çözüm
Yukarıdaki kendini tanıtan atomun elektron
dizilimi aşağıdakilerden hangisidir?
Hayri
Hayri sınıf panosuna asılan haftanın sorusunu
bilerek ödülü almak istiyor.
Buna göre, Hayri aşağıdaki hangi cevabı
verirse ödülü alabilir?
A) Demir
B) Flor
C) Klor
D) Sodyum
D)
12. Karışımlar için aşağıdakilerden hangisi yanT lıştır?
P?um a ) İki farklı elementten oluşabilir.
B) Maddeler homojen karışabilir.
C) Hem bileşik hem de element içerebilir.
D) Bir araya gelen maddeler kimyasal bağ
oluşturur.
13. Yasemin’in cep telefonuna bir kimyasal bağ
türü olan iyonik bağla ilgili mesajlar gelmiştir.
Aşağıda verilen bu mesajlardan hangisi
yanlıştır?
0 COŞKU
15. Aşağıdakilerden hangisinde iyon bulutlarından oluşan yağmur damlaları doğru veJjj0 1 rilmiştir?
Nitrat
Amonyum
Klorür
Karbonat
A)
cr
n h 4+
no3-
C032"
B)
n o 3-
nh/
C)
no3
co32-
D)
n h 4+
cr )
nh4+
cc
„«3
MADDENİN YAPISI «e ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda tanecik modeli verilen atomlardan
jK
fçozum
W W O
18 nötron
4 nötron
Sembol ve formül silgileri, ilgili çantalara kon­
malıdır.
D)
Buna göre, Zafer aşağıdakiierden hangisin­
deki gibi, silgileri çantalara yerleştirirse doğ­
ru yapmış olur?
Formül çantası
Sembol çantası
10 proton
10 nötron
17 proton
17 nötron
2.
m
8 # •
A
* ©
19
• P
•
c
• w
• 4»
1. kanşım
S
A) C 02, H2 ve NO
Fe ve Na
B) H2, Fe ve Na
C 0 2 ve NO
C) Fe ve Na
C 02, H2 ve NO
D) H2, Fe, Na ve NO
C0 2
4.
2. karışım
Yukarıda verilen iki farklı karışımla ilgili aşa­
ğıdaki hangi öğrencinin verdiği bilgi yanlıştır?
B)
A)
2. karışımdaki
maddeler
toplam 5 çeşit
element içerir.
1. karışım
3 farklı bileşik
içerir.
Bir kova deniz suyunu daha derişik hâle
getirmek için,
Isıtılarak bir
miktar su buhar­
laştın/malıdır.
/
X
Saffl
D)
C)
/
2. karışımda
yalnızca bir
çeşit bileşik
bulunur.
190
içerisine bir
miktar daha tuz
eklenmelidir.
\
Hulusi
yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söy­
ledikleri yapılabilir?
\
€ elementi
her iki karışım­
da da bulunur.
A) Yalnız Salih
B) Furkan ve Salih
C) Salih ve Hulusi
D) Türkan, Salih ve Hulusi
Q COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
8.
M
(çözüm
Herbir proton için “ + ” işareti ve herbir elektron
için
işareti kullanılarak proton ve elektron
sayısı tabloları hazırlanmıştır.
Buna göre, aşağıdaki taneciklerden hangisi
bir katyondur?
Proton
+ + + + + + + + + + !+ +
İProton
+ + + + + + + +
A) Elektron
içtiğimiz bir bardak su içerinde bulunan tane­
ciklerden bazıları yukarıda gösterilmiştir.
B) Elektron
Buna göre içme suyumuz ile ilgili aşağıda
verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
C)
Proton + + + + + + + +
Elektron
A) Bir karışımdır.
D)
Proton + + + + + + + + +
Elektron
B) Sadece tek çeşit tanecikten oluşmuştur.
C) Birden fazla çeşit tanecik içerir.
D) Yapısının büyük bölümü su ( A ) molekülle­
rinden oluşur.
9.
^
6.
Elem entin adı Sembol
M
([çözüm
Helyum
He
Berilyum
Be
Karbon
Ka
Oksijen
0
Kükürt
S
Molekül
A)
B)
Elementlerin adları ve sembolleri ile ilgili
hazırlanan yukarıdaki tabloda kaç yerde hata
yapılmıştır?
A) 4
B) 3
C) 2
D
Oluştuğu
elementler
Tanecikteki
atom sayısı
Azot ve hidrojen
4
Oksijen ve hidrojen
3
C) (0:(C (O) Karbon ve oksijen
3
D) (Cl 0
2
Flor ve hidrojen
D) 1
10.
7.
P
Aşağıdakilerden hangisinde verilen molekül modelinin oluştuğu elementler veya ta­
necikteki atom sayısı yanlış verilmiştir?
M
Cçözum
Ççozum
h 2o
(kovalent bağlı)
NaCI
(iyonik bağlı)
(kovalent bağlı)
Yukarıda tanecik yapıları ve atomlar arası
oluşan kimyasal bağ türü verilen maddeler­
den hangileri moleküllü yapıya sahiptir?
Yukarıda tanecik modelleri verilen madde­
lerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Üç tanesi bileşiktir.
B) Üç tanesi molekül yapılıdır.
A) Yalnız NaCI
B) Yalnız N2
C) H20 ve N2
D) H20, NaCI ve N2
@ COŞKU
C) Dört farklı element taneciği vardır.
D) Taneciklerden üç tanesi formülle gösterilir.
191
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
11 .
1 4 . Kadir iyon pazarından beğendiği bir katyon alm ıştır.
$ İ9 r
\Sodyum metali
Bakır cezve
Buna göre, Kadir aşağıdakilerden hangisini
Demir yolu
B)
Yukarıdaki resimlerdeki elementlerin sem­
bolleri aşağıdakilerden hangisinde doğru
verilmiştir?
Sodyum
Bakır
Demir
A)
So
Ba
De
B)
S
C
F
C)
Sd
B
De
D)
Na
Cu
Fe
C)
^o ,-,0 .
o o
D)
12 .
Yukarıda verilen moleküllerin formülleri aşağıdakilerin hangisinde verildiği gibi olabilir?
15. Aşağıdaki elementlerden hangisinin tane­
cik modeli yanlış çizilmiştir?
A)
A) XYZ4
B)
Altın
elementi
Karbon
elementi
B) XY4Z2
C) K2I_20
D) KL40 2
XY2Z
C)
D)
Klor
elementi
Bakır
elementi
1 3 . Elektron dizilimi,
H' 1)
[çozum
şeklinde olan iki hidrojen atomu aralarında ko­
valent bağ yaparak H2 molekülünü oluşturur.
1 6.
H2 molekülünün modeli aşağıdakilerden han­
gisinde doğru olarak verilmiştir?
A)
B)
Atomun yapısı ile ilgili yukarıda verilen
atom modelleri için aşağıdakilerden hangi­
si doğrudur?
Y
A)
Bohr
Thomson
Modern
B)
Dalton
Modern
Bohr
C) Thomson
Bohr
Modern
D) Modern
Dalton
Thomson
0 COŞKU
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Arı Balbul sadece nitrat poleni bulunan çiçek­
lerden bal yapmaktadır.
Aşağıdaki hangi çiçek arı Balbul’un bal ya­
pacağı çiçeklerden biridir?
Yukarıda verilen molekül modellerine göre,
d
A ft
içerdikleri
toplam atom|
sayıları
eşittir.
Aynı tür
atomlar
içerirler.
Aynı
bileşiğin
farklı molekül­
leridir.
öğrencilerinden hangilerinin yazdığı bilgi
doğrudur?
A) Yalnız Ayhan
B) Burak ve Deniz
C) Ayhan ve Burak
D) Ayhan, Burak ve Deniz
2.
4.
Elektrolit
olmayan
Hayati’nin aklından geçen bağ türü ve bu
bağ türüne ait örnek madde aşağıdakilerden
hangisinde doğru verilmiştir?
Bağ türü
Örnek madde
I Z (♦-
Yukarıdaki şemada X, Y ve Z ile gösterilen
yerlere aşağıdakilerden hangisinde verilen­
ler gelmelidir?
X
Y
Z
A) İyonik
NaCI
A) Karışım
Homojen
Bileşik
B) Kovalent
C02
B) Bileşik
Çözelti
Seyreltik
C) İyonik
h2
C) Karışım
Homojen
Seyrettik
LİF
D) Çözelti
Bileşik
Karışım
D) Kovalent
0 COŞKU
193
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
5.
Proton sayısı
Elektron sayısı
X
9
10
Y
12
10
Z
15
18
Yukarıda tanecik yapıları verilen maddeler­
deki atomlar arası bağların sınıflandırılması
aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiş­
tir?
Yukarıdaki taneciklerin sınıflandırılması
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir?
Anyon
Katyon
Nötr
A)
Y
B)
—
Z
X ve Y
C)
X
Y
Z
D)
X veZ
Y
—
İyonik bağ
X ve Z
Aşağıdakilerden hangisi nötr bir taneciğe ait
değildir?
( çözüm
Elementler ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden
hangisinin söylediği yanlıştır?
A)
N2
B) KCI
H20, N2 ve HCI
C) H20 ve N2
KCI ve HCI
D) H20, N2 ve HCI
KCI
Aşağıdaki atom ve iyonlardan hangisinin elekt­
ron dizilimleri yukarıda verilen şekildeki gi­
bi olamaz?
©
M
A) KCI, H20 ve HCI
9.
C)
7.
Kovalent bağ
A) 16®2
B)
C) ,F>-
D) 18Ar
10.
m
( çözüm
Elementlerin
sembolleri tüm
dillerde aynıdır.
B)
Her elementin
kendine ait özel
bir sembolü vardır.
L-.
y .....
Tanecik
Proton Sayısı
Elektron
Sayısı
Xa
16
18
Yb
13
10
11
11
20......
Yukarıdaki tabloda verilenlere göre Xa, Yb
ve Zc taneciklerinin sınıflandırılması aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
C)
A/a elementinin
Rusça ve Türkçe
adları aynıdır.
ÜT
D)
Birden fazla ele­
mentin sembolü aynı
harfle başlayabilir.
Xa
Yb
A) Nötr
Katyon
B) Anyon
Nötr
Katyon
C) Anyon
Katyon
Nötr
D) Katyon
Anyon
Nötr
Anyon
Q COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
11. Kararlı atomlar için aşağıdaki öğrenciler­
den hangisi yanlış bilgi vermiştir?
Içözum
A)
£ 0 n ka tm a n ¡ncj a
B)
8 elektron bulunan
atomlar kararlıdır.
Atomlar kararlı
olabilmek için elekt­
ron alışverişi yapar.
14.
m
Katyon Garajı
Anyon Garajı
( çözüm
cr
D)
Son katmanında
2 elektron olan bir
atom kararlı hâle
geçemez.
c ç v _
— otoh
H 0TOKararlı olmak için
elektron alan bir
atom anyon iyonunu
oluşturur.
N H „+
n ö b ^ " ç fö 'nm&
d
Ca, 2
2+
o to T
Yukarıda verilen garajlara girecek olan fır­
lar aşağıdakiierden hangisinde doğru ola­
rak verilmiştir?
Anyon Garajı
12. Aşağıda modelleri verilen atomlardan han­
gisi farklı bir elemente aittir?
( çozutn
0
A)
B)
Katyon Garajı
A) C r,C a 2+
C032', NH4+
B) NH4+, C032-
Ca2+, c r
c) c o 32-, c r
Ca2+, NH4+
D) Ca2+, C032-
nh/
, cr
D)
C)
15.
13.
Uçak yapımında kullanılan
elementler
Altın, berilyum,
magnezyum
Gübre üretiminde kullanılan
elementler
Azot, potasyum,
helyum
Elektron katman dizilimi yukarıda verilen
atom aşağıdaki atomlardan hangisi ile bağ
yapabilir?
Canan yukarıdaki tabloyu hazırlarken bazı ele­
mentleri vanlıs yere yazmıştır.
Aşağıda verilenlerden hangisinde bu yanlış
yazılan elementler verilmiştir?
A) Altın ve azot
B) Altın ve helyum
D)
,
C) Berilyum ve helyum
D) Magnezyum ve potasyum
0 COŞKU
195
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
3.
Bir atom tek katmana sahip ise ve
bu katmanda 8 elektron varsa kararlıdır.
M
M
çözüm
Son katmanlarında 2 elektron olan
bütün elementler kararlı yapıdadır.
En az iki farklı
maddenin he­
terojen karışım­
ları çözeltiler ola­
rak adlandırılır.
Bütün atomların ilk katmanlarında
en fazla 2 elektron bulunur.
Sefa
f
Çözeltilerde
miktarı çok olan
madde genellik­
le çözücüdür.
Kesme şeker
suya atıldığında
karıştırılırsa daha hızlı çözünür.
çıkış
2.çıkış
E
3.çıkış
4.çıkış
Çözeltiler ile ilgili olarak yapılan yukarıdaki şe­
mada ifadelerin doğru ya da yanlış olduğuna
karar verilerek çıkışa ulaşılacaktır.
Buna göre, doğru çıkış numarası hangisidir?
Atomların katmanlarında bulunan elektron­
lar ile ilgili yukarıdaki öğrencilerden hangi­
lerinin verdiği bilgiler doğrudur?
A) Yalnız Ayşin
B) Yalnız Oya
C) Yalnız Sefa
D) Ayşin ve Sefa
A) 1. çıkış
B) 2. çıkış
C) 3. çıkış
D) 4. çıkış
CO.
•
S0 2
•
nh3
Yukarıda formülleri verilen bileşiklerin,
I. Adları
II. Molekül modelleri
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A)
Arı suda yemek tuzunun (sodyum klorür) çö­
zünmesi yukarıdaki şekilde gösterilmiştir.
B)
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
A) Çözünme sırasında tuzun kristal yapısı bo­
zulur.
C)
B) Oluşan çözelti elektrik akımını iletir.
C) Kristaldeki sodyum iyonu ile çözeltideki
sodyum iyonunun kimyasal özelliği aynıdır.
D)
D) Şeker de yemek tuzu gibi iyonlar oluştura­
rak çözünür.
196
@ COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
8.
0
C çözûm
Basit şeker molekülü
Kola kutusu
Yukarıda basit şekerin molekül modeli veril­
miştir.
Bir şeker molekülündeki bulunan element
atomlarının sayısı aşağıdakilerden hangi­
sinde doğru verilmiştir?
Yukarıdaki resimlerden hangilerinde alümin­
yum metalinin kullanım alanı doğru olarak
verilmiştir?
6.
0(çözüm
A) I, II ve III
B) II ve IV
C) II, III ve IV
D) I, II, III ve IV
Hidrojen
Oksijen
Karbon
A)
6
12
B)
12
6
6
C)
6
5
7
D)
12
5
6
6
Aşağıda verilen maddelerden hangisi bir
çözelti değildir?
A) Deniz suyu
B) Hava
C) Ayran
D) Serum
Şekil - III
7.
0
Florun atom numarası 9 dur. İki flor atomu ara­
sında ortaklaşa elektron kullanılarak F2 mole­
külü oluşur.
( çozum
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde F2
molekülünün elektron şeması doğru olarak
verilmiştir?
Ebonit çubuğu, küçük parçalar hâlinde böldü­
ğünüz kağıda dokundurduğunuzda kağıt par­
çalarını çekmediğini görürsünüz (Şekil-I). An­
cak ebonit çubuğu ipek kumaşa sürterek (Şekil­
li) tekrar kağıt parçalarına dokundurduğunuzda
kağıt parçalarını çektiğini görürsünüz (Şekil-lll).
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yan­
lıştır?
A) Sürtünme işlemi öncesinde maddeler elekt­
rik yüklü değildir.
B) Kumaşa sürtülen ebonit çubuk elektron
geçişi sayesinde elektrik yükü kazanır.
C) Elektriklenen ebonit çubuk kağıt parçaları­
nı kendine çeker.
D) Maddenin en küçük yapı taşı atomdur, atom
daha küçük tanecikler içermez.
0
COŞKU
<B
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
10.
H
Li Be
Mg
3
He
13.
ccc
F Ne
III
c©
eco
Yukarıdaki periyodik tabloda bulunan ele­
mentlerden hangilerinin son katmanların­
daki elektron sayısı 2 değildir?
A) H, Li, F ve Ne
B) H, Li, F, He ve Ne
C) Be ve Mg
D) Be, Mg ve He
11 .
Fen ve teknoloji öğretmeni olan Zeki bey bazı
öğrencilerine X, Y, Z ve T maddelerinin tanecik
modellerini göstererek bu maddeleri tahmin
etmelerini istiyor.
Öğrencilerin tahminleri,
Selahattin : X maddesi element olup safmaddedir.
Emre
: Y maddesi molekül yapılı bir bi­
leşiktir.
Emel
: Z maddesi homojen yapıda olup
bileşiktir.
Sude
; T maddesi homojen olup iyonik
bağlı bir bileşiktir.
şeklinde olduğuna göre, hangi öğrencinin
tahmini doğrudur?
A) Selahattin
B) Emre
C) Emel
D) Sude
Yukarıda kendisi ile ilgili bilgiler veren X
maddesi aşağıdakilerden hangisinde doğru
verilmiştir?
A) Homojen karışım
B) Heterojen karışım
14. Azot (N) atomu içeren,
C) Seyreltik çözelti
•
Amonyum
D) Bileşik
•
Nitrat
iyonları ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden han­
gisinin verdiği bilgi doğrudur?
12. Kimyasal bağlar ile ilgili aşağıdaki yargılar­
dan hangisi yanlıştır?
A) İyonik bağlı bileşiklerin sulu çözeltileri ısı
ve elektrik akımını iletir.
B) Aynı cins ametal atomları arasında oluşa­
cak bağ kovalenttir.
C) İyonik bağlı bileşiklerin erime ve kaynama
sıcaklıkları yüksektir.
D) Katı hâldeki bir bileşik sıvı hâle geçtiğinde
kimyasal bağ yapısı değişir.
1198
Q COŞKU
II
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda verilen bilgilere göre, çok atomlu
iyonlardan hangisinin formülü yanlış yazıl­
mıştır?
Formül
Bilgi
A) Bir tane oksijen atomu
ve bir tane hidrojen atomun­
dan oluşan 1- yüklü anyon
B) Bir tane karbon atomu ve üç
tane oksijen atomundan
OH-
Yukarıda resimde gösterilen göldeki sıvı için
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
CO 2-
A) Elektrik akımını iletmez.
oluşan 2- yüklü anyon
B) Bir çözeltidir.
C) Bir tane azot atomu ve dört
tane hidrojen atomundan
C) Saf değildir.
n 4h +
oluşan 1 + yüklü katyon
iyonu
D) Su çözücüdür.
4.
D) Bir tane kükürt atomu ve dört
tane oksijen atomundan
so,
oluşan 2- yüklü anyon iyonu
Yukarıdaki resimde arı bir maddenin modeli
verilmiştir.
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
A) Yapısında iki farklı element vardır.
2.
Fen ve Teknoloji dersi öğretmeni Kamil Bey
öğrencilerinden elementlerin isim ve sembol­
leri ile ilgili notlar yazarak sınıf panosuna as[çözüm malarını istiyor.
B) İyonik bağlı bir bileşik modelidir.
C) Kovalent bağlı bir element modelidir.
D) Model kristal örgü yapısını gösterir.
5.
•'••'♦w
•
c
•
•
12P
12 n
•
*
•
©
• •
Yukarıda elektron dizilimi verilen atom mo­
deli ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
Buna göre, yukarıdaki panoda asılı notlar­
dan hangileri doğrudur?
A) Nötr bir atoma aittir.
B) Çekirdek yükü 12 olan bir taneciktir.
A) Yalnız
B) İv e li
C) Soy gaz elektron dizilimine sahiptir.
C) II ve III
D) I, II ve
D) 2+ yüklü katyon iyonudur.
Q COŞKU
199
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
m
( çözüm
Görüş
Bilim insanı
Pozitif yüklü atom
küreciğinde negatif
yüklü elektronlar
rastgele dağılmıştır.
8.
X
Elektronlar, çekirdek
çevresinde belirli
uzaklıktaki katman­
larda dönerler.
Y
Atom, maddenin
bölünmeyen en
küçük yapı taşıdır.
Z
Proton sayısı
Elektron sayısı
X
15
18
X
Y
35
y
1-
Z
z
36
3+
Yük
*
c
Yukarıdaki tabloda X, Y ve Z atomlarının pro­
ton sayısı, elektron sayısı ve yük değerleri ve­
rilmiştir.
Buna göre tablodaki x, y ve z değerleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril­
miştir?
j
X
y
z
A)
3-
34
33
B)
35
36
C)
2+
2-
34
42
D)
3-
36
39
Yukarıdaki tabloda görüşleri verilen bilim in­
sanlarının fotoğrafları boş bırakılan X, Y ve Z
yerlerine yapıştırılacaktır.
Bu bilim insanlarının numaraları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak yerleştiril­
miştir?
X
Y
Z
A)
1
3
2
B)
4
3
C)
3
1
2
D)
2
4
1
Y atomu
Z atomu
Üç farklı atom kendilerine ait bazı özellikleri
yukarıdaki gibi söylemektedir.
4
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Nötr X atomunun son katmanında 3 elekt­
ron vardır.
B) Z nin proton sayısı 12 dir.
7.
m
( çözüm
C) Y nin atom numarası 17 olabilir.
Çözeltiye
su
eklenmesi
Soğutularak
bir miktar
tuzun
çöktûrdmesi
Lâle
Baran
Daha derişik
benzer bir
çözelti ile
karıştırılması
ım m m m :.
Ferit
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin teklif
ettiği işlem ile bir sulu tuz çözeltisi daha
seyreltik hâle gelir?
A) Yalnız Lâle
10. Aşağıda elektron dizilimi verilen atomlardan
hangisinin kararlı hâle gelmek için alması
gereken elektron sayısı yanlış verilmiştir?
(çölüm
Elektron dizilimi
Alması gereken
elektron sayısı
A)
2)7)
B) Lâle ve Baran
B)
2)8)6)
1
2
C) Baran ve Ferit
C)
2)5)
5
D)
2)8)7)
1
D) Lâle, Baran ve Ferit
200
D) Z atomu elektron vermeye, Y atomu ise
elektron almaya yatkındır.
Q COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
11
.
14.
Proton sayısı 11 olan Na ile
proton sayısı 15 olan P atom­
larının oluşturduğu bileşik ile
ilgili neler söyleyebilirsiniz?
Yukarıdaki molekül formülüne göre,
I. Bir molekülünde toplam 10 tane atom vardır.
II. Bileşik 4 farklı elementten oluşmuştur.
III. Formülü NH2CH2COOH olabilir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve III
D) I, II ve
12 .
Yukarıdaki resimde öğretmenlerinin sordu­
ğu soruya cevap veren öğrencilerden han­
gisinin cevabı doğrudur?
ıfei
Yukarıda bazı elementlerin adları karışık olarak
verilmiştir.
A) Yalnız Zehra
B) Yalnız Esra
C) Zehra ve Esra
D) Mert ve Esra
Buna göre, aşağıdaki sembollerden hangisi
yukarıdaki elementlerden birine ait değildir?
A) Si
B) Na
C) Kr
D) O
15.
M
Bileşikler
( Elementler)
/
oluşturur
oluşturur
Ç çözüm
N
/
13.
özelliği
heryerinde
aynı değil
n ıl
Ayran
Sisli hava r
Süt Gazoz
Çamurlu su
Heterojen karışım
sepeti
Kolonya
kahvesi
Sirke
*
S V
Homojen karışım
sepeti
Bu iki madde aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
Homojen karışım
sepeti
A)
Ayran
Sirke
B)
Gazoz
Türk kahvesi
C)
Sisli hava
Kolonya
D)
Süt
Şerbet
Q COŞKU
X ____
[ Homojen
( Heterojen |
çözüneni
/
çözüneni
ün
fazla
izli
\
L lj
Yukarıdaki maddelerden birer tanesi sepetlere
hatalı yerleştirilmiştir.
Heterojen karışım
sepeti
özelliği
her yerinde
aynı
Derişik
Yukarıdaki kavram haritasında X ve Y ile be­
lirtilenler aşağıdakilerden hangisinde doğ­
ru olarak verilmiştir?
X
Y
A) Çözelti
B) Karışım
Karışım
C) Derişik
D) Karışım
Çözelti
Seyreltik
Derişik
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
0
Bir fen ve teknoloji laboratuvarında karşıla­
şılabilecek aşağıdaki olaylardan hangisinde
yalnızca fiziksel değişim gerçekleşmiştir?
Bilim insanı -1
Bana göre, atomlar
bölünemeyen küçük
taneciklerdir.
( çözüm
A) Suyun elektroliz işlemi ile hidrojen ve oksi­
jen elementlerine ayrıştırılması
B) Isıtılan Mn0 2 bileşiğinin Mn katisına ve 0 2
gazına dönüşmesi
Yaptığım deney sonucunda
atomun pozitif yüklü bir
çekirdek içerdiğini
belirledim.
C) Büyük şişede bulunan HCI asidinin küçük
cam kaplara aktarılması
D) Laboratuvar masası üzerindeki yağların de­
terjanlı su ile temizlenmesi
Bilim insanı - 2
Yukarıdaki fikirleri söyleyen bilim insanları
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir?
2.
m
Proton, nötron ve
elektron adlı atom parçacıkları kısaca
p, n ve e şeklinde isimlerinin ilk
harfi ile gösterilebilir.
( çozum
Elektronların atom
içerisinde bulunduğu bölgelere
katman adı verilir.
İzzet
k
Bilim insanı - 1
Proton ve nötron
sayıları birbirine eşit olan atomlara
nötr atom adı verilir.
Bilim insanı - 2
A)
Dalton
Rutherford
B)
Thomson
Rutherford
C)
Dalton
Bohr
D)
Thomson
Bohr
Selim
Sevil
5.
Çocuklar!
S O ^ iyonundaki n
sayısını bulmak için
neleri bilmeliyiz?
Atomun yapısı ile ilgili yukarıdaki üç öğren­
ciden hangilerinin ifadeleri doğrudur?
A) Yalnız İzzet
B) Yalnız Selim
C) İzzet ve Selim
D) İzzet ve Sevil
3.
OH-
S042'
Na+
C032-
Ch
(çozum
n h 4+
° 2-
N03-
Be2+
-
_
S2Ca2+
.....................
)
Yukarıda verilen iyonlardan çok atomlu an­
yon olanlarının sayısının, tek atomlu katyon
olanlarının sayısına oranı kaçtır?
A)f
B) 1
C)f
Yukarıdaki resimde öğretmenin sorusuna
yanlış cevap veren öğrenci hangisidir?
A) Sedat
B) Nihal
C) Suat
D) Zeynep
Q COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
9.
88 °
oo c
o
X
© g
O©
c*®
<8=0
z
Y
Remzi
İçlerinde değişik maddelerin olduğu bilinen
yukarıdaki keselerle ilgili,
H2 molekülündeki
hidrojen atomlarını
birarada tutan
çekim kuvveti
Dem ir
I. X kesesinde 3 atomik yapılı, 2 moleküller
yapılı element bulunur.
II. Y kesesi 4 farklı element modeli içerir.
Leman
III. Z kesesinde 3 farklı molekül yapılı element
vardır.
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söy­
lediği çekim kuvveti kimyasal bağ tanımına
uygundur?
yargılardan hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I, II ve II
A) Yalnız Remzi
B) Yalnız Demir
C) Yalnız Leman
D) Demir ve Leman
I 10.
anecl
Proton
sayısı
Nötron
sayısı
Elektron
sayısı
X
15
16
18
Y
21
23
18
Ahmet bir marketten maden suyu, sirke, süt
ve çamaşır suyu almıştır.
Yukarıdaki tabloya göre,
Buna göre, bu alışverişte alman sıvılarla il­
gili aşağıdakilerin hangisi doğrudur?
II. Y taneciği katyondur.
I. X taneciği anyondur.
III. İki tanecik de aynı atomun farklı iyonlarıdır.
A) Dört farklı çözelti satın alınmıştır.
yargılarından hangileri doğrudur?
B) Maden suyu ve süt çözelti değildir.
8.
C) Çamaşır suyu homojen bir karışım değildir.
A) Yalnız
B) Yalnız I
D) Sütün dışındaki tüm sıvılar birer homojen
karışım örneğidir.
C) İv e li
D) I, II ve
Aşağıdaki modellerden hangisi tarih boyun­
ca atomun yapısının anlaşılmasında kulla­
nılmış olan modellerden biri değildir?
A) Dalton Atom Modeli
B) Pasteur Atom Modeli
C) Bohr Atom Modeli
D) Thomson Atom Modeli
& COŞKU
11. “ Nötr bir atom elektron alarak elektron sayısı­
nı artırdığında............. iyonu, elektron vere­
rek elektron sayısını azalttığında............iyo­
nu oluşur.”
ifadesinde boş bırakılan yerlere sırasıyla aşa­
ğıdaki kavramlardan hangileri gelmelidir?
A) anyon, katyon
B) katyon, bileşik
C) molekül, anyon
D) katyon, anyon
203
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
1 2 . “Bir atom iyonik bağlı bir bileşik oluştururken
15. Kolonyaların yapısında bulunan etil alkolün
formülü C2H5OH dır.
3 elektron vererek iyon durumuna dönüşü­
yor.”
Buna göre, etil alkolün formülünde aşağı­
daki hangi element yoktur?
Buna göre, oluşan iyon için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) 3- yüklü anyon
B) 3- yüklü katyon
A) Karbon
B) Hidrojen
C) Oksijen
D) Helyum
C) 3+ yüklü katyon
D) 3+ yüklü anyon
16.
13.
NaCI tuzu parçası
Su
100 mL
I. kap
0çölüm
C
50 mL
II. kap
Yukarıda şekilde gösterildiği gibi bir tuz parça­
sı ve toz hâlindeki tuz belirtilen miktarlarda ve
aynı sıcaklıktaki suda çözülüyor.
Her iki kaba eklenen tuzun kütleleri 5 er
gram olduğuna göre, aşağıdakilerden han­
gisi yanlıştır?
A) I. kapta oluşan çözelti daha seyreltiktir.
B) II. kaptaki tuz daha çabuk çözünür.
C) Çözeltilerde NaCI iyonları oluşur.
D) Her iki çözelti de elektrik akımını iletir.
Zeynep’lerin mutfak tezgahındaki kavanozlar­
da yukarıdaki gibi basit şeker ve sodyum klorür maddeleri vardır.
Bu maddelerin formüllerini Zeynep aşağıdakilerden hangisi gibi yazarsa doğru yazmış
olur?
Basit şeker
Sodyum klorür
A) CgH120 6
NaCI
B) C 0 2
HCI
C) NaCI
C6H i 20 6
D) C6H12
NaCI
.LNİTE
Işık
IŞIĞIN SOĞURULMASI
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .1 Işığın madde ile etkileşimi sonucunda soğu-
Koyu renkli cisimler güneş ışınlarını açık renkli ci­
simlere göre daha fazla soğururlar. Bu sebeple
ısıya ihtiyaç duyulan kış aylarında koyu renkli elbi­
seler tercih edilirken, yaz aylarında açık renkli elbi­
seler tercih edilir.
rulabileceğini,
1 .2
Açık renkli el­
biseler, üzer­
lerine düşen
ışığın azını
soğurur, ço­
ğunu yansıtır.
Işıkla etkileşen maddelerin ısındığını,
1 .3 Yaptığı gözlemlere dayanarak maddelerin
ışığı soğurduğunu,
1 .4
Koyu renkli cisimlerin ışığı, açık renkli cisim­
lere göre daha çok soğurduğunu,
Neden soğuk ülkelerdeki binalar genellikle koyu
renklere sahipken, sıcak şehir ve kasabalarda yapı­
lar açık renklidir?
öğrenmiş olacağım.
Işığın S o ğ u ru lm a s ı
Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları doğrular boyunca
ve her yönde yayılır. Işık ışınları bir engelle karşıla­
şınca bazı maddelerden geçerken bazı maddeler­
den yansır, bazı maddelerde ise yutulur. Bir yüzeye
çarpan ışık ışınının, yüzey tarafından yutulması ışı­
ğın soğurulması olarak adlandırılır. Işık ışınlarını
soğuran bir yüzeyde sıcaklık artışı gerçekleşir ve
yüzey ısınır.
Yaz aylarında sıcak bir günde, insanlar güneşi doğ­
rudan gören yerleri değil de dinlenmek için gölge­
de kalan yerleri tercih ederler. Bunun sebebi; gü­
neş ışınlarını doğrudan gören ve soğuran yüzey­
lerin, gölgedeki yüzeylere göre daha fazla ısı ener­
jisi almasıdır.
Yılın çoğunu sıcak ve güneşli geçiren güney illeri­
mizde genellikle yapılar beyaza boyanır. Böylelikle
yapıların çok ısınması engellenir ve serin kalması
sağlanır.
Örnek -1
Özdeş bezler beyaz, mavi ve siyaha boyanarak
ampullerin altlarına şekildeki gibi konuluyor.
beyaz bez
I
1
Ağacın gölgesindeki K termometresinin gösterdiği
değer, açık alandaki L termometresinin gösterdiği
değerden küçüktür. TL > TK
206)
mavi bez
siyah bez
Başlangıçta sıcaklıkları eşit olan bezlerin bir sü­
re sonra termometrelerin gösterdikleri sıcaklık­
lar arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) II > I > III
B) I > II > III
C) III > II > I
D) II > III > I
0 COŞKU
Işığın Soğurulması
Işık Enerjisinin Farklı Enerjilere
Çözüm
Işığı en çok siyah, en az beyaz renkli bezler soğu­
rur. Yani en çok siyah, en az beyaz renkli bezlerin
üzerinde bulunan termometrelerin sıcaklıkları yük­
selir.
Termometre sıcaklıkları arasındaki ilişki; III > II > I
olur.
Cevap C
Sıra Sizde * 1
Canan, özdeş beherleri eşit miktarda ve aynı sıcak­
lıkta su ile doldurup beherlerin içine birer termo­
metre daldırıyor. Daha sonra beherler aynı oranda
güneş görecek şekilde eşit büyüklükteki özdeş, si­
yah, kırmızı ve beyaz bezlerin üzerine yerleştiriyor.
siyah bez
Termometrelerle su sıcalıkları belli bir süre son­
ra ölçüldüğünde T,, Tn ve Tm arasındaki ilişkinin
nasıl olması beklenir?
Maddelerin ışığı soğurması, bu
maddelerde bazı değişmelere yol
açabilir. Örneğin uzun süre güneş
ışığı altında kalan kumaşın, kâğıdın
rengi solar. Uzun süre ışık altında
kalan bir ilaç bozulabilir.
Dönüşmesi
Yüksek gerilim gerektirmeyen bir çok aracın çalıştı­
rılması için güneş pilleri kullanılmaktadır. Güneş pil­
leri ile elde edilen elektrik akülerde depolanır. Bu
elektrikle küçük bir buzdolabı, televizyon, bilgisa­
yar, hesap makinesi çalıştırılabilir. Bunlar­
da ışık enerjisi önce elektrik enerji
sine sonra kullanılan araca göre
farklı tür enerjilere dönüşür. He- v^ P | p,_
sap makinelerinin, uzay araçlarının,
trafik ışıklarının çalıştırılması gibi bir
çok alanda güneş pilleri ile elde edi- v 5
len elektrik enerjisi kullanılır. Güneş pille­
ri koyu renkli bir zemine sahiptir. Bu kısım güneş
ışığının pil tarafından daha çok soğurulmasını sağ­
lar. Aşağıda güneş pilleriyle hareket edebilen deniz
ve kara taşıtları görülmektedir.
Yandaki şekilde
— Güneş
görüldüğü gibi bir
Güneş pili
evin çatısına yer­
leştirilen güneş Güneş
pilleri ile güneş ışınlan
enerjisinden elek­
trik enerjisi elde
edilir. Bu elektrik Akü
enerjisi ile akü
şarj edilir. Daha
sonra bu elektrik enerjisi ampulün ışık vermesi ve
diğer elektrikli aletlerin çalıştırılması için kullanılır.
I
Kazanımlar
a
Bu bölümü bitirdiğimde;
Güneş enerjisinden konut­
ların ısıtılmasında, banyo
ve mutfaklarda kullanı­
lan sıcak suyun elde
edilmesinde ve se­
raların ısıtılmasın­
da faydalanılır.
1 .5 Teknolojik tasarım döngüsünü kullanarak
ışığı soğuran maddelerin ısınmasıyla ilgili
projeleri,
1 .6
İşığın bir enerji türü olduğunu,
«tok
SUçıkı;ı
1 . 7 İşık enerjisinin başka bir enerjiye dönüşebi­
leceğini,
1 .8 Güneş enerjisinden yararlanma yollarını,
öğrenmiş olacağım.
Güneş kollektörleri ve çalışma sistemi
Q COŞKU
Güneş
Işığın Sogurulması
buharlaşan
Tencere siyaha boyalı olduğu için güneş ışınlarını
soğurur ve tencerenin sıcaklığı sürekli yükselir. Böylece tencere içindeki yemek pişer.
Örnek -2
deniz suyu
Su damıtma cihazı
(§)
Özdeş radyometre ve el fenerleri kullanılarak aşağı­
daki düzenekler kuruluyor.
Güneş enerjisinden deniz suyunun arıtılıp tatlı su
elde edilmesinde de yaralanılır. Bu sistemde tuzlu
su, güneş ışınları yardımıyla buharlaştırılıp sonra
tekrar kap yüzeyinde yoğuşturularak tuz ve su bir­
birinden ayırılımış olur.
R a d yo m e tre (Işık D e ğ irm e n i)
Güneş enerjisini hareket enerji­
sine çeviren araca radyometre
denir.
Resimde de görüldüğü gibi rad­
yometre bir cam balon içindeki
destek üzerinde dönebilen bir
yüzü siyah bir yüzü beyaz kanat­
lardan meydana gelir. Radyomet­
reye ışık çarkı da denir.
Radyometre üzerine ışık
düşürüldüğünde çark dön­
meye başlar. Bu şekilde
ışık enerjisi hareket enerji­
sine dönüştürülmüş olur.
Işık şiddeti arttıkça dönme hızlanır. Işık kaynağının
şiddetine, uzaklık ve yakınlığına göre radyometre
kanatlarının dönme hızı değişir.
Hangi düzenekte radyometre çarkları en hızlı dö­
ner?
Çözüm
Öncelikle IV radyometresinin kanatlarının dönmedi­
ğini söyleyebiliriz. Işık ışınları değirmenin kanatları­
nın yüzeylerine dik olarak vurmadığından onları ha­
rekete geçiremez. Radyometre kanatlarının dönme
hızı, kanat yüzeylerine düşen ışığın şiddetine bağlıdır.
Işık kaynağı ne kadar büyük ve radyometreye ne
kadar yakınsa, radyometre kanatları da o kadar hız­
lı döner. Diğer düzeneklerde el feneri sayısının faz­
la ve el fenerinin radyometre düzeneğine en yakın
olduğu olduğu durum I durumudur. Dolayısıyla I
radyometresinde çarklar en hızlı döner.
G üneş E nerjisiyle P işirm ek
Güneş enerjisinden faydalanarak yemek de pişirile­
bilir. Bu amaç için kurulan aşağıdaki düzenekler
Güneş ocakları olarak adlandırılır.
Sıra Sizde
2
Su damıtma cihazı
Radyometre
Güneş kollektörü
Yukarıdaki araçlarla ilgili aşağıdakilerden hangi­
si söylenebilir?
A) I aracı güneş enerjisini ışık enerjisine çevirir.
Güneş ocakları, yukarıdaki gibi bir çukur aynanın
odağına konan dışı siyaha boyalı bir tencere ile
oluşturulmuş bir sistemdir. Çukur aynadan yansı­
yan ışınlar tencerede odaklanır.
B) III aracının üzerinin siyah renkli olma nedeni, ışı­
ğı iyi iletmesini sağlamaktır.
C) II aracında ışık enerjisi hareket enerjisine dönü­
şür.
D) I ve III araçlarının kullanım amaçları aynıdır.
Q COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
r& i
Işığın Soğurulması
Kazanım Pekiştirme - 3
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
Aşağıdaki bulmacayı tamamlayınız. Boyalı kutu­
lardaki harfler ile gizli şifreyi bulunuz. (Cevapla­
rın ilk harfleri verilmiştir.)
] 1 . Işık ışınları doğrular boyunca her yönde ya­
yılır.
2. Işık ışınlarının enerjisi yoktur.
; 3. Yüzeyler ışığı yutarak soğurabilir.
4. Işık ışınları çarptıkları yüzeylere enerjilerini
aktarırlar.
~] 5 . Güneşli ve sıcak günlerde koyu renk giysiler
tercih etmeliyiz.
] 6 . Koyu renk yüzeyler ışığı daha fazla soğurur.
1 7. Beyaz renk yüzeyler ışığı yansıtarak ısınırlar.
| 8 . Işık enerjisi, ısı ve hareket enerjisine dönü­
şebilir.
1. Aydınlanmak için kullandığımız enerji türü
] 9. Radyometre, ısı enerjisini ışık enerjisine dö­
nüştürür.
3. Işığın bir yüzeye çarptığında geldiği ortama geri dönmesi
2. Işık değirmeni
4. En önemli enerji kaynağımız
"] lO.Güneş enerjisiyle yemek pişirilebilir.
Kazanım Pekiştirme -2
Aşağıda verilen araçların enerji dönüşümlerini
yazınız.
Güneş
Alman Enerji
Verilen Enerji
o
İ
O
siyah bez
• L
Radyometre
... -........'
o
... -... .
- J
Güneş pilleri
Güneşli bir günde gölgedeki K noktasında, açıkta­
ki L noktasında ve siyah bez altındaki M noktasın­
da termometreler ile sıcaklık ölçümü yapılıyor. Ter­
mometrelerdeki sıvı yükseklikleri şekildeki gibi
olduğuna göre, hangi termometre ile hangi nok­
tada ölçüm yapıldığını yazınız.
0
]
O
O
II.
l .............. 1
Güneş ocağı
Q COŞKU
1
"
KDT
IŞIĞIN SOGURULMASI
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
1
4.
Işık yansır.
Işık görüntü oluşumunu sağlar.
Işık cisimlerin görülmesini sağlar.
Işık bir enerji değildir.
Işık ışınları doğrular boyunca yayılır.
Yukarıdaki yargılardan kaç tanesi yanlıştır?
A) Bir
B) İki
D) Dört
C) Üç
Ali, Ayşe ve Aylin özdeş termometreleri sıra­
sıyla güneş altına, gölge ve güneş alan siyah
duvarın üzerine aynı anda bırakıyor. Öğrenci­
ler belli bir süre sonra termometrelerin göster­
diği değerleri kaydediyor.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
A) Ali’deki termometre en yüksek sıcaklık de­
ğerini gösterir.
B) Ayşe’deki termometre en düşük sıcaklık
değerini gösterir.
C) Aylin’deki termometre Ayşe’deki termomet­
reden daha düşük sıcaklık değerini gösterir.
D) Üçündeki termometrede aynı değeri gös­
terir.
Güneş kollektörlerinin çalışma ilkesi;
I. R adyom etrenin
çalışması
II. Güneş ışınları al­
tında siyah renkli
cismin
beyaz
renkli cisimden
daha çok ısınması
Iş,k
Radyometre
^
III. Açık renkli yüzeylerin ışığı yansıtması
olaylarından hangileri ile aynı ilkeye dayanır?
3.
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Aşağıdaki cisimlerden hangisi ışık enerji­
sinden elektrik enerjisi elde etmeye yarar?
Özdeş K, L, M radyometrelerine özdeş ışık
kaynakları şekildeki gibi tutulduğunda, rad­
yometre çarklarının dönme hızlarının sütun
grafikleri aşağıdakilerden hangisi gibi ola­
bilir?
A)
B)
Hız
........ m
K
C)
Güneş p ili
El feneri
L
M
L
M
Hız
K
Q COŞKU
Işığın Soğurulması
6.
Lamba
8.
Lamba
Beyaza boyanm ış
m erm e r
Özdeş K ve L kaplarına eşit miktar musluk su­
yu konularak güneşli bir ortamda beyaza ve
siyaha boyanmış özdeş mermerler üzerinde
eşit süre tutularak suların sıcaklıkları ölçülüyor.
Koyu renkli cisimlerin ışığı açık renkli cisim­
lerden daha çok soğurduğu hipotezinin doğ­
ruluğunu araştıran Salih özdeş siyah ve be­
yaz bezlerle ampul ve mumdan oluşan yu­
karıdaki deney düzeneklerinden hangisini
kurmalıdır?
A)
B) II
C) III
Siyaha boyanm ış
m erm e r
Buna göre,
I. K kabındaki suyun sıcaklığı L dekinden da­
ha az artmıştır.
II. Siyaha boyanmış mermer, beyaza boyan­
mış mermerden daha çok ışık soğurmuştur.
D) IV
III. Mermerler kaplardaki sulara ısı aktarmıştır,
ifadelerinden hangileri doğrudur?
7.
Bir öğrenci aynı özelliklere sahip üç bardaktan
birini siyaha boyuyor ve bu bardaklara eşit sı­
caklıkta eşit miktar su koyarak içlerine birer
termometre daldırıyor. Daha sonra bardakları
şekildeki gibi birini gölgeye, diğerlerini güneş
ışığını doğrudan alan yere koyuyor ve bir süre
bekliyor ve termometrelerdeki değerleri okuyor.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
9.
Güneş
ca m kapak
Buna göre, öğrenci aşağıdaki sonuçlardan
hangisine varamaz?
A) Özdeş cisimlerden güneş ışığını doğrudan
alan cisim, gölgedeki cisme göre daha çok
ısınır.
B) Güneş ışığını doğrudan alan özdeş cisim­
lerden koyu renkli olan açık renkli olandan
daha çok ısınır.
C) Işık enerjisi ısı enerjisine dönüşebilir.
D) Özdeş cisimlerden açık renkli olanların ısı
yalıtımı, koyu renklilerinkinden daha iyidir.
0 COŞKU
Güneşli ortamda kurulan şekildeki düzenekte
bir süre sonra boş olan K ve L kaplarında su
biriktiği görülmüştür.
Yapılan bu etkinlikle;
I. Işığın bir enerji olduğu,
II. Işığın saydam maddelerden geçtiği
III. Isınan maddelerin buharlaşabildiği
sonuçlarından hangilerine ulaşılır?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN
BEYAZ MIDIR?
Kazanımlar
müze karışarak gelir ve diski beyaz ya da beyaza
yakın bir renkte görürüz. Böylelikle beyaz ışığın bu
renklerden oluştuğunu farkederiz.
Bu bölümü bitirdiğimde;
2 .1
Beyaz ışığın tüm renkleri içerdiğini,
2 .3
Cisimlerin siyah, beyaz veya renkli görün­
melerini, ışığın yansıması ve soğurulmasıyla
açıklayabilmeyi,
2 .4
Cisimlerin beyaz ışıkta ve renkli ışıklarda ne­
den farklı renklerde göründüklerini,
öğrenmiş olacağım.
Kırmızı, yeşil ve
mavinin tonları
beyaz ışığın ana
renkleridir. Çün­
kü diğer renkler
bu renklerin ka­
rışımından elde
edilir.
Beyaz ışığı oluş­
turan ana renk­
ler çakıştırdı­
ğında, çakışan bölgelerde şekilde belirtilen renkler
oluşacaktır. Ayrıca şekilden de görüleceği gibi ana
renklerin tamamının ya da üç ara rengin çakıştır­
masıyla beyaz renk elde edilir.
Beyaz ışık yayan fenerlerin zemine renkli selefon
yapıştırılırsa, selefon renginde ışık elde edilir.
Yukarıdaki resimdeki rengarenk çiçekleri ve etrafı­
mızdaki diğer cisimleri görebilmemiz ışık sayesinde
olur. Cisimlerden yansıyan ışık gözümüze geldiğin­
de, cisimleri görürüz. Gündüzleri Dünya’mızı aydın­
latan ve ısıtan güneş ışığı aslında beyaz renklidir.
Güneş’ten etrafa yayılan beyaz ışık, bir çok rengin
birleşmesinden meydana gelir. Güneş ışığını oluş­
turan renkler, gökkuşağı renkleridir. Bu renkler kır­
mızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mordur.
Bu renklere boyanmış bir diski şekildeki gibi orta­
sından geçirdiğimiz kalem etrafında hızlıca döndü­
rürsek diskten yansıyan bu farklı renkli ışıklar gözü-
Kırmızı ve yeşil ışıkların kesiştiği beyaz zemin, sarı
renk görünür. (Kırmızı ışık + Yeşil ışık = Sars ¡ş* )
Kırmızı ve mavi ışıkların kesiştiği beyaz zemin, magenta renk görünür.
(Kırmızı ışık + Mavi ışık = Magenta ışık)
0 COŞKU
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
Bazen ci­
simleri bu­
lunduğu ze­
minden ayırt
etmek çok zor
olur. Bu durum­
da cisim ka­
mufle olmuş deriz.
Mavi ve yeşil ışıkların kesiştiği beyaz zemin, cyan
renk görünür. (Mavi ışık + Yeşil ışık = Cyan ışık)
Örneğin şekildeki gibi yeşil bir yaprak yeşil bir ze­
min üzerinde fark edilemeyebilir.
C is im le rin Renkli G örünm esi
Cisimleri görme­
miz, onlardan gö­
zümüze ışık gel­
mesiyle mümkün
olur. Güneş ışığı altın
da cisimleri gördüğümüz
renkler, cisimlerin sahip ol­
duğu gerçek renklerdir.
Cisim beyaz bir zeminde iken ortam, yine cisimle
aynı renkte bir ışıkla aydınlatılırsa, zeminden yansı­
yan ışığın rengi ile cismin rengi aynı olacağı için ci­
sim yine kamufle olacak ve zeminden ayırt edile­
meyecektir.
Bir cismin üzerine beyaz ışık
düşürüldüğünde cisim bütün
renkleri yansıtıyorsa bu cisim
beyaz görünür. Cisimden hiç ışık
yansımıyorsa cisim siyah görünür.
Beyaz renkli cisimler üzerlerine gelen bütün ışığı
yansıttığı için üzerine hangi renk ışık düşerse, cisim
o renkte görünür.
Mavi bir topa mavi ışık altında bakarsak toptan
mavi ışık geleceği için topu mavi görürüz. Ama kır­
mızı ışık altında bakarsak topu siyah görürüz.
Kırmızı elma beyaz zeminde ve beyaz ışık altında
görülebilirken kırmızı ışık altında kamufle olduğu
için fark edilemez.
Örnek - 3
<$>
Aşağıdaki gibi beyaz ışık yayan fenerlerin önün­
deki renkli selefonlara bakan gözler, hangi renk
ışıkları görür?
Kırmızı, mavi, yeşil ve sarı renkteki cisimler, sarı
renkli ışıkla aydınlatılırsa, sadece mavi renkli cisim
siyah görünür.
Diğer cisimler ise kendi renklerinde görünür. Çün­
kü sarı renk ışık, yeşil ve kırmızı ışıkların birleşimin­
den meydana geldiği için yeşil ve kırmızı renkli ci­
simler kendi renklerinde görülür.
Buna göre aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi sarı ışık
altında yeşil armut yeşil, kırmızı elma kırmızı, sarı
muz sarı renkte görünürken mavi çiçekten ışık yan­
sımaz ve siyah görünür.
0 COŞKU
beyaz
ışık yayan
fener
beyaz
ışık yayan
fener
( = $
(= 3 )
^
sarı selefon
beyaz
ışık yayan
fener
(= 3 )
■
.
■
$>
"
A
mavi selefon
beyaz
ışık yayan 1
fener
T
1
^ 1
1
H
^
c
kırmızı selefon
<=cO
■
yeşil selefon
t '
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
Çözüm
Çözüm
Beyaz ışık, renkli selefona gönderildiğinde sadece
selefonun rengi ve tonlarındaki ışık selefondan ge­
çer.
Sarı ışık düşürülen bayraklar, renkli yüzeylerden
yansıyan ışığa göre aşağıdaki gibi görülebilir.
Yani sarı selefondan sarı ışık, mavi selefondan mavi
ışık, kırmızı selefondan kırmızı ışık, yeşil selefondan
yeşil ışık geçer.
A)
B)
C)
D)
Sonuç olarak A gözü sarı ışık, B gözü mavi ışık, C
gözü kırmızı ışık, D gözü ise yeşil ışık görür.
Sıra Sîzde
3
I
B seçeneğindeki bayrak Galatasaray bayrağı gibi
görülebilir.
Aşağıdaki şekilde, kırmızı ışıkla rengi bilinmeyen bir
ışık beyaz bir zemin üzerinde çakıştırılmıştır.
Cevap B
Örnek - 5
Buna göre 1 ve 2 numaralı bölgeler aşağıdakilerden hangisi olamaz?
1
A) Yeşil
B) Mavi
Sarı
C) Beyaz
D) Kırmızı
Kırmızı
<$>
Bir mağazada sadece mavi ışıkla
aydınlatılan tezgah üzerindeki ce­
ket, gömlek ve pantolon şekildeki
gibi siyah görünmektedir.
Buna göre aynı reyon beyaz
ışıkla aydınlatılmış olsaydı ce­
ket, gömlek ve pantolon hangi
renklerde görünebilirdi?
Beyaz
Kırmızı
Örnek -4
Aşağıda renkleri verilen bayraklardan hangisine
sarı ışık altında bakıldığında, sadece sarı ve kır­
mızı renklerden oluşan Galatasaray bayrağı gibi
görülebilir?
A)
Kırmızı, yeşil veya sarı renkli bir madde mavi ışıkla
aydınlatılırsa siyah görünür. Beyaz ya da mavi renk­
li cisim mavi ışıkla aydınlatılırsa, mavi görünür.
B)
B eyaz Kırmızı
Yeşil
Beyaz Kırmızı
Sarı
D)
Kırmızı M avi
214
B eyaz
Çözüm
Sarı
Mağazada mavi renkli ışıkla aydınlatılan giysilerin
tamamı siyah görünüyor. Demek ki bu giysilerin
içinde hiç mavi ya da beyaz olan yoktur. Seçenek­
ler incelendiğinde sadece C seçeneğindekiler ma­
vi ve beyaz değildir.
Kırmızı M avi
Cevap C
0
COŞKU
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
Sıra Sizde -4
Sarı çiçekleri ve yeşil yaprakları olan bir
bitkiye beyaz ışık düşürüldüğünde çi­
çekler sarı, yapraklar yeşil gözlenir.
Güneş, mor ötesi (ultraviyole) Dürbün görünür ışıkla çalışır.
Kumanda cihazları
ışınlar da yayar.
kız'I ötesi ışınlarla (alışır.
Işık Spektrumu ( Işık Tayfı)
Aynı bitki üzerine kırmızı ışık gönde­
rilirse, aşağıdakilerden hangisi doğ­
ru olur?
Çiçekler
Yapraklar
A) Sarı
Yeşil
B) Yeşil
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
D) Kırmızı
Sarı
Dnür ışık
Bu bölümü bitirdiğimde;
Gökyüzünün renkli görünmesini ışığın atmos­
ferde soğurulması ve saçılması ile olduğunu,
2 .2
Cep telefonları
radyodalgaları
iİe çalışır.
Nükleer maddeler
gama ışınları yayar.
Kazanımlar
2 .5
Mikrodalga fı­
rınları mikrodalga
ışınlan ile çalışır.
Röntgen filmi
X ışınları ile
çalışır.
İnsan gözünün fark edemeyeceği ışınların
da olduğunu,
öğrenmiş olacağım.
Neden Mavi
Güneş ışığını oluşturan bü­
tün renkler yeryüzüne ula­
şır. Havayı oluşturan mole­
küller güneş ışığının mavi
tonlarını daha çok saçılmaya uğratır. Böylece mavi
ışık diğerlerine oranla daha fazla dağılır ve atmos­
ferin mavi görünmesine sebep olur. Denizlerin ma­
vi görünmesinin sebebi de havanın mavi görünme­
sine benzer. Deniz suyu mavi renk ışık daha çok sa­
çılmaya uğradığı için denizler mavi görünür.
Güneşin doğuş
ve batış saatle­
rinde güneş ışın­
Guneş
San
ları daha uzun
yol kat eder.
Karan
Çünkü ışınlar at­
mosfere oldukça eğik açıyla girerler. Bu sırada mavi tonların çoğu
hava molekülleri tarafından soğurulur ve kırmızı, tu­
runcu ve sarı ton renk ışıklar yeryüzüne ulaşır.
araçlarla tespit ettiğimiz ışınlarla birlikte bu ışık yel­
pazesi genişler.
Bu ışık yelpazesi, ışık tayfı veya ışık spektrumu
adı verilen bir enerji bandıdır. Bu ışık tayfında bizim
gözle görebileceğimiz ışık renkleri tüm ışık tayfının
% 1’inden daha azdır. Bu ışık tayfında görünür ışık
ortalarda, gama ışınları bir uçta radyo dalgaları di­
ğer uçta yer alır.
Örneğin, yanmakta olan elektrik so­
basından etrafa kızıl ötesi ışınlar
yayılır. Uzaktan kumanda cihazları
da kızıl ötesi ışınla çalışır.
Güneş’ten Dünya’mıza görünen ışınlarla birlikte
mor ötesi ışınlar (ultraviyole ışınlar) da gelir. Bunlar
ışık tayfında mor ışığın hemen dışında yer alır. Mor
ötesi ışınlar yüksek enerji ta­
şır ve yoğun mor ötesi ışık te­
nimizi bronzlaştırır. Bu yüzden
aşırı güneş ışığı zararlıdır. Pa­
ra sayma makinelerinde de
mor ötesi ışık kullanılır.
Sıra Sizde
5
Görünür ışığın dışında bulunan,
Gamma ışınları
X ışınları
Mor ötesi ışınlar
Mikro dalgalar
Radyo dalgaları
için aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
Bizim G ö re m e d iğ im iz Işık T ü rle ri
de V ar mıdır?
A) Teknolojide kullanılır.
Beyaz ışığın gözümüzle gördüğümüz renkleri kır­
mızıdan mora kadar farklı renklerden oluşan bir yel­
pazedir. Gözle göremediğimiz ama varlığını değişik
C) Faydaları olabildiği gibi zararları da vardır.
©COŞKU
B) Gözle görülemezler.
D) Enerjileri yoktur.
( 215
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
Kazanım Pekiştirme - 5
Kazanım Pekiştirme - 7
Aşağıdaki beyaz ışık altındaki renkli yüzeye fark­
lı renkli selefonlardan bakıldığında I, II, III, IV ile
belirtilen bölgeler hangi renk görülür.
Aşağıda verilen durumlarda selefonların hangi
renk olduğunu belirtiniz.
selefon
Beyaz
ışık
4
göz
a.
1
II
III
IV
Mavi selefon
..................................................
Sarı selefon
..................................................
!--------
b.
>
^
*
İB V
>
i—
Yeşil selefon
Geçen
ışık yok
C.
d.
Kırmızı selefon
Kazanım Pekiştirme -8
Bir mağazaya alışverişe giden Sema ile annesi fark­
lı renkteki tişörtlere farklı ışıklar altında bakıyor.
Beyaz
Kazanım Pekiştirme -6
Serhat, bir gazete kağıdının üzerine farklı renklere
boyadığı kağıt parçalarını bırakıp, bunların üzerine
özdeş buz kalıpları bırakıyor.
J v Beyaz
' t
' t
Sarı
. ^ ^ Kırmızı
rrı
Güneş alan bir yerde uzun süre bekleyen düze­
nekte hangi renklerdeki kağıtların üzerinde bu­
lunan buzlar ilk ve son olarak erir? Bunun sebe­
bi nedir? Açıklayınız.
ıs
V
t
t
a) Buna göre, hangi tişörtler kendi renginde gö­
rünür?
b) Hangi tişörtler siyah görünür?
Q COŞKU
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN BEYAZ MIDIR?
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
•
K cismi, üzerine düşen kırmızı ışığı kırmızı,
yeşil ışığı yeşil, mavi ışığı da mavi olarak
yansıtıyor.
•
L cismi, üzerine düşen kırmızı ışığı kırmızı
sarı ışığı sarı olarak yansıtırken mavi ışığı
yansıtmıyor.
•
M cismi, üzerine düşen mavi ışığı mavi ola­
rak yansıtırken yeşil ve kırmızıyı yansıtmı­
yor.
3.
A)
Siyah
Yeşil
Kırmızı
M
L
Kırmızı Işık
Sarı Işık
Buna göre, K, L ve M cisimlerinin renkleri
için aşağıda verilenlerden hangisi doğru­
dur?
K
Yeşil, kırmızı ve sarı
renklere boyanmış
olan şekildeki karto­
na, sarı ve kırmızı
ışık altında bakıldı­
ğında karton aşağıdakilerden hangisi gibi
görülür?
Kırmızı
^
B)
A) Kırmızı
Sarı
Kırmızı
B) Beyaz
Sarı
Mavi
C) Beyaz
Kırmızı
Yeşil
D) Sarı
Yeşil
Beyaz
Siyah
^
C)
Sarı
Kırmızı
Siyah
Sıyalı
Kırmızı
.
Kırmızı
D)
Siyah
Siyah
.
Kırmızı
,4 * ^ '
Siyah
2.
Kırmızı
Mavi
Kırmızı
n
4.
l
El fenerinin lamba­
ları renkli selefonlarla sarılarak I, II ve III
teki gibi oluşan renk­
ler çakıştırılıyor.
Buna göre, hangile­
rinde oluşan renk­
ler doğru olarak
gösterilmiştir?
A)
B)
/
Yeşil
ı Kırmızı
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) İve III
a COŞKU
Beyaz bir kağıt üzerine mavi renkle yazılan
A harfi, karanlık bir ortamda iki el feneriyle
aydınlatıldığında aşağıdakilerden hangisi
gibi görünür?
C)
D)
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
8.
5.
0
Karanlık bir odadaki bir cismin hangi renk
olduğu, aşağıdaki ışık gruplarından hangisiy­
le aydınlatılırsa kesinlikle belirlenmiş olur?
Cçözüm
A) Sarı, Kırmızı, Mavi
B) Turuncu, Yeşil, Mor
C) Mavi, Yeşil, Kırmızı
D) Sarı, Yeşil, Kırmızı
Beyaz bir top karanlık bir ortamda kırmızı ışık
ve rengi bilinmeyen P ışığıyla şekildeki gibi ay­
dınlatılınca, topun bazı kesimleri sarı ve siyah
olarak görülüyor.
Aşağıda öğrencilerin ışıkla ilgili söyledikleri ve­
rilmiştir.
Buna göre, hangisinde öğrencinin ifadesi
yanlıştır?
Buna göre, P ışığının rengi ve topun I ve II
kısımlarının göründüğü renkler, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I
II
A) Yeşil
Kırmızı
Yeşil
B) Yeşil
C) Kırmızı
Kırmızı
Mavi
Yeşil
Sarı
D) Sarı
Sarı
Sarı
p
6.
ışığı
Sarı ve yeşil renkli
selefonlara K ve L
K—•—|---ışınları gönderildi­
ğinde Adem iki ışı­
nı da görebilirken,
Can ikisini de gö­
remiyor.
Buna göre, aşağı­
daki ifadelerden
--- —
Adem
:=ir
î>
Can
10.
C
beyaz
y ş *
C
A) K beyaz renkli ışındır.
beyaz
\ j ışık
mavi
selefon
B) K sarı renkli ışındır.
C) L beyaz renkli ışındır.
mavi yüzey
D) Selefonlar ışık geçirir.
mavi yüzey
/
7.
II
y \ beyaz
C y ş 'k
kırmızı
selefon
Güneş ışığının renkli olduğunu,
•
Sabun köpüğü
•
Gökkuşağı
•
CD üzerindeki renklenmeler
•
Kırık şişe parçalarının etkisiyle oluşan renk­
ler.
kırmızı yüzey
C
beyaz
v '§ık
I------------------------------1
beyaz yüzey
III
IV
verilenlerinden kaç tanesinde gözlemleye­
biliriz?
Yukarıdaki düzeneklerden hangisinde yü­
zey üzerine gelen ışık en fazla yansımaya
uğrar?
A) Bir
A)
B) İki
C) Üç
D) Dört
B) II
C) III
D) IV
Q COŞKU
IŞIĞIN KIRILMASI
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3 .1
3 .2
Işığın belirli bir yayılma hızının olduğunu,
Işığın hızının saydam bir ortamdan başka bir
saydam ortama geçerken değiştiğini,
3 .3
Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam
ortama geçerken doğrultu değiştirdiğini,
3 .4
Işık demetlerinin az yoğun saydam bir or­
tamdan çok yoğun saydam bir ortama geçer­
ken normale yaklaştığı, çok yoğun saydam
Benzer şekilde, ha­
vadaki hızı 300 000
km/s olan ışığın su­
daki hızı 225 000
km/s dir. Dolayısıyla
hava ortamından su
ortamına geçen ışı­
ğın hızı değişir. Bu nedenle ışığın doğrultusu da de­
ğişir ve ışık kırılmış olur.
Saydam ortamların ışığı kırma özelliklerini kırıcılık
ya da optik anlamda yoğunluk kavramlarıyla açıkla­
rız. Buna göre ışığı çok kırabilen bir ortam çok kırı­
cı ya da çok yoğun; ışığı az kırabilen bir ortam az
kırıcı ya da az yoğun olarak adlandırılabilir.
bir ortamdan az yoğun saydam bir ortama
geçerken ise normalden uzaklaştığını,
3 .5
Işığın hem kırıldığı hem de yansıdığını.
3 .6
Çeşitli ortamlarda kırılma olayını açıklamak
için basit ışın diyagramları çizebilmeyi,
3 .7
Su, havaya göre daha kırıcı yani daha yoğun bir or­
tamdır. Cam da suya göre daha kırıcı yani daha yo­
ğun bir ortamdır.
Bazı ortamların kırıcılıkları ve ışığın bu ortamlardaki
yayılma hızları aşağıdaki gibi gösterilebilir.
İki ortam arasında doğrultu değiştiren ışık de­
Kırıcılık
artıyor
metlerini gözlemleyerek ortamların yoğun­
luklarını karşılaştırmayı,
öğrenmiş olacağım.
Fotoğraflar­
daki su içi­
ne konul­
muş kalem ve cetvelin kırılmış gibi
görünmesinin sebebi ışığın bir say­
dam ortamdan diğer bir saydam
ortama geçerken kırılmasıdır.
Işığın kırılması, bir saydam ortamdan diğerine ge­
çerken izlediği doğrultunun değişmesi anlamına
gelmektedir. Işığın kırılmasına saydam ortamlarda­
ki yayılma hızının farklı olması sebep olur. Beton ze­
minde ilerleyen araba­
nın kum zemine önce gi­
ren lastiklerinin kumda
hızı azalır ve araba yön
değiştirir. Bunun gibi bir
saydam ortamdan diğe­
rine geçen ışık ışını da
yön değiştirerek kırılır.
&
COŞKU
hava
su
300
225
akrilik
cam
cam
201
197
Hız
azalıyor
(x 1000 km/s)
Işık hızı
Yandaki şekilde
bir ışık ışınının az
yoğun ortam olan
havadan çok yo­
ğun ortam olan
suya geçerken
nasıl kırıldığı gös­
terilmiştir.
no rm al I N
1
1
1
g elm e !
açısı !
gelen
ışın
S
.
i \
hava
kırılma
\ açısı
1f \
\
!
■1•'•
;
\
stJ
kırılan
Işık ışınının ortam­
!
\
ışm
ları ayıran yüzeye
değdiği noktada çıkılan dik çizgiye yüzeyin nor­
mali (N) adı verilir.
Yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi bir kırılma ola­
yında ortamları ayıran yüzeye gelen ışık ışını ile nor­
mal arasındaki açıya gelme açısı (i), kırılan ışın ile
normal arasındaki açıya da kırılma açısı (r) denir.
219/
Işığın Kırılması
Işık çok yoğun ortamda, az yoğun ortamdakine gö­
re daha yavaş gider. Yani az yoğun ortamdan çok
yoğun ortama geçen ışığın hızı azalır.
Örnek - 6
K ırılm a k an unla rı;
-♦ Gelen ışın, kırılan ışın ve normal aynı düzlemde­
dir.
Işık ışını çok yoğun ortamda yavaş, az yoğun
ortamda hızlı hareket eder.
Az yoğun ortamdan
çok yoğun ortama
geçen ışın normale
yaklaşarak kırılır.
N
Şekildeki gibi S ortamından R ortamına geçen
bir ışık ışınıyla ilgili olarak,
I. Işık ışını S ve R ortamlarında eşit hızlara sahip­
tir.
hava
Saydam su ortamı
havaya göre daha yo­
ğundur. Dolayısıyla
havadan suya geçen
ışın yandaki gibi normale yaklaşarak kırılır.
su
Çok yoğun ortamdan
az yoğun ortama ge­
çen ışın normalden
uzaklaşarak kırılır.
II. Işığın gelme açısı kırılma açısından büyüktür.
III. R ortamının kırıcılığı S’ninkinden büyüktür.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
Çözüm
Işık ışınları S ortamından R ortamı­
gelme ı
na geçerken normale yaklaşarak
kırılmıştır. Gelme ve kırılma açıları
ışınların normalle yaptıkları açılar­
dır. Gelme açısı, kırılma açısından
büyüktür. (II doğru) O hâlde R ortamı S ortamına
göre daha kırıcıdır. (III doğru)
Su havadan daha yo­
ğun olduğundan su­
dan havaya geçen
ışın yandaki gibi nor­
malden uzaklaşarak kırılır.
Bir ışık ışını bir saydam ortamdan başka bir say­
dam ortama geçerken ortamları ayıran yüzeye
dik olarak geliyorsa, ışık ışını hızını değiştirse de
yönünü değiştirmez. Aşağıdaki şekillerde bu du­
rum gösterilmiştir.
R ortamının kırıcı (yoğun) olması demek ışığın R de
S dekine göre daha yavaş gitmesi demektir. Ortam
yoğunluğu arttıkça ışığın hızı azalır. R daha yoğun
olduğuna göre R’nin ışık kırıcılığı S’ninkinden daha
büyük demektir. (I yanlış)
Cevap D
Sıra Sizde * 6
hava
hava
su
su
^1
Aşağıdaki şekillerde ortamlar arasında ışık ışınları­
nın izlediği yollar verilmiştir.
M
Anahtar Bilgi
Bir ışık ışını yanda­
ki gibi izlediği yolun
tersinden gönde­
rildiğinde de yine
aynı yolu izleyerek
geri döner. Buna ışığın tersinirlik özelliği denir.
Buna göre, ortamların kırıcılıklarının karşılaştı­
rılması ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğru­
dur?
A) M > K > L
B) K > L > M
C) M > L > K
D) L > M > K
©COŞKU
Işığın Kırılması
<S>
Örnek - 7
Işığın Cam B lo kta n Geçişi
Şekildeki gibi bir cam
bloğa gelen ışık ışını
cama geçerken norma­
le yaklaşarak, camdan
havaya geçerken nor­
malden uzaklaşarak kı­
rılır. Bu durumda gelen
ışınla cam bloktan çı­
kan ışın birbirine para­
lel olur.
Aşağıdaki şekillerde görülen K, L ve M ortamlarının
yoğunlukları arasındaki ilişki K = M < L dir.
Buna göre K ortamından gelen bir ışık ışını aşağıdakilerden hangisindeki gibi bir yol takip
eder?
B)
A)
\
C)
1
K
s
k
’
M
Eğer ışık ışını cama
normal üzerinden gön­
derilirse, ışın doğrultu
değiştirmeden yoluna
devam eder. Ancak ışı­
ğın cam ve hava orta­
mındaki hızları farklı
olur.
gelen
ışın
hava
D)
\
L
K
ı
L
cam
,
hava
\
M
Y o ğ u n O rta m d a k i C isim le rin
Y akındaym ış Gibi G örünm esi
Çözüm
Işık K ortamından L ye oradan da M ye geçecektir.
Verilen bilgiye göre L ortamı hem K ortamından,
hem de M ortamından daha yoğundur.
jva
m
b il
2^
Buna göre, K ortamından L ortamına geçen ışın
normale yaklaşarak kırılır. Bu durumda, C ve D ce­
vap olamaz. L ortamından ışın az yoğun M ortamı­
na geçerken normalden uzaklaşarak kırılır. O hâlde
ışık ışınının takip edeceği yol B seçeneğindeki gibi
olmalıdır.
K ve M ortamlarının yoğunlukları eşit olduğundan
ışınların bu ortamlardaki doğrultuları paraleldir.
Balık ise kediyi, olduğun­
dan daha uzaktaymış gibi
görür.
Cevap B
Sıra Sizde - 7
Örnek -8
Bir ışık ışını şekildeki
gibi farklı kırıcılıklara
sahip ortamlar arasın­
da geçiş yapmaktadır.
Buna göre ortamların
kırıcılıkları ile ilg ili
aşağıdakilerden han­
gisi doğrudur?
Su, havadan daha yoğun
olduğundan, sudan hava
ortamına geçen ışık IŞinları normalden uzaklaşa­
rak kırılır. Kırılıp sudan havaya çıkan ışınların uzan­
tılarının kesiştiği yerde
balığın görüntüsü oluşur.
Bu yüzden kedi balığı, ol­
duğundan daha yakın­
daymış gibi görür.
h/2
Yarıya kadar su ile dolu
olan kap içindeki cismi
gören gözlemci, kap tama­
men su ile doldurulursa
cisimle ilgili aşağıdaki du­
rumlardan hangisi ile kar­
şılaşabilir?
A) Cismin konumunda değişiklik gözlemez
A) a ortamı > b ortamı > c ortamı
B) Cismi, kendinden daha uzakta görür.
B) c ortamı > b ortamı > a ortamı
C) Cismi göremez
C) a ortamı > c ortamı > b ortamı
D) Cismi kendine daha yakın görür.
D) b ortamı > a ortamı > c ortamı
Q COŞKU
(2005 - OKS)
(221
Işığın Kırılması
Çözüm
Serap Olayı
Kap su ile doldurulduğunda cisim ile su yüzeyi ara­
sındaki mesafe daha da artar. Cisimden gelen ışın­
lar su yüzeyinden ayrılırken normalden uzaklaşarak
kırıldıklarından uzantılarının kesiştiği yerde cismin
görüntüsü oluşur.
^
İr\ —
m
X1h/-2
*
Bu durum­
da gözlem­
ci cismi da­
ha yakında
görür.
Cevap D
Sıra Sizde
8
Şekil - I
Şekil -II
Şekil -III
Ahmet, Şekil - 1deki gibi tahta kabın kenarından
baktığında boş bir kabın dibine bıraktığı madeni
parayı göremiyor, fakat kabın içine Şekil - II deki gi­
bi bir miktar su doldurduğunda parayı görebiliyor.
Ahmet, daha sonra Şekil - III deki gibi kaptaki su
miktarını arttırarak madeni parayı gözlemliyor.
Bu deneyin sonucuna göre Ahmet, aşağıdaki
ifedelerden hangisinin vanlış bir bilgi içerdiğini
fark eder?
A) Işık ışınları doğrusal olarak yayılır.
B) Su ortamı, hava ortamından daha yoğundur.
C) Kap saydam olsaydı, cisim her durumda görü­
nürdü.
D) Işık ışınları suda, hava ortamına göre daha hızlı
yayıldığından kaba su doldurulduğunda para
daha rahat görünür.
Işık ışınlarının çok yoğun ortamdan az yoğun orta­
ma geçerken yönü değişir. Fakat çok yoğun ortam­
dan az yoğun ortama gönderilen ışının gelme açısı
belli bir değer aldığında ışık ışını diğer ortama ge­
çemez ve aşağıdaki gibi iki ortam arasında gider.
İşte bu gelme açısına sınır açısı adı verilir. Sınır açı­
sından daha büyük açıyla gelen ışınlar artık diğer
ortama geçemeyip geldiği ortama aynı açıyla geri
dönerler. Bu olaya tam yansıma adı verilir. Örneğin
sudan havaya geN orm oi \ N o r m o i
çen ışınlar için sınır
açısı 48° dir. Yani bu
dereceden
daha
Tom
büyük
bir
gelme
yonsımo
açısıyla gelen ışın­
lar sudan havaya
geçemez ve tam
yansımaya uğrar.
Yukarıdaki şekilden de gö­
rüleceği gibi tam yansıma
olayında ışığın gelme açı­
sıyla yansıma açısı birbiri­
ne eşittir. Yandaki resimde
ise tam yansımalı prizma­
lardaki tam yansıma olayı
gösterilmiştir.
Çok sıcak ya
_a z soğuk
da çok so­
hava
ğuk ortamlar­
soğuk hava
da, havanın
§-soğuk su
yere
yakın
bölgelerinde ışığın kırılma ve tam yansımaya uğra­
ması sonucu serap olayı meydana gelir.
T e k n o lo jid e Tam Yansıma
r
Kazanımlar
Plostik kılıf
Bu bölümü bitirdiğimde;
3.8
•
V
\
Camtabaka
Işığın her zaman çok yoğun ortamdan az
yoğun ortama geçemediğini,
3.9
3.10
Işığın kırılmasıyla açıklanabilecek olayları,
Işık ışınları
Işığın prizmada kırılarak renklere ayrılabile­
ceğini,
öğrenmiş olacağtm.
Bugün tıpta kullanılan endoskopi cihazı ve telefon
mesajlarının iletiminde kullanılan fiber optik kablo­
larda ışığın tam yansımasından yararlanılır.
0 COŞKU
Işığın Kırılması
Fiber kablo şekildeki gibi iğne deliğinden geçebile­
cek incelikte olup camdan yapılmıştır. Fiber optik
kablolarda ışık ışınları sınır açısından daha büyük bir
açıyla cam kablonun duvarlarına çarpar ve tam yan­
sımaya uğrayarak dışarı çıkmadan cam içinde ilerler.
Işığın Prizm ada R enklerine
A y rılm a s ı
Beyaz ışık prizmaya ilk girdiğinde kırılıp renklere ay­
rılır. Işıklar prizmadan çıkarken normalden uzakla­
şarak tekrar kırılacakları için renklenmeler daha be­
lirgin hâle gelir.
Â
Farklı renkteki ışıklar fark­
lı açılarla kırıldığından her
bir damladan sadece tek
bir renk ışık gözümüze
ulaşır.
Kırmızı renk ışık üstteki
damladan mor renk ışık
daha aşağıdaki damla­
dan geldiği için gökkuşağı renkleri kırmızı üstte mor
altta olacak şekilde sıralanır.
%
Örnek -9
Cam prizmaya ge­
len beyaz ışık kırıla­
rak renklerine ayrılı­
yor. Bu renkli ışınlar­
dan üçü I, II ve III
ışınlarıdır.
Bu renkler en az kırı­
landan en çok kırıla­
na doğru şöyle sırala­
nır: Kırmızı, Turuncu,
arı, Yeşil, Mavi, Mor.
Bunu şu şekilde aklı­
mızda tutabiliriz: KuTu aYaMaM. Buradaki sesiz harfler gökkuşağının
renklerinin baş harflerini verir.
II numaralı ışın yeşil renkli ışın olduğuna göre, I
ve III ışınları hangi renkli olabilir?
G ökku ş a ğ ın ın O luşum u
Çözüm
A) Kırmızı
Sarı
B) Mavi
Kırmızı
C) Sarı
Mavi
D) Mavi
Mor
Beyaz ışık prizmadan geçerken en az kırılandan en
çok kırılana doğru sırasıyla kırmızı, turuncu, sarı,
yeşil, mavi, mor renklere ayrışır.
II numaralı ışın yeşil renklidir. I numaralı ışın II
göre daha az kırılmıştır. Dolayısıyla kırmızı, sarı
da turuncu renklerde olabilir. III numaralı ışın II
göre daha çok kırılmıştır. Dolayısıyla mavi ya
mor renklerde olabilir.
Yağmur yağdıktan hemen sonra Güneş açarsa gök­
yüzünde ışığın su damlaları içinde kırılma ve yansı­
masıyla meydana gelmiş gökkuşağını farkederiz.
Havadaki su damlalarına giren güneş ışını, su ha­
vadan daha yoğun bir ortam olduğu için önce kırıl­
maya uğrar. Bu sırada renk­
lerine ayrışır. Sonra su dam­
lasının arka tarafından yan­
sımaya uğrar ve geldiği ilk
taraftan tekrar kırılmaya uğ­
rayarak dışarı çıkar. Bu ikin­
ci kırılma sonrasında renk­
Kırmızı
Su damlası
ler iyice belirginleşir.
0
COŞKU
ye
ya
ye
da
Bu şartlara uyan durum, seçenekler arasında C de
vardır. I sarı, III mavi olabilir.
Cevap C
Sıra Sizde
9
Hava ortamından su or­
tamına şekildeki gibi
gelen renkli ışınların
suda izledikleri yolları
çizerek gösteriniz.
Kırmızı Sarı Mor
t
hava
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Işığın Kırılması
Kazanım Pekiştirme -9
Kazanım Pekiştirme -12
Işık ışınlarının izledikleri yollara göre ortamların
kırıcılıklarını karşılaştırınız.
Aşağıdaki şekillerde ortamların kırıcılıktan arasında­
ki ilişki verilmiştir. Buna göre ışınların izleyecek­
leri yolları çiziniz.
K> L
T> Z
H> P
A> B
K
/
Kazanım Pekiştirme - 10
Aşağıdaki kırılma olay
Aşağıdaki
olayında a, b, c, d, e ile nelerin
n n e t n r i l H i n i n i yazınız.
ı/ m ın n
gösterildiğini
§
Kazanım Pekiştirme -13
5
İzledikleri yollar aşağıda belirtilen ortamlarda
lşığın hlz|arlnI karşılaştırın^.
»
<r
a:
b:
c :
d :
e:
T
Kazanım Pekiştirme -11
\
Aşağıdaki gibi gerçekleşen kırılma olaylarında
gelme ve kınlma açılarını belirtiniz.
Gelme açısı = ..
Gelme açısı = ..
Yansıma açısı =
Yansıma açısı =
Q COŞKU
p)
Kazanım Pekiştirme - 14
Işığın Kırılması
Kazanım Pekiştirme -16
Hava ortamından cam ortamına geçen şekildeki
ışınların kırılma açıları arasındaki ilişkiyi yazınız.
Mor
Yukarıdaki şekilde üç farklı ortam arasında ışık ışını­
nın geçişi gösterilmiştir. Işınların izledikleri yolla­
ra göre aşağıda verilen ifadelerin doğru ya da
yanlış olmalarını değerlendiriniz.
Kırmızı
Yeşil
cam
1. K ortamı en yoğundur.
2. L ortamı K den yoğundur.
3. K ve M nin yoğunlukları eşittir.
4. Işık en hızlı M de hareket eder.
Kazanım Pekiştirme - 17
5. Işığın L ve M deki hızları farklıdır.
6. Ortamların kırıcılıkları arasındaki ilişki
K = M < L dir.
Cam ortamdan hava ortamına çıkan ışınların kırılma
açıları veriliyor. M yeşil olduğuna göre, bu ışınla­
rın renklerinin neler olabileceğini yazınız.
7. Işığın ortamlardaki hızları arasındaki ilişki
K = M > L dir.
Kazanım Pekiştirme -15
Kırıcılıkları arasındaki ilişki K > M > L olan or­
tamlarda ışınların izledikleri yolların doğru ya da
yanlış olmasını değerlendiriniz.
Kazanım Pekiştirme -18
K ortamından bakan gözlemci, L deki cismi daha
uzakta görüyor. M ortamındaki gözlemci L deki cis­
mi daha yakında görüyor. Bu bilgiler ışığında K,
L, M ortamları ile kurulan düzeneklerde ışınların
izleyebilecekleri yolları çiziniz.
Doğru Q
0
COŞKU
Yanlış Q
225
IŞIĞIN KIRILMASI
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Ali, bir saydam ortamdan diğerine ışın gönderdiğinde ışının şe­
kildeki gibi kırıldığını
gözlüyor.
^
L
4.
X saydam ortamından Y
saydam ortamına geçen bir ışın şekildeki yo­
lu izliyor.
—
Buna göre, aşağıdaki.
. . .
lerden hangisinde ya­
pılan yorum yanlıştır?
Buna göre, aşağıdakilerden
hangisi,
Ali’nin ulaşacağı bir sonuç değildir?
ortamı
y
ortamı
A) Gelme açısı 60° dır.
A) K bölgesi çok yoğun ortamdır.
B) Kırılma açısı 30° dır.
B) L bölgesi az yoğun ortamdır.
C) Y ortamı, X ten daha yoğundur.
C) Gelme açısı, kırılma açısından küçüktür.
D) Işın çok yoğun ortamdan az yoğun ortama
geçmiştir.
D) Işığın K bölgesindeki hızı, L dekinden bü­
yüktür.
5.
2.
Kırıcılık özellikleri farklı olan ortamlarda bir
ışık ışını, aşağıdakilerden hangisindeki gibi
bir yol izleyemez?
A)
B)
1. ortam
Bir ışık ışını saydam X
ortamından saydam Y
ortamına
geçerken
doğrultusunu değişti­
rerek şekildeki gibi 10°
sapmaya uğramıştır.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
1. ortam
-----
A) Işının gelme açısı 50° dir.
2. ortam
B) Işının kırılma açışı 60° dir.
2. ortam
C) Işının kırılma açısı 10° dir.
C)
D) X ortamının kırıcılığı Y ninkinden büyüktür.
D)
1. ortam
2. ortam
1. ortam
7\
2. ortam
6.
Havadan suya geçen
ışık ışının izlediği yol
şekildeki gibidir.
V
Hava
ib
\
3.
•
Gölge oluşumu
•
Işığın kırılması
•
Işığın tam yansıma yapması
•
Işığın saçılmaya uğraması
A) Azalmıştır
Yukarıdaki olaylardan kaç tanesi, gökkuşağı
oluşumunda etkili olur?
A) Bir
B) iki
Su
Bu ışının gelme açısı­
nın azaldığı bilindiği­
ne göre, şekildeki a,
b, c açılarının değişimi ile ilgili ne söylene­
bilir?
C) Üç
D) Dört
Artmıştır
Azalmıştır
B) Artmıştır
Artmıştır
Azalmıştır
C) Azalmıştır
Azalmıştır
Artmıştır
D) Artmıştır
Azalmıştır
Artmıştır
Q COŞKU
Işığın Kırıtması
9.
7.
X
ortamı
;,
\V
Y
ortamı
Y
•i ortamı
Şekil - II
Şekil - 1
Saydam X, Y, Z, ortamlarından oluşan düze­
neklerde ışık ışınının izlemiş olduğu yollar şe­
kildeki gibidir.
X
ortamı
Saydam X ve Y ortamlarında ışık ışınlarının iz­
lemiş olduğu yollar, Şekil - 1 ve Şekil - II deki
gibidir.
Buna göre, hangi ortamdaki cisme hangi or­
tamdan bakılırsa, cisim bulunduğu yerden
daha yakında görülür?
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
doğrudur?
A) Z ortamından, X ortamındaki cisme
A) Şekil - 1deki düzenekte ışığın X ortamında­
ki hızı Y ortamındaki hızından büyüktür.
B) Y ortamından, X ortamındaki cisme
C) Z ortamından, Y ortamındaki cisme
B) Şekil - II deki düzenekte ışığın X ve Y or­
tamlarındaki hızları eşittir.
D) X ortamından, Z ortamındaki cisme
C) X in kırıcılık özelliği Y ninkinden büyüktür.
D) X in kırıcılık özelliği Y ninki ile aynıdır.
8.
Öğretmen şekilde­
Ortam içindeki
ki tabloyu tahtaya
hızı (km/s)
— -— r# ı
çizerek ışığın farklı
300000 ¥
ortamlardaki hızla­
225563 S
rın deneysel so­
200000
nuçlarını yazıyor.
Öğretmen, bu bilgiler ışığında öğrencilerden
yorum yapmasını istiyor.
10.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi öğren­
cilerin tabloyu incelemeleri sonucu yapabi­
leceği bir yorumdur?
Işık K ortamında
daha hızlıdır.
Işık B ortamında
daha hızlıdır.
Işık S ortamında
daha hızlıdır.
İki saydam ortamın ayırıcı yüzeyine gelen ışın,
I, II ve III te verilen yolları izlemektedir.
Buna göre, hangi şekil altında verilen bilgi
yanlıştır?
Q COŞKU
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız II
D) İv e li
(227
MERCEKLER
Kazanımlar
Kenarları kalın ortası ince olan merceklere kalın ke­
narlı (ıraksak) m ercekler adı verilir.
Bu bölümü bitirdiğimde;
Aşağıda bazı kalın kenarlı mercek modelleri göste­
rilmiştir. Kalın kenarlı merceği basitçe temsil etmek
için aşağıdaki gibi ok uçları içeri dönük bir şekilde
gösterilir.
4 .1
Işığın ince ve kalın kenarlı merceklerde nasıl
kırıldığını,
4 .2
Paralel ışık demetleri ile ince ve kaim kenar­
Sembol
lı merceklerin odak noktalarını bulmayı,
öğrenmiş olacağtm.
Kalın kenarlı mercek çeşitleri
Paralel ışın demeti merceğe gönderildiğinde, mer­
cek ince kenarlıysa, ışınlar bir noktada toplanır,
mercek kalın kenarlıysa ışınlar bir noktadan dağılıyormuş gibi kırılır. Bu noktaya merceğin odak nok­
tası adı verilir.
Mercekler mikroskop­
tan gözlüğe, kamerlardan teleskoplara kadar pek
çok optik araçta kullanılır.
Mercekler genelde camdan ya
da sert plastikten yapılan en az
bir yüzü küresel araçlardır.
Cisimlerin görüntülerini büyütme, küçültme özelli­
ğine sahip, su, cam ya da mika gibi saydam mad­
delerden yapılmış araçlara mercek adı verilir.
Ortası kalın, kenarları ince olan merceklere ince
kenarlı (yakınsak) m ercekler adı verilir.
Aşağıda bazı ince kenarlı mercek modelleri veril­
miştir. İnce kenarlı merceği basitçe temsil etmek
için çift taraflı ok kullanılır.
Odak noktasının merceğe olan uzaklığına ise odak
uzaklığı denir.
İnce kenarlı bir merceğin odak noktası ve odak
uzaklığı aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
ince kenarlı mercek
ışınlar
toplanır
odak
uzaklığı
Işınlar bir merceğe hem girerken hem de çıkarken
kırılmaya uğrayabilir.
Kalın kenarlı bir merceğin odak noktası ve odak
uzaklığı ise aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
Sembol
228
Q COŞKU
Mercekler
İnce ve Kalın K enarlı M e rc e k te
$
Örnek -11
G ö r ü n tü O luşu m u
İnce kenarlı mer­
cekle odak uzaklığı
içindeki cisimlere
baktığımızda cisim­
leri olduğundan bü­
yük görebiliriz. Bu
amaçla kullanılan
ince kenarlı merce­
ğe büyüteç denir. Eğer cisim merceğin odak uzak­
lığının dışında ise ters görünür.
Kalın kenarlı mercekle
cisimlere bakıldığında
cisimlerin daima kü­
çük ve düz görüntüle­
ri elde edilir.
Ahmet bir ince kenarlı merceğe gönderilen ışınların
mercekten geçtikten sora odak noktasında kesişti­
ğini arkadaşlarına göstermek istiyor.
Buna göre Ahmet, merceğe hangi iki ışını gön­
dermesi yeterlidir?
A) 1
B)
C)
D)
yi
Çözüm
Örnek -10
Merceklerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangile­
ri doğru bilgiler içerir?
I. Merceklerin ortası şişkin olanları ince kenarlı
mercektir.
II. Bir kalın kenarlı merceğin iki yüzeyi de eğrisel
olmak zorundadır.
İnce kenarlı merceğe paralel gelen ışınlar mercek­
ten geçtikten sonra odak noktasında kesişir. Bunu
gözlemlemek için ince kenarlı merceğe paralel ışın­
lar göndermek gerekir.
Buna göre Ahmet’in A seçeneğindeki gibi 1 ve 2
ışınlarını göndermesi yeterli olur.
Cevap A
III. Büyüteç olarak kullanılan mercek, ince kenarlı­
dır.
IV. Kenarları kalın ortası ince olan merceğin bir di­
ğer adı yakınsak mercektir.
A) İve III
B) II ve III
C) II, III ve IV
D) I, III ve IV
Sıra Sizde - 10
Çözüm
Ortası şişkin kenarları ince olan mercekler ince ke­
narlı mercek ya da yakınsak mercek diye adlandırı­
lır. Ortası ince kenarları kalın olan mercekler kalın
kenarlı mercek ya da ıraksak mercek olarak adlan­
dırılır.
Aşağıdakilerden hangisinde, kalın kenarlı mer­
ceğe gelen ışınların izlediği yol doğru gösteril­
miştir?
Merceklerin bir yüzünün eğrisel olması yeterlidir. İn­
ce kenarlı mercekler büyüteç olarak kullanılır. Kalın
kenarlı mercekler daima küçük görüntü verdiği için
büyüteç olarak kullanılamaz.
Bu açıklamalara göre, I ve
bilgileri doğrudur.
Cevap A
0
COŞKU
229
Mercekler
Kazanımlar
"■ ■ ip '
■
:
Bu bölümü bitirdiğimde;
4 .3
Merceklerin kullanım alanlarını,
4 .4
Ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların gü­
Hipermetrop
göz
kusurunun
ince kenarlı
mercekle
düzeltilmesi
neşli havalarda yangın riski oluşturabilece­
ğini,
4 .5
4 .6
Merceklerin kullanıldığı gözlem araçlarını,
Işığın yansıması ve kırılması olaylarının ben­
zerlik ve farklılıklarını,
öğrenmiş olacağım.
Göz K u su rla rı ve M e rc e k le rle
D ü z e ltilm e s i
İnce kenarlı mercek cisimden gelen ışınları toplaya­
rak kırdığı için göz merceği, görüntüyü retina taba­
kası üzerinde oluşturur.
M iyop G öz K u su ru
Göz kusurlarından biri olan miyopluk yakını görüp
uzağı net görememe durumudur. Yani miyop göz
kusuru olanlar yakındaki cisimleri görmede bir
problem yaşamazken uzaktaki cisimleri net olarak
göremezler. Miyop gözde görüntü mercekle retina
tabakası arasında oluşur. Bu göz kusurunu düzelt­
mede kalın kenarlı mercek ya da lens kullanılır.
Örnek -12
Geçen gün gözlerimden muayene oldum. Doktor
benim uzağı göremediğimi tespit e tti. Bana
“Senin göz kusurun...... !..........." dedi. Verdiği y
reçeteye göre aldığım gözlük camının .....U.....
kenalı b i r ....... M!...........olduğunu farkettim .
Gözlüğü kullanmaya başladığımdan beri e tra ­
fımı net olarak görebiliyorum.
Rem*/
Remzi, göz bozukluğuyla ilgili yaşadıklarını arka­
daşlarına yukarıdaki gibi anlatmıştır.
Miyop göz
kusurunun
kalın kenarlı
mercekle
düzeltilmesi
Buna göre paragraftaki I, II ve III boşluklarına
aşağıdakilerden hangileri geldiğinde ifadeler doğ­
ru olarak tamamlanmış olur?
1
Kalın kenarlı mercek cisimden gelen ışınları dağıta­
rak kırdığı için göz merceği, görüntüyü retina taba­
kası üzerinde oluşturur.
Hiperm etrop G öz Ku su ru
Bir diğer göz kusuru olan hipermetropluk uzağı gö­
rüp yakını net görememe durumudur. Yani hiper­
metrop göz kusuru olanlar
uzaktaki cisimleri görmede bir
problem yaşamazken yakındaki
cisimleri net olarak göremezler.
Bu göz kusurunu düzeltmede
ince kenarlı mercek ya da lens
kullanılır.
2
3
A) miyop
kalın
mercek
B) miyop
ince
ayna
C) hipermetrop
kalın
mercek
D) hipermetrop
ince
cam
Çözüm
Remzi uzağı göremediğini ifade ediyor. Bu durum­
da Remzi’nin göz kusuru miyoptur.
Bunun için doktoru Remzi’ye camı kalın kenarlı mer­
cek olan gözlük kullanmasını tavsiye etmiştir.
Çünkü miyop göz kusurunu kalın kenarlı mercek ile
düzeltilir.
Cevap A
Q COŞKU
Mercekler
Sıra Sizde
Teleskoplar çok uzak me­
safelerdeki cisimleri göz­
lemlemek için kullanılan ve
yapısında ince kenarlı mercek bu­
lunan optik araçlardır. Teleskobun
o bjektif adını verdiğimiz kıs­
mında, odak uzaklığı büyük
ince kenarlı mercek; oküler
adını verdiğimiz gözlemcinin
baktığı kısımda ise odak uzaklığı
küçük ince kenarlı mercek bulunur.
11
Bir göz doktoru, hipermetrop göz kusuru oldu­
ğunu öğrendiği hastasına aşağıdaki gözlükler­
den hangisini kullanmayı tavsiye eder?
A) İnce kenarlı merceği olan
B) Kalın kenarlı merceği olan
C) Düz camlı olan
D) Tümsek aynalı olan
Mikroskop ve projeksiyon cihazlarının yapılarında
da mercek bulunur.
K ırılm a mı, Yansım a mı?
Yansıma olayında ışınlar geldikleri ortama geri dö­
nerken, kırılma olayında diğer ortama geçebilir.
Yansıma olayında yansıma açısı, gelme açısına bir­
birine eşitken, kırılma olayında ışının normal üzerin­
de geldiği durum hariç, kırılma açısı gelme açısına
eşit olmaz.
Yansıma sonucu düz aynada oluşan görüntü cisim­
le aynı boydayken küresel aynalarda cisimden kü­
çük ya da büyük görüntü elde edilebilir. Benzer şe­
kilde merceklerde de yapısal özelliklerine göre, bü­
yük ve küçük görüntü elde edilebilir.
M e rc e k le r N elere Sebep O labilir?
Küçük cam parçaları, içi
su dolu cam şişeler, içi su
dolu plastik şişeler ya da
içi boş cam şişeler güneş
ışığını bir noktaya odak­
layabilir. Eğer bunlar ku­
ru çayırların üzerinde bu­
lunursa yangına sebep
olabilir. Bu yüzden piknik
yaptığımız yerlerde, çayır, ormanlık alanlarda içi do­
lu ya da boş şişeler bırakmamalı ve şişeleri kırıp et­
rafa atmamalıyız.
M e rc e k le r ve K ullan ım A la n la rı
İçinde mercek, prizma gibi araçlar bulunan ve ışık­
la çalışan araçlar optik araçlar olarak adlandırılır.
Güneş
ışığı
Göz kusurlarının da düzeltilmesinde kullanılan lens
ve gözlükler en bilinen optik araçlardandır.
En çok kullandığımız mercekli araç­
lardan biri de fotoğraf makine­
leridir. Fotoğraf maki­
nelerinin görüntü alı­
nan kısmı olan objek­
tif içinde ince kenarlı
mercek bulunur. Ob­
jektif ileri geri hareket
ettirilerek makine için­
deki ekran üzerinde net görüntü elde
edilir.
Video kameralarında da ince
kenarlı mercek vardır. Ob­
jektifin hareketi ile net
görüntü elde edilmesi
sağlanır.
$
Örnek -13
İnce kenarlı mercekle elde edil­
miş bir büyüteç kullanılarak
güneş ışınları yardımıyla ka­
ğıt parçaları şekildeki gibi
tutuşturuluyor.
Bu deneyden aşağıda­
ki sonuçlardan hangisi
çıkartılamaz?
A) İnce kenarlı mercekler ışığı kırarak toplar.
B) Güneş ışığını soğuran maddelerin sıcaklığı artar.
C) Koyu renkli maddeler güneş ışığını, açık renkli
maddelerden daha çok soğurur.
D) Işık enerjisi ısı enerjisine dönüştürülebilir.
Çözüm
Güneş ışığı büyüteçte kırılıp bir noktada toplana­
rak, güneş enerjisinin ısı enerjisine dönüşmesi sağ­
lanıyor. Bu uygulamadan koyu renkli maddelerin
açık renklilere göre ışığı fazla soğurduğu sonucu
çıkartılamaz.
Cevap C
0
COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Mercekler
Kazanım Pekiştirme -19
Işınların izledikleri yollara göre işaretli bölgeler­
de olması gereken mercek türünü çiziniz.
I.
II.
Kazanım Pekiştirme -22
Aşağıdaki çengel bulmacayı cevaplayınız
III.
Kazanım Pekiştirme -20
Aşağıdaki göz kusurlarının isimlerini yazarak
kullanılacak gözlük camının ne tür mercek olma­
sı gerektiğini işaretli bölgeye çiziniz.
il
Soldan sağa
1. Işığı kıran optik araç
2 . Tüm renkleri yansıtan zeminin rengi
3 . Yakını göremeyenlerin gözlüklerinde kullandığı mercek
türü
4 . Beyaz ışığın içinde en az kırılmaya uğrayan renk
Kazanım Pekiştirme -21
5 . Bir saydam ortamdan gelen ışığın diğer saydam ortama
geçememesi durumunda gerçekleşen yansıma
Merceklere aşağıdaki gibi gelen ışınların izleye­
cekleri yolları çizerek tamamlayınız.
a.
A
b.
6 . Video çekimi yapmakta kullanılan popüler bir optik araç
Yukarıdan aşağıya
7 . Uzağı görememe göz kusuru
8. Tüm renkleri yutan zemin rengi
9 . Bir mercek türü
d.
e.
10. Kırılma düzlemine dik sanal çizgi
11. Işığın doğrultu değiştirmesi olayı
12. Yakını gerememe göz kusuru
13. Normal ile gelen ışın arasındaki açı
0 COŞKU
MERCEKLER
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bir P merceğine gön­
derilen ışık ışınlarının
bu mercekte kırılması
şekildeki gibidir.
3.
m
(çozum
V
Buna göre, odak
uzaklığı daha küçük
bir merceğe gönderilen ışınlardan hangisi­
nin izlediği yol doğrudur?
Yukarıdaki kavram haritasında I, II ve III ku­
tularına gelecek bilgiler aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
|> <
III
II
I
A)
A) Prizmalar
Cam prizma
Işığı renklerine
ayırır
B) Aynalar
Tümsek ayna
Işığı dağıtır
C) Mercekler
İnce kenarlı
mercek
Işığı kırmaz
D) Mercekler
İnce kenarlı
mercek
Işığı dağıtır
C)
D)
'
|
t *
.
2.
t
4.
El feneri
Perde
Şekildeki deney düzeneğinde perde üzerinde­
ki K noktası el feneriyle aydınlatılıyor. Düzene­
ğin P bölgesine X merceği konulduğunda K
noktasının aydınlığının arttığı, Y merceği ko­
nulduğunda da azaldığı gözlemleniyor.
Buna göre, X ve Y mercekleri aşağıdakilerden hangileri olabilir?
A)
B)
Yakınsak mercek hangi göz kusurunun dü­
zeltilmesi amaçlanarak kullanılır?
A) Miyop
B) Hipermetrop
C) Şaşılık
D) Astigmat
5.
X ve Y merceklerine aynı renkli iki
y p g ışın paralel gönde^ u m rildiğinde şekildeki
gibi kırılarak tekrar
paralel gidiyor.
Buna göre,
X
X
Y
Y
II. Y kalın kenarlı mercektir.
D)
c’ i
I. X ince kenarlı mercektir.
III. Merceklerin odakları aynı noktadadır.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
X
Q COŞKU
Y
X
Y
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
M e rc e k le r
Hava ortamından K
ortamına gönderilen
ışın şekildeki yolu iz­
liyor.
K ortamından yapıl­
mış merceğe gön­
derilen I ışık ışını aşağıdaki yollardan han­
gisini izleyemez?
9.
Mert yaptığı deney­
le elindeki kalın ke­
narlı merceğin odak
noktasını tespit et­
mek istiyor.
Bunun için Mert
merceğe şekilde
gösterilen hangi ışınları göndermelidir?
A) 1 ve 2
B) 2 ve 3
C) 1 ve 3
D) 3 ve 4
10. Kalın kenarlı ve ince kenarlı mercekler ile özdeş ışık kaynakları kullanılarak siyah ve beyaJ C a za boyanmış özdeş cisimlerle aşağıdaki düzeiç o îu m nekler kurulmuştur.
Buna göre, hangi düzenekte cisim en fazla
ısınır?
7.
Aşağıdaki merceklerden hangisi ince kenar­
lı merceğe örnek olabilir?
A)
B)
rj
C)
D)
I HSeya
Beyaz cisim
0
X teki
görüntü
tç o z u m
Şekil - 1
Y deki
görüntü
Ş e kil-II
Odak noktaları F olan X ve Y şeffaf kutularında
bulunan merceklerinin önüne birer bardak Şe­
kil - 1 deki gibi konulmuştur.
11. Aşağıdaki araçların kaç tanesinde mercek
bulunur?
X ve Y ye bakıldığında oluşan görüntüler
Şekil - II deki gibi olduğuna göre,
(ö ö Iî
3
?
I. X teki mercek büyüteç olarak kullanılabilir.
II. X teki mercek ışığı toplayarak kırar.
III. Y deki mercek ışığı kırdıktan sonra dağıtır,
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
0 COŞKU
IŞIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
4.
I. Açık renkli elbiseler ışığı yutar.
II. Açık renkli elbiseler ışığı iyi yansıtır.
III. Açık renkli elbiseler havayı daha iyi içeri
geçirir.
Yukarıdakilerden hangileri, yazın açık renk­
li elbise tercih edilmesinin sebebidir?
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) Yalnızlı
D) İv e III
Mehmet, güneş ışığını
doğrudan alan renkli ka­
ğıdın üzerine CD koyup
bir kaç gün süreyle bek­
liyor. CD’yi kağıttan alan
Mehmet, CD nin yerin­
deki renk ile diğer kısım­
daki renk tonlarının farklı
olduğunu gözlüyor.
Güneş
renkli kağıt
Bu etkinliğe göre Mehmet, aşağıdakilerden
hangisini söyleyebilir?
A) Cisimlerin rengi yansıttığı renge göre deği­
şir.
2.
II
I
.
........
/'■ \ ı / \
B) Üzerine ışık düşen cisimler zamanla renk
değiştirir.
IV
C) Güneş ışığını soğuran cisimler ısınır.
/ ' W
D) Koyu renkli cisimler açık renkli cisimlere
göre daha çok ısınır.
\
I
Beyaz bir zemin üzerine üç ayrı ışık kaynağın­
dan ışıklar düşürülerek şekildeki desen elde
ediliyor.
I bölgesi beyaz, II bölgesi kırmızı, III bölge­
si yeşil renkli olduğuna göre, IV bölgesi
hangi renklidir?
A) Sarı
B) Mavi
C) Beyaz
D) Turuncu
3.
Saydam X ve Y ortam­
larında I ışık ışınının
izlediği yol şekildeki
Cçozum gibidir.
a açışı değiştirilme­
den X ortamının kırı­
cılığı daha büyük ya da küçük olsaydı b açı­
sı için ne söylenebilirdi?
X in kırıcılığı daha
büyük olsaydı
X in kırıcılığı daha
küçük olsaydı
A)
Artardı
Azalırdı
B)
Azalırdı
Artardı
C)
Artardı
Artardı
D)
Değişmezdi
Değişmezdi
Q COŞKU
Özdeş K ve L
kaplarına eşit sı­
caklıkta eşit mik­
tar..,,?ll ,konularak
güneşli bir ortam­
da bir süre bekle­
tildiğinde, kaplar­
daki özdeş ter­
mometrelerin sıvı
seviyeleri şekil­
deki gibi oluyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılarından hangisi
kesinlikle yanlıştır?
A) K kabı siyaha boyanmıştır.
B) L kabı beyaza boyanmıştır.
C) L kabındaki su daha fazla ışık enerjisi soğurmuştur.
D) K kabı Güneş altında daha uzun süre kal­
mıştır.
(CESİ
Işık
6.
Bir maddenin soğurduğu ışık enerjisinin
maddenin rengine bağlı olup olmadığını öğrenmek isteyen bir öğrenci, aşağıdaki deney{çMüm lerden hangisini yapmalıdır? (Deneyde özdeş
Termometre
Termometre
O
V. Ultrason cihazının çalışma prensibi
Yukarıda verilenlerle ilgili aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
Işık
kaynağı
Işık
kaynağı
Röntgen cihazının çalışması
IV. Çantamızdaki mavi kaplı kitabı diğer renkli
kitaplardan ayırt edebilmemiz
cisimler ve özdeş kaynaklar kullanılmıştır.)
A)
Periskopun kullanılması
O
A) II ve III görünmez ışıkla ilgilidir.
B) I ve IV görünür ışıkla ilgilidir.
Termometre
Termometre
C) Röntgen cihazı kemiklerdeki problemlerin
fark edilmesini sağlar.
D) Yalnızca V görünmez ışıkla ilgilidir.
Işık
kaynağı
O
Yeşil ışık
altında
Beyaz ışık
altında
Siyah
Mavi
Pantolon
I
Yeşil
Ayakkabı
Siyah
II
Murat’ın
giysileri
Termometre
Termometre
C)
Işık
kaynağı
Işık
kaynağı
O
#
Murat’ın giysileri ve bu giysilerin yeşil ile beyaz
ışık altındaki renkleri için şekildeki tablo veril­
miştir.
2d
Termometre
Termometre
D)
Işık
kaynağı
O
d
7.
Buna göre, tablodaki I ve II yerine aşağıdakilerden hangisi gelebilir?
Işık
kaynağı
-o
Şekilde bir perdenin
önüne ışık geçirmeyen
P ve R engelleri konul­
muştur. Ortama K kırmı­
zı ve Y yeşil ışık kaynak­
ları konuluyor.
II
A) Yeşil
Sarı
236)
A) Beyaz
Siyah
B) Mavi
Yeşil
C) Yeşil
Yeşil
D) Yeşil
Siyah
1 0 . Fatma ile Ceren, fener ışığını mavi ve lacivert
kumaş parçaları üzerine aynı doğrultuda gön­
deriyor. Bunlardan yansıyarak göze gelen ışık
miktarlarının aynı olmadığını gözlemliyorlar.
V
Buna göre, Fatma ile Ceren bu olaydan aşağıdakilerden hangisini çıkarabilir?
Buna göre, perde üze­
rindeki I, II, III bölge­
leri hangi renkte görü­
lür?
I
Tişört
Perde
III
Siyah
B) Yeşil
Sarı
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
Yeşil
D) Sarı
Kırmızı
Siyah
Q COŞKU
IŞIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
Engin, farklı renklere boyan­
mış özdeş üç bilyeyi birbirine
dokunacak biçimde yatay bir
zemine koyarak bir ışık kay­
nağıyla şekildeki gibi aydınla­
tıyor. Bir süre sonra bu bilye­
lerin sıcaklıklarını ölçerek bil­
yelerin taneciklerinin hareket­
liliğiyle ilgili modeller çiziyor.
4.
Saydam K, L, M ortamlarının kırıcılıklarına ait süJ J g g tun grafikleri şekildeki gi(çozum bidir.
Kırıcılık
Bu ortamların ikisinden
oluşan düzeneklerde I
ışık ışınının izlediği yol,
aşağıdakilerden hangisi
gibi olamaz?
Bilyelerin ilk sıcaklıkları eşit olduğuna gö­
re, Engin’in çizdiği doğru model aşağıdakilerden hangisi olabilir?
D)
2.
Bir merceğe gönderilen hangi renk ışığın
diğerlerinden fazla kırılması beklenir?
A) Sarı
B) Yeşil
C) Mor
Işık enerjisi
Yakıt enerjisi
Isı enerjisi
Elektrik enerjisi
M
4»
&
D) Kırmızı
n
_
3.
Aşağıdaki merceklerden hangisi ıraksak
merceğe örnek olabilir?
A)
B)
J i
Rüzgâr enerjisi
i
Elektrik enerjisi
C)
Hareket enerjisi
i
Elektrik enerjisi
Şekilde verilen resimlerdeki enerji dönü­
şümlerinden hangisi yanlıştır?
A)
0
COŞKU
B) II
C) III
D) IV
Işık
6.
İçinde bir miktar su olan kaptaki cisme bakan
bir öğrenci, cismi bulunduğu yerden daha ya­
kında görüyor. Kaba biraz daha su ilave eden
öğrenci, cismi daha da yakında görüyor.
9 . “ Hava ortamından saydam X ortamına geçen
w—, ışınlar için gelme açısı 60°, kırılma açısı 30°
olan çizimi yapınız.”
Ççözüm .. _
Öğretmenin istediği çizimi İbrahim, İnci, IIyas ve İlayda’dan hangisi doğru olarak yap­
mıştır?
Buna göre, öğrenci bu deneyle ilgili aşağı­
daki sonuçlardan hangisine ulaşabilir?
A) Su derinliği arttıkça, cisim daha yakında gö­
rülür.
A)
İbrahim
d
B) Su miktarı arttıkça, suyun kırıcılığı azalmıştır.
C) Su miktarı arttıkça suyun kırıcılığı artmıştır.
Hava
D) Su içindeki canlılar, hava ortamında bulu­
6<^
X ortamı
x <30o
X ortamı
nan cisimleri bulundukları yerden daha ya­
kında görürler.
7.
Öğretmen tahtaya X ve
Y ortamlarının ayırıcı yü­
zeyine gelen ışının kırıl­
masını yandaki gibi çiz­
dikten sonra öğrencile­
re aşağıdaki soruları so­
ruyor.
X ortamı
X ortamı
Y ortamı
Bu şekile göre, öğrenciler hangi soruya ce­
vap bulamazlar?
A) Gelme ve kırılma açıları kaç derecedir?
B) X ten Y ye bakan gözlemci cisimleri yakın­
daymış gibi mi görür?
C) Hangi ortam ışığı daha çok soğurur?
D) Y den X e bakan gözlemci cisimleri daha
uzakta mı görür?
8.
Su içindeki balığa
bakan Çiğdem balı­
ğı K noktasında ol­
masına rağmen, L
noktasındaymış gi­
bi görmektedir.
Burada Çiğdem,
aşağıdaki hangi
soruya cevap bulmak istemektedir?
A) Az yoğun ortamdan bakan göz, çok yoğun
ortamdaki cisimleri yakında mı görür?
10.
Fiberoptik kab­
lo içerisine gönderi­
len ışık tam yansıma yo-'
luyla ilerler. Bu kablolar
iletişimde ve tıpta yay-y
g.n olarak k u l l a p Serap 0,aymQ
nılır.
ışığın farklı yoğunluk-"
takı hava katmanların­
dan geçerken tam
İhsan
\ yansıma yapması
sebep olur.
Yer yakınındaki
havanın yukarı seviyede­
ki havadan daha sıcak ol­
ması durumunda cisimler
bulundukları konumdan da­
ha aşağıda ve genellikle
ters dönmüş görü­
nürler.
Cemile
Bir sınıftaki üç öğrencinin söyledikleri yukarıda
verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle­
nebilir?
B) Balık gözlemciyi nerede görür?
C) Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama ge­
len ışınlar birbirine yaklaşır mı?
D) Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama ge­
çen ışınlar normalden uzaklaşır mı?
&238
A) Yalnız Sabri’ninki doğrudur.
B) Yalnız İhsan’ınki yanlıştır.
C) Her üçününki de doğrudur.
D) Her üçününki de yanlıştır.
©COŞKU
IŞIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bir I ışık ışınının saydam K, L, M ortamla. .
..
rinda izlediği yollar
şekildeki gibidir.
daki hızlarını gösteren grafik aşağıdakilerden hangisidir?
3.
Bir merceğe gelen ışın
demeti mercekten
kırılarak çıkar.
Giriş
K ortamı
Cçözum
L ortamı
Mortamı
■
i
Merceklerin iki
tane odak
noktası vardır.
İnce kenarlı
mercek ışığı
dağıtarak kırar.
\
/" " d
0
E
B) 3
A) 4
K
L
M
K
L
4.
M
C) 2
B) Beyaz
C) Kırmızı
5.
2.
ışık
kaynağı
Radyometre
{çölüm
K ışını
Buna göre,
Şekillerdeki durumların
hangilerinde, ışığın hare­
ket ve ısı enerjisine dönü­
şebildiği ispatlanabilir?
I. K ışığı tek renktir.
II. L ışığı iki renktir.
III. Prizma 3 ışınını, 2 ışınından daha çok kır­
mıştır.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnızll
A) Yalnız I
C) İve III
D) I, II ve III
C) İv e li
Q COŞKU
D) 1
Güneş’ten gelen ve prizmadan geçince
renklerine ayrılan ışık hangi renktir?
A) Sarı
K ve L ışık ışınlarının prizmalarda kırılması şe­
kildeki gibidir.
0
Yukarıdaki tabloda girişten başlanarak üze­
rinden geçilen cümle doğru ise D yolu, yan­
lış ise Y yolu takip edildiğinde kaç numara­
lı çıkışa ulaşılır?
Ortam
Ortam
a
D) Siyah
(¡¡MM!
ü #
Su damlalarında
ışığın kırılması ve
yansımasıyla
Beyaz ışığın,
fa rk lı renklerin
karışımından
oluştuğunu
gö sterir.
I ışık ışınının saydam K, L, M ortamlarında iz­
lediği yol şekildeki gibidir.
Havada yağmur
damlaları varken
Güneş'in çıkmasıyla
b irlik te gökyüzünde
renkli b ir kuşak şek­
linde görülür.
Buna göre,
I. L ortamının kırıcılığı K ninkinden büyüktür.
m
II. L ortamının kırıcılığı M ninkine eşittir.
III. K ortamının kırıcılığı M ninkinden küçüktür,
Yukarıdaki şemada gökkuşağı ile ilgili veri­
len bilgilerden hangileri doğrudur?
A) 1 ve 2
B) 2 ve 3
C) 1 ,2 ve 4
D) 1, 2 ,3 ve 4
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnızll
C) İve III
D) I, II ve III
9.
Saydam K, L, M ortamları­
nın kırıcılıklarının sütun
grafikleri tablodaki gibidir.
Kırıcılık
M
Boş kaptaki pa­
raya bakan ço­
cuk parayı bu­
lunduğu K nok­
tasında görür.
Kaba su doldu­
rulduğunda ise
çocuk parayı L
noktasındaymış
gibi görür.
1 0.
Buna göre, hangi ortam­
dan hangisine gönderi­
len ışın gönderilen orta­
ma geçemeyebilir?
Hangi ortamdan
Hangisine
A)
K den
L ye
B)
K den
M ye
C)
L den
M ye
D)
L den
K ye
Işığın hızı
Çocuk bu de­
deneyden sonra
aşağıdaki yo­
rumlardan hangisini yapabilir?
Ortam
A) Su içindeki balıklar, birbirlerini bulundukla­
rı yerden daha yakında görürler.
X
Y
Şekil - 1
Şekil - II
B) Su altından gökyüzüne bakan bir dalgıç,
kuşları bulundukları yerden daha yüksekte
görür.
I ışık ışınının saydam X ve Y ortamlarındaki hız­
larına ait sütun grafikleri Şekil - 1deki gibidir.
C) İnsanlar suyun dışına zıplayan yunusları
bulundukları yerden daha uzak görür.
Buna göre, Y ortamından X ortamına gönde­
rilen ışın Şekil - II deki yollardan kaç tane­
sini izleyebilir?
D) Çukur aynayla elde edilen görüntü cismin
aynaya uzaklığından daha yakındır.
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
Q COŞKU
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
3.
■a
Cçozum
K1
K2
yeşil
::o;
#= =:::#
K, L, M saydam ortamları şekildeki gibidir. L
ortamındaki X cismine K
içozom ortamından ve M orta­
mından bakıldığında ci­
sim X' noktasında görü­
nüyor.
Engel
Beyaz
perde
Şekil - II
Şekil - 1
K1 ve K2 noktasal ışık kaynakları karanlık bir
ortamda ortasında dairesel delik bulunan bir
engelin önüne Şekil - 1deki gibi konulunca be­
yaz perde üzerinde Şekil - II deki gibi renkli kı­
sımlar oluşuyor.
M
Buna göre, ortamların
kırıcılıklarının sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A)
B)
Kırıcılık
Kırıcılık
....
Kaynaklar kendi aralarında yer değiştirilir­
se perdedeki görüntü aşağıdakilerden han­
gisi gibi olur?
K
C)
L
M
Kırıcılık
K
D)
W
L
K
D)
M
L
M
Kırıcılık
K
L
M
O
2.
X ortamı
k
m
Cçozum
»
/ £
/'
________
7L
*''/
m
/
n
Y ortamı
x ve Y saydam ortamlarında bulunan P ve R gözlemcileri birbirlerini aşağıda belirtilen hangi noktalarda görebilirler?
Güneş’in doğuşu
Mavi gökyüzü
Birbirine yakın olan bölgelerde gökyüzü­
nün şekildeki gibi farklı renklerde olması­
nın nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Dünya’nın Güneş’e göre farklı konumlarda
olması
B) Atmosferin yapısının sürekli değişerek gü­
neş ışığının farklı miktarlarda soğurma
R, P yi
P, R yi
A)
K
N
B)
K
M
C)
L
N
C) Güneş ışınlarının gelme açısına göre, at­
mosferde farklı renklerinin kırılıp saçılmaya
uğraması
D)
L
M
D) Hava sıcaklığının farklı olması
Q COŞKU
241
Işık
Istanbulspor
Şekildeki bayrağa ka­
ranlık bir ortamda ay­
rı ayrı yeşil ve kırmızı
renkli ışıklar altında
bakıldığında, bayrak
aşağıdakilerden han­
gisi gibi görülür?
Yeşil Işıkta
7.
O
Güneş
Kırmızı Işıkta
Özdeş K, L, M kapları sırasıyla beyaz, beyaz
ve siyaha boyanarak içlerine eşit miktar soğuk
su ve termometre konuluyor. Daha sonra kap­
lar güneşli bir ortama şekildeki gibi konularak
bir süre bekletiliyor.
Bu süre sonunda termometrelerdeki sıvı
seviyeleri, aşağıdakilerden hangisi gibi ola­
bilir?
A)
B)
K deki
L deki M deki
K deki
L deki M deki
i
Malatyaspor
I 1
C)
D)
K deki
Denizlispor
|
L deki M deki
K deki
L deki M deki
Gerıçlerbirliği
1
,)
1I
I
i
6.
m
( çözüm
Şekildeki boş havuza X noktasından bakan
Atılgan, havuz tabanındaki K, L, M, N paraları­
nı göremiyor. Havuz yavaş yavaş su doldurul­
maya başlanınca Atılgan paralardan birini gö­
rüyor ve suya atlıyor.
8 . Üzerinde birer kelime yazan kağıt parçaları kav j-, ranlık bir ortamda kırmızı ve yeşil ışık yayan iki
| p r a fenerle birlikte aydınlatılıyor.
(çözüm
Buna göre, aşağıdakilerden hangisindeki
gibi bir görünüm elde edilemez?
A)
Buna göre, Atılgan hangi parayı gördüğün­
de suya atlamıştır?
C)
A) K
B) L
C) M
anne
/
B> '
çok
j
D) I se viyo ru m
D) N
P * COŞKU
IŞIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Cam
0
3.
prizmaya
Beyaz ışık
beyaz '^ ,k d e ‘
Kçouım
meti şekildeki
gibi gönderildi­
ğinde beyaz ka­
ğıt
üzerinde
aşağıdakilerden
hangisine ben­
zer bir görüntü
oluşabilir?
Beyaz ışık
Beyaz ışık
( çözüm
Kırmızı seleforı
İL I YI
Şekil - 1
Beyaz kağıt
Şekil - II
İlk sıcaklıkları özdeş X, Y, Z cisimleri boyana­
rak beyaz ışık altına konulduğunda Şekil-I de­
ki gibi görülüyor.
A)
Bu cisimlerin üzerine kırmızı selefon konu­
larak beyaz ışık altında eşit süre bekletildi­
ğinde, sıcaklıklarının sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
C)
A)
B)
Sıcaklık
Sıcaklık
'mi
X
2.
Y
Z
C) t Sıcaklık
X
D)
m
Y
Z
Sıcaklık
( çözüm
X
Odak noktaları Fx ve FY olan X ve Y mercekle­
rinde K ve L vazolarının görüntüleri şekildeki
gibi oluşmuştur.
Bu merceklerle kurulan düzeneklere gön­
derilen ışınlardan hangisinin izlediği yol,
kesinlikle yanlış verilmiştir?
A)
X
Y
X
Y
—
X
0 COŞKU
Y
X
4.
0
( ç ö z iim
Y
n
Z
X
Y
Z
Selim, ilk sıcaklıkları
eşit olan özdeş ci­
simleri siyaha, beya­
za ve kırmızıya boya­
yarak Güneş altında
bir süre bekletiyor.
Daha sonra bu cisim­
Siyah
Beyaz
Kırmızı
lerden ikisi birbirine
dokunacak biçimde yan yana konuluyor.
O
Buna göre, bu iki cisim arasındaki ısı akış yö­
nü, aşağıdakilerden hangisinde yanlış gös­
terilmiştir?
A)
B)
C)
D)
Y
2 «
Işık
5.
Nasrettin Hoca kırmızı renkli, Nasrettin Hoca’nın eşeği ise yeşil renkli elma yemeyi çok
seviyor.
ampul
ampul
ampul i
Buna göre, sarı bir elma,
Yeşil
ince kenarlı
mercek
ince kenarlı
mercek
XL
I, II, III ten hangisi gibi aydınlatılırsa Nasret­
tin Hoca ve eşeği o elmayı tercih eder?
Nasrettin Hoca
Eşeği
Özdeş cisimlerden X siyaha, Y ve Z de beya­
za boyanıyor. Aynı sıcaklıktaki cisimler ince ve
kalın kenarlı mercekler kullanılarak özdeş am­
pullerle şekildeki gibi eşit süre aydınlatılıyor.
Bu süre sonunda X, Y, Z nin sıcaklıklarının
sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisi gi­
bi olur?
A)
B)
Sıcaklık
X
Y
Z
Sıcaklık
X
C) 4 Sıcaklık
D)
Y
Z
Sıcaklık
Bir merceğin odak uzaklığını bulmak iste­
yen İlker, aşağıdaki hangi iki deneyi yapma­
lıdır?
X
Işık ışını
Y
Z
Y
Z
X merceği
Işık ışını
kırmızı top
yeşil tahta
beyaz vazo
Renkleri belirtilmiş şekildeki cisimler kırmı­
zı ışıkla aydınlatılmış bir odada hangi renkte görünürler?
Top
Tahta
Vazo
A) Kırmızı
Yeşil
B) Kırmızı
Siyah
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
Beyaz
D) Siyah
Kırmızı
Siyah
Beyaz
IŞIK
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1 . X ve Y ortamlarının kırıcılıkları­
Kırıcılık
na ait sütun grafikleri şekilde­
ki gibidir.
3.
■ M
Buna göre, aşağıda verilen
X ve Y ortamlarından oluşan
düzeneklerin hangisinde I
ışınının izlediği yol yanlış verilmiştir?
Ççozum
u .
A)
Karanlık bir ortamda beyaz bir zemine X ve Y
fenerlerinden çıkan ışınlar şekildeki gibi düşü­
yor.
Buna göre bu zeminin görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olamaz?
A)
mm
C)
Saydam X, Y, Z ortamlarındaki K, L, M cisimle­
rine bakan bir göz, bu cisimleri K, L', M' nok­
talarında görüyor.
Buna göre, bu ortamların kırıcılıklarına ait
sütun grafikleri, aşağıdakilerden hangisin­
deki gibidir?
A) t Kırıcılık
X
Y
P ve R maddelerinden yapılmış, eğrilikleri aynı
olan merceklerde I ışık ışınlarının izlediği yol­
lar şekildeki gibidir.
Buna göre P ve R maddelerinden oluşan
aşağıdaki ortamların hangisinde, I ışınının
izlediği yol doğru olarak verilmiştir?
Z
D) i Kırıcılık
R
ortamı
Q COŞKU
245
Işık
5.
K ve L fenerleriyle aydınlatılan beyaz bir ze­
minde II bölümü sarı, III bölümü yeşil renkte
görülürken I bölümünün rengi ise bilinmiyor.
Şekil -1
Şekil - II
Buna göre, beyaz ışık altında aşağıdaki gi­
bi görülen yazılardan hangisi K kaynağı ile
aydınlatılırsa, yazı okunmaz?
A)
C)
Yaşa
okul
B)
D)
Serhat özdeş ampul, özdeş pil ve özdeş K, L,
M radyometreleriyle kurmuş olduğu deney dü­
zeneklerinde K, L, M radyometrelerinin dönme
hızlarını karşılaştırıyor ve bunlara ait sütun gra­
fiklerini çiziyor.
um
Buna göre, Serhat’ın çizdiği grafik aşağıdakilerden hangisi gibi olmalıdır?
A)
Dönme hızı
Bir ışık ışını yukarıdaki gibi K ortamından L ve
M ortamlarına gönderiliyor.
■Dönme hızı
"W
K
Bu düzeneklerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
C)
L
M
K
Dönme hızı
L
.
M
>Dönme hızı
I
A) K ortamından M ortamına geçen ışığın kı­
rılma açısı 50° dir.
K
B) Işık L ortamında M ortamına göre daha hız­
lı gider.
L
M
K
L
M
C) K den bakıldığında L deki cisim daha ya­
kından görülür.
D) K den L ye geçen ışının kırılma açısı 75° dir.
7.
Işık saydam bir
ortamdan diğe­
rine geçerken
kırılabilir.
B) 2
Beyaz ışık altında
şekildeki renkler­
de görülen cisim­
lerin sarı ışık al­
tında görüldüğü
renkler aşağıdakilerden hangisi
gibi olabilir?
Beyaz ışık
Az yoğun ortam,
kırıcılığı yüksek
ortamdır.
X
Tam yansıma az
yoğun ortamdan
çok yoğun ortama
geçişte gerçekle-'
şebilir.
C) 3
Y
Z
X
Işığın kırılması ile ilgili olarak yapılan yuka­
rıdaki etkinlikte doğru çıkış numarası aşağıdakilerden hangisidir?
A) 1
9.
D) 4
Y
Z
A)
m
□
■
B)
□
■
□
C)
□
□
■
D)
□
□
□
0 COŞKU
6. ÜNİTE
İnsan ve Çevre
EKOSISTEMLER
Kazanımlar
Çevremizde gördüğümüz canlıların en büyük gru­
bunu hayvan türleri oluşturur.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1.1
Tür, habitat, popülasyon ve ekosistem kav­
ramlarını,
1 .2 Bir ekosistemdeki canlı organizmaların birbirleriyle ve cansız faktörlerle ilişkilerini,
öğrenmiş olacağım.
Yeryüzünde canlı ve cansız varlıklar bulunur. Top­
rak, su, hava, dağlar, ışık gibi faktörler cansız varlık­
ları oluşturur. Bitki, hayvan, insan, mantar ve bakte­
riler de canlı varlıkları oluşturur. Canlı ve cansız var­
lıklar arasında çeşitli etkileşimler vardır. Canlı varlık­
ların yaşamı cansız varlıklara bağlıdır.
Doğada bulunan bazı canlı türleri
Bir türün içinde bulunan canlılar, birbirine daha çok
benzerlik gösterir. Yakın genetik özelliklere sahip
olan türler, birbirine daha fazla benzerler. Genetik
yakınlığı olan farklı türlerin eşleşmesi sonucu olu­
şan canlılara tür melezi denir. At ile eşeğin çiftleş­
mesi sonucu katır, köpek ile kurdun çiftleşmesi so­
nucu kurt köpeği, deve ile lamanın eşlenmesinde
de cama meydana gelir.
T ü r ve Ö zellik le ri
Ortak bir atadan meydana gelen ve kendi araların­
da çiftleşerek, üreme yeteneğine sahip yeni birey­
ler oluşturan canlılara tür denir. Yeryüzünde iki mil­
yon civarında canlı türü vardır. Canlı türleri arasında
benzer ve farklı özellikler bulunur. Tür, farklı canlı
gruplarını tanımlamada kullanılan bir isimlendirme
şeklidir.
İnsan, keçi, tavşan, aslan, soğan, fasulye, zambak,
menekşe, yoğurt bakterisi, kızamık bakterisi, kuzu
kulağı mantarı, bira mayası mantarı, bal arısı, top­
rak solucanı ve kobra yılanı gibi canlılar birer türdür.
Canlı türlerinin bir bölümü karada, bir bölümü de
deniz ve tatlı sularda yaşar.
248?
Doğadaki melez türlerden “ CAMA”
Popülasyon
Belli bir bölgede yaşayan aynı türden bireylerin
oluşturduğu canlı topluluğuna popülasyon denir.
Bir kentteki insanlar, bir denizdeki levrekler, bir göl­
deki sazanlar, bir akarsudaki yengeçler, bir su biri­
kintisindeki bakteriler, bir bahçedeki karıncalar ve
bir kovandaki arılar popülasyona örnek olarak veri­
lebilir. Yeryüzünde canlı türü kadar popülasyon çe­
şidi vardır. Bir bölgede birden fazla popülasyon çe­
şidi bulunur. Ancak bir popülasyon çeşidi, yeryü­
zünde birden fazla bölgede bulunabilir.
0
COŞKU
Ekosistemler
Popülasyonu oluşturan bireylerin sayısı zamanla
değişebilir.
H a b ita t
Bir bölgede bulunan “ FİL’ popülasyonu
Her popülasyon kendi yapı ve yaşamına uygun
olan bölgelerde yaşamını sürdürür. Farklı canlı tür­
lerinin arandığında bulunacağı yaşam adresine,
habitat denir. Kısaca habitat canlının yaşam alanı­
dır. Her popülasyonun belli bir habitatı vardır. Her
habitatın da belli iklim koşulları, coğrafik şartları ve
canlı dağılımı vardır. Habitatlar bir bölgeyi oluşturan
“yapboz” parçaları gibidir.
Bir popülasyonun büyüklüğü yapısındaki birey sa­
yısıyla değerlendirilebilir. Zamanla birey sayısı artan
popülasyonlar büyür; birey sayısı azalan popülasyonlar ise küçülürler. Popülasyonun büyümesinde
üremeyle oluşan yeni bireyler ve dışarıdan yapılan
göçler etkili olur. Ölümler ve başka bölgelere yapı­
lan göçlerle popülasyon küçülür.
Bir habitat örneği
Karıncanın habitatı besin bulduğu ve üremesini sağ­
ladığı alandır. Maymunların habitatı beslenme ve
çoğalmayı sağladığı ormanlar, balıkların habitatı
deniz veya akarsulardır. İnsanların habitatı kentler
ve bazı kuş türlerinin habitatı da ormanlardır.
Örnek - 1
Tür ve popülasyon arasındaki ilişkiyle ilgili ola­
rak;
Ekosistem
I. Bir popülasyonun oluşmasını bir türe ait birey­
ler sağlar.
II. Bir popülasyona ait bireyler farklı bölgelerde
bulunabilir.
III. Bir bölgede, birden fazla canlı türü bulunabilir,
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
C
"c
£
3
-ü
</v
O
O
@
Canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için su, hava,
besin maddesi, toprak ve ışık gibi faktörlere ihtiyaç
duyarlar. Bundan dolayı canlıların yaşamı çevreleri­
ni oluşturan cansız faktörlere bağımlıdır. Canlı ve
cansız varlıkların oluşturduğu doğal bütünlüğe eko­
sistem denir. Dünyada çok sayıda ekosistem vardır.
Çözüm
Bir türe ait bireyler popülasyonları meydana getirir.
Bir bölgede tür sayısı kadar popülasyon vardır. Ay­
nı popülasyona ait bireyler, benzer koşullara sahip
farklı bölgelerde bulunabilir. Bundan dolayı bir böl­
gede çok sayıda canlı türü vardır.
Cevap D
Sıra Sizde - i
Belli bir bölgede yaşayan aynı türden canlıların
oluşturduğu topluluğa popülasyon denir.
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi bir po­
pülasyon örneği olabilir?
A) Ağrı dağındaki ağaçlar.
B) Van gölündeki balıklar.
C) Bir ormandaki ağaçlar.
D) Bir otlakta bulunan papatyalar.
0 COŞKU
Bir ekosistemde bulunan bazı canlı türleri
Yeryüzü farklı ekosistemlerin “yapboz” parçaları şek­
linde birleşmesinden meydana gelmiştir. Her eko­
sistem çeşidinin kendine özgü özellikleri vardır. İk­
lim koşulları, besin bolluğu, su kaynakları, barınma
koşulları, sıcaklık değişimi, yıllık yağış rejimi gibi
özellikler, hangi popülasyonun hangi ekosistemde
bulunacağını belirler. Örneğin kaktüsler sıcak iklim­
lerde, kutup ayıları soğuk iklimlerde, balina su orta­
mında yaşamını sürdürür.
Ekosistemler kara ekosistemi ve su ekosistemi ola­
rak iki grupta incelenirler. Çöller, ormanlar, ovalar,
kutuplar, mağaralar ve dağlar kara ekosistemlerini
meydana getirir. Göller, akarsular, deniz ve okya­
nuslar da su ekosistemlerini meydana getirir.
Ekosistemler
Yeryüzünde herşey bir denge ve bir düzen içinde
bulunur. Doğadaki herşey en küçük maddeden en
büyük yapıya kadar sistemli biçimde meydana gel­
miştir. Atomlardan moleküller, moleküllerden hüc­
reler, hücrelerden dokular, dokulardan organlar, or­
ganlardan sistemler, sistemlerden organizma yani
canlının vücudu oluşur. Bir türe ait olan canlılar popülasyonu oluşturur.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .3 Farklı ekosistemlerde bulunabilecek canlılar
hakkında tahminler yapmayı,
1 .4
Ekosistemleri canlı çeşitliliği ve iklim özellik­
leri açısından karşılaştırmayı,
öğrenmiş olacağım.
Çöl ekosistemi:
Çöller sıcak ve kurak iklim koşullarının hakim oldu­
ğu bölgelerdir. Su kaynakları kısıtlıdır ve yıllık yağışda oldukça azdır. Bu ekosistemlerde az sayıda bit­
ki ve hayvan türü bulunur. Çöl ekosistemlerinde
kaktüs, hurma, bazı otlar, akrep, örümcek, deve, yı­
lan, kertenkele gibi bazı türler yaşayabilir.
Dünya’nın farklı ekosistemlerden oluşması
Popülasyonlarla habitatların birleşmesi sonucu
ekosistemler meydana gelir. Ekosistemlerin birleş­
mesi sonucu da Dünya’daki doğal ortam meydana
gelir. Ekosistemleri oluşturan canlı türleri hem birbiriyle hem de çevrelerindeki cansız varlıklarla etkileşim halindedir. Bundan dolayı canlıların yaşamı doğadan ayrı düşünülemez. Aynı şekilde bitkiler olmadan hayvanlar ve diğer canlılar yaşayamaz. Hayvanlar ve diğer canlılar olmadan da bitkiler yaşama
ve çoğalmalarını sağlayamazlar.
Örnek -2
Ekosistemlerle ilgili olarak, aşağıda verilen ifa­
delerden hangisi yanlıştır?
c
ç
¡2
i
3
@
Çöl ekosisteminin görünüşü
Yeryüzündeki önemli çöl ekosistemlerine; Sahra
çölü, Kalahari çölü, Gobi çölü, Atakama çölü ve
Arabistan çölleri örnek olarak verilebilir. Canlı türle­
ri çöllerde yaşamak için, çeşitli özelliklere sahiptir­
ler. Bu ekosistemde yaşayan bitkiler kaktüs türleri­
dir. Kaktüslerin yaprakları diken şeklindedir ve ter­
lemeleri çok azdır. Kaktüslerin gövdesi etli ve kalın­
dır ve bol miktarda su ve besin depolar.
A) Her ekosistemde, farklı özelliklere sahip popülasyonlar bulunabilir.
B) Bir türe ait bireyler sadece bir ekosistemde yaşar.
C) Dünya kara ve su ekosistemlerinden meydana
gelmiştir.
D) Ekosistemlerin doğal kaynakları ve iklim şarları
birbirinden farklıdır.
Çözüm
Her ekosistemde farklı canlı türleri bulunabilir. Tür
çeşitliliği ekosistemden ekosisteme değişir. Dünya
su ve kara olarak iki ekosistem grubundan oluşur.
Her ekosistemin doğal yapısı ve iklimi birbirinden
farklıdır. Bu durum canlı çeşitliliğini belirler. Bir türe
ait bireyler birden fazla ekosistemde bulunabilir.
Cevap B
250
Develer çölde yaşamaya uyumludur.
Çöl hayvanlarından olan çöl fareleri tükettikleri be­
sinlerin bir kısmını kuyruklarında yağ olarak depolar­
lar. Böylece besin bulamadıkları zamanlarda da ya­
şamlarına devam edebilirler. Develer çölde çok rahat
yaşayabilen ilginç canlı grubudur. Açlık ve susuzluğa
uzun süre dayanabilir ve günlerce yol gidebilirler.
Q COŞKU
Ekosistemter
Yazların ılık ve kısa, kışların sert ve uzun geçtiği
ekosistemlerdir. Yılın büyük bir kısmında toprak
karlı ve donmuş olarak bulunur. Kutup çevresi ekosistemlerde iklim çok değişkendir. Bozkır kısımla­
rında yazın sıcaklık 15°C'ye varırken, kışın -32°C ye
kadar düşer. Bu bölgede en fazla yağış yaz ayların­
da görülür.
Develer, burun deliklerini kum ve tozların girmesini
önlemek için kapatabilir. Develerin vücudunu kapla­
yan sık tüyler, yakıcı güneş ışığının vücuduna ulaş­
masına engel olur. 70°C lik sıcaklıktan etkilenmezler.
Çöl develerinin gözlerinde iki kat kirpik vardır. Kir­
pikler gözü şiddetli kum fırtınalarına karşı korur.
Sıra Sîzde - 2
Çöl ekosistemleriyle ilgili olarak;
I. Yeryüzünün farklı kıtalarında çöl ekosistemi bu­
lunabilir.
II. Çöl ekosistemlerindeki tür çeşitliliği, diğer ekosistemlerden daha azdır.
Kutup çevresi ekosistemlerden “TUNDRA”
III. Çöl ekosistemindeki su kaynakları yeterlidir.
Bu bölgeye uyum sağlamış olan az sayıda canlı tü­
rü bulunur. Kara yosunları, likenler, ren geyiği, ku­
tup tilkisi, kurt ve fare gibi canlılar bulunur.
şeklindeki ifadelerden hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Deniz ekosistemi:
Yeryüzünün en büyük ekosistemlerinden birisi de
deniz ekosistemidir. Bu ekosistemde çok sayıda
canlı türü vardır.
Orman ekosistemi:
Doğal kaynakların ve canlı çeşitliliğinin yoğun oldu­
ğu ekosistemlerdir. Orman ekosistemlerinde yağış
oranı ve sıcaklık yüksektir. Ormanlar Dünya’nın akciğerleri şeklinde görev yaparlar. Havadaki karbon
dioksit ve tozların azaltılmasını, havadaki oksijen ve
nemin artmasını sağlarlar.
J
|
^
ü
u
@
Deniz ekosistemi ve yaşayan canlılar
Mikroskobik canlılardan, en büyük memeli olan bali­
nalara kadar farklı hayvan türleri bulunur. Denizlerde­
ki tuz oranı, bitki örtüsünün sıklığı, suyun derinliği,
alınan ışık miktarı ve kirlilik oranı gibi faktörler bu
ekosistemde yaşayan canlı çeşitliliğini etkiler.
Yeryüzünde deniz ekosistemi olarak; Atlas Okyanu­
su, Akdeniz, Karadeniz, Büyük Okyanus, Hint Ok­
yanusu, Kuzey Buz Denizi gibi ekosistemler vardır.
Orman ekosisteminin görünüşü
Orman ekosistemlerinde zengin bitki ve hayvan çe­
şitleri bulunur. Bitki ve hayvan türleri arasında kar­
maşık besin ağları vardır. Ormanlarda maymun,
kartal, sincap, tavşan, kurt, ayı, baykuş, yılan, ker­
tenkele, kurbağa, solucan, böcekler, ağaçlar, çalılar
ve otlar vardır. Yeryüzünün en meşhur ormanları
yağmur ormanlarıdır. Yağmur ormanlarının en bü­
yüğü Amazon Ormanları’dır.
Kutup çevresi ekosistemi:
Canlı çeşitliliğinin en az olduğu ekosistemlerden bi­
risidir. Soğuk ve kurak iklim koşulları hüküm sürer.
0
COŞKU
Örnek - 3
(j£>
Soğuk havaya dayanıklı hayvanların bulunduğu
ekosistem, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Orman
B) Çöl
C) Kutup çevresi
D) Deniz
Çözüm
Kutup çevresi soğuk iklim koşullarına sahiptir. Bun­
dan dolayı, kürkü altında kalın yağ tabakası taşıyan
hayvan türleri bu ekosistemde yaşayabilir.
Cevap C
(2 5 1J
EKOSİSTEMLER
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
Çok yıllık olan farklı tür iki bitkinin yaprak sayı­
sı, yıl boyunca, grafikteki gibi değişiyor.
3.
M
Bir bölgede bulunan bir grup ördek, aşağıda­
ki şekilde gösterilmiştir.
Ç çozum
Bu bitkilerle ilgili olarak;
1. X türü bitkiler sulak bölgelerde, Y türü bit­
kiler ise kurak bölgelerde yaşar.
Bu ördek grubunu, aşağıda verilen kavram­
lardan hangisi ifade eder?
2. X bitkisi, kışın yapraklarını döken bir türdür.
3. iki bitki türüde, ilkbaharda yeni dal ve yap­
raklar oluşturur.
A) Habitat
B) Tür melezi
C) Popülasyon
D) Ekosistem
şeklindeki açıklamalardan hangileri yapıla­
maz?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 1 ,2 ve 3
4.
Aşağıda verilen canlı türlerinden hangisi, su
ekosisteminde bulunmaz?
A) Şapkalı mantar
B) Bakteri
C) Yengeç
D) Su yosunu
Bir ormanda, başlangıçta eşit sayılarda bulu­
nan R R, S ve T popülasyonlarındaki doğum ve
ölüm oranları, tablodaki gibi gerçekleşmiştir.
Popülasyon
Doğum oranı
Aşağıdaki şekilde canlılar arasında etkileşimler
verilmiştir.
M
Ölüm oranı
p
%8
%9
R
%5
%5
S
% 15
%5
T
%7
% 15
(cüzüm
Bu değişim lerden sonra ormandaki
popülasyonlarda, aşağıdaki değişimlerden
hangisi gerçekleşir?
Birey sayısı
artan
A)
Birey sayısı
azalan
Birey sayısı
değişmeyen
S
P ve T
R
B)
P ve S
T
R
C)
P ve T
S
R
D)
R
S
P ve T
Bu olay aşağıdakilerden hangisiyle ifade
edilir?
A) Popülasyon
B) Ekosistem
C) Küresel ısınma
D) Biyolojik çeşitlik
Q COŞKU
Ekosistemler
Aşağıda bir ekosistemde yaşayan canlılar ve
cansız varlıklar arasındaki etkleşim verilmiştir.
m
8.
0
{çözüm
(çözüm
Aynı ekosistemdeki farklı bitki türlerinin, aylara
bağlı olarak büyüme hızı, aşağıdaki grafikler­
de gösterilmiştir.
Bu grafiklerde belirtilen bitki türlerinden han*
gisinin yaprak sayısında kışın artış görü­
lür?
i Büyüme
n\
Büyüme
hızı
Canlılar arasındaki bu etkileşim, aşağıdaki
ekolojik kavramlardan hangisi ile ifade edi­
lir?
A) Besin ağı
B) Populasyon
C) Tür
D) Habitat
9.
7.
0
Aynı ekosistemde yaşayan, üç değişik türün
yaşlara göre birey sayısındaki değişim, aşağı­
daki grafikte verilmiştir.
Aşağıda verilen canlılardan hangisi, bulun­
duğu ekosistem bakımından diğerlerinden
farklıdır?
A) Kırkayak
B) İstakoz
C) Maymun
D) Örümcek
(çözüm
1 0 . Cam ile yapılmış bir kabın içine aşağıda belir­
tilen canlılar yerleştirilerek, basit bir ekosistem
oluşturulmuştur.
Bu ekosistemle ilgili aşağıdaki açıklamalar­
dan hangisi yanlıştır?
A) 1. türe ait bireyler, diğerlerine göre daha kı­
sa süre yaşamaktadır.
B) Üç türün de ortam şartlarına dayanma güç­
leri aynıdır.
Bu yaşama birliğindeki hayatın devam ede­
bilmesi için, aşağıdakilerden hangisi dışarı­
dan alınmak zorundadır?
C) En uzun yaşayan bireyler 2. türe aittir.
D) 20 - 60 yaş arası, 3. türün birey sayısı diğer
türlere göre daha fazladır.
0 COŞKU
A) Işık
B) Hava
C) Mineraller
D) Besin maddesi
Ekosistcmlcr
1 1 . Bir bölgedeki insan nüfusunun zamana bağlı
değişimi, şekilde gösterilmiştir.
14. Çöl ekosistemlerinin özellikleriyle ilgili ola­
rak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Çöl bitki ve hayvanları, az miktarda suyla
yaşamlarını sürdürür.
B) Kaktüs, hurma, kertenkele ve yılan gibi az
sayıda dayanıklı canlı türü yaşayabilir.
C) Toprağı nemli ve verimlidir.
D) Sıcak ve kurak iklim koşulları hakimdir.
Buna göre, birey sayısının zamanla değiş­
mediği kısım hangisi olabilir?
A) 1. aralık
B) 2. aralık
15. Bir göl ekosisteminde bulunan bitkilerin sayısı,
C) 3. aralık
D) 4. aralık
gölün yüzeyinden itibaren tabana doğru gide­
rek azalır.
Buna bağlı olarak, göldeki otçul balıkların da­
ğılımı, hangisinde gösterildiği gibi olur?
12. Aşağıda verilenlerden hangisi, bir su ekosistemi değildir?
A) Ova
B) Irmak
|
C) Göl
D) Deniz
»
w*
O
U
A)
B)
Yüzey
Yüzey
C)
D)
Yüzey
Yüzey
13. Bir ekosistemdeki bir popülasyonun birey sa­
yısı, grafikte gösterildiği gibi değişmiştir.
16. Bitki çeşitlerinin fazla olduğu yerlerde, hay­
van çeşitlerinin de fazla olmasına;
Bu değişmelerin gerçekleşmesiyle ilgili ola­
rak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) I. aralıkta, ortamdaki birey sayısı sabit kal­
mıştır.
I. Hayvanların bitkilere bağımlı olması
II. Hayvanların bitkileri besin kaynağı olarak
kullanması
III. Hayvanların üremesinin bitkilere bağımlı
olması
B) II. aralıkta, üremeyle ortama yeni bireyler
katılmış olabilir.
olaylarından hangileri neden olabilir?
C) III. aralıkta, doğan ve ölen birey sayısı eşit
olmuştur.
A) Yalnız II
B) I ve II
D) IV.’ de, popülasyon yoğunluğu artmıştır.
C) İve III
D) II ve III
©COŞKU
BESİN ZİNCİRİ ve
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
Üreticiler ışık enerjisinin canlılar dünyasına transfer
olmasını sağlar. Diğer canlılar ise birbirlerinden ala­
rak yaşam enerjisi üretiminde kullanırlar.
BESİN ZİNCİRLERİNİN OLUŞMASI
Ekosistemlerdeki canlıların yaşama ve beslenmesi
doğrudan ya da dolaylı olarak birbiriyle ilişkilidir.
Güneşten gelen ışık enerjisinden faydalanmak için,
canlılar arasında kurulan beslenme etkileşimine
besin zinciri denir.
Üretici türler
Tüketici türler
Üreticiler -» Otoburlar -» Etoburlar - » Ayrıştırıcılar
Yonca —» Çekirge
Yeryüzünde yaşayan bütün canlı türleri, bir besin
zincirinin içerisinde bulunur. Besin zincirlerinin, en
büyük enerji kaynağı Güneş’tir. Yeşil bitkiler ve di­
ğer üretici türler, bu enerjiyi canlılar için besin yapı­
mında kullanırlar. Bundan dolayı yeşil bitkiler üreti­
ci olarak adlandılır.
Kurbağa
Kartal -> Bakteri
Otlar -> Böcek -» Kuş -> Yılan -» Küf mantarı
Yosunlar -» Planktonlar — Balıklar -> Martı
Buğday -> Sincap
Yılan -> Kartal
İhtiyaç duyduğu besinleri çevrelerinden hazır ola­
rak alan canlı gruplarına tüketiciler denir. Tüketici
beslenen canlı türleri besin aldıkları kaynaklara gö­
re, dört gruba ayrılarak incelenirler. Bunlar otoburlar, etoburlar, hem otobur hem de etoburlar (hepçiller) ve ayrıştırıcılardır. Ancak tüketicilerin kullandığı
enerjinin temel kaynağı da güneş enerjisidir.
Besin zincirleri, güneşten gelen enerjinin canlıdan
canlıya nasıl aktarıldığını gösterir. Bundan dolayı
besin zincirinin başında üretici türler, devamında
ise tüketici türler yer alır. Bu enerji sürekli olarak,
yaşayan canlılar arasında yer değiştirir.
Örnek -4
(f£)
Otobur ve etobur canlılar arasında, aşağıda ve­
rilen özelliklerden hangisi ortaktır?
A) Avcı özelliğine sahip olma
o
Doğadaki bazı canlılar arasında bulunan besin zincirleri
Ekosistemlerin yapısında birbirini içine alan birçok
besin zinciri vardır. Ormanlarda bulunan besin zin­
ciri sayısı hem fazladır hem de çok karmaşık yapılı­
dır.
Dünya’daki bütün besin zincirlerini bir dev örümcek
ağına benzetebiliriz. Birçok hayvan, çeşitli besin
maddeleri ile beslenir. Birçok bitki ve hayvan, çok
farklı türlerdeki hayvanlara yem olabilirler. Sonun­
da, hepsi çürükçül organizmalar için besin madde­
si olur.
B) Bitkisel kaynakları kullanma
C) Çevrelerinden hazır besin alma
D) Sivri ve uzun dişlere sahip olma
Çözüm
Sivri ve uzun dişler etoburlarda bulunur. Etoburlar
avcıdır ve başka hayvanları yakalayıp parçalayarak,
besin ihtiyacını karşılarlar. Otobur canlılar bitkisel
kaynaklı beslenir. Hem otobur hem de etobur can­
lılar dışarıdan hazır besin alırlar.
Cevap C
0 COŞKU
|
Js
Besin zincirlerinin sonunda yer alan ayrıştırıcı bak­
teriler ve mantarlar, ölü organizmalardan artakalan­
ları parçalayarak ayrıştırırlar. Madensel tuzların top­
rağa geri dönmesini sağlarlar. Böylece üreticiler ya
da yeşil bitkiler, bu besinleri tekrar kullanabilirler.
Çevredeki tüm besin zincirleri arasındaki etkileşim­
ler besin ağı olarak adlandırılır.
255
| i
Besin Zinciri ve Biyolojik Çeşitlilik
Besin zincirlerinde bulunan herbir halka bir canlı tü­
rünü temsil eder. Besin zincirinde ne kadar çok
canlı türü bulunursa, besin zinciri o kadar uzun ve
karmaşık yapılı olur.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .5 Ekosistemdeki biyolojik çeşitliliği ve bunun
önemini,
1 .6 Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehli­
kesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanla­
rı,
öğrenmiş olacağım.
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
Orman ekosistemindeki bir besin ağı ilişkisi
İnsanların tükettiği canlılar, insanların ilişkili olduğu
besin ağını meydana getirir. İnsanların içinde oldu­
ğu besin ağı örnekleri oluşturulabilir.
Besin zincirlerinin sürekliliği ile canlı tür ve birey sa­
yısı çevredeki değişmelerden etkilenirler.
Besin zincirinin bir ya da daha çok halkasında olu­
şabilecek değişmeler, diğer halkaların da etkilen­
mesine neden olur.
Örneğin; Ekosistemdeki üretici sayısının artması
durumunda, diğer tüm canlıların sayısı artabilir.
Otoburların sayısının artması durumunda üreticile­
rin sayısı azalır, etoburların sayısı artabilir. Etoburla­
rın sayısının artması durumunda otoburların sayısı
azalır, üreticilerin sayısı artış gösterebilir.
Ekosistemlerde bulunan canlı türlerinin oluşturdu­
ğu bütünlüğe biyolojik çe şitlilik denir. Biyolojik çe­
şitlilik ekosistemler arasında farklılık gösterir. Or­
man ve deniz ekosistemlerinde biyolojik çeşitlilik
zenginken, çöl ve kutup çevresi ekosistemlerindeki
biyolojik çeşitlilik ise fakirdir.
Yeryüzündeki ekosistemler canlı popülasyonlarını
barındırarak, onların nesillerini sürdürmeleri için uy­
gun ortamları hazırlar. Bir ekosistemdeki biyolojik
çeşitliliği; iklim şartları, su bulma durumu, besin zin­
cirlerinin karmaşıklığı, toprağın yapısı, ışık alma du­
rumu, sıcaklık değişimi gibi çok sayıda faktör etkiler.
Biyolojik çeşitlilik bir bölgedeki bitki ve hayvan tür­
lerinin sayıca zenginliğinin bir ölçüsüdür. Biyolojik
çeşitliliği fazla olan ekosistemlerde daha çok canlı
türü vardır. Ülkemizin biyolojik çeşitliliği bölgeden
bölgeye değişiklik gösterir. Biyolojik çeşitlilik Kara­
deniz bölgesinde yoğun, İç anadolu bölgesinde ise
seyrek olarak bulunur.
<$
Örnek - 5
Farklı ekosistemlerde;
I. Üretici türler
II. Otobur türler
III. Etobur türler
şeklindeki canlılardan hangileri ortak bulunur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İv e III
D) 1,11 ve III
Denizlerdeki biyolojik çeşitlilik
Çözüm
Ekosistemlerde besin zincirleri vardır. Besin zinciri­
nin başında üretici türler, devamında ise tüketici tür­
ler (otobur ve etobur) yer alır. Üreticiler ışık enerjisi­
nin canlılar dünyasına transfer olmasını sağlar. Di­
ğer canlılar ise birbirlerinden alarak yaşam enerjisi
üretiminde kullanırlar.
Cevap D
Biyolojik çeşitliliği meydana getiren canlılar tarım,
tıp, eczacılık, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık ve
çeşitli sanayi kollarında kullanılmaktadır. Ülkemizde
koyun, keçi, sığır, kümes hayvanları, balık çeşitleri
beslenme amaçlı olarak yetiştirilmektedir.
Biyolojik çeşitlilik dünyadaki yaşamın devam etme­
si açısından önemlidir. Çünkü doğadaki herbir can­
lı türünün ekolojik bir görevi vardır. Tür sayısının
azalması besin zincirlerinin küçülmesine ve doğal
Q COŞKU
Besin Zinciri ve Biyolojik Çeşitlilik
dengenin bozulmasına yol açar. Bundan dolayı bi­
yolojik çeşitlilik ekosistemleri dengede tutar. Yeryü­
zünü yaşanabilir hale dönüştürür.
Son yıllarda doğal kaynakların bilinçsiz olarak kul­
lanılması ve hızlı nüfus artışı gibi etkenler biyolojik
çeşitliğin azalmasına yol açmaktadır. İnsanların art­
ması, yerleşim alanlarının çoğalması, doğal bölge­
lerin kirlenmesi gibi etkinlikler habitatların yok ol­
masına neden olur.
Habitatların bozulması ve yok olması, bitki ve hay­
van neslinin tükenmesine yol açar. Ekosistemlerdeki tür sayısının azalması, biyolojik çeşitliliğin de
azalmasına neden olmaktadır. Günümüzde bazı
bitki ve hayvanların nesli tükenmiştir. Mamut, dino­
zor, moalar, dev eğrelti otları nesli tükenmiş olan
canlı türlerinden birkaçıdır. Anadolu leoparı, Asya fi­
li, kunduz ve aslan önceden ülkemizde yaşamış,
ancak şu an nesli tükenmiş olan canlılardandır. Yi­
ne ülkemizde Akdeniz foku, kelaynaklar, deniz kap­
lumbağaları, alageyik, bozayı, kardelen çiçeği ve
salep yapımında kullanılan orkideler nesli tükenme
tehlikesiyle karşı karşıya olan türlerdendir.
Çözüm
Ekosistemlerde bulunan farklı popülasyonlar biyo­
lojik çeşitliliği oluşturur. Tür sayısı fazla olan orman
ve deniz gibi bölgelerde, biyolojik çeşitlilik daha faz­
la olur. Dünyadaki biyolojik çeşitlilik zamanla azalış
gösterir. Biyolojik çeşitliliği üretici ve tüketici canlılar
meydana getirir. Her canlı türünün doğada belli bir
görevi vardır. Biyolojik çeşitliliğin sürmesi, ekolojik
dengenin devam etmesini sağlar.
Cevap B
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 . 7 Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehli­
kesinde olan bitki ve hayvanlan nasıl koru­
yabileceğimi,
1 .8 Çevremde bulunan bitki ve hayvanlara sev­
giyle davranmayı,
öğrenmiş olacağım.
Biyolojik çeşitliliğin korunması, doğal dengenin
sağlanmasında önemlidir. Çünkü havadaki gaz den­
gesinin sağlanması için bitkilerin besin üretmesi,
hayvanların bulunması, etoburların yaşaması için
otoburların bulunması, madde döngüsünün sağ­
lanması için ayrıştırıcıların bulunması gereklidir.
Havadaki
Nesli tükenmiş olan türlerden “DİNOZOR”
Bir türün neslinin tükenmesine ya yeterli miktarda
üreyememesi, ya da beslenme ile barınma koşulla­
rının kaybolması neden olur. Milyonlarca yıl önce
yaşamış olan dinozorların neslinin tükenmesiyle il­
gili olarak bilim adamları “dünyaya çarpan göktaşı
etkisi, barınma koşullarının kaybolması, üreme ye­
teneklerini kaybetmeleri, besin kaynaklarının azal­
ması ve dünyanın aşırı soğuması” gibi çeşitli etken­
leri sıralamışlardır.
Örnek -6
m
Yeryüzündeki biyolojik çeşitlilikle ilgili olarak,
aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Ekosistemlerdeki canlı türleri biyolojik çeşitliliği
meydana getirir.
B) Dünyadaki biyolojik çeşitlilik gün geçtikçe art­
maktadır.
C) Ekosistemler arasında, biyolojik çeşitlilik farklılık
oluşturur.
D) Biyolojik çeşitlilik ekolojik dengenin sağlanma­
sında rol oynar.
©COŞKU
Fosü yakıtların
Orman yangını
Karbondioksit döngüsü ve canlıların etkisi
Çevredeki canlı türlerinin korunmasına yönelik ola­
rak; bölgesel, ulusal ve uluslararası tedbirlerin alın­
ması gereklidir. Bunun için bilimsel, yasal ve eğitim­
sel çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle insanların çev­
re konusunda bilinçlendirilmesi çok faydalı olacak­
tır. Çünkü insan yaşamı ancak diğer canlılarla birlik­
te bulunduğunda mümkündür.
Çevrede bulunan canlıların sevilmesi, onların ko­
runmasına imkan sağlar. Canlıların korunması için
de doğal kaynakların bilinçli olarak kullanılması
sağlanmalıdır. Çevre kirliliğinin önüne geçilmesi
canlı türlerinin uzun yıllar yaşamını devam ettirme­
sine imkan sağlar. Unutmayalım ki, çevreye en bü­
yük zararı insanlar ve insanların sanayi ve teknolo­
jik etkinlikleri vermektedir.
( 257]
BESİN ZİNCİRİ ve BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
kurulan beslenme ilişkisi şekilde gösterilmiştir.
P
. O
Atmacalar
(çozum
V
r
^Mineral
TOPRAK
Yukarıdaki besin zincirinde I ve II numaralı
yerlere en uvaun hangi canlılar gelmelidir?
I. canlı
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak;
1. Bölgedeki tırtılların sayısı, dut ağaçlarının
azalmasından etkilenmez.
2. Bir besin kaynağından, birden fazla hay­
van türü faydalanabilir.
II. canlı
A) Şahin
Tilki
B) Geyik
Çürükçül bakteri
C) Yılan
Küf mantarı
D) Balina
Şapkalı mantar
3. Karıncalar, farklı canlıları besin kaynağı
olarak kullanabilir.
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğru­
dur?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 1 ,2 ve 3
Bir bölgedeki bit­
ki sayısının za­
mana bağlı deği­
şimi, grafikteki gi­
bi gerçekleşmiş­
tir.
(Yıl)
2.
Bir ekosistemdeki bazı canlılar arasında bulu­
nan besin zinciri, şekilde gösterilmiştir.
Bu değişime bağlı olarak, bölgede aşağıda­
ki değişmelerden hangisi gerçekleşebilir?
Çayır
otları
Bu besin zincirine ait olan;
I. Tavşan otçul, baykuş ise etçil beslenir.
II. Çayır otlarının yaşaması toprak, hava ve
güneş ışığına bağlıdır.
III. Atmaca, çürükçül yolla besin ihtiyacını kar­
şılar.
D)
Etçil sayısı
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) II ve
Zaman
©COŞKU
2)
0
Besin Zinciri ve Biyolojik Çeşitlilik
Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
kurulan beslenme ilişkisi şekilde gösterilmiştir.
(çözüm
(
Yonca
)
Kartal
(
Koyun
)
Tilki
7.
50 yıllık bir sürede, bir ormanda bulunan üre­
tici, otçul ve etçil canlıların sayısı, grafikte gös­
terildiği gibi değişmiştir.
lCanlı
sayısı
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak;
o
1. Yonca kendi besinini kendisi üretir.
2. Koyunlar azalırsa, tilkiler hızlı bir şekilde
artmaya başlar.
1950
Zaman (yıl)
2000
Ormandaki bu değişmenin oluşmasıyla ilgili;
3. Tilkilerin sayısında meydana gelen deği­
şimden, kartallar etkilenmez.
I. Toplam canlı sayısı zamanla azalmıştır.
II. Üretici sayısının azalması, otçul sayısının
azalmasına neden olmuştur.
şeklindeki açıklamalardan hangileri yanlıştır?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
III. Otçul sayısının azalması, etçil sayısının azal­
masına neden olabilir.
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
6.
İyi bir ekosistem, çeşitli canlıları barındırmalı
ve canlıların nesillerini sürdürebilmeleri için uy­
gun bir ortam olmalıdır. Ekosistemlerin; orman,
(çözüm dağ, sazlık ve akarsu gibi çeşitleri vardır.
m
8.
Bir bölgedeki bazı canlılar arasında kurulan
beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
^
Leylekler
Yılanlar-
r \
Kurbağalar Kertenkeleler |
v ;
Böcekler
Fareler
Otlar
Ekosistemlerin bu şekilde çeşitli olmasının
canlılar için önemini aşağıdakilerden han­
gisi açıklar?
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağı­
daki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Yılanlar, etobur olarak beslenir.
A) Biyolojik çeşitliliği artırır.
0
B) Tür çeşitliliğini sınırlandırır.
B) Bu besin zincirinin son halkasını leylekler
oluşturur.
C) Türlerin birbirleriyle etkileşimini azaltır.
C) Bölgedeki kurbağalar, ot miktarını azaltır.
D) Benzer iklim şartlarının oluşmasına neden
olur.
D) Besin zincirinin bir halkasından, birden
fazla hayvan türü faydalanabilir.
COŞKU
259
Besin Zinciri ve Biyolojik Çeşitlilik
9.
Bir bölgedeki bazı canlı türleri arasında bulu­
nan beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
2
1 1 . Bazı canlılar arasındaki beslenme ilişkisi aşa­
ğıdaki şekilde gösterilmiştir.
Işık
C
Işık
Bu canlılar arasındaki etkileşimlerle ilgili;
I. A ile E türleri üretici, B ve F türleri otçul ola­
rak beslenir.
II. B ve G türleri, birden fazla kaynaktan besin
ihtiyacını karşılayabilir.
III. D ve C türleri hepçil olarak besin ihtiyacını
karşılar.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi, bu olay­
la ilgili yanlış bir açıklamadır?
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
A) Her ekosistem, çok farklı besin zincirleri
içerir.
B) Besin zincirleri birlikte besin ağını meyda­
na getirir.
C) Canlılar, besin ağı ile birbirlerine bağlan­
mışlardır.
D) Bir ekosistemdeki besin ağı, her zaman baş­
ka bir ekosistemden bağımsız olarak devam
eder.
10. Bir besin zincirindeki üretici canlıların sayı­
sının artması durumunda, bölgedeki otobur
ve etobur canlıların sayısı, nasıl değişir?
A)
Canlı sayısı
Otobur
12.
Bitkl }------ . g
Etobur
i)
Zaman
C)
Canlı sayısı
Otobur
Etobur
Zaman
Yukarıda verilen besin zincirinde, boş bıra­
kılan yere, en uygun aşağıdaki canlılardan
hangisi gelebilir?
A) Çekirge
B) Köpek balığı
C) Kartal
D) Tavşan
Q COŞKU
ÇEVRE SORUNLARI
ve ETKİLERİ
Havanın kirlenmesine binaların ısıtılması, fabrikala­
rın bacalarından çıkan gazlar, termik santraller,
araçların egzos gazları neden olmaktadır. Havanın
kirlenmesi ekosistemlerde; sera etkisi, asit yağmur­
ları ve ozon tabasının delinmesi gibi sonuçlara ne­
den olabilir.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .9 Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarını
ve sonuçlarını,
Sera etkisi:
1 .10 Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi
Havadaki karbondioksit gazının atmosferde ince
bir tabaka oluşturup, ışığın bir kısmını tutarak, ha­
vanın aşırı ısınmasına neden olmasıdır. Havadaki
karbondioksit oranı arttıkça, sera etkisi de artış gös­
terir. Bu durumda yeryüzünde küresel ısınma olayı
meydana gelir. Küresel ısınma su kaynakları ile ya­
ğışların azalmasına, çölleşmenin ise artmasına etki­
de bulunur.
nasıl etkileyebileceğini,
1 .11 Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunları­
na yönelik iş birliğine dayalı çözümler öner­
meyi ve faaliyetlere katılmayı,
öğrenmiş olacağım.
k
........ ................. .......u m . ....—
-
J
Yeryüzündeki ekosistemler zamanla değişip bozul­
maktadır. Ekosistemlerin tahrip olmasında en bü­
yük etkiyi çevre kirliliği göstermektedir. Bazı atık ve
kimyasal maddelerle hava, su ve toprağın yapısının
bozulmasına çevre k irliliğ i denir. Çöpler, zehirli
gazlar, atık maddeler, ağır metaller, sanayi atıkları,
fabrika atıkları gibi çeşitli maddeler çevre kirliliğine
neden olur.
Hızlı nüfus artışı, bilinçsiz sanayileşme ve düzensiz
şehirleşme çevre kirliliğinin artmasına etkide bulunmuştur. Çevreyi kirletici olan maddeler solunum ve
beslenme yoluyla canlı vücuduna geçebilir. Bu du­
rumda, ekosistemlerdeki canlılar zamanla hastala­
narak ölebilirler. Atık maddelerin oluşturduğu kir­
lenmeler ve etkileri, aşağıda anlatılmıştır.
H A V A K İR LİL İĞ İ
Havadaki normal gaz dengesinin bozularak hava­
nın yapısının değişmesine hava kirliliği denir. Hava­
nın yapısında %21 oksijen, %78 azot, %0,1 karbon­
dioksit, ve %0,9 oranında da su buharı, soygazlar ve
tozlar bulunmaktadır. Karbondioksit, azot oksitler,
kükürt oksitler gibi gazlar havayı kirletmektedir.
Asit yağmuru:
_
|
Atmosferdeki zehirli gazların havadaki su buharı ile
birleşip yoğunlaşarak yağış şeklinde yeryüzüne
ulaşması olayıdır. Asit yağmurları ulaştığı ortamlara
zarar verir.
J-
Asit yağmurlarının oluşması
Toprak ve suyun kirlenmesine etkide bulunur. Can­
lılarda çeşitli hastalıkların oluşmasına neden olur.
Hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde asit yağ­
muru oluşumu daha sık olarak görülür.
ö „ ,,„ -7
®
Bir bölgede oluşan hava kirliliğiyle ilgili olarak,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Karbon dioksit miktarının artması havayı kirletir.
B) Sera etkisi kutuptaki buzların erimesine neden
olabilir.
C) Zehirli gazlar asit yağmurlarına neden olur.
Havayı kirleten faktörlerden “ Baca gazlan”
0 COŞKU
D) Sera etkisinde insanların katkısı yoktur.
261
m
Çevre Sorunları ve Etkileri
Çözüm
Su kirliliği insan, hayvan ve bitkilerin tükettiği sula­
rın da zarar görmesine neden olur. Bu durumda
sağlıklı su bulamayan türlerin nesli tükenebilir. İn­
sanlarda çeşitli hastalıkların meydana gelmesine
neden olur.
İnsanların sanayi ve teknoloji etkinlikleri ile fosil ya­
kıt tüketimi zehirli gaz oluşmasını sağlar ve havayı
kirletir. Havanın kirliliği, sera etkisi ve asit yağmuru
oluşmasına neden olur. Sera etkisi hava sıcaklığı­
nın artmasına ve buzların erimesine yol açabilir.
Örnek -8
Cevap D
Aşağıda verilen olaylardan hangisi, su ekosistemlerinin kirlenmesine neden olmaz?
Ozon tabakasının delinmesi:
Atmosferde 0 3 moleküllerinin oluşturduğu ince ta­
bakaya ozon denir. Ozon özel bir gazdır.
A) Petrol tankerlerinin kaza yapması
B) Kanalizasyon sularının akarsulara boşaltılması
C) Denizlerdeki yosun miktarının artması
D) Asit yağmurlarının oluşması
Çözüm
Tanker kazaları sulara petrol sızmasına ve denizle­
rin kirlenmesine yol açar. Kanalizasyon suları ve
asit yağmurları suların kirlenmesine neden olabilir.
Çünkü kanalizasyon suları ile asit yağmurlarında
zehirli atık maddeler bulunur. Yosunlar üretici canlı
türleridir ve su kirlenmesine neden olmaz.
Cevap C
Ozon tabakasının delinmesi
Ozon tabakası güneşten gelen zararlı ışınlara karşı
filtreleme görevi yapar. Ekosistemleri ultraviyole
ışınlarından korur. Ozon tabakasının incelmesi ve
delinmesi, yeryüzüne ulaşan zararlı ışınların artma­
sına neden olur. Bu durum küresel ısınmanın art­
ması ile biyolojik çeşitliliğin azalmasına etkide bulu­
nur. Ozon tabakasının delinmesine, havaya karışan
bazı sanayi gazları neden olmaktadır.
I
T O P R A K K İR L İL İĞ İ
3
o
@
İnsan nüfusuyla beraber sanayileşme ve kentlerin
artması sonucu toprak kirliliği de artmaya başlamıştır. Toprağın kirlenmesi önce bitkilerin sonra da
diğer canlıların zarar görmesine yol açar. Çöpler,
sanayi atıkları, asit yağmurları, tarımsal mücadele
ilaçları, kimyasal gübreler toprağın kirlenmesine
neden olan başlıca etkenlerdir.
SU K İR L İL İĞ İ
Suyun yapısı ve kokusunun bozulmasına su k irlili­
ği denir. Asit yağmurları, fabrika atıkları, evsel çöp­
ler, kanalizasyon suları, tarımsal mücadele ilaçları
ve kimyasal gübreler suların kirlenmesine neden
olurlar. Suların kirlenmesi, su ekosistemindeki can­
lılara zarar verir. Kirlenme oranı arttıkça sularda ya­
şayan canlı sayısı azalır. Su kirlenmesinden en bü­
yük zararı balıklar görmektedir.
Çeşitli atıklarla toprağın kirlenmesi
O R M A N T A H R İB İ
Su kirlenmesi sonucunda balıkların ölmesi
Orman tahribi orman ekosistemindeki doğal den­
genin bozulmasına neden olur. Orman yangınları,
ağaç kesimleri, ormanların kent oluşumunda kulla­
nılması, salgın hastalıklar, küresel ısınma, asit yağ­
murları gibi faktörler orman tahribine neden olmak­
tadır.
Q COŞKU
Çevre Sorunları ve Etkileri
Yeryüzündeki insan nüfusunun hızla artması, tarım
ve hayvancılık faaliyetlerinin başlaması, ormanların
tahrip edilerek hızla azalmasına neden olmuştur.
Ormanlar bir bölgenin akciğerleri gibi görev yap­
maktadır.
Çığ oluşması ormanlara zarar verir
Çığ oluşan bölgeler zamanla çoraklaşır ve erozyon
oluşumuna uygun hale gelir. Çığların sık oluştuğu
topraklar zamanla verimsizleşir ve biyolojik çeşitlili­
ğin azalmasına sebep olur. Çığlar, yerleşim alanla­
rı, dağlık bölgelerdeki spor ve turizm tesisleri, kara­
yolları, demiryolları, haberleşme ve enerji nakil hat­
ları, sanayi, askeri ve diğer benzeri tesisler için bü­
yük tehlikeler oluşturduğu gibi can kayıplarına da
neden olur.
Ağaç kesimlerinin ormanları tahrip etmesi
Ormanların tahrip olması ve azalması hava kirliliği­
nin daha hızlı olarak artmasına neden olacaktır. Bu
durumda, yağışlar zamanla azalarak, yeryüzündeki
çölleşmenin de artmasına etkide bulunacaktır. Or­
manların tahrip olması, yeryüzündeki ekolojik den­
genin bozulmasında önemli bir etken olmaktadır.
N Ü K L E E R K İR L İL İK
Örnek • 9
(§)
Aşağıda verilen işlemlerden hangisi, ormanların
tahrip olmasına neden olmaz?
A) Orman yangınlarının çıkması
il
|
a
İT
Yüksek ışımaya neden olan uranyum, toryum, plütonyum gibi elementlerin atomik boyutta parçalanmasıyla nükleer enerji üretilir. Nükleer enerjinin savaşlarda kullanılmasıyla geniş yıkım ve tahribat gerçekleşir.
o
B) Orman içine yerleşim alanlarının inşa edilmesi
C) Otobur hayvanların aşırı çoğalması
D) Çorak alanlara ağaç dikiminin artırılması
Çözüm
Orman yangını, otoburların aşırı çoğalması ve kent­
leşmenin düzensiz yapılması ormanlara zarar verir.
Çorak alanların ağaçlandırılması ormanların geniş­
lemesini sağlar.
Cevap D
ÇIĞ
Eğimi ve yükseltisi fazla olan tepelerdeki kar kütle­
sinin, yerçekimi etkisiyle kayarak çevreye zarar ver­
mesine çığ denir. Çığ, oluştuğu bölgedeki bitki ve
hayvanların yok olmasına neden olur. Çığ, farklı ne­
denlerden dolayı dağdan aşağıya doğru kayan bü­
yük kar kütleleridir.
Çığ, kar tabakalarının iç ve dış kuvvetler etkisi ile
eğim yönünde gösterdiği akma hareketidir. Kar taba­
kalarının birbirlerinden farklı özellikleri olacağından;
çığ, bazen diğer bir tabaka üzerinde kayan bir taba­
ka veya tabakalar ile veya tüm tabakaların zemin
üzerinde topluca kaymaları sonucunda oluşabilir.
©COŞKU
Nükleer denemeler çevreye zarar verir
Nükleer enerjinin kullanıldığı santrallerdeki yangın­
lar sonucu bir kısım radyoaktif atıklar, çevrenin kir­
lenmesine ve etkisi uzun yıllar geçmeyen tahribatın
oluşmasına neden olur. Radyoaktif maddelerin
oluşturduğu radyasyon, içilen suya ve solunan ha­
vaya karıştığı için, kimse etkisinden kaçamaz.
Nükleer santrallerde ortaya çıkabilecek radyasyon
sızıntısı veya reaktördeki bir aksama, yalnızca san­
tralin bulunduğu bölgeyi değil, bütün dünyayı teh­
dit eder. Örneğin; Ukrayna’daki Çernobil şehrinde­
ki nükleer santral kazasında ortaya çıkan radyas­
yon sızıntısı, başta ülkemizde olmak üzere, komşu
ülkelerde ve bütün dünyada etkilerini göstermiştir.
12631
Çevre Sorunları ve Etkileri
Sıra Sizde
İğde A ğacı
3
şeklindeki olaylardan hangileri etkide bulunur?
Atatürk, ağaçsız yurt topraklarından üzüntü duyar­
dı. Tabiatı ve ağacı çok severdi. Ankara'daki Orman
Çiftliğini boz topraktan ormanlık haline soktu.
Ağaçların dikilişini, tutuşunu, büyüyüşünü adım
adım kollardı. Akköprü tarafından Çiftlik'e giden yo­
lun etrafındaki boş topraklar meyvelik olmuştu. Bir
gün bu meyvelikten geçerken birdenbire şoförüne:
A) YalnızI
B) İv e li
— Dur dedi.
C) İve III
D) I, II ve
Arabadan inerek orada bulunanlara:
Ekosistemlerde çevre sorunlarının oluşmasına;
I. Nükleer santrallerde yangın olması
II. Çığ oluşması
III. Sera etkisinin meydana gelmesi
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
1 .12 Atatürk' ün çevre sevgisi ile ilgili uygulama­
larını,
öğrenmiş olacağım.
— Burada bir iğde ağacı vardı, ne oldu? diye sor­
du. Kimse iğde ağacını bilmiyordu. Atatürk'ün biraz
önceki neşesi kalmamıştı. Çünkü Çiftlik'in ilk çorak
günlerinin yeşilliği sökülüp atılmıştı. Yol boyunca
hep iğde ağacını aradı.
— İğde, yaşlanmış ve çelimsiz bir ağaçtı. Fakat ya­
şıyordu. Baharda güzel kokular veriyordu , diye sız­
landı.
Atatürk, İstanbul'daki büyük ağaçları gördükçe:
A t a t ü r k ’ ün Doğa ve Çevre Anlayışı
Atatürk’ün doğa sevgisi, babası öldükten sonra an­
nesi ve kardeşi ile beraber Selanik’in otuz kilomet­
re yakınlarında Zübeyde Hanımın ağabeyi olan Hü­
seyin Ağa’nın çiftliğine yerleşmeleri ile başlamıştır.
Burada, Atatürk çiftçilik işleri ile uğraşarak, yeşilli­
ğe, toprağa ve doğaya ilgi duymuştur. O’nun bitki
ve hayvan sevgisinin ilk belirtileri, bu çiftlik yaşa­
mından kaynaklanmaktadır. Çünkü O, ilerki yaşa­
mında çiftlikler kuracak, hayvan besleyecek ve
ağaçlandırmaya büyük önem verecektir.
Atatürk'ün sınıf arkadaşlarından Ali Fuat Cebesoy,
O’nun doğa sevgisini belirtirken bir anısını şöyle
anlatır:
“ Harp Akademisi’nin üçüncü sınıfına geçtiğimiz za­
man Mustafa Kemal, Selanik’e sılaya gitmeden ön­
ce bizde misafir kaldı. O günlerin birinde Satılmış
Çavuş’u da alarak Alemdağı’na uzandık. Arkada­
şım samimi bir doğa aşığı idi. Ormanlık yerlerden
çok hoşlanırdı. Öğleye doğru pınar başında mola
verdik. Uzaklarda bir kasır vardı ve manzarası hari­
kulade güzeldi. Adeta Mustafa Kemal’i büyüledi.
Oradan ayrılırken Mustafa Kemal: ‘Fuat’ dedi, ‘İn­
san yaşlandıktan sonra şehirlerin gürültülü hayatın­
dan uzaklaşmalı, böyle sakin ve ağaçlık bir yere çe­
kilmelidir. Bak, şu karşıdaki köşk insanın ruhuna
nasıl bir ferahlık veriyor.”
Afet İnan, Atatürk ve Çankaya’nın ilk Cumhurbaş­
kanlığı Köşkü için seçilmesini anlatırken şöyle di­
yor: “Atatürk’ün Çankaya’yı seçmesinde etken, bir­
kaç büyük karakavak ve söğüt ağaçlarının bulun­
ması idi. Onların rüzgarlı günlerdeki hışırtısından
daima zevk duyardı.”
— Bunlar da güzel ama, ben yapraklarının ve dalla­
rının her yıl ne kadar büyüdüğünü gördüğüm ağaç­
larımı seviyorum, derdi.
Vatanı yeşil ve bayındır görmek için çok çalıştı. Ya­
lova'yı, Florya'yı o değerlendirmişti. Bursa'yı bir
kaplıca şehri yapmak için uğraşıp durmuştu. Planlı
Ankara onun fikri idi.
Çankaya'daki bahçesini yapan memur şu fıkrayı
anlatmıştı.
Bahçeyi dolaşıyorduk. Çok ihtiyar ve geniş bir ağaç
Atatürk'ün geçeceği yolu kapıyordu. Ağacın bir ya­
nı havuz, bir yanı dik bir yokuştu. Atatürk ağaca
yaslanarak güçlükle karşı tarafa geçti. Atıldım,
— Emrederseniz hemen keseyim, efendim, dedim.
Yüzüme baktı:
— Sen hayatında böyle bir ağaç yetiştirdin mi ki ke­
seceksin? dedi.
Kaynak: (Babamız Atatürk)
Falih Rıfkı ATAY
Atatürk'ün yeşil ve orman hakkındaki şu sözlerini
de hatırlatalım:
“Ormansız bir yurt vatan değildir.”
“Yeşil görmeyen gözler, renk zevkinden mahrumdur.”
Orman Çiftliği'nin kuruluşu sırasında, şimdi Marma­
ra Oteli'nin bulunduğu tepede, çevresindekilere şu
emri veriyordu:
“ Burasını, öyle ağaçlandırınız ki kör bir insan dahi
yeşillikler arasında olduğunu fark etsin.”
0
COŞKU
ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
[çözüm
Çevrenin kirlenmesiyle ilgili bir görüntü, aşağı­
Bir gölde; kirlenmeden önce ve kirlendikten
sonra yaşayan canlıların birey sayıları grafikte
verilmiştir.
1Türlerin birey sayısı
1 Türlerin birey sayısı
80
I
60
_
40
mm
daki şekilde gösterilmiştir.
20
F G H J K
JL G H
Türler
(Temiz gölde)
Türler
(Kirlenmiş gölde)
cr
t®
m m ım |
5-ff İt.
D |w
Grafiğe göre, gerçekleşen değişimlerle ilgi­
li olarak aşağıdaki yorumlardan hangisi ya­
pılamaz?
Belirtilen durumların oluşmasıyla ilgili ola­
rak;
A) G ve H türleri, kirlilikten olumlu yönde etki­
lenmişlerdir.
I. Çevre kirlenmesinde insan etkisi fazladır.
B) F ve L türleri, kirlilikten olumsuz yönde et­
kilenmişlerdir.
II. Atık maddeler doğal dengeye ve ekosistemdeki canlılara zarar verir.
C) J türünün nesli tükenmiştir.
III. İnsanların bilinçli olması, çevre sorunları­
nın azalmasına etkide bulunabilir.
D) K türünün birey sayısı artmıştır.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Bir göle, kanalizasyon artıklarının karışması
sonucunda, gölde yaşayan canlıların sayısın­
daki değişmeler grafikte verilmiştir.
Canlı sayısı
Alabalık
4.
..•••
...... Sazan balığı
\
Beyaz
balık
Bir denizdeki balık sayısı I. şekildeki gibidir.
Denizdeki balık sayısı 50 yıl sonra II. şekildeki
gibi değişim geçirmiştir.
Kanalizasyon
artık miktarı
Bu göl ekosistemiyle ilgili olarak;
I. Ortamın kirlilik oranına en dirençsiz olan
alabalıklardır.
II. Kirliliğin artması, göldeki canlı çeşitliliğini
azaltmıştır.
III. Ortam kirliliğinin artması, sazan balıklarının
birey sayısının artmasına neden olmuştur.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
Buna göre, belirtilen değişmenin oluşması­
na, aşağıdakilerden hangisi neden olmaz?
A) Tanker kazalarının artması
B) Kanalizasyon sularının denize boşaltılması
C) Sudaki yosun miktarının artması
D) Balıklardaki ölüm oranının artıp, üreme ora­
nının azalması
265
Çevre Sorunları ve Etkileri
5.
Asit yağmurlarının oluşma durumu, aşağıda
şematik olarak verilmiştir.
Artık madde
cesidi
Çürüme süresi
Cam şişe
4000 yıl
Kağıt parçası
3 ay
Tahta parçası
15 yıl
Plastik parçası
800 yıl
Tabloda verilen bazı artıkların toprağa ka­
rışma süresi ilgili olarak;
I. Canlı artıkları daha hızlı toprağa karışır.
II. Endüstri tesislerinin artıkları, toprak ve su­
yu uzun süreli olarak kirletir.
III. Çevreye en fazla insanlar zarar verir,
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Asit yağmurlarıyla ilgili olarak, aşağıda veri­
lenlerden hangisi yanlıştır?
A) Bölgedeki motorlu araç sayısının artması,
asit yağmurlarının oluşmasında rol oynar.
B) Fabrika bacalarından çıkan gazların, su
buharıyla birleşmesi asit yağmurlarını oluş­
turur.
8.
Büyük şehirlerdeki kirli hava, bu ortamda
yaşayan insanların sağlığına, aşağıdaki za­
rarlardan hangisini vermez?
C) Asit yağmurları sera etkisine neden olur.
A) Felç olunması
D) Asit yağmuru su ve toprağı kirletebilir.
B) Nefes darlığı çekilmesi
C) Bulantı ve kusmanın gerçekleşmesi
D) Vücut direncinin zayıflaması
6.
Bir bölgenin havasındaki atık maddeleri oluş­
turan faktörler, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
9.
Atık miktarı
Temiz havadaki gazlar ve bulunma oranları,
aşağıdaki şemada verilmiştir.
Gaz çeşidi
r ~1
Baca
gazları
Egzos
gazları
Orman
yangını
..............
Karbon
Oksijen
dioksit
Azot oksitler
Temiz havada
Fazla
Az
Yok
Kirli havada
X
Y
Z
Faktörler
Çöplerin
yakılması
Buna göre, hava kirliliği ve etkilerinin önü­
ne geçmek için, aşağıdakilerin hangisi etki­
li olmaz?
Kirli havada bulunan X, Y ve Z nin miktarı,
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
X miktarı
Y miktarı
Z miktarı
A) Az
Fazla
Fazla
B) Fazla
Az
Fazla
C) Trafikteki araç sayısının artırılması
C) Az
Az
Fazla
D) Ormanların korunması ve gözetlenmesi
D) Fazla
Fazla
Fazla
A) Fabrika bacalarına filtre takılması ve zarar­
lı gazların tutulması
B) Çöplerin geri dönüşümle değerlendirilmesi
Q COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
İnsan ve Çevre
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıda şekilleri verilen ekosistem çeşitlerinin isimlerini, altında boş bırakılan yerlere yazınız.
1
Kazanım Pekiştirme -2
Aşağıda verilen besin zincirlerinde boş bırakılan yerlere aşağıdaki canlılardan uygun olan birisinin is­
mini yazınız.
/■
Balık
/
Aslan
\
/
................ V
Çürükçül bakteriler
Kedi
1.
Çiçek
-» B ö c e k ------» Serçe
2.
Yonca ------» Koyun ------> Kurt ------>
3.
Ot ------» Çekirge ------ > Kertenkele -
4.
Yosun
Dut yaprağı ------> .........................
7-
\
s
Yılan
v
Çiçek
-» Şahin ------> Sırtlan
Plankton
-> Kelebek
Tırtıl
Atmaca
-» Martı
-» Bukalemun
.......> Serçe
Kartal
Doğan ------ > Sırtlan ------> Şapkalı mantar
B u ğ d a y ------> Tavuk ------ > Tilki
COŞKU
267
A
İnsan ve Çevre
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Kazanım Pekiştirme -3
Aşağıda bazı çevre sorunları ve meydana gelme durumları karışık olarak verilmiştir. Belirtilen meydana
gelme durumlarını ilgili çevre sorunlarıyla çizgi çizerek eşleştiriniz.
Çevre Sorunu
Meydana Gelme Durumu
1. Orman tahribi
(A)
2. Çığ
(B)
3. Erozyon
(C)
4. Nükleer kirlilik
(D)
5. Hava kirliliği
(E)
6. Toprak kirliliği
(F)
7. Su kirliliği
(G)
8. Sera etkisi
(H)
9. Asit yağmuru
(l)
10. Aşırı avlanma
(J)
Kazanım Pekiştirme -4
Aşağıdaki şekilde verilen canlıların beslenme şekillerini boş bırakılan yerlere yazınız.
J
268
Q COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
3.
Zeynep, ekosistem kavramını açıklamak için
Yeryüzündeki, kendisine ait coğrafik yapı ve
özellikleri bulunan bölgelere ekosistem denir.
Sahip olduğu bazı özellikleri;
I. Yaşam şartları canlılar için oldukça uygun
bir ortamdır. Çok sayıda, çeşitli bitki ve
hayvan türlerini barındırır.
II. Sıcaklık ortalaması çok yüksektir. Kaktüs,
yılan ve deve gibi kuraklığa dayanıklı can­
lıları bulundurur.
III. Kutuplara yakın olup, kışların sert geçtiği
yerlerdir. Az sayıda bitki ve hayvan türünü
bulundurur.
şeklinde olan ekosistemler, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
II
III
A) Çöl
Tundra
Orman
I
Zeynep’in hazırlamış olduğu poster ince­
lendiğinde aşağıdaki bilgilerden hangisine
ulaşılabilir?
A) Her canlı, güneş enerjisini doğrudan yaşa­
mında kullanır.
C
B) Canlılar, birbirleri ve çevreleriyle etkileşim
halindedir.
•S
C) Canlıların topraktaki mineralleri kullanma­
sıyla toprak çoraklaşır.
D) Canlılar, cansız maddelerden bağımsız
olarak yaşamını sürdürebilir.
2.
B) Tundra
Orman
Çöl
C) Orman
Çöl
Tundra
D) Orman
Tundra
Çöl
O
E»
£
£
4.
Merve’nin sınıfı, botanik bahçesine bilimsel bir
gezi düzenlemiştir. Merve ve arkadaşları, bu­
rada bulunan kaktüs bitkilerini incelediklerin­
de, yapraklarının diken şeklinde olduğunu ve
gövdelerinin su depo ettiğini gözlemlemişler­
dir.
Bir ekosistemde bulunan;
I. Kurbağa
II. Böcek
III. Yılan
IV. Kartal
V. Otlar
isimli gruplar arasındaki besin zinciri, aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır?
Buna göre, belirtilen bitkiler, aşağıdaki ekosistemlerden hangisinde yaşamaya daha
iyi uyum gösterir?
A) I —> II —> III —> IV —> V
A) Çöl ekosistemi
B) V —> II —> I —> III —> IV
B) Orman ekosistemi
O II —» V —> III —> I —» IV
C) Çayır ekosistemi
D) ||| —> II —> I —> IV —> V
D) Yağmur ormanları
Q COŞKU
269]
İnsan ve Çevre
5.
•
X canlısı; güneş ışığı, karbon dioksit ve su­
yu besin sentezinde kullanır.
•
Y canlısı; çeşitli bitki ve hayvan türlerini
beslenmesinde kullanır.
•
Z canlısı; ölmüş olan bitki ve hayvan kalın­
tılarını parçalayarak beslenir.
7.
A) Orman ekosistemi
B) Ova ekosistemi
C) Çöl ekosistemi
Yukarıda özellikleri verilen X, Y ve Z canlıla­
rı, hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
X
Y
Gövdelerinde su depolayan kaktüsler ile
kuyruklarında yağ depolayan fareler, aşağı­
daki ekosistemlerin hangisinde bulunur?
D) Kutup çevresi ekosistemi
Z
A) Buğday
Aslan
Bakteriler
B) Havuç
Fare
Küf mantarı
C) Sincap
Karga
Maya mantarı
D) Kanarya
İnsan
Bazı bakteriler
8.
Aslıhan, turistik bir bölgeye ailesi ile birlikte
gezi düzenlediklerinde, tarihi eserlerin resim­
de görüldüğü gibi zarar gördüğünü (yıpranma
ve aşınma) ve renklerinin kaybolduğunu tespit
ediyor.
Bu problemin nedenini, fen ve teknoloji dersin­
de, çevre ve insan ünitesini işlerken öğreniyor.
6.
Beyza’nın sınıfı, öğretmenlerinin eşliğinde okul­
larına yakın bir bölgeye biyolojik gezi düzen­
lenmiştir. Bölgede; kurbağalara, kurbağa lar­
valarına, kertenkele çeşitlerine, taşların altında
yılanlara ve çok sayıda kelebek çeşitlerine
rastlanmıştır.
Öğrenciler bazı örnekleri okullarına getirip, laboratuvarda uygun işlemlerden geçirildikten
sonra okulun uygun bir köşesinde sergilemiştir.
C
fi
</>•
O
U
e
Buna göre, tarihi eserlerde tahribata yol
açan çevre sorunu aşağıdakilerden hangi­
sidir?
A) Asit yağmurları
B) Küresel ısınma
C) Toprak kirliliği
D) Nükleer kirlenme
Buna göre, gezi yapılan bölge ile ilgili aşa­
ğıdaki verilen açıklamalardan hangisi doğ­
rudur?
9.
Çevre sorunlarının önüne geçmek için;
I. Biyolojik çeşitliliğin korunması
A) İklim şartları, canlı yaşamına uygun değildir.
B) Canlılar ve cansız maddeler arasında etki­
leşim bulunmamaktadır.
r ~**
'270
■l 7
II. Fabrika ve bina bacalarına süzücü filtrele­
rin takılması
III. Organik tarımın yaygınlaştırılması
C) Biyolojik çeşitlilik yönüyle zengin bir or­
tamdır.
şeklindeki etkinliklerin hangileri faydalı olur?
D) İlgili ortamda, bir ekosistemin taşıdığı özel­
likler bulunmamaktadır.
A) Yalnız
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Ormanların olduğu bölgelerde canlı türü ve
canlı sayısının çok zengin olmasında, aşağıdakilerden hangisinin etkisi bulunmaz?
4.
Kurbağaların derileri nemli olup, nemli toprak­
larda yaşarlar. Soğuk kanlı oldukları için de, ılık
ortamlarda barınırlar.
Buna göre, “kurbağalar” aşağıdaki doğal
bölgelerin hangisinde vaşavamaz?
A) Havanın sıcak, toprağın nemli olması
B) Sık aralıklı yağmurların yağması
2.
C) Bölgeye daha az güneş ışığı ulaşması
A) Göller
B) Kutuplar
D) Çevredeki hayvan çeşit ve sayısının fazla
olması
C) Ormanlar
D) Akarsu çevresi
Canlıların beslenme ilişkisi, besin zincirini
meydana getirir. Resimde görüldüğü gibi zin­
cirdeki herbir canlı, bir halkayı temsil eder.
5.
Buna göre zincirdeki çekirgelerin zamanla
miktarının azalması, besin zincirini nasıl et­
kiler?
Resimde ekosistemlerde yaşayan farklı canlı
türleri görülmektedir.
Türlerde gözlenen davranışlar, genetik fark­
lılıklar ve beslenme gibi özellikler aşağıda­
ki kavramlardan hangisiyle açıklanır?
A) Bitkilerin artmasına neden olur.
B) Kendinden sonra gelen canlıların sayıları­
nın artmasına neden olur.
A) Biyolojik çeşitlilik
B) Besin ağı
C) Besin zinciri
D) Ekosistem
C) Bitkilerde büyümenin daha yavaş olması­
na neden olur.
D) Hayvanların daha iri vücütlu olmasına kat­
kı yapar.
6.
Havanın kirlenmesi ve etkileriyle ilgili;
I. Hava kirliliğinin artması, asit yağmurlarına
neden olur.
3.
Aşağıdaki çevre sorunlarından hangisi, di­
ğerlerinden daha geniş bir alana zarar verir?
II. Fabrika sayısının artması, hava kirliliğinin
atmasına etkide bulunur.
III. Karbondioksit gazı havayı kirletmez,
A) Nükleer santrallerin yangınla tahrip olması
açıklamalarından hangileri doğrudur?
B) Çığ oluşması
0
C) Ormanda ağaç kesiminin yapılması
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Kaçak yapılaşmanın olması
C) I ve III
D) I, II ve III
COŞKU
271
7.
Doğada hem bitkisel hem de hayvansal kay­
naklı beslenen canlılara;
1 0 . Havadaki gazların çeşidi ile oranlarının değiş­
mesi havanın kirlenmesine neden olur.
I. İnsanlar
Aşağıda verilen maddelerden hangisi, ha­
vanın kirlenmesine neden olmaz?
II. Fareler
III. Çürütücüler
A) Radyoaktif maddeler
şeklindeki gruplardan hangileri örnek veri­
lebilir?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
8.
Soner, izlemiş olduğu bir belgeselde, ceylanların ormanlarda, inci ketalinin Van gölünde,
kelaynakların Birecik’in kayalıklarında yaşam(çozüm larını sürdürdüklerini gözlemliyor.
B) Güneş ışığı
C) Sanayi tesislerinin atıkları
D) Karbon, kükürt ve azot oksit gazları
11
Bunun sonucunda ise, her türün kendisi için
uygun olan bir ortamda yaşamını sürdürdüğü
sonucuna ulaşıyor.
Yukarıdaki etkileşimde, doğadaki bitki
sayısının çevre kirliliğinden dolayı yarı yarı­
ya azalması durumunda;
I. Yaşayan hayvan sayısının azalması
II. Havadaki oksijen oranının artması
III. Fotosentezle üretilen, besin miktarının azal­
ması
9.
olaylarından hangileri gerçekleşebilir?
Soner’in anlatmış olduğu ekolojik bilgi, aşa­
ğıdaki kavramlardan hangisi ile ifade edilir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) Besin zinciri
B) Ekosistem
C) İve III
D) I, II ve
C) Habitat
D) Popülasyon
Okyanus ekosisteminin özellikleriyle ilgili,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Farklı derinliklerinde değişik canlılar yaşar.
12. Günümüzde gerçekleşen çevre sorunlarına,
aşağıdakilerden hangisi örnek verilemez?
A) Hava, su ve topraktaki atık madde oranının
artması
B) İçerisinde çok sayıda canlı türü vardır.
B) Tarım alanlarının artması
C) En fazla canlı, okyanusun derin olan kısım­
larında bulunur.
C) Küresel ısınmanın artması ve yağışların
azalması
D) Yunus ve balina gibi memeli canlılar yüze­
ye yakın olan derinliklerde bulunur.
D) Asit yağmurlarının oluşması ve bitki yap­
raklarının kurumaya başlaması
Q COŞKU
İNSAN ire ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Akdenizde yaşayan bir balık türüne ait olan bi­
rey sayısının, zamanla azaldığı belirleniyor.
4.
Balık sayısının azalmasına, aşağıdakilerden hangisi neden olmaz?
A) Havanın temizlenmesi ve nem oranının ar­
tırılması
A) Su kirliliğinin artması
B) Topraktaki canlı kalıntılarının ayrıştırılması
B) Balıkların ürettiği yumurta sayısının artması
C) Hayvanların barınmaları ve çoğalmaları
için ortam oluşturulması
C) Balıkların avlanma oranının artması
D) Balıkların beslenme olanaklarının azalması
2 . Belli bir denizdeki
Ekosistemdeki bitki türleri, aşağıdaki faali­
yetlerden hangisinin gerçekleşmesinde rol
oynamaz?
D) İnsanların besin ve yakacak ihtiyacının sağ­
lanması
1Balık sayısı
balık sayısının yıl­
lara göre değişi­
mi, şekildeki gibi
olmuştur.
Nuran’ın, gazete ve görsel basındaki haberlerde; asit yağmurları, küresel ısınma ve ozon tarğ p k bakasının delinmesi gibi ekolojik problemler
{çözüm dikkatini çekmektedir.
Balık sayısının
bu şekilde değiş­
mesine, aşağıda­
ki olaylardan han­
gisi neden olmaz?
Bu problemlerin çözümü için arkadaşlarıyla sı­
nıfında çeşitli önerileri tartışmaktadırlar.
5.
Zaman
A) Çevre kirliliğinin artması
B) Deniz içindeki su yosunu sayısının artması
C) Denize boşaltılan kanalizasyon sularındaki
artıkların çeşit ve oranının artması
D) Bölgedeki şehirleşme oranının artması
Belirtilen problemler aşağıdaki çevre so­
runlarından hangisiyle doğrudan ilgilidir?
3.
I. Böcekler
II. Kurbağalar
III. Bitkiler
A) Toprak kirliliği
B) Su kirliliği
C) Hava kirliliği
D) Nükleer kirlilik
IV. Yılanlar
V. Kartallar
Bir bölgede besin zinciri oluşturan yukarıdaki
canlılardan “böceklerin” aşırı arttığı gözleniyor.
Bu değişimden, aşağıdaki canlı grupların­
dan hangisi olumsuz yönde etkilenebilir?
6.
Otobur canlıları yiyerek beslenen canlılara,
aşağıdakilerden hangisi örnek verilemez?
A) Kurbağa
B) Bitki
A) Köpek balığı
B) Kartal
C) Yılan
D) Kartal
C) Fil
D) Aslan
0 COŞKU
<21
İnsan ve Çevre
7.
Bir ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirle­
yen faktörler arasında;
I. İklim koşulları
II. Yağışlar ve toprağın nem durumu
8.
10. Aşağıdakilerden hangisi, toprak ve suda
bulunan çürükçüllerin yaşamsal önemini
belirtir?
A) Doğadaki canlı kalıntılarını ayrştırması
III. Sıcaklık değeri
B) Besin ve oksijen tüketmesi
şeklindeki özelliklerden hangileri bulunur?
C) Solunum yaparak havanın karbon dioksit
oranını artırması
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Tüketici olarak beslenmesi
C) İve III
D) 1,11 ve III
Bir ekosistemdeki canlılar arasında, şekilde
gösterilen besin ağı bulunuyor.
^
Kartal
1 1. Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
kurulan beslenme ilişkisi şekilde gösterilmiştir.
B a lı k ç ı lla r ^
J
^ . L e y le k le r
Yılanlar-
^c ^
Kurbağalar
Kertenkeleler)
i I
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağı­
daki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağı­
daki ifadelerden hangisi doğrudur?
A) Bitkileri besin kaynağı olarak kullanan can­
lılar sadece böcekler ve farelerdir.
B) Bu besin ağında kartal ve yılanlar dışında
etçil beslenen canlı yoktur.
C) Kartallar ve yılanlar üç farklı canlıyı besin
kaynağı olarak kullanmaktadır.
A) Bölgedeki farelerin sayısı, yeşil bitkilerin
miktarının azalmasından etkilenmez.
B) Bir besin kaynağından, birden fazla hay­
van türü faydalanabilir.
C) Üretici organizmalar, farklı canlılar tarafın­
dan doğrudan besin kaynağı olarak kulla­
nılabilir.
D) Yılanlar, farklı canlıları besin kaynağı olarak
kullanabilir.
D) Yeşil bitkilerden kartala doğru ancak iki
farklı besin zinciri oluşturulabilir.
12. Aşağıdaki ifadelerden hangisi, doğada gö­
rülen “sera etkisi” olayını açıklar?
9.
Toprağın kirlenmesine, aşağıda verilen
olaylardan hangisi etkide bulunmaz?
A) Bakterilerin ölü canlıları ayrıştırması
B) Fabrika atıklarının toprağa bırakılması
C) Evsel çöplerin yakılması
D) Bitki zararlılarından korunmak için, tarım­
sal mücadele ilaçlarının kullanılması
274
A) Havadaki karbon dioksit gazının güneş ışı­
ğını tutarak, atmosferin ısınmaya başlaması
B) Havadaki karbon dioksit azlığı nedeniyle
atmosferin aşırı soğuması
C) Güneşin dünyaya aşırı yaklaşması
D) Bir bölgenin havasındaki gaz oranlarının
değişmesi sonucu, yağmur ve kar yağışla­
rının artması
©COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bir ormandaki geyik sayısının değişmesinde;
4.
I. Beslenme şartları
II. Üreme oranı
Tür melezleriyle ilgili olarak, aşağıda veri­
len açıklamaların hangisi söylenemez?
A) Farklı türlerin üremesinden oluşur.
III. Göç yapılması
B) Yeni tür özelliklerine sahip değildir.
gibi faktörlerden hangileri etkili olabilir?
C) İki farklı canlının özelliklerine sahiptir.
A) YalnızI
B) İ v e l i
D) Oluşmasını sağlayan türlere göre, daha
uzun bir süre yaşar.
C) Yalnız III
D) I, II ve III
Temiz bir akarsu ortamında bulunan, canlı tür­
leri ve birey sayıları I. grafikteki gibidir.
2.
Aynı akarsu kirlendiği zaman, canlı türlerinin
sayılarındaki değişim II. grafikte gösterildiği gi­
bi gerçekleşiyor.
ı Türlerin birey sayısı
200
M
150
Bir ekosistemdeki bitki sayısının şekilde
gösterildiği gibi değişmesine;
“ Türlerin birey sayısı
200
150
L
100
100
m
50
I. Çığ oluşması
o
II. Yangınların çıkması
III. Kaçak ve plansız yapılaşmanın olması
B) İv e li
C) İv e III
D) I, II ve
— 0
L M
O P
Türler
Şekil -1
Türler
Şekil - 2
Akarsu kirliliğine bağlı olarak gerçekleşen
değişimlere göre;
şeklindeki olaylardan hangileri neden ola­
bilir?
A) Yalnız I
50
K jl M N O P
I. K ve O türleri, kirli ortamda daha fazla ge­
lişme göstermiştir.
II. Kirlilikten en fazla etkilenen N türü olmuş­
tur.
III. Ortamın kirli veya temiz oluşu M türünün
gelişimini etkilememiştir.
3.
şeklindeki yorumlardan hangilerinin yapıl­
ması doğru olur?
I. Tarım alanlarının azalması
II. Evsel çöplerin çevreye yığılması
III. Ormandaki büyük ağaçların kesilmesi
Yukarıdaki olayların gerçekleşmesine ne­
den olan faaliyetler arasında, aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve III
D) I, II ve
A) İnsan nüfusunun artması
B) İnsanların çevre konusunda eğitilmesi
C) Doğal kaynakların aşırı ve bilinçsiz şekilde
kullanılması
D) Sanayileşmenin düzensiz ve plansız ola­
rak yapılması
Q COŞKU
6.
Aşağıda verilen ekosistemlerden hangisi di­
ğerlerinden daha geniş bir alan kaplar?
A) Orman
B) Ova
C) Okyanus
D) Çöl
275
İnsan ve Çevre
7.
Bir ekosistemdeki besin zincirini oluşturan
canlı gruplarının baştan sona doaru dizilişi,
hangisinde doğru verilmiştir?
A) Üreticiler - Otobur tüketiciler - Etobur tü­
keticiler - Ayrıştırıcı tüketiciler
10. Toprak kirlenmesinden, aşağıdakilerden
hangisi daha çok etkilenir?
A) Bitkiler
B) Mantarlar
C) Hayvanlar
D) İnsanlar
B) Üreticiler - Ayrıştırıcı tüketiciler - Etobur tü­
keticiler - Etobur tüketiciler
C) Üreticiler - Otobur tüketiciler - Ayrıştırıcı
tüketiciler - Etobur tüketiciler
D) Otobur tüketiciler - Etobur tüketiciler - Ayrıştırıcı tüketiciler - Üreticiler
8.
Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
kurulan beslenme ilişkisi şekilde gösterilmiştir.
Buğday
Yılan
Çekirge
Fare
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağı­
daki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Buğdaylar kendi besinlerini kendisi üretir.
B) Çekirgeler azalırsa, fareler hızlı bir şekilde
artmaya başlar.
9.
1 1 . Tarımda, DDT (Böcek öldürücü kimyasal ilaç)
kullanımı süresince, toprak ve balıklarda DDT
nin birikme oranları, aşağıda verilmiştir.
DDT kullanılmaya başladıktan sonra oluşan
sonuçlarla ilgili olarak;
I. DDT kullanımı arttıkça, toprak ve balık vü­
cudunda DDT birikme oranı da artar.
II. DDT kullanımı sona erdiği halde, balıklar­
da DDT birikimi artmaya devam etmiştir.
III. DDT maddesi, topraktan suya, sudan da
balıklara geçmiştir.
C) Farelerin sayısında meydana gelen deği­
şimden, hem çekirgeler hem de yılanlar
doğrudan etkilenir.
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğru­
dur?
D) Yılanlar, etçil olarak beslenen organizma­
lardır.
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) live
Bir bölgedeki kalıcı (uzun süreli) toprak kir­
lenmesine;
I. Çürükçül canlıların kalıntıları parçalaması
II. Kimyasal gübrelerin toprakta birikmesi
III. Tarımsal mücadele ilaçlarının toprağa ka­
rışması
12. Ekosistemdeki “Tüketici” canlılar;
I. Çevrelerinden hazır besin alma
II. Besin zincirinde, üretici türlerden daha çok
sayıda bulunma
III. Bitkisel veya hayvansal kaynaklı olarak bes­
lenme
şeklindeki olaylardan hangileri neden ola­
bilir?
şeklindeki özelliklerin hangilerine sahiptir?
A) I ve II
B) I ve III
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I, II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Bir bölgedeki doğal dengenin bozulması­
na;
4.
I. Bölgedeki canlı çeşitliliğinin artması
Havada asit yağmurlarının oluşmasını sağ­
layan atıklar;
I. Hava kirliliği
II. Fabrikaların verimli tarım arazileri üzerine
kurulması
II. Su kirliliği
III. Toprak kirliliği
III. Bölgedeki ormanların korunması
faktörlerinden hangileri neden olabilir?
şeklindeki kirlenmelerden hangilerine ne­
den olabilir?
A) Yalnız II
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
5.
2.
Bir ormandaki bitkile­ Bitki sayısı
rin sayısı, zamana
bağlı olarak şekildeki
gibi değişiyor.
l
Bir ekosistemde belli bir alanda yaşayan aynı
türe ait canlı topluluğuna habitat denir.
Zaman
II
İnsanlar, hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalar
ekosistemin canlı elemanlarıdır.
Bu olaya bağlı olarak, ormandaki hayvanla­
rın sayısı, hangisindeki gibi değişebilir?
III
Ekosistemlerdeki besin zincirleri biraraya gelerek
besin ağını oluşturur.
Bu tablodaki numaralı bilgilerden doğru ve
yanlış olanlar, aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
Hayvan sayısı
I
II
İli Zaman
I
II
I
II
I
III Zaman
D) Hayvan sayısı
C) Hayvan sayısı
Zaman
Zaman
6.
3.
Canlılar ve çevreleriyle ilgili bazı bilgiler tablo­
da verilmiştir.
Çevre kirliliğine neden olan;
I. Tarımsal mücadele ilaçları
II. Doğal ve yapay gübreler
III. Endüstriyel atıklar
II
III
A)
Doğru
Yanlış
Doğru
B)
Yanlış
Doğru
Doğru
C)
Doğru
Yanlış
Yanlış
D)
Yanlış
Yanlış
Doğru
Tür, popülasyon ve ekosistem arasında;
I. Bir popülasyonda, bir türe ait çok sayıda
birey vardır.
II. Bir ekosistemde çok sayıda popülasyon
vardır.
III. Dünya’da tür sayısı kadar popülasyon vardır,
şeklindeki faktörlerden hangileri, hem top­
rak hem de su kirliliğine neden olur?
şeklindeki ilişkilerden hangileri bulunur?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
277İ
İnsan ve Çevre
7.
Besin zincirinde; valnız üretici canlıları yi­
yerek beslenen türlerle ilgili olarak;
I. Otobur olarak yaşarlar.
II. Bitkilerin yoğun olarak bulunduğu yerlerde
sayıları fazladır.
III. Doğadaki sayıları etçillere bağlı değildir,
yargılarından hangileri doğrudur?
8.
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Doğal bir kara ekosisteminde, farklı canlılar
arasında gerçekleşen beslenme ilişkileri, aşa­
ğıdaki şekilde gösterilmiştir.
-Çekirgeler------- ► Kurbağa^
Yeşil bitkiler
10. Çevre sorunları ve etkileriyle ilgili olarak,
aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Bitkilerin azalması, hayvanların beslenme
ve barınma imkanını azaltır.
B) Hava ve su kirliliğinin artması, canlı ölüm­
lerinin artmasına neden olur.
C) Çevre sorunları, ekosistemdeki yaşam ko­
şullarına etkide bulunmaz.
D) Atık maddeler çevre sorunlarının oluşması­
na neden olur.
11. Bir popülasyonda, birey sayısının zamana
bağlı değişimi grafikteki gibi gerçekleşiyor.
ı Birey sayısı
....... 30#c
► Tavşan--------- ► Atmaca r
/
, .40 8C \
Yılan• Serçe \
Bu beslenme ilişkileriyle ilgili olarak;
I. Çekirge, tavşan ve serçe otçul olarak bes­
lenmektedir.
40
50
60
70
\
Nem yüzdesi
80 90
Bu grafikteki bilgilere göre;
I. Ortam sıcaklığındaki her artış, popülasyonun birey sayısının azalmasına neden olur.
III. Bu beslenme ilişkisinde yılanların azalması
tavşan, serçe ve atmacayı doğrudan etki­
ler.
II. Bu türün en iyi gelişmesi % 55 nem ve
30°C sıcaklıkta gerçekleşir.
III. Ortam sıcaklığı ve nemin farklı canlı türleri
üzerindeki etkisi farklıdır.
sonuçlarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnızll
B) İve III
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) I, II ve
C) Yalnız
D) İv e III
Aşağıdaki ekosistemlerden hangisinin ya­
pısında bulunan canlı çeşitliliği, diğerlerin­
den daha fazladır?
A) Çalılık bölgeler
278
30
II. Bu besin zincirlerinde, kurbağa ve atmaca
dışında etçil beslenen canlı yoktur.
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğru­
dur?
9.
20
12. Üretici ile tüketici canlılar arasında, aşağı­
daki etkinliklerden hangisi ortak değildir?
A) Solunum yapma
B) Tropikal yağmur ormanları
B) Büyüme ve gelişme
C) Çayırlık ovalar
C) İhtiyaç duyduğu besinleri üretme
D) Kaktüs ve hurmaların olduğu çöller
D) Boşaltım yapma
Q COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Asit yağmurları etkisiyle, aşağıda verilen
olaylardan hangisi gerçekleşmez?
Ekosistemlerde bulunan popülasyonlara;
A) Bitki ölümlerinin artması
II. Uludağ’daki çam ormanı
I. Sapanca gölündeki sazan balıkları
B) Toprağın kimyasal yapısının bozulması
III. Antalya’daki dağ keçileri
C) Doğadaki canlı sayısının artması
şeklindeki canlı gruplarından hangileri ör­
nek verilebilir?
D) Tarımsal verimin düşmesi
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Aşağıdaki tabloda, bir sanayi şehrindeki, ha­
vayı kirleten en önemli etmenler gösterilmiştir.
Bir orman ekosistemindeki ağaçların büyük
bir bölümü yangın sonucu yok olmuştur.
Bu olaydan bir süre sonra, ekosistemde
aşağıdakilerin hangisi gerçekleşmez?
A) f Ormandaki hayvan
sayısı
Bu tablodaki verilenlere göre, havanın kir­
lenmesini engellemek için, aşağıda belirti­
len önlemlerden hangisi en çok etkili olur?
Toprağın erozyona
uğrama oranı
B)
Zaman
Zaman
A) Arabaların düzenli egzoz kontrolü yapıla­
rak, gerekli filtreler takılmalıdır.
B) Her türlü, toz meydana getirebilecek alan­
lar temizlenmelidir.
C) Evlerde ve fabrikalarda kullanılan yakıtlar,
özenle seçilmeli ve bacalara filtre takılmalıdır.
D) Sanayi tesislerinde, azotlu artık oluşturan
maddelerin kullanılması engellenmelidir.
6.
3.
Türün özellikleriyle ilgili olarak, aşağıda ve­
rilen açıklamaların hangisi yanlıştır?
A) Aralarında eşleşerek, üreme özelliğine sa­
hip bireyler meydana getirirler.
B) Her türün genetik yapısı farklıdır.
Ekosistemlerdeki biyolojik çeşitliliğin azal­
masına:
I. İnsan nüfusu ve kentleşmenin artması
II. Ormanların yanması ve ağaç kesimlerinin
artması
III. Çevre kirliliğinin artması
şeklindeki olaylardan hangileri etkide bulu­
nabilir?
C) Her tür sadece bir bölgede yaşayabilir.
D) Bir türe ait bireyler popülasyonun oluşma­
sını sağlar.
Q COŞKU
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
1279
İnsan ve Çevre
7.
Aşağıdakilerden hangisi, besin zincirinin
oluşma nedenleri arasında bulunmaz?
A) Toprağın oluşmasını sağlama
B) Ekosistemlerdeki canlı etkileşimini sağla­
ma
C) Üreticiden tüketicilere madde aktarma
D) Canlılar arası besin aktarımını sağlamak
10. Doğadaki besin zincirleri arasında, aşağıdakilerden hangisi farklılık oluşturur?
A) Besin zincirinin başında üretici canlıların
bulunması
B) Besin zincirinin, farklı türleri içererek çok
uzun bir yapıda olması
C) Besin zincirinde otobur ve çürükçül canlı­
ların bulunması
D) Besin zincirindeki birey sayısının zamanla
değişebilmesi
8.
Bir ekosistemdeki üretici canlıların (bitkilerin)
sayısı, grafikteki gibi değişmiştir.
1 1. Aşağıda şekilde bir orman ekosistemindeki
besin ağı gösterilmiştir.
Bu değişime neden olan olaylarla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) I. de, ortamdaki otçul canlı sayısı azalmış­
tır.
B) II. de, otçul canlılar en fazla oranda besin
tüketimi yapmıştır.
C) III. de, ortamdaki otçul canlı sayısı artmış
olabilir.
Bu besin ağından, aşağıdaki besin zincirle­
rinden hangisi oluşturulamaz?
D) Üreticilerin sayısı, III. ve IV. zaman aralığın­
da azalmıştır.
A) Otlar - Fare - Yılan - Şahin
B) Otlar - Çekirge - Kurbağa - Yılan - Şahin
C) Otlar - Çekirge - Kertenkele
D) Otlar - Çekirge - Kurbağa - Fare
9.
Bir bölgedeki bitki ve hayvan türlerinin ve çe­
şitlerinin sayıca zenginliğine biyolojik çeşitli­
lik denir.
Ekosistemlerdeki biyolojik çeşitlilikle ilgili
olarak;
I. Ekosistemlerdeki doğal dengeyi sağlar,
Dünya’yı yaşanabilir hale getirir.
II. Ekosistemlerin biyolojik çeşitliliği farklılık
oluşturur.
III. Biyolojik çeşitlilik zamanla azalmaktadır,
1 2. Doğal ortamda yaşayan,
I. Ayrıştırıcılar
II. Otçullar
III. Üreticiler
IV. Etçiller
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
isimli canlılar arasında, hangi dizilişte besin
zinciri oluşabilir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) l - l l l - l l - l
B) I I I - | - | | - I V
C) İve III
D) I, II ve
C) III - I I - I V - I
D) || - i v - I - I I I
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Aşağıda verilen canlı gruplarından hangisi,
su ekosistemi içerisinde bulunmaz?
4.
Aşağıda verilenlerden hangisi, bir bölgede­
ki toprağın kirlenmesine neden olmaz?
A) Üreticiler
B) Bakteriler
A) Sulamaya yönelik barajların yapılması
C) Hayvanlar
D) Ağaçlar
B) Evsel çöplerin toplanarak, orman içlerine
atılması
C) Volkanik olayların oluşması
D) Tarla ve bahçelerde yoğun kimyasal gübre
kullanılması
2.
Bir bölgedeki bazı canlılar arasında bulunan
beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
5.
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
1
Bu değişim olayına bağlı olarak, bölgedeki
bitkilerin ve etçil canlıların sayısı, aşağıdakilerden hangisindeki gibi değişir?
«to
A) Tüketiciler beslenmek için bitki türlerine
bağımlıdır.
Bir ekosistemdeki otçul canlıların sayısı, göç
ve üreme sonucu grafikteki gibi değişmiştir.
O
£
B) Üreticiler, dış ortamdan herhangi bir mad­
de almazlar.
A) Hem etçiller, hem de bitkiler azalır.
C) Bu besin zincirinde, böcek ve fareler otobur olarak beslenir.
C) Etçiller artarken, bitkiler azalır.
B) İki canlı grubunun da birey sayısı artar.
D) Bitkiler artarken, etçiller azalır.
D) Bir türden, birden fazla canlı faydalanabilir.
3.
Bir bölgenin yapısında bulunan;
I. Tür
Orman yangınlarının meydana gelmesine;
I. Kuraklık ve yüksek sıcaklıkların uzun süre­
li olarak gerçekleşmesi
II. Popülasyon
III. Habitat
II. İnsanların piknik alanlarında tedbirsiz ha­
reket etmesi
IV. Ekosistem
0
6.
III. Orman tabanındaki otların kuruması
isimli kısımların küçükten büvüae doâru sı­
ralanması hangisinde verilmiştir?
olaylarından hangileri neden olabilir?
A) I - I I - I I I - I V
B) IV - I I I - I I - I
A) YalnızI
B) İ v e l i
C) II - III - 1 - IV
D) I - I I I - I I - I V
C) I ve III
D) I, II ve III
COŞKU
İnsan ve Çevre
7.
Sonbahar aylarında; bitkilerin sararan yaprak­
ları dökülerek, toprak üzerinde birikir. Bir süre
sonra, bu yapraklar ve bitki kalıntıları parçala­
narak ortadan kaybolur.
10. Bir türe ait bireylerin çoğalma hızını azaltan bi­
yolojik ve fiziksel etkenlerin tümüne çevre di­
renci denir.
Aşağıdakilerden hangisi, çevre direncini
oluşturan etmenlerden birisi değildir?
Yukarıda anlatılan olayla ilgili olarak;
I. Dökülen yaprak ve kalıntılar, bazı bakteri
ve mantarların besin kaynağını oluşturur.
A) Besin yetersizliği
B) Bulaşıcı hastalıklar
II. Bitki kalıntıları zamanla toprağın humus
(mineral) oranının artmasını sağlar.
C) Su kaynaklarının artması
D) Yaşama alanının yetersizliği
III. Bu olay, doğadaki bazı madde döngüleri­
nin gerçekleşmesini sağlar.
şeklindeki bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İvel i
C) İve III
D) 1,11 ve
1 1. Yeryüzünün en büyük ekosistemlerinden biri
deniz ekosistemleridir.
f i
Ççozum
8. Bir göldeki balık sayısı, zamana bağlı olarak
grafikteki gibi değişim geçiriyor.
Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, hangi
ifade doğru değildir?
A) l’de, balıkların beslenme veya korunmayla
ilgili problemleri olabilir.
Deniz ekosistemlerindeki hayvanların çe­
şitliliğinde, aşağıdaki faktörlerden hangisi
etkili değildir?
A) Suyun tuzluluk oranı
B) ll’de, bir kısım balıklar avlanmış olabilir.
B) Suyun sıcaklılığı
C) Balık yoğunluğu l’de artmış; ll’de ise azal­
mıştır.
C) Bitki çeşitliliği
D) Balıkların yaşama şansı l’de artmış; ll’de
ise azalmıştır.
D) Hayvanların büyüklülüğü
12. Bir ekosistemde gerçekleşen;
9.
Üretici olarak yaşayan canlılar;
I. Işık, karbon dioksit ve suyu kullanarak be­
sin üretme
II. Bütün ekosistemlerde bulunma
III. Kendine benzer yeni bireyler meydana ge­
tirme
282
I. Endüstriyel artıkların arıtılmadan çevreye
bırakılması
II. Evsel çöplerin ve tarım ilaçlarının denizlere
boşaltılması
III. Kanalizasyon sularının akarsulara karışması
gibi özelliklerden hangilerine sahiptir?
şeklindeki olaylardan hangileri, su kirliliği­
ne neden olabilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İv e III
D) l,ll ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
.UNITE
Giineş Sistemi ve
Ötesi; Uzay Bilmecesi
♦
♦
GOK CİSİMLERİNİ
TANIYALIM
Yıldızların da bir hayat süreçleri vardır. Yıldızlar canlı
değildir ama yıldızlar da canlılar gibi doğar, yaşar ve
ölür. Ömrü sona eren dev yıldızlar şiddetli bir patla­
ma ile parçalanır. Ortaya çıkan parçalar, uzay boşlu­
ğuna dağılır. Dağılan parçalardan gezegenler oluşur.
j
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 . 1 G ök cisimlerini çıplak gözle gözleyerek özel­
Yıldızlar sıcak ve parlak gaz
kütleleridir. Ömrü tükenme­
miş yıldızlar belirli yaşlarda ı
etrafa ısı ve ışık
yayar. Yıldızların yayd'ğ' *Ş'k farklı renklerdedir. En
sıcak yıldız mavi ya da beyaz renkte,
orta sıcaklıktaki yıldız sarı renkte, en
soğuk yıldız ise kırmızı renkte ışık ya­
yarlar.
liklerini belirlemeyi,
1 .2 U zayda, çıplak gözle gözleyebildiğimizden
çok d a h a fazla gök cismi olduğunu,
öğrenmiş olacağım.
G ö k C isim le rin i Tanıyalım
Bir gece vakti bulutsuz bir havada gökyüzüne bak­
tığımızda, binlerce yıldız ve Ay’ı görebiliriz.
Örnek -1
-f
%
Uzayla ilgili konuşan üç öğrencinin yorumları aşağıdaki gibidir.
Gözlerimizle görebildiklerimiz, var olan gök cisim­
lerinin pek az bir kısmıdır. Farklı gözlem araçları kul­
landığımızda görüp inceleyebileceğimiz çok daha
fazla sayıda gök cismi vardır. Gözlemlediğimiz gök
cisimlerinin şekilleri, renkleri ve parlaklıkları birbirle­
rinden farklıdır.
En kolay gözlemlediğimiz ve
hareketlerini izleyebildiğimiz
gök cismi Ay’dır. Geceleri
gökyüzünde gördüğümüz
irili ufaklı parlayan cisimlerin
pek çoğu yıldızlardır. Yıldız
deyince ilk aklımıza gelen Türk Bayrağı’ndaki yıldız
şeklidir.
Buna göre, hangi öğrencilerin yorumu doğru­
dur?
Küresel bir şekle sahip olan yıldızlar çevresine ısı
ve ışık yaydığından parlak cisimler şeklinde görü­
lür. Yıldızların bulutsu adı verilen, kızgın gaz ve toz
yığınlarının bir araya gelip sıkışmasıyla meydana
geldiğini düşünülmektedir.
Bütün gök cisimlerinin çıplak gözle görülmesi müm­
kün değildir. Yıldız ne kadar çok enerjiye sahipse o
kadar çok parlak görünür. Enerjileri farklı olduğun­
dan yıldızlar farklı renk ve parlaklıktadır. Enerjilerini
kaybettikçe renk ve parlaklıkları da değişir. Yalnız
Gürbüz’ün yorumu doğrudur.
O
N ih a rı
Çözüm
Q COŞKU
Gök Cisimlerini Tanıyalım
Sıra Sizde
Kuyruğun uzunluğu ve şekli zamanla değişir. Kuy­
ruklu yıldız Güneş çevresinde dolanırken Güneş’e
yaklaştıkça üzerine çarpan ışık ışınları onların par­
lak görünmesini sağlar.
î
- * Isı ve ışık yayarlar.
Doğar, büyür ve ölürler.
- * Sıcaklıklarına göre farklı renklerde görülürler.
Yukarıdaki bilgiler, hangi gök cismi ile ilgili veril­
miştir?
A) Ay
B) Yıldız
C) Dünya
D) Uzay
Ayrıca bu gök cismi Güneşe yaklaştıkça ısınmaya
ve kısmen erimeye başlar. Bu sırada kopup etrafa
yayılan buzla karışık toz ve taş parçaları serbest ka­
lır. Güneş rüzgârlarıyla itilen bu kısım kuyruklu yıldı­
zın kuyruğunu oluşturur. İşte kuyruklu yıldızdan ko­
pan bu parçalar meteorları oluşturur.
Dünya’dan 76 yılda bir gözlemlenebilen Halley ve
Dünya’dan en son izlenebilen kuyruklu yıldız 2002’de
gözlemlenen Ikaye - Zhang de kuyruklu yıldızdır.
Kazanımlar
Aslında kuyruklu yıldızlar yıldız değildir. Ancak kuy­
ruklu yıldız Güneş çevresinde dolanırken Güneş’e
yaklaştıkça buzun erimesiyle saçılan taş, toz parça­
larının serbest kalmasıyla kuyruk görüntüsüne sa­
hip olur.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .3 Bilinen takım yıldızlarını,
1 .4 Kuyruklu yıldızları
öğrenmiş olacağım.
(D
Örnek - 2
Takım yıldızları
Dünya’dan bakıldığında bir arada duruyormuş gibi
görünen yıldız gruplarına takımyıldızı adı verilir.
Kuyruklu yıldızlar, hangi gök cismi etrafında bir
yörünge takip eder?
Bir arada bulunarak takımyıldızlarını oluşturan yıl­
dızlar farklı büyüklük, sıcaklık ve özelliktedir.
Eski insanlar bunları hayali
çizgilerle birleştirmiş ve
bunlara çeşitli cisim veya
hayvan isimleri vermişler­
dir. Yandaki Büyükayı ta­
kımyıldızı takımyıldızlarına
örnektir.
Küçükayı, Orion, Çoban, Ej­
derha ve Kuzey tacı diğer ta­
kımyıldızlarının adlarıdır. Ku­
tup yıldızı, küçükayı takımyıl­
dızında bulunur.
K u y ru k lu Y ıldızlar
Dünya
D> 1
t m
Ay
w
Jüpiter
Çözüm
Kuyruklu yıldızların yörüngeleri Güneş etrafında ve
elips şeklindedir. Dünya ya da Ay etrafında olsaydı,
kuyruklu yıldızları daha sık görürdük.
Cevap A
A vcı ta kım yıld ız ı
Kuyruklu yıldız; Güneş çevresinde uzun ve eliptik
bir yörüngede dolanan donmuş hâlde bulunan
gaz, toz ve taş
parçalarından
meydana ge­
len bir gök cis­
midir. Kirli kar­
topu olarak da
adlandırılır. Kuy­
ruklu yıldız, as­
lında bir yıldız
değildir. Kuyruklu yıldızın baş ve kuyruk kısımları
vardır. Kuyruk kısmı gaz ve toz bulutlarından oluşur.
0 COŞKU
Güneş
C)
Sıra Sizde
2
Aynur’un takımyıldızları ile ilgili aşağıdaki düşün­
celerinden hangileri yanlış bilgi içerir?
Koç, yay, ikizler,
yengeç gibi burç
isimleri takımyıl­
dızı adıdır. Fakat
bunlarla ilgili e t­
kiler gerçek
değildir.
Aynur
Bir takımyıldızını
oluşturan yıldızlar
birbirlerine çok
yakın ve benzer
özellikte olmalıdır.
c
£
Takımyıldızları
kuyruklu yıldız­
lardan oluşur.
Gök Cisimlerini Tanıyalım
Kazanımlar
Örnek - 3
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .5 G özlem yaparken, yıldızlarla gezegenleri bir­
içozum
Belirli bir ömürleri
vardır.
Şekilleri
küreseldir.
birinden ayırt edileceğini,
1.
G ü n e ş’in d e bir yıldız olduğunu
öğrenmiş olacağım.
Kendi ısı ve ışıklarını
üretirler.
—■
Yukarıdaki öğrencilerden kaç tanesi yıldızlar ile
ilgili doğru bilgi vermiştir?
Y ıldız ve G ezegenler
Gökyüzünü gözlemle­
diğimizde karşılaşa­
cağımız gök cisimle­
rinden biri de geze­
genlerdir.
Çözüm
Yıldızların belli bir ömürleri vardır. Şekilleri Güneş te
olduğu gibi küreseldir. Isı ve ışık kaynağıdırlar. Renk­
leri sıcaklıklarına, dolayısıyla yaşam evrelerine göre
değişir. Dört öğrencinin de ifadesi doğrudur.
Yıldızların ısı ve ışık sa­
çan büyük gök cisimle­
ri olduğunu öğrendik.
Gezegenler ise Güneş çevresinde dolanan büyük,
-ama yıldızlara göre çok çok küçük- gök cisimleridir.
Gezegenlerle yıldızlar arasındaki farklılıklar aşağı­
daki tablodaki gibi olur.
YILDIZLAR
GEZEGENLER
Isı ve ışık kaynağı ol­
dukları için ısı ve ışık
yayarlar.
Isı ve ışık yaymazlar, üzer­
lerine düşen ışığı yansıtır­
lar.
Sıcaktırlar.
Soğukturlar.
Boyutları çok büyüktür.
Boyutları çok küçüktür.
Yanıp sönen, titreşen
ışık noktaları gibi gö­
zükürler.
Disk şeklinde görünürler,
yansıttıkları ışık süreklidir
(kesintisizdir).
Gökyüzündeki konum­
ları değişmez.
Gökyüzündeki konumlan
geceden geceye değişir.
Gündüz görebildiğimiz tek yıldızdır. Zaten Güneş’in
varlığı gündüz olmasının sebebidir.
•
286
Mİ
I pp
Sıra Sizde
3
Aşağıdakilerden hangisi Dünya’dan 76 yılda bir
gözlemlenebilir?
Kuyruklu Yıldız
Güneş bize en yakın yıldızdır. Dünya’mızın ısı ve
ışık kaynağıdır.
•
Farklı renkte olma­
ları sıcaklıkları hak­
kında bilgi verir.
Güneş sa­
rı - turuncu
renkte ışık
y a y d ığ ın a
göre orta sı­
caklıkta bir
yıldız oldu­
ğu söylene­
bilir.
Yıldız
Büyükayı Takım Yıldızı
Sıra Sizde
4
Uzay araştırması yapan öğrenci bir gök cismi ile il­
gili aşağıdaki bilgileri elde ediyor.
-> Gök cismi Güneş etrafında hareket ediyor.
Üzerine gelen ışık ışınlarını geri yansıtıyor.
- * Konumu Dünya’ya göre değişiyor.
Buna göre öğrencinin gözlemlediği gök cismi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Galaksi
B)
C) Takım yıldızları
D) Gezegen
Yıldız
^ COŞKU
Gök Cisimlerini Tanıyalım
Sıra Sizde
I. Yıldızların ışıkları sürekli (kesintisiz) görünür.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .7 Yıldızlar arasındaki çok uzak m esafelerin
“ışık yılı” adı verilen bir uzaklık ölçüsü biri­
miyle ifade edildiğini,
1 .8 M eteor ile gök taşı arasındaki farkı
t
II. Gezegenler bize yıldızlardan çok daha uzaktır.
III. Gezegenler ısı ve ışık kaynağıdır.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I
öğrenmiş olacağım.
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I, II ve III
Uzayda U zaklık Ö lçüm ü
M e te o r ve G öktaşı
Bazen geceleri gökyüzüne baktığımızda ışıklı ci­
simlerin kaydığını ve sonra kaybolduğunu gözleriz.
Bu durum halk arasında yıldız kayması olarak bili­
nir. Yıldız kayması şu şekilde oluşur:
Geceleri gökyüzünde izlediğimiz yıldız ve gezegen­
ler küçücük görünür. Adeta çoğu nokta gibidir. Bu
sebeple onların boyutlarının çok küçük olduğu söy­
lenebilir mi? Hayır. Önceki yıllarda öğrendiğimiz gi­
bi uzaklık arttıkça cisimlerin daha küçük göründü­
ğünü söyleyebiliriz. Küçücük gördüğümüz çoğu yıl­
dız, aslında Güneş’ten çok daha büyüktür.
Kuyruklu yıldızlardan kopan toz tanecikleri ve kaya
parçaları Dünya atmosferine hızla girdiklerinde sür­
tünmenin etkisiyle ısınır, akkor hâline geçerek ışık
yayarlar. Bu sıradaki hareketiyle geride ışıklı bir iz
bırakırlar. Biz bu m eteor hareketine yıldız kayması
adı veririz.
Yıldızlar arasındaki mesafe, metre, kilometre gibi bi­
rimlerle ifade edilemeyecek kadar büyüktür. Bu yüz­
den gök cisimleri arasındaki mesafeyi ışık yılı adını
verdiğimiz bir birimle ifade ederiz. Işık yılı, ışığın
uzayda bir yılda aldığı mesafedir.
Atmosfere girdikten sonra yeryüzü­
ne ulaşabilen bu meteorlara gök ta­
şı adı verilir. Meteorlar düştükleri
yerlerde ciddi hasarlara sebep ola­
bilir, yerde derin çukurlar açabilir.
Ay’ın atmosferi olmadığı için Ay
yüzeyine çok sayıda meteor çarp­
makta ve m eteor çukurları oluş­
turmaktadır. Dünya yüzeyinde bir yere düşen mete­
orun oluşturduğu çukur, gök taşı çukuru olarak
adlandırılır.
Bazı yıldızların Dünya’ya olan uzaklıkları aşağıdaki
çizelgede gösterilmiştir.
1 Işık yılı = Işığın bir yılda aldığı mesafe
Alpha Centouri
Dünya
1
2
3
4
5
6
7
8
8
(D
Geceleri gökyüzünde, kayan ve birden
p bire görünüp kaybolan ışıklı cisimler
görülür. Halk arasında.....î .....olarak
bilinen bu olaya, atm osfere girerek
sürtünmeden dolayı yanan......i l . .....
neden olur.
Yukarıdaki paragrafın doğru olarak tamamlan­
ması için I ve II boşlukları hangi ifadelerle dol­
durulm alıdır?
Çözüm
Paragrafta geçen olay yıldız kayması olarak bilinir.
Bu olaya atmosfere büyük bir hızla giren meteorun
yanması sebep olur. I ve II boşluklarına bu ifadeler
gelmelidir.
Q COŞKU
10
11
12
Işık yılı
<S>
Örnek - 5
Örnek - 4
Pf0fy0nA
“ t*
Güneş
0
Rom 154
Işığın uzayda bir saniyede aldığı yol 300.000 km dir.
Buna göre, ışığın bir yılda aldığı yolu km cinsin ­
den bulunuz.
Çözüm
Soruda diğer bir ifadeyle 1 ışık yılının kaç km oldu­
ğu sorulmuş. Alınan yol = Sürat x Zaman formü­
lünden;
x = 300 000 x 365 x 24 x 60 x 60 = 9,46 x 1012 km
olarak bulunur.
Sıra Sizde - 6
Işık hızı ile hareket edebilen bir uzay aracımız
olsaydı, Dünya’mızdan 5 ışık yılı uzaklıktaki bir
yıldıza aidep - gelmek ne kadar zamanda gerçekleşirdi?
A) 5 saniye
B) 5 ay
C) 5 yıl
D) 10 yıl
287
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Gök Cisimlerini Tanıyalım
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıda resmi verilen gök cisimlerini ait olduk­
ları grup isimleri ile eşleştiriniz.
Kazanım Pekiştirme - 3
Aşağıda verilen gök cisimleri ile ilgili özelliklerin
olduğu kutuları ✓ ile işaretleyiniz.
Kendi ışığını
yayar
Gelen ışıkları
yansıtır
Sıcaktır I Soğuktur
© Yıldız
Güneş
Dünya
Büyükayı
Ay
© Gezegen
Halley
Kutup
yıldızı
Güneş
Jüpiter
© Takımyıldızı
Halley
Kazanım Pekiştirme - 4
C Kuyruklu yıldız
Dünya
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
I. Güneş bir yıldızdır.
] 2. Yıldızların şekli köşeli değil, küreseldir.
Kazanım Pekiştirme - 2
Aynı gruba ait gök cisimlerinin olduğu yaprak­
ları aynı renk boyayınız.
3. Bize en yakın yıldız Ay’dır.
4. Kuyruklu yıldız, yıldız değildir.
5. Yıldızların gökyüzündeki yerleri değişmez.
6. Yıldızların tamamı çıplak gözle görülebilir.
7. Yıldızların sıcaklıklarına göre renkleri deği­
şiklik gösterir.
; 8. Işığın 1 saniyede aldığı yola ışık yılı denir.
9. Tüm gezegenler kendi ışıklarını yayarlar.
10.Yıldızlar gezegenlerden çok daha sıcaktır.
I I . Yıldızlar bize gezegenlerden daha yakındır.
12.Takımyıldızı aynı sistemdeki birbirine çok
yakın yıldız grubudur.
¿288
0 COŞKU
GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
3.
Uzayda bulunan, yıldız, gezegen, meteor
gibi cisimlerin her birine verilen ortak isim
aşağıdakilerden hangisidir?
4.
Uzayda, bulutsu adı verilen gaz ve toz yığın­
larının bir araya gelerek sıkışmasıyla mey­
dana gelen gök cisimlerine ne ad verilir?
A) Yıldız
B) Gezegen
C) Meteor
D) Uydu
A) Gök cismi
B) Gökada
Gökyüzündeki görünümleri ile bazı cisimle­
re veya canlılara benzetilen yıldız grupları­
na ne ad verilir?
C) Gök varlığı
D) Gökyüzü
A) Yıldız grubu
B) Meteor
C) Takımyıldızı
D) Gökada
Tüm gök cisimleri aynı parlaklıkta mıdır?
2.
Gökyüzünde çıplak gözle göremediğimiz
gök cisimleri de var mıdır?
0
Gök cisimleri gözümüzle gördüğümüz bü­
yüklükte midir?
( çözüm
Ay, bir gök cismi midir?
n p
c s
e b
Yıldızların şekli küresel midir?
Yukarıdaki soruların kaç tanesinin cevabı
“evet”tir?
A) İki
B) Üç
1. Kuyruklu yıldızlardan kopan toz ve ka­
ya parçasına verilen ad nedir?
2. Çıplak gözle gündüz dahi görülebilen
yıldız hangisidir?
3. Hangisi takımyıldızlarına bir örnek ola­
bilir?
Yukarıdaki soruları cevaplayan Ahmet, verdiği
cevapların olduğu daireleri ziyaret ediyor.
C) Dört
D) Beş
i Gündüz görülebildiği
görü
için yıldızların
en büyüğü 6ı
Güneş'tir.
Güneş bir yıldızdır ama en büyüğü
değildir.
Ä
Güneş'in diğer yıldızlardan daha
büyük görünmesinin sebebi bize en
yakın yıldız olmasıdır.
Buna göre Ahmet sırasıyla hangi numaralı
daireleri ziyaret eder?
Yukarıdaki öğrencilerden kaçının ifadesi
doğru bilgi içerir?
A) 3 - 5 - 7
B) 3 - 4 - 7
A) Birinin
B) İkisinin
C) 2 - 4 - 9
D) 1 - 6 - 9
C) Üçünün
D) Hiçbirinin
0 COŞKU
Gök Cisimlerini tanıyalım
7.
8.
Uzaydaki yıldızlardan en soğuk olanları,
Dünya’dan hangi renkte görülürler?
A) Kırmızı
B) Mavi
C) Beyaz
D) Sarı
Büyükayı
Işık yılı
I
I
Andromeda
Halley
Uzaklık birimi
Kuyruklu
yıldız
I
Yıldız kaymasıI
Meteor
12 .
Atmosfere girerek yeryüzüne ulaşabilen
meteorların yeryüzünde oluşturdukları şe­
killere ne ad verilir?
Takımyıldızı
Yukarıdaki kutularda verilen birbiriyle ilişki­
li kavramlar ikişerli olarak eşleştirildiğinde
hangisi açıkta kalır?
9.
A) Işık yılı
B) Andromeda
C) Halley
D) Meteor
1 A B birimi hangi iki gök cismi arasındaki
uzaklıktır?
A) Güneş - Ay
B) Güneş - Dünya
C) Güneş - Kutup Yıldızı
D) Dünya - Ay
10. Işığın uzay boşluğunda 1 yılda aldığı uzak­
lığa verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
A) Işık hızı
B) Işık yılı
C) Güneş yılı
D) Yıldız hızı
A) Gezegen çukuru
B) Meteor çukuru
C) Göktaşı çukuru
D) Göktaşı tepesi
13.
Kendileri ışık kaynağı değildirler.
•
Gökyüzündeki konumları değişir.
•
Yansıttıkları ışık ile görülebilirler.
Yukarıda hakkında bilgiler verilen gök cis­
mi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Güneş
B) Meteor
C) Yıldız
D) Gezegen
1 4. Uzaydaki yıldızların sıcaklıkları farklıdır. Sıcak­
lıkları farklı yıldızlar farklı renklerde görülürler.
Buna göre, en sıcak yıldızlar hangi renkte
görülür?
A) Beyaz
M ıı
I
290
B) Sarı
C) Turuncu
D) Kırmızı
Kuyruklu
yıldız
Küçükayı
takımyıldızı
Yıldız
kayması
Sinemanın
yıldızı
Kuyruklu yıldızların yapısında aşağıdakilerden hangisi yoktur?
Yukarıdakilerden kaç tanesinde, yıldız kav­
ramı kullanıldığı halde, yapısında herhangi
bir yıldız içermez?
A) Donmuş buz parçaları
B) Gaz
A) Birinde
B) İkisinde
C) Toz
D) Hava
C) Üçünde
D) Dördünde
Q COŞKU
' ‘ir. W
GÜNEŞ SİSTEMİ
Güneş sistemi’ndeki gezegenler Güneş’e yakından
uzağa şöyle sıralanır; Merkür, Venüs, Dünya, Mars,
Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
2. i
G üneş sistem indeki gezegenlerin G ü n eş’e
yakınlık sırasını,
2 .2
G üneş sistem indeki gezegenlerin G ü n eş’e
olan uzaklıklarının “astronom i birim i” (AB)
adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade
edildiğini,
2 .3
G üneş sistem indeki gezegenlerin belirli yö ­
rüngelerde hareket ettiklerini,
öğrenmiş olacağım.
Daha önce gezegen olarak nitelediğimiz Plüton,
2006 yılının ağustos ayından sonra gezegen sınıfın­
dan çıkartılıp cüce gezegen olarak kabul edilmiştir.
Güneş S istem i
Güneş sistem i, merkezde Güneş ve onun etrafın­
da belirli yörüngelerde hareket eden gezegenlerin,
uyduların, kuyruklu yıldızların bulunduğu gök ci­
simleri topluluğudur.
m
Örnek - 6
Temel enerji kaynağımız olan Güneş, ışığını bize
yaklaşık 149,6 milyon kilometre uzaktan ulaştır­
maktadır.
Oldukça uzun bu mesafeyi ışık yaklaşık 8 dakika 20
saniyede alır. Yani Güneş’ten çıkan ışık ışını yakla­
şık 8 dakika 20 saniyede bize gelmektedir.
Güneş’le Dünya arasındaki 149,6 milyon km’lik me­
safeye 1 Astronom i Birim i adı verilir ve 1 AB ile
Uranüs
Arif, gezegenleri Gü­
neş’e olan uzaklıkları
bakımından uzunluk­
ları sırayla artan ok­
larla şekildeki gibi
göstermiştir. Arif bu
sıralamada iki geze­
genin yerlerini yanlış
göstermiştir.
Hangi iki gezegenin
yerleri kendi arala­
rında değiştirilirse bu yanlışlık düzeltilmiş olur?
Neptün 0
gösterilir.
1 AB = 149,6 m ilyon km
A) Uranüs - Neptün
B) Jüpiter - Uranüs
linde bir yörünge izlerler. Bu yüzden gezegenler, Gü­
C) Satürn - Jüpiter
D) Mars - Satürn
neş’e zaman zaman yaklaşır, zaman zaman uzakla­
şırlar.
Çözüm
Gezegenler, Güneş etrafında dolanırken elips şek­
Gezegenlerin Güneş’e yakından uzağa sıralamasını
baş harflerinden oluşan MeVeDüM JüSUN ifade­
siyle hatırlayabilirsiniz. Bu sıralamaya göre, Satürn
ve Jüpiter’in yerleri değişirse yanlışlık düzelmiş olur.
elips şeklinde yörünge
© CO ŞKU
Dünya
Cevap C
i' :.£t;s
i;' tef
Güneş Sistemi
3. Dünya
Sıra Sizde - 7
ş J?
uM
t,
#
1
• •
§
e#
İm
k
'O /
%%
Güneş’in ve onun etrafındaki gezegen, uydu,
kuyruklu yıldız topluluğuna ne ad verilir?
A) Güneş burcu
B) Güneş sistemi
C) Takımyıldızı
D) Gökada
Güneş’e yakınlığı bakımından
üçüncü sıradaki gezegendir.
Üzerinde hayat olan Güneş sis­
teminin tek gezegenidir. Atmos­
ferdeki oksijen, yüzeyindeki su
ve sıcaklık hayatın devam etme­
sini sağlar. Güneş’e en yakın
üçüncü gezegendir. Ekseni hafif
eğiktir. Bir uydusu vardır.
4. M a rs
Güneş’e yakınlığı bakımından
dördüncü sıradaki gezegendir.
I Yüzeyi Dünya yüzeyine benzer,
Çıplak gözle bakıldığında belir­
gin kırmızımsı - turuncu renkli
bir ışık noktası olarak görülür.
Bu sebepten dolayı “ Kırmızı ge­
zegen” adıyla da bilinir.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
2 .3 G ü n eş sistem indeki gezegenleri, belirgin
özelliklerine (birbirlerine göre büyüklükleri,
doğal uydu sayıları, etraflarında halka olup
olm am ası) göre karşılaştırmayı,
2 .4 G ü n eş sistemini temsil ed en bir m odel oluş­
turm ayı,
i
öğrenmiş olacağım.
Gezegenler ve Uyduları
Gezegenlerle ilgili genel bilgiler aşağıdaki gibi sıra­
lanabilir:
1. M e r k ü r
Güneş’e yakınlığı bakımından
birinci gezegendir. Büyüklükte
ise en küçük gezegendir. Uydu­
su, halkası ve atmosferi yoktur.
Yüzeyi yoğun şekilde kraterlerle
kaplıdır.
Çoğu karbondioksitten oluşan ince bir atmosferi var­
dır, ama hayat yoktur. Mars'ın 1 günü Dünya'nınkinden sadece 37 dakika daha uzundur. 2 uydusu vardır.
5. J ü p ite r
Güneş’e yakınlığı bakımından
beşinci sıradaki gezegendir.
Güneş Sistemi'nin en büyük
gezegenidir. Jüpiter’in etrafında
toz ve taş parçalarından mey­
dana gelen ince karanlık bir hal­
kası vardır. 63 tane uyduya sa­
hiptir. Bunlardan biri olan Gany­
mede Güneş Sistemi'nin en büyük uydusudur. Jü­
piter, Güneş'ten uzak olduğu için soğuktur.
6 . S atü rn
Güneş’e yakınlığı bakımından
altıncı sıradaki gezegendir. Jüpi­
ter’den sonra ikinci büyük geze­
gendir. Etrafındaki gaz, buz ve
kaya parçalarından oluşan hal­
kaları ona güzel bir görünüm ka­
zandırır. 56 uydusu vardır. En bü­
yüğün Titan’dır. Çok soğuk bir
gezegendir.
2 . Venüs
Güneş’e yakınlığı bakımından ikinci sıradaki geze­
gendir. Dünya ile yaklaşık aynı büyüklükte olduğu
için “Dünya’nın İkizi” olarak da
adlandırılır. Uydusu ve halkası
yoktur. Atmosferi kalındır ve bü­
yük oranda karbondioksitten olu­
şur. Bu yüzden Venüs çok sıcaktır.
Üzerine gelen ışığı büyük oranda
yansıttığı için Güneş ve Ay’dan
sonra gökyüzündeki en parlak ci­
simdir. Kendi ekseni etrafındaki
dönüş yönü, diğer gezegenlerinkinin tersi yöndedir
(Batıdan doğuya değil, doğudan batıya doğru).
7. U ranüs
Güneş’e yakınlığı bakımından
yedinci sıradaki gezegendir.
Yörüngesinde, yuvarlanan bir
varil gibi dönerek ilerler. Yüzeyi
kalın bir buz tabakasıyla kaplı­
dır. Etrafında toz ve kaya parça­
cıklarından oluşan 10 halkası
vardır. 27 uyduya sahiptir.
Güneş Sistemi
8. Neptün
Çözüm
Güneş’e yakınlığı bakımından
sekizinci sıradaki gezegendir.
Açık yeşil renkte görünür. Ura­
nüs’ün ikizi gibidir.
Gezegenlere ait belirgin özellik­
lerin karşılaştırılmasını aşağıda­
ki gibi bir tabloda gösterebiliriz.
Sorudaki bulmacada geçen kavramların ne oldu­
ğunu ifade edelim. Gezegenler etrafında dönen gök
cisimleri UYDU lardır. Işığı yansıtarak görülebilen
gök cismi GEZEGEN dir. Yıldızlar ve bulutsuların
oluşturduğu topluluğa GÖKADA denir. Dünya’nın
uydusu ise AY dır. Bu durumda boyanmış kısımda­
ki gizli kavramın UZAY olduğu ortaya çıkar.
Cevap B
Gezenlerin
Belirgin Özelliklerine Göre Karşılaştırması
Gezgen
Büyüklükleri
Uydusu
Halkası
Merkür
En küçük gezegen
yok
yok
Venüs
Altıncı büyük gezegen
yok
yok
Dünya
Beşinci büyük gezegen
1 tane
yok
Mars
İkinci küçük gezegen
2 tane
yok
Jüpiter
En büyük gezegen
63 tane
var
Satürn
İkinci en büyük gezegen
56 tane
var
Uranüs
Üçüncü en büyük gezegen
27 tane
var
Neptün
Dördüncü en büyük gezegen
13 tane
var
Örnek - 7
f i
Anahtar Bilgi
Güneş Sistemi’ni temsil eden fark­
lı modeller ve posterler oluştura­
rak, gezegenlerin Güneş’e uzak­
lıkları, yüzey özellikleri ve büyük­
lükleri ile ilgili fikir
sahibi olabiliriz.
i: ;
(D
V jo z u m
1»
2►
.
3
34»
1. Gezegenler etra fın da dönen gök cisimleri
2. Işığı yansıtarak görülebilen gök cismi
3. Yıldızlar ve bulutsuların oluşturduğu toplu­
luk
4. Uydumuz
Yukarıdaki bulmacaya doğru cevaplar verildiğin­
de, boyanmış bölgedeki gizli kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A) UYDU
C) UÇAK
Kerimcan K, L, M gezegenle­
rinin büyüklüklerini sütun gra­
fiğinde şekildeki gibi göster­
miştir.
Buna göre, Kerimcan’ın seç­
tiği K, L, M gezegenleri aşağıdakilerden hangileri olabi­
lir?
K
Büyüklük
Gezegen
K
L
L
M
A) Jüpiter
Satürn
Neptün
B) Satürn
Dünya
Neptün
B) UZAY
C) Merkür
Mars
Satürn
D) UFUK
D) Jüpiter
Dünya
Uranüs
M
Güneş Sistemi
Bu esnada Ay’a bakmayan yerlerde su alçalır. Dünya’nın Ay’a dönük yüzünde çekim etkisi fazla iken
diğer yüzünde çekim etkisi azdır. Günde iki kez
oluşan bu durum gelgit hareketi olarak adlandırılır.
Kazanımlar
Bu bölüntü bitirdiğimde;
2 .6 Ay’ın, D ü n y a’nın uydusu olduğunu göste­
ren bir m odel oluşturm ayı,
2 . 7 G ök ad ala ra örnekler vererek özelliklerini,
2 .8 D ünya dışındaki evren parçasını “uzay” o la­
rak tanım lam ayı ve D ü n y a’mızın uzaydaki
yerini,
öğrenmiş olacağım.
G ök A d a
D ü n y a ’ nın U ydusu: A y
Güneş sistemindeki gezegen­
lerin bazılarının etrafında dola­
nan gök cisimlerinin uydu ola­
rak isimlendirildiğini biliyoruz.
Ay, Dünya’mızın tek uydusu­
dur. Dünya’nın etrafında dola­
nan Ay, konumuna göre her
gün bize farklı şekillerde gö­
rünür. Ay, Güneş’ten aldığı ışığı Dünya’ya yansıtır.
Ay'ın kütlesi Dünya’nınkinin seksende biri kadardır.
Buna bağlı olarak yerçekimi Dünya'nınkinin altıda
biri kadardır. Atmosferin olmayışı, gece - gündüz sı­
caklık farkının çok büyük olmasına yol açar (Gece
-1 73°C, gündüz 130°C). Ay'ın yüzeyi kraterlerle kap­
lıdır.
Ay gerek kendi çevresindeki dönüşünü gerekse
Dünya çevresindeki bir dönüşünü 27,3 günde ta­
mamlar. Bundan dolayı biz sürekli Ay’ın hep aynı
yüzünü görürüz. Ay, Dünya etrafındaki konumuna
ve yansıttığı ışığa göre her gece farklı bir şekilde
görünür. Buna Ay’ın safhaları adı verilir.
Son dördün
Güneş, Dünya, Ay, yıldızlar, ge­
zegenler ve bulutsular gök ada
verilen dev sistemlerin birer üye­
sidir. Gök adaya galaksi de de­
nir. Dünyamızın içinde bulunduğu gök ada Saman­
yolu gök adasıdır. Samanyolu gök adası şekildeki
gibi sarmal şeklinde olup merkezinden dışarı doğ­
ru açılan kollara sahiptir. Güneş sistemi, “Avcı kolu”
adı verilen kolda bulunur. Samanyolu gök adası en
büyük gök adalardan biridir. Gök adalar(galaksiler)
sarmal, eliptik ve düzensiz şekilde olabilir.
Evren ve Uzay
Gök adaların da içinde yer aldığı, aralarındaki boş­
luklarla beraber gök cisimlerinin tümüne evren adı
verilir. Dünya dışındaki evren parçası uzay olarak
adlandırılır.
Örnek - 8
Gök ada
—► örnektir
parçasıdır
L
İlk dördün
G e lg it H a re k e tle ri
Ay ve Dünya birbirine çe­
kim kuvveti uygular. Bun­
dan dolayı Ay, Dünya’nın
kendine bakan yüzünde ,
okyanus ve deniz sularını
kendine doğru çeker, su­
lar Ay’a doğru bir miktar
kabarıp yükselir.
na aittir—,
bulunur
Dünya
Şekildeki kavram haritasında I ve II yerlerine gel­
mesi gereken kavramları yazınız.
Çözüm
Gök adaya örnek Samanyolu’dur. Güneş sistemi
Samanyolu gök adasının Avcı kolu üzerinde bulunur.
Sıra Sizde - 9
Dünya’mızın uzaydaki adresini arkadaşınıza na­
sıl tarif edersiniz?
Q COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Güneş Sistemi
Kazanım Pekiştirme - 5
Kazanım Pekiştirme - 8
Aşağıda verilenleri kapsam sırasına göre en bü­
yükten küçüğe doğru sıralayınız.
D
Sistemi
j^ G u n e ş Ş
ii
Uzay
Gök ada
Verilen ipuçlarının hangi gezegene ait olduğunu
bularak eşleştiriniz.
Güneş'e en yakın
gezegen
Q
Üzerinde hayat
olan gezegen
I] Jüpiter
Neptün
Kazanım Pekiştirme - 6
Ay’ın evrelerinin isimlerini kutulara yazınız. Bu
evrelerde Ay’ın Dünya’dan nasıl göründüğünü
verilen daireleri boyayarak gösteriniz.
En büyük gezegen
Varil gibi yuvarla- 1
nan gezegen
Güneş'e en uzak
o
^
gezegen
€>
En büyük uydusu
Titan olan gezegen
O
Dünyanın ikizi olan
gezegen
Q
j Kırm ızı gezegen ] ©
Kazanım Pekiştirme - 9
Kazanım Pekiştirme - 7
Ay, Dünya etrafında dönüşünü 1 ayda tamamlar.
Bu zaman dilimini 4 eşit parçaya bölerek herbirine sırasıyla 1, 2, 3 ve 4. çeyrek demiş olsak,
Ay’ın aşağıdaki görünümleri hangi çeyrek içinde
olur? Altlarına yazınız.
Q COŞKU
(H )
Aşağıdaki Güneş sistemi modelinde K Güneş’e en
yakın değildir. M Güneş’e en uzak gezegen değil­
dir. L ise en büyük gezegen değildir.
Buna göre K, L, M hangi gezegenler olabilir?
295j
GÜNEŞ SİSTEMİ
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
3.
Aşağıdaki kavram haritasında bazı yanlışlıklar
yapılmıştır.
0 0 0 0
$
#
#
£
éJ
*
Enes, bir basket topu ve sekiz adet pinpon to­
punu iplerle bir çubuğa bağlayarak şekildeki
Güneş sistemi modelini yapıyor. Topların üzer­
lerine temsil ettikleri gezegenlerin isimlerini ya­
zıyor. Ancak modelini sınıfa getirdiğinde, arka­
daşları ona modeli ile ilgili bazı uyarılarda bu­
lunuyor.
Modelinde iki .
gezegen eksik
da bulunur
da bulunur
da bulunur
Uzay
Yıldız
Jüpiter
Örnektir
Örnektir
Örnektir
Andromeda
Güneş
Mars
Kutup yıldızı
Gezegen
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yapıl­
ması gereken düzeltmelerden biri değildir?
Jüpiter ile Mars'ın
yerini değiştirmelisin
A) Yıldız ve Jüpiter kavramları yer değiştirme­
lidir.
B) Gök ada ve Uzay kavramları yer değiştir­
melidir.
C) Güneş ve Samanyolu kavramları yer de­
ğiştirmelidir.
Sisteminde bir
gezegen fazla
D) Gezegen ve Jüpiter kavramları yer değiş­
tirmelidir.
Jüpiter ile Satürn
yer değişmeli
Buna göre Enes, hangi arkadaşının uyarıla­
rını dinlemeli ve ona göre bir düzeltme yap­
malıdır?
A) Cengiz
B) Refik
C) Ceren
D) Hülya
4.
Z : Merkür - Venüs
A : Dünya - Venüs
Zeynep, Merkür ve Venüs’ü, Ayşe de Dünya
ve Venüs’ü ortak özellikleri bakımından gruplandırmışlardır.
2 . -> En büyük gezegendir.
-> Samanyolu gök adasında bulunur.
Zeynep ve Ayşe’nin bu iki gezegen için dü­
şündüğü ortak özellikler, aşağıdakilerden
hangisi olabilir?
Zeynep
-> Sarmal türde olanı vardır.
-> Uzay aracıdır.
A) Uydusu yoktur.
Yukarıdaki ifadelerden en az biri, aşağıdaki
kavramlardan hangisine kesinlikle ait deaildir?
A) Radyo teleskop
B) Jüpiter
C) Güneş sistemi
D) Galaksi
Ayşe
Birbirlerine yakın
büyüklüktedir.
B) Uydusu yoktur.
Uydusu yoktur.
C) Birbirine yakın
büyüklüktedir.
Güneşe en yakın
ilk iki gezegen
D) Güneş’e en yakın
ilk iki gezegen
Uydusu olmayan
iki gezegen
Q COŞKU
2)
Güneş Sistemi
5.
Venüs, Mars ve Jüpiter gezegenlerinin Güneş’e uzaklıkları sütun grafiği ile gösterilmek
istendiğinde, aşağıdakilerden hangisi doğıçozum ru olur? (V : Venüs, M : Mars, J : Jüpiter)
8.
Gezegen
Özellik
Kırmızı gezegen
©
© Neptün
Dünya’nın ikizi
©
© Venüs
Güneş’e en uzak ©
A)
© Mars
Uzaklık
Yukarıdaki tabloda üç özellik ve üç gezegen
verilmiştir. Abdullah hangi özelliğin hangi ge­
zegene ait olduğunu noktalar arasında çizmiş
olduğu oklarla göstermiştir.
V
C)
M
J
V
Uzaklık
D)
M
J
Uzaklık
Buna göre, Abdullah’ın noktalar arasında çiz­
diği oklar aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A)
■
V
M
:>c
v
J
M
b) ©
©
©
J
Şekildeki X gezege­
ni en fazla uydusu
tespit edilen geze­
gen olduğuna göre,
aşağıdaki özellikler­
den hangisi bu geze­
gene ait değildir?
C )« .
D )«
©-
©
©
..........da g e z e g e n le r,...............
ve göktaşları va rd ır. Bunların her
b i r i ..............o la ra k a d la n d ırılır.
&ök cisim lerinin m ilyarlarcası b ir
A) Etrafında halka var.
ara ya g e le re k y ıld ız kü m e le rin i
B) En büyük gezegendir.
o lu ş tu ru r."
C) Güneşe en uzak gezegendir.
Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yerlere
yazılması gerekenler, sırasıyla aşağıdakilerden hangisidir?
D) Dünya’dan gözlenebilir.
A) Gök ada, meteor, gezegen
B) Uzay, yıldızlar, gök cismi
C) Evren, astreoid, kaya
D) Varlık, evren, uzay
Dünya
Güneş
Uğur Güneş sisteminde Güneş’i, Dünya’yı ve
iki tane de K ve L gezegenlerini Güneş’e yakın­
lıkları bakımından şekildeki gibi resimlemiştir.
Güneş’e en yakın değilim , ama uzak
da değilim. M aalesef uydum da yok.
"En büyük müsün?" d e rse n iz en
büyük gezegen de değilim . Keşke
benim de bazıları g ibi e tra fım d a
güzel halkalarım olsaydı.
Buna göre, K ve L gezegenleri aşağıdakilerden hangileri kesinlikle olamaz?
(Büyüklükler ölçekli değildir.)
K
A) Venüs
Jüpiter
B) Merkür
Mars
C) Venüs
Mars
A) Jüpiter
B) Dünya
D) Mars
Jüpiter
C) Venüs
D) Satürn
COŞKU
Bilin bakalım ben hangi gezegenim?
i297
UZAY ARAŞTIRMALARI
Kazanımlar
Anahtar Bilgi
Bu bölümü bitirdiğimde;
Teleskop gibi araçlar yardımıyla gök cisimleri­
nin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim in­
şaları gök bilim ci olarak adlandırılır.
3 .1
Eski medeniyetlerin gök biliminden nasıl veri
topladıkları, kaydettikleri, bunları ne am açla
ve nasıl kullandıklarıyla ilgili bilgileri,
3 .2
G ök bilimcilerin; teleskoplar yardım ıyla gök
cisimlerinin hareketlerini ve yapısını incele­
yen bilim insanları olduklarını,
3 .3 Ünlü Türk gök bilimciler ve çalışm aları hak­
kında bilgileri,
öğrenmiş olacağım.
Eski M e d e n iy e tle rd e Uzay
İnsanlar tarih boyun­
ca “gök” olarak ad­
landırdıkları sonsuz
genişliği gözlemlemiş­
lerdir. Uzayda meyda­
na gelen kuyruklu yıl­
dız geçişleri, yıldız kay­
maları, Güneş ve Ay
tutulmaları, Ay’ın farklı
zamanlarda farklı görülmesi onların gökyüzüne ve
astronomiye ilgilerini her zaman canlı tutmuştur.
Çok eski tarihlerde gökyüzünü inceledikten sonra
gördüklerini taşlara, mağara duvarlarına çizmişler­
dir. Sonraki asırlarda Çinlilerin gökyüzünde gör­
düklerini taşlara ve parşömenlere çizerek yıldız ha­
ritası oluşturduğu tespit edilmiştir.
M.Ö. 1400 lü yıllarda antik Mısır medeniyetinde in­
sanların bazı gezegen resimlerini tapınak ve pira­
mitlerin üzerlerine çizdikleri, festivallerinin zamanla­
rını Güneş, Ay ve yıldızları ölçü alarak belirledikleri
öğrenilmiştir.
Gökyüzü incelemelerini bilimsel çalışmalara dö­
nüştüren eski Yunanlı Hiporkos, yıldız haritasını bu­
günküne çok benzer bir şekilde çizmiştir. İnsanlar
zaman belirlemede, takvimler oluşturmada ve yön
bulmada gökyüzünde gözlemlediklerinden fayda­
lanmışlardır.
;298
G ök B ilim cile r
Uzay araştırmalarıyla ilgili konularda Türk gök bi­
limcilerin çok önemli katkıları olmuştur. Uluğ Bey,
Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid önemli gök
bilimcilerdendir.
Bu bilim insanlarından biri de 15. yüzyılda yaşamış
Türk dünyasının önemli astronomi bilgini; Ali Kuşçu ’dur.
Ali Kuşçu Semerkant’ta eğitimi­
ni tamamladıktan sonra Uluğ
Bey’in gözlem evinin müdürü
oldu ve aynı zamanda onunla
birlikte bilimsel çalışmalar yap­
tı. Daha sonra aslında bir bilgin
olan genç Osmanlı Sultanı Fa­
tih Sultan Mehmet tarafından
İstanbul’a davet edildi. Astro­
nomi ve matematik dersleri
verdiği İstanbul’da devrin büyük bilim adamları ile
birlikte matematik ve astronominin gelişip yaygın­
laşması için çalıştı. Astronomi, matematik ve mü­
hendislikle ilgili yazdığı pek çok eser, ders kitabı
olarak okutuldu.
Ali Kuşçu, kendi devrinde Dünya’nın dönüşü ile il­
gili yaptığı çalışmalarla bu günkü hesaplara yakın
ölçümler yapmış ve uzayla ilgili bilimsel çalışmala­
ra öncülük etmiştir. İlk Ay haritasını çizmiştir.
İtalyan bilim adamı Galileo da
Kepler gibi astronomi ile ilgili
önemli buluşlara imza atmış bir
gök bilimcidir.
1610'da Ay’daki dağlar, yıldız
kümeleri ve Samanyolu üzeri­
ne tespitler yayınladı. Gözlem­
leri sonucunda Jüpiter'in dört
uydusunun varlığını bildirdi. Hemen sonra Venüs
ve Satürn gezegenleri ile ilgili bilgiler verdi.
0 COŞKU
Uzay Araştırmaları
$
Örnek - 9
I. Ali Kuşçu
II. Galileo
III. Kepler
IV. Piri Reis
Yukarıdakilerden hangisi gök bilimci değildir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
Çözüm
Ali Kuşçu, Galileo ve Kepler önemli gök bilimciler­
dendir. Ancak Piri Reis önemli bir denizci ve ku­
mandandır.
Cevap D
Sıra Sizde
10
Aşağıdaki yorumlardan hangileri yanlıştır?
I. Astronomi araştırmalarında kullanılan en önem­
li araçlardan biri teleskoptur.
II. Türk bilim insanlarının gök bilimi ile ilgili fazla
buluş ve araştırma yapmalarını, diğerlerinden
önce uzaya çıkma imkanına sahip olmaları sağ­
lamıştır.
III. Eski devirlerde bazı bölgelerde insanlar, festi­
vallerin zamanını Güneş ve Ay’ın konumuna gö­
re belirliyorlardı.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3 .4 Teleskopların uzay gözlemi yap m ad ak i ö n e
mini,
3 .5 Basit bir teleskop y ap m ak için teknolojik ta
sarım yapıp, m odel oluşturm ayı,
3 .6 Teknolojinin uzay araştırm alanna, uzay araş
tırm alarının d a teknolojiye katkısını,
öğrenmiş olacağım.
T e leskop lar
İlk teleskobu 1608 yılında
HollandalI gözlükçü Hans
Lippershey icat etti. Astro­
nomide kullanılan ilk teles­
kop ise 1609 yılında Galileo
tarafından yapıldı. Galileo,
teleskobuyla yaptığı incele­
meler sonucunda Dünya’nın
Güneş etrafında dolandığını
tesbit etmiştir. Teleskobun bulunması gök cisimleri­
nin özellikleri ve onların hareketlerinin daha net ola­
rak anlaşılmasını sağlamıştır.
Teleskoplar değişik boylarda
üretilir. Küçük teleskoplarla Ay,
gök taşları ve yakındaki geze­
genler incelenebilir. Büyük teleskoplar­
la çok daha uzaktaki gök cisimleri ve
yıldızlar gözlenebilir. Genelde teles­
koplarda mercek kullanılır. Bunlar
mercekli teleskoplardır. Bazı te­
leskoplarda mercekle birlikte ay­
na da kullanılır ya da sadece ayna
kullanılır. Böyle teleskoplara ayna­
lı teleskop adı verilir.
Yeryüzünden teleskopla bulutlu ha­
vada gözlem yapılamaz. Ayrıca
uzaydan gelen ışıklar atmosfere girince kırılır. Bu kı­
rılma, gözlemde yanılmaya sebep olabilir. Bu en­
gelleri aşmak için bilim insanları atmosfer dışına te­
leskop kurmayı planlamışlardır. Dünya etrafında bir
uydu gibi yörüngeye oturtulacak bir teleskop,
uzayın derinliklerinden gelen ışınları topla­
yacak ve net görüntüler elde edilmesini
sağlayacaktır. Bu amaçla kurulmuş teleskobun adı Hubble Uzay teleskobudur.
Bu teleskop 1990’da Discovery (Diskaveri) adlı uzay mekiği ile uzaya gönde­
rilmiş ve Dünya’nın çevresinde bir yörünge­
ye yerleştirilmiştir.
Bilim insanları ayrıca uzaydan gelen radyo dalgala­
rını toplamak için radyo teleskoplar kullanmakta­
dır. Geniş bir çanak şeklindeki bu araçlar çukur ay­
na gibi davranıp gelen radyo dalgalarını odağında
toplar. Burada radyo dalgaları elektrik sinyallerine
dönüştürülerek bilgisayarlarda görüntüye dönüştü­
rülür ve incelenir.
Uzaydaki gök
cisimlerini ince­
lemeye yarayan
alete teleskop
adı verilir.
Q COŞKU
299
Uzay Araştırmaları
Gözlem evi (Rasathane)
Uzayı gözlemlemek için kurulmuş, içinde gözlem
aletleri bulunan binalara gözlemevi (rasathane)
denir. Gözlemevleri şehir ışıklarından uzak tepelik
yerlerde kurulur. Ülkemizde uzay araştırmalarının
yapıldığı gözlemevlerinden bazıları; Kandilli Gözle­
mevi ve Deprem araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve Uygulama
merkezi, TÜBİTAK Ulusal
Gözlemevi, Çanakkale
W 18 Mart Üniversitesi
Gözlemevi, Ege Üniver­
sitesi Gözlemevi, Erciyes
Üniversitesi Radyo Astro­
nomi Gözlemevi, ODTÜ
Gözlemevidir.
Örnek ■ 10
Bir sınıftaki dört öğren­
ci, öğretmenlerinin gös­
terdiği yandaki resmi
inceliyor.
Resimle ilgili farklı yo­
rum ve açıklamalarda
bulunan öğrenciler­
den hangisinin yoru­
mu vanlış bilgi içerir?
A)
m
m
V
K
« İ.
•
.-¿t.
Uzay A ra ş tırm a la rın d a K ullanılan
A ra ç la r
Diğer gezegenlere uzay son­
dası adı verilen uzay araçları
gönderilmiştir. Uzay sondaları
gezegenlerin çok önemli gö­
rüntülerini çekip göndermekte­
dir. Örneğin Satürn’ün en gü­
zel görüntüleri ilk olarak bu araçlarla elde edilmiş­
tir. Bu araçlar Dünya’dan yönetilmekte olup radyo
dalgaları ile fotoğrafları Dünya'ya göndermektedir.
Yapay uydular, insan eliy­
le yapılarak gezegenlerin
yörüngelerine yerleştiri­
len araçlardır. Yapay uy­
dular; Dünya'yı gözlem­
ler, atmosferdeki değij şimleri belirler, radyo, TV,
telefon iletişimini sağlar
ve uzay çalışmalarına yardımcı olur.
Uzay istasyonları, insan­
ların içinde uzun süre ka­
lıp araştırmalar yapabile­
ceği büyük uydulardır.
Uzayda araştırma yap­
maya, Dünya'da yapıla­
mayan deneyleri yer çe­
kimsiz ortamda yapma­
ya yararlar.
300
Bunlar insanlar tara­
fından yapıldıktan
sonra uzaya gönde­
rilirle r.
M -**’
1
KpyE:.:
B)
Bu bir yapay
uydu olsa gerek!
C)
Sude
Özellikle teleko­
münikasyon alanında
sıklıkla kullanılırlar.
D)
J jL
Diğer gezegenlere
giderek yapıları hak­
kında bilgi toplarlar.
Sıla
L eyla
Ü M
i Çözüm
Resimdeki araç bir yapay uydudur. Uydular konu­
da da ifade edildiği gibi insan eliyle yapılarak uza­
ya gönderilen ve belli bir yörüngede dolanan araç­
lardır. Özellikle Dünya’daki radyo, TV bilgi aktarımı­
nı, telsiz, telefon iletişimini sağlarlar.
Ancak yapay uydular Güneş Sistemindeki diğer ge­
zegenlere gönderilemezler. Leyla’nın yorumu yan­
lış bilgi içerir.
Cevap D
Sıra Sizde -11
Aşağıdaki kavram haritasında numaralı yerlere
gelmesi gereken ifadeleri kutudan bulup işaret­
leyiniz.
destek
sağlar
Uzay
teknolojileri
r _
Uzay
araştırmaları
Uzay mekiği
Uzay
istasyonu
ürünüdür
C
Yapay uydular
C
i
0 COŞKU
Uzay Araştırmaları
Uzayı incelemek için insanlar 18.
yüzyıla kadar balonları kullandılar.
Sonra roketler kullanılmaya başlan­
dı. NASA (Ulusal Havacılık ve Uzay
Dairesi - Amerika), Uzay Mekiklerini
üretti(1981). Uzay mekikleri uzay is­
tasyonlarına defalarca kenetlenebilir
ve uzayda uzun süre kalabilir.
U zay’da İlk A d ım la r
Uzay mekikleri ile uzay
istasyonlarına malzeme
taşınır, yörüngelere uy­
dular yerleştirilir, uydular
onarılır, uzay seyahatleri yapılır.
<S>
Örnek -1 1
o
o
Uzaya gönderilen yukarıdaki araştırma amaçlı
araçlardan hangilerinin içinde astronot buluna­
maz?
Çözüm
Uzay istasyonu ve mekiklerde astronot bulunmak­
tadır. Araştırmalar bu uzay araçları içindeki astronot­
lar tarafından gerçekleştirilir. Uzay sondası atıldık­
tan sonra gittiği yerlerden sürekli mesaj ve bilgi ak­
taran insansız araçlardır. Uydular ise, insansız küçük
araçlardır. Dolayısıyla uzay sondası ve yapay uydu­
da astronot bulunmaz.
Kazanımlar
Bu bölümü bitirdiğimde;
3 .7
A stronotların uzayda pek çok ala n d a (fizik,
kimya, biyoloji, tarım , eczacılık, balistik vb.)
incelem eler y a p a n bilim insanı olduklarını,
3 .8
Ay’a atılan ilk adım ın, uzak gezegenlere gi­
debilm e ve uzay araştırm aları bakım ından
önem ini,
3 .9
Evrenin, uçsuz bucaksız olm ası nedeniyle
uzay hakkında bilinen gerçeklerin sınırlı ve
yeni araştırm alarla değişebilir olduğunu,
3 .1 0 Uzay çalışm alarına d ay a n a ra k ve hayal gü ­
Uzayda araştırma yapacak araç-
! lar için ileri teknoloji ile aletler
geliştirilmiştir. Dijital saatler, tef­
lon, basınca dayanıklı uzay elbi­
sesi, ısıya çok dayanıklı ve hızlı
araçlar, radyasyondan koruyan araçlar bu teknolo­
jinin ürünlerinden bazılarıdır.
Uzayda Dünya dışında hayat ve bir canlı türü tespit
edilememiştir. Uzayda su ve hava yoktur. Uzayda
çalışanlar radyasyona dayanıklı özel elbise giyer ve
özel yiyecek kullanırlar.
Bilim insanları uzayda yaşam
için şu ana kadar uygun bir alt
yapı bulamamıştır. Uzayda ya­
şam, Mars gibi sıcaklığın nisbeten uygun olduğu bir gezegen
ya da Ay yüzeyi üzerinde yaşamın mümkün olabi­
leceği bir yapıyı araştırmacılar Arizona çöllerinde
inşa edip araştırmalara başladılar. Biyosfer II adı
verilen bu yapıda farklı habitat örnekleri bulunmak­
ta ve bunların yaşam devamlılıkları üzerine çalışma­
lar yapılmaktadır. Sekiz araştırmacının içinde yaşa­
dığı Biyosfer II de havanın, suyun ve sıcaklığın
kontrolü bilgisayarlarla yapılmaktadır.
Uzay araştırmalarının başlangıcından bugüne kadar
uzaya fırlatılan araçların kendileri veya parçaları da­
ha sonra çöp haline gelmektedir. Dünya etrafında
biriken bu çöpler Dünya’ya düşüp bizim için tehli­
keli olabilir. Ayrıca çöpler kendi aralarında yoğun
bir şekilde çarpışabilir ve kullanılmakta olan uydu­
lar ve uzay istasyonları zarar görebilir. Bazen uzay
araştırmaları sırasında kazalar da yaşanmıştır.
Sıra Sizde
12
n
Aşağıdaki uzayla ilgili ifadelerden hangileri doğ­
rudur?
cünü kullanarak geleceğe yönelik tah m in ­
leri,
I. Dijital saatlerden, mutfak eşyalarına kadar bir­
çok eşyanın üretimi Biyosfer II de yapılmıştır.
3.11 Uzay kirliliğinin sebeplerini ifade ederek bu
II. Uzayda kirlilik Dünya’daki karbondioksit gibi
zararlı gazların uzaya yayılmasıyla başladı.
kirliliğin yol açabileceği olası sonuçları,
öğrenmiş olacağım.
0
Uzaya ilk araç 1957 yılında Ruslar ta­
rafından gönderilmiştir. Sputnik 1 adlı
bu uydu insansızdı. 1964’te insansız
uzay aracı Ay’a inmiştir. 1969’da uzay
aracı Apollo 11 ile ilk kez insan Ay’a in­
miştir. Bu yolculuğa Neil Armstrong,
Edwin Aldrin ve Michael Collins adlı as­
tronotlar bir diğer ifadeyle kozmonotlar katılmıştır.
Ay’a ilk ayak basan astronot ise Neil Armstrong’tur.
COŞKU
III. Uzayda, Güneş sistemindeki birçok yerde insan
yaşamı mümkün olabilir.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Uzay Araştırmaları
Kazanım Pekiştirme -1 0
Kazanım Pekiştirme -12
Aşağıda verilenler ile bunları gerçekleştiren ki­
şileri eşleştiriniz.
İ lk Ay haritasını
çizmiştir.
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta­
mamlayınız.
1. Dünya dışındaki boşluk
11. Astronot
2.
Gök taşı
3.
İnsansız uzay aracı
12. Uzay teleskobuna veri­
len ad
4.
Gözlem evi
5.
Uydumuz
6.
Ay’ın deniz suları üze­
rindeki etkisi
7.
Bize en yakın yıldız
8.
Güneş’e en uzak geze­
gen
9.
Dünya’nın ikizi
Galileo
Jüpiter'in 4 uydusu
olduğunu tespit etti.
Ali Kuşçu
Ali Kuşçuyu İsta n ­
bul'a davet eden
kendisi de bilgin
olan Padişah
13. Bir takımyıldızı
14. Güneş’in dahil olduğu
gök cismi grubu
15. Gökyüzünün gözlemlenmeye başlandığı ilk op­
tik araç
10. Gökada
Fatih Sultan
Mehmet
Kazanım Pekiştirme -11
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uy­
gun kavramlarla doldurunuz.
1. İnsanlar eski zamanlardan beri
gözlemlemiştir.
2. Gökyüzünün daha iyi gözlenmesini sağlayan
teleskopların............. v e ................türleri vardır.
3. Gökyüzünü gözlemlemek için kurulan tesislere
rasathane ya da ...................denir.
4. Diğer gezegenlere bilgi toplamak amaçlı gön­
derilen insansız uzay araçlarına uzay ...............
denir.
5. Uzay istasyonlarında Dünya’da yapılamayan
...................yapılır.
6. Yapay
...........insan eliyle yapılarak Dün-
ya’nın yörüngesine oturtulmuştur.
7. Bilim insanları, mini bir Dünya o la ra k................
yi tasarlayarak 2 yıl kadar içinde yaşamışlardır.
Q COŞKU
UZAY ARAŞTIRMALARI
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
•
•
Uçsuz bucaksız gökyüzü tarih boyunca in­
sanların ilgisini çekmiştir.
5.
Uzay sondaları
Uzay çalışmalarının bugünkü seviyesine
ulaşması, ilk insanların gökyüzüne olan me­
rakı ile başlamıştır.
•
Gökyüzünde meydana gelen gök cisimleri
hareketleri, insanların astronomi ilmini oluş­
turmasına neden olmuştur.
•
İlk insanların gökyüzünü gözledikleri taş
ve parşömenlere çizdikleri resimlerden an­
lıyoruz.
Yapay uydular
Yukarıdaki uzay teknolojilerine ait araçlarla
ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Uzay teknolojisi gelişmiştir.
B) Pahalı kurulumlardır.
C) Uzay kirliliği oluşturmuştur.
D) Yıldız savaşlarına sebep olmuştur.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi doğru­
dur?
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
6.
2.
•
Uluğ Bey
Gökyüzü gözlemleriyle elde edilen bilgile­
rin bilimsel çalışmalara dönüşmesi, aşağıdakilerden hangisi ile başlamış olabilir?
•
Kadızade Rumi
•
Gayaseddin Cemşid
•
Ali Kuşçu
A) Ateşin bulunması ile
Yukarıdaki tarihi şahsiyetlerden kaç tanesi,
gök bilimine katkısı olan bilim insanlarındandır?
B) Yıldız haritalarının çizilmesi ile
C) Teleskobun keşfi ile
D) Gezegenlerin keşfi ile
3.
Uzay istasyonları
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
İnsanlar çok eski tarihlerden beri gökyüzünde
yaptıkları gözlemlerle elde ettikleri bilgileri
günlük hayatlarında kullanmışlardır.
Aşağıdakilerden hangisi bunlardan biri de­
ğildir?
A) Takvimler oluşturmuşlardır.
B) Zamanı belirlemede kullanmışlardır.
C) Yön bulmada kullanmışlardır.
Dürbün
D) Maden araştırmalarında kullanmışlardır.
Mercekli teleskop
ı\/
Aşağıdakilerden hangisi, ilk insanların gök­
yüzünü incelediğine dair bize bilgi veren
delillerden biri değildir?
Hubble uzay teleskobu
A) Parşömen kağıtlarına çizilen yıldız haritaları
B) Taşlara çizilen gök cisimleri resimleri
C) Piramitlere çizilen gezegen resimleri
D) Fosiller
Radyo teleskop
Yukarıdakilerden hangisi bir teleskop çeşi­
di olarak yanlış adlandırılmıştır?
A)
B) II
C) III
D) IV
Uzay Araştırmaları
8.
(3
“ Uzay bilmecesi” ünitesinde öğrendiğimiz ba­
zı yeni terimlerin eş anlamlıları aşağıda veril­
miştir.
11. 15. yy. da yetişmiş, devrin büyük alimlerin­
den astronomi ve matematik dersi alan,
Uluğ bey tarafından Semerkant Rasathane­
sine müdür olarak atanan, Fatih külliyesine
bir Güneş saati yapan ve Ay’ın ilk haritasını
çıkaran bilgin aşağıdakilerden hangisidir?
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi­
nin eş anlamı yanlış verilmiştir?
A) Astronot - kozmonot
A) Kadızade Rumi
B) Takımyıldızı - kuyruklu yıldız
B) Ali Kuşçu
C) Gökada - galaksi
C) Gıyaseddin Cemşid
D) Astronomi - gök bilimi
9.
D) Muinuddin Kâşi
•
Teleskobun icadıyla gökyüzü hakkında da­
ha fazla bilgi elde edilmeye başlandı.
•
Teleskopların aynalı, mercekli, radyo teles­
kopları olmak üzere çeşitleri vardır.
•
Yeryüzündeki teleskoplar atmosfer olayla­
rından olumsuz etkilenir.
•
Atmosferin olumsuz etkilerini önlemek, amacıyla uzaya gönderilen teleskoba Hubble
uzay teleskobu adı verildi.
|
J*
Yukarıda verilen bilgilerden kaç tanesi doğrudur?
u
A) Bir
B) İki
C) Üç
12. Bilim adamlarının Biyosfer II adlı yaşam or­
tamını oluşturmasının sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Canlı çeşitliliğini artırmak
B) Uzayda kurulabilecek bir yaşam ortamının
modelini geliştirmek
C) Dış dünyadan bağımsız yaşamak
D) Kapalı ortamda deneyler yapmak
o'
D) Dört
1 3. Uzay araştırmalarında ilk kullanılmaya baş­
lanan ve günümüzde çok gelişmiş modelleri
olan araç aşağıdakilerden hangisidir?
Dünya çevresinde haberleşme ve meteoro­
loji maksatlı olarak dolanan insan yapımı
araçlara ne ad verilir?
A) Ay
B) Uzay mekiği
C) Uydu
D) Astronot
|304>
Teleskop
0 COŞKU
GÜNEŞ SİSTEMİ ve ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Samanyolu
-> Güneş sistemi
y
x#
-> Dünya
•
Tekin yukarıdaki kavramlarla bir küme mo­
deli oluşturacak olursa bunu aşağıdakilerden hangisi gibi yapmalıdır?
• z
•
«
Birlikte gökyüzünü gözleyen üç öğrenci bazı
yorumlar yapıyor.
X ve Y nin gökyüzündeki ko­
numları hiç değişmiyor. Öy­
leyse X ve y yıldız olabilir.
Y nin ışığı kesin­
tisiz geliyorsa
Y yıldızdır.
X in ışığı titre k , Y nin ise
kesintisiz geliyor. Öyleyse
X yıldız, Y gezegen olabilir
A y lin
Buna hangi öğrencilerin yorumları doğru­
dur?
2.
A) Ali ve Aylin
B) Ali ve Haşan
C) Ali, Haşan ve Aylin
D) Haşan ve Aylin
Kutup yıldızı
Kuyruklu yıldız
Dünya
Güneş
Büyükayı
“Güneş’e en yakın yıldız olan .. J.....’ın uzaklı­
Yukarıdakilerden hangileri tek bir yıldızdır?
ğı
A) Kutup yıldızı ve Güneş
Yukarıdaki cümleyi doğru olarak tamamla­
yan kelimeler sırasıyla aşağıdakilerden han­
gisidir?
B) Kutup yıldızı ve Kuyruklu yıldız
ışık yılıdır.”
C) Kutup yıldızı ve Büyükayı
D) Kuyruklu yıldız ve Dünya
3.
Işık yılı biriminin ölçtüğü büyüklük aşağıdakilerden hangisidir?
6.
A) Proksima - 4,2
B) O rio n -2,8
C) Kutup yıldızı - 4,2
D) Halley - 3,1
Dünya’mızdan kırmızı renkte görülen yıldız­
ların sıcaklığı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Uzunluk
B) Zaman
A) Çok sıcak
B) Sıcak
C) Hız
D) Alan
C) Soğuk
D) Sönmüş
Q COŞKU
305
Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
7.
Satürn’ün halkalarının yaklaşık her 15 yılda
bir Dünya’dan görülememesinin sebebi,
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Gezegen
ismi
A) Satürn’ün halkalarının her 15 yılda bir defa
yok olmasıdır.
1
Jüpiter
Merkür
B) Her 15 yılda bir Dünya’nın, Satürn’ün hal­
kalarıyla aynı düzleme gelmesidir.
Gezegenlerin
büyüklüğü
Uydu
sayıları
Halkası
Yok
Yok
Dünya ile aynı
büyüklüktedir
Yok
Yok
2
63 tane
3
En küçük gezegen
Gezegenlerle ilgili şekildeki tabloyu yapan Ya­
semin tabloda 1, 2 ve 3 yerlerini boş bırakmış­
tır.
C) Neptün gezegeninin her 15 yılda bir Dün­
ya ile Satürn arasına girmesidir.
D) Ayın etkisiyle Dünya’da gerçekleşen gel­
git olayıdır.
Buna göre, boş bırakılan bu yerlere gelme­
si gerekenler, aşağıdakilerin hangisinde
doğru verilmiştir?
1
8.
...................
Güneş
^
^
2
3
A) Venüs
Üçü arasında en
büyük gezegendir.
yok
B) Mars
Venüs ile aynı
büyüklüktedir.
yok
C) Venüs
Gezegenlerin en
büyüğüdür.
var
D) Uranüs
En küçük üçüncü
gezegendir.
var
Yukarıdaki şekilde Güneş sisteminde Güneş’e
en yakın ilk iki gezegen (K ve L) çizilmiştir.
Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
11. Güneş sisteminde kaç gezegen vardır?
A) 6
A) K gezegeni Merkür’dür.
B) 7
C) 8
D) 9
B) L gezegeni Venüs’tür.
C) Güneş L’yi K den daha çok ısıtır.
D) Gezegenlerin Güneş'e olan uzaklıkları sü­
rekli değişir.
12 .
.. ........................ - .......
• GökVüzünde Ç'Plak gözle göremediğimiz gök cisimleri var mıdır?
pSg
• Tüm gök cisimleri aynı özellikte midir?
• Çıplak gözle görebildiğimiz yıldız var
mıdır?
<
9.
•
Güneş sistemindeki gezegenler belirli yö­
rüngelerde hareket ederler.
•
Güneş sistemindeki gezegenlerin sıcaklık­
larıyla Güneş’e olan uzaklıkları arasında bir
ilişki vardır.
•
Dünya dışındaki evren parçasına uzay de­
nir.
•
Güneş’e en yakın gezegen Mars, en uzak
gezegen Satürn’dür.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi yanlıştır?
A) bir
306
B) iki
C) üç
D) dört
• Tüm gök cisimleri kendi ışıklarını ken­
dileri mi üretir?
Yukarıdaki sorulara doğru olarak verilen
evet ya da hayır cevaplarının sayısı aşağıdakilerden hangisindeki gibidir?
Evet
Hayır
A)
4
0
B)
3
1
C)
2
2
D)
1
3
0 COŞKU
GÜNEŞ SİSTEMİ ve ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1 . Kirli dev kartoplarına benzetilen gök cismi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kutup yıldızı
B) Kuyruklu yıldız
C) Meteor
D) Ay
4.
Evrenin Dünya
dışındaki kısmına
denir.
0
{ çözüm
6üneş sistemimizin için­
de bulunduğu Samanyo­
lu gök adasının kolu
Samanyolu gibi
bir gök adadır.
2.
Gezegenlerin uydu sayıları fa rklı fa rk ­
lıdır. Dünyamızın b iricik uydusu Ay'dır.
Satürn'ün 56 uydusu, Uranüs'ün 22 uy­
dusu te s p it edilm iştir. En büyük geze­
gen Jü pite r'in etra fın da Satürn'ün uy­
du sayısından 7 fazla uydu vardır.
Neptün'ün ise Uranüs'ün uydu sayısın­
dan 9 eksik uydusu te sp it edilm iştir.
Sahip oldukları
uydu sayılarının
sütun grafiğini
çizen Levent, K,
L, M gezegenleri
olarak hangi ge­
zegenleri göster­
miştir?
K
Yukarıdaki eşleştirme etkinliğinde K, L, M
kutularına yazılması gerekenler aşağıdakilerden hangisidir?
K
Evren
Orion
B) Andromeda
Uzay
Avcı
C) Orion
Boşluk
Çoban
D) Halley
Çevre
Andromeda
Uydu sayısı
56
13
Gezegen
M
L
5.
M
A) Jüpiter
Satürn
Neptün
B) Jüpiter
Uranüs
Neptün
C) Satürn
Neptün
Dünya
D) Jüpiter
Satürn
Uranüs
Astronomi birimi (AB) adı verilen uzaklık öl­
çüsü için hangi iki gök cismi arasındaki
uzaklık esas alınmıştır?
A) Ay - Dünya
B) Ay - Güneş
C) Güneş - Dünya
D) Güneş - Jüpiter
Yıldız
•
Isı ve ışık yayarlar.
Gezegen
•
Doğar, büyür ve ölürler.
Uydu
•
Sıcaklıklarına göre farklı renklerde görülür­
ler.
Meteor
Yukarıdaki bilgiler, hangi gök cismi ile ilgili
verilmiştir?
0
M
A) Güneş sistemi
6.
3.
L
Kuyruklu yıldız
•
Takımyıldızı
A) Gezegen
B) Yıldız
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi Güneş
sistemindeki gök cisimlerindendir?
C) Meteor
D) Gökada
A) 3
COŞKU
B) 4
C) 5
D) 6
307
Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
7.
Soru
I. Gelgit olayının se­
bebi nedir?
Cevap
ı z
j s
10. Aşağıdakilerden hangisi bir gök cismi de­
ğildir?
Ay ile Dünya ve Gü­
neş ile Dünya ara­
sındaki çekim kuv­
veti gelgit olayına
sebep olur.
Ayın hangi evre­
lerinde gelgit ola­
yı en belirgin hâli­
ni alır?
Yeniay ve Dolunay
Herhangi bir yer­
de gelgit olayı hergün aynı süratle
gözlenebilir mi?
Hayır. Çünkü Dünya
ile Ay aynı yönde
döndüğünden gelgit
bir önceki günde da­
ha geç oluşur.
';‘W
Güneş
Haberleşme uydusu
Gökada
Yukarıda soru ve bu sorunun karşısında ce­
vaplar verilmiştir.
Buna göre, hangilerinde verilen cevap doğ­
rudur?
11 .
0
A) Yalnız
B) Yalnız I
C) Yalnız
D) I, II ve
0
8.
Teleskop ile bakıldığında K yıldızı sarı, L yıldızı
beyaz ve M yıldızı kırmızı renkte gözleniyor.
içözüm Buna 9öre yıldızların en sıcaktan en soğu­
ğa sıralanışı nasıl olur?
A) K, L, M
B) L, K, M
C) M, K, L
D) K, M, L
Güneş sistemindeki üç gezegenin yörüngeleri
şekildeki gibi veriliyor.
Buna göre, bu yörüngeler aşağıda verilen
hangi gezegenlere ait olabilir?
I
9.
Dünya’mıza en yakın gök cismi aşağıdakilerden hangisidir?
II
III
A) Dünya
Jüpiter
Neptün
B) Venüs
Dünya
Merkür
C) Dünya
Venüs
Mars
D) Jüpiter
Dünya
Mars
12.
Daima kuzeyde olması nedeniyle geceleri
yön bulmaya yardım eden gök cismi aşağıj g f e dakilerden hangisidir?
(çözüm
A) Kutup yıldızı
B) Ejderha
C) Halley kuyruklu yıldızı
Venüs
Kutup Yıldızı
a
D) Orion
Q COŞKU
GÜNEŞ SİSTEMİ ve ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
İifle :
1.
1. Işık kaynağı değildir.
3.
2. Yaşam enerjisine göre rengi değişir.
3. Isı ve ışık kaynağıdır.
4. Dünya’dan bakıldığında yeri değişmez.
“ Biyosfer II” olarak bilinen yapı nerededir?
A) Dünya’da
B) Mars’ta
C) Venüs’te
D) Merkür’de
5. Elips yörüngede dolanırlar.
Yukarıdaki özelliklerden gezegenlere ( • ) ve
yıldızlara (☆) ait olanlar aşağıdakilerin han­
gisinde doğru gruplandırılmıştır?
A)
•
1
3
5
•
1
3
☆
B)
2
4
☆
•
1
5
D)
2
4
5
•
1
2
5
4.
☆
2
3
4
“Güneş’e olan uzaklığa göre sekizinci geze­
genim. Açık yeşil renkte görülürüm. Uranüs’ün
ikizi gibiyim. 13 uydum tespit edildi. Hiç hal­
kam yoktur."
☆
3
4
Buna göre, bu gezegen hangisidir?
2.
5.
Gezegenler e tra ­
fında dönen gök
cisimlerdir.
Yıldız ve g « e'
aenlerden oluşan
dev sistem
) O -o -^
J
Bir sınıfta bulunan öğrencilerden 10 tanesi Gü­
neş modeli oluşturuluyor. Ayşe, Güneş’i temsil
ederken, arkadaşları da gezegenleri temsil
ediyor. Arkadaşlarından birisi kendisini şu şe­
kilde tanıtıyor.
QC^Q
I ş ık yf/f
A) Uranüs
B) Jüpiter
C) Neptün
D) Satürn
Ahmet : Meteorlar kuyruklu yıldızlardan ayrı­
lan parçalardır.
Kadir
: Meteorlar, Ay ve Dünya gibi gök ci­
simlerine çarparak çukurlar oluştu­
rabilir.
Filiz
: Atmosfere giren her meteor Dünya’ya ulaşır.
Duygu : Yeryüzüne düşen meteorlara gök ta­
şı denir.
Işığın bir yılda
aldığı yol cinsinden
O
Meteorlar hakkında bilgiler veren yukarıda­
ki öğrencilerden hangisi yanlış bir bilgi ver­
miştir?
u Ydu
b irim ----- - 1
İlgili kutular eşleştirilmesi sonucu oluşan gö­
rünüm aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
6.
m
Ç
ço zu m
[çözüm
o-o»
0
COŞKU
A) Ahmet
B) Kadir
C) Filiz
D) Duygu
Aşağıdaki gezegenlerden hangisinin halka­
sı yoktur?
A) Merkür
B) Satürn
C) Uranüs
D) Jüpiter
Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
7.
Dört öğrenci Merkür gezegeninin gözlem şar­
tını şu şekilde söylüyorlar.
10 .
Güneş’e en uzak gezegen
1
- ►
Güneş'e en yakın gezegen
SA
Güneş'e en uzak
Yuvarlanan bir varil gibi
hareket eder
gezegendir.
A ynur
Çıplak gözle görülmesi ancak
Güneş ufkun hemen altınday­
ken mümkün olabilir.
A sude
Merkür
Buna göre, hangi öğrencinin söylediği yan­
lıştır?
B) Aynur
C) Asude
D) Ayşe
Buna göre, tabloda boş bırakılan 1, 2 ve 3
yerine aşağıda verilenlerden hangisi gel­
melidir?
1
■
A yşe
A) Ayfer
3
- ►
Ayşe gezegenler ile ilgili şekildeki tabloyu ha­
zırlıyor.
Merkür, M art ve Nisan ayların­
da akşam yıldızı, Eylül ve Ekim
aylarında ise sabah yıldızı olarak
görülebilir.
Küçük teleskoplarla bakıldığın- ]
da yoğun, beyaz bir cisim halinde görülür.
Güneş sisteminin en
büyük gezegenidir
2
A) Neptün
2
3
Uranüs
Jüpiter
B) Neptün
Satürn
Mars
C) Uranüs
Jüpiter
Nepton
D) Dünya
Venüs
Uranüs
11. Aşağıdakilerden hangisi, Güneş, Ay, Halley
kuyruklu yıldızı için söylenebilecek bir or­
tak özelliktir?
A) Gözle görülebilirler.
8 . Aşağıdakilerden hangisinde verilen bilgi
B) Işık kaynağıdırlar.
yanlıştır?
C) Uyduları vardır.
A) Kuyruklu yıldız aslında bir yıldız değildir.
D) Takım oluştururlar.
B) Göktaşının yeryüzüne düşen parçasına
meteor denir.
C) Yıldız gruplarına takımyıldızı denir.
D) Gezegenler ısı ve ışık kaynağı değildir.
1 2. Güneş sistemindeki gezegenlerin Güneş’e
uzaklıkları astronomi birimi adı verilen bir uzak­
lık ölçüsü birimiyle ifade edilir.
Buna göre, bu uzaklık ölçüsü için;
9.
Yandaki tabloda
uydusu ve halka­
sı olan gezegen[çözüm |e r j n karşısındaki
kutular boyandı­
ğında kutuların
görünümü aşağıdakilerden han­
gisi gibi olur?
Uydu
Halka
Ayın Dünyaya
uzaklığıdır.
---------- \
Venüs
Dünya
Dünyanın Güneş'e
uzaklığıdır
F e rh a t
A li 4 ?
Jüpiter
Neptün
Işığın bir yılda
aldığı yoldur.
Ay'ın Güneş'e
uzaklığıdır.
mr
Derya
Buna göre, hangi öğrencinin söylediği doğ­
rudur?
A) Ferhat’ınki
B) Ali’ninki
C) Fatih’inki
D) Derya’nınki
Q COŞKU
Cevap
Anahtarı
Cevap Anahtarı
«
£
■
■
i
Vücudumuzda Sistemler
SİNDİRİM SİSTEMİ
Sırf? Sizde Cevap Anahtarı
1. B
2. C
3. C
4. A
5.C
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 1
Kazanım Pekiştirme 2 : 1 . Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim: Yapar
2. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim: Yapar
3. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim : Yapar
4. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapmaz
Kimyasal Sindirim : Yapmaz
Kazanım Pekiştirme 3 : 1. Adım Ağız
Görevim : Çiğneme ile fiziksel sindirimi ve tükürük içerisinde bulunan en­
zimlerle karbonhidratlann kimyasal sindirimini gerçekleştirim.
2. Adım Mide
Görevim : Kasılıp gevşemeyle fiziksel sidirimi ve mide özsuyu içindeki
enzimlerle proteinlerin kimyasal sindirimini gerçekleştiririm.
3. Adını: İnce bağırsak
Görevim Yağların fiziksel sindirimini, karbonhidratlar, proteinler ve
yağların kimyasal sindirimi ile sindirilmiş bu besin içeriklerinin
kana emilimini gerçekleştiririm.
4. Adım Yemek borusu
Görevim : Besinleri kaslar yardımıyla ağızdan mideye iletirim.
5. Adım Karaciğer
Görevim Safra sıvısı üreterek ince bağırsağa gönderirim. Burada safra
sıvısıyla yağları küçük parçalara ayırarak (fiziksel sindirim)
yağların sindirimine yardımcı olurum.
6. Adım Yutak
Görevim : Besinleri ağızdan yemek borusuna iletirim.
7. Adım Kalın bağırsak
Görevim : Su, mineral ve vitaminlerin kana emilimini gerçekleştiririm.
Sindirilmemiş besin atıklarını anüse gönderirim.
8. Adım Pankreas
Görevim
içerisinde karbonhidratların, proteinlerin ve yağların kimyasal
sindirimini gerçekleştiren enzimlerin bulunduğu pankreas öz
suyunu salgılar ve ince bağırsağa gönderirim.
1-B
2-B
3-A
4-D
5-B
6-D
7-D
8-C
9-C 10-C 11-D 12-B 13-D 14-D 15-C 16-C
0 COŞKU
Cevap Anahtarı
#
BOŞALTIM SİSTEMİ
S*ra Sizde Cevap Anahtan
6. B
Kazanım Pekiştirme 4 : 1. Adı
: Üreter (İdrar borusu)
Görevi : Böbreklerde oluşan idrarı, idrar kesesine taşır.
2. Adı
: Böbrek
Görevi : Kan içerisindeki zararlı atıkları ve üreyi süzerek idrar hâline getirir.
3. Adı
: Üretra
Görevi : İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlar.
4. Adı
: İdrar kesesi
Görevi
A
İdrarın belli bir süre depolanmasını sağlar.
/' \
B B 0 Ş A L T
I m) C
K
E
0
D (Ü
R
E
T
E
F
B
G
Ğ (
a
T
I
k
D
R
i
K
L
M
N
i
E
D
Y
K
R
Ö (ü
S T
R
U
V
Y
Z
S' \
A
R
<--- s
A
C
r
ç
) H
B
J
I
Ö
E SP
R
B
A
T
A
R
D
A
M
A
R
Ğ
L
A
R
ş
A
B
C
D
E
i
ş
E
R
L
E
R
Z
I
E (T
r"
F u
Ü ^ KJ
M E)
R
E
T
R
A
G
z
Ü
L
M
E,I J
K
(s
Ü
Kazanım Pekiştirme 6 : 1. Karaciğer atardamarı
5. Böbrek
6. Nefron
2. Karaciğer
7. Üreter
Sıra Sizde Cevap Anahtan
COŞKU
7. D
8. A
E
3. Karaciğer toplardamarı
8. İdrar kesesi
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER
0
R
i
H
Kazanım Pekiştirme 7
>
9. Üretra
4. Böbrek atardamarı
Cevap Anahtarı
|f|
Kazanım Pekiştirme 8 : 1.C
2. D
3. B
4. A
Kazanım Pekiştirme 9 : 1. Merkezi sinir sistemi
5. A
2. Omurilik
6. A
7. D
8. D
3. Omurilik soğanı
9. A
4. Beyin
6. Merkezi sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar
9. Böbreküstü
10. Adrenalin
11. Tiroksin
10. A
11. B
12. C
5. Haraket ve denge merkezi
7. İç salgı bezleri
8. Hipofiz
12. İnsülin
m
u m
1-D
2-C
3-B
4-C
5-D
6-B
7-D
8-B
9-A
10-A
11-C
m
m
ı 'c
2‘a
3_d
4_a
5_B
6' b
7_a
8’ d
9'°
1° 'B
11*C
DUYU ORGANLARI ve SİSTEMLERİN SAĞLIĞI
Sıra Sîzde Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 10 : 1.D
{£ )
9. D
2. B
Kazanım Pekiştirme 1 1 : 1 . Fiziksel
3. E
2. Fiziksel
Kazanım Pekiştirme 12 : 1. Karanlık ortam
10. A
4. G
11. C
12. B
6. F
7. C
5. A
3. Fiziksel
4. Kimyasal
5. Kimyasal
2. Işıklı ortam
1-A
2-D
3-C
4-B
5-B
6-A
7-C
8-B
9-C
1-B
2-C
3-D
4-C
5-C
6-B
7-B
8-B
9-B
10-D
11-C
12-A
13-D
füüBI
1-D
2-C
3-B
4-A
5-C
6-B
7-C
8-B
9-C 10-D 11-C 12-D
f f l'ı Y g J
1-B
2-C
3-B
4-A
5-B
6-D 7-D
8-B
9-A 10-A 11-B
1-B
2-B
3-A
4-C
5-D 6-A
7-C
8-B
9-D 10-C 11-A 12-D
1-D
2-D
3-D
4-B
5-B
6-A
7-B
8-B
9-C 10-B 11-B 12-A
1-A
2-A
3-C
4-B
5-C
6-D
7-B
8-C
9-B 10-A 11-A 12-A
1-D
2-D
3-D
4-A
5-A
6-A
7-A
8-D 9-C 10-B 11-C 12-C
1-B
2-B
3-A
4-D
5-C
6-A
7-D
8-D
9-C 10-C 11-D
â t l ı t a i 1-C
2-C
3-B
4-D
5-D 6-D
7-C
8-A
9-A 10-A 11-B 12-D
m u m u
2-A
3-A
4-C
5-D
7-C
8-D
9-B 10-C 11-B 12-D 13-D 14-B 15-D 16-A 17-A 18-A
1-A
6-B
Q COŞKU
Cevap Anahtarı
Kuvvet ve Hareket
UNITE
2. B
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
3. B
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 1 : Esnek olan : Paket lastiği, Bulaşık süngeri, Çelik tel, Silgi
Esnek olmayan : Oyun hamuru, Cam macunu, Kek hamuru, Demir çivi
Kazanım Pekiştirme 2:
Kazanım Pekiştirme 3 :
Kazanım Pekiştirme 4 : N, L, M, K
Kazanım Pekiştirme 5 : 0 - 40 N
m
m
a
ı'c
2*c
3_B
4'°
s‘a
7-A
6'°
8-D
9-C
İŞ ve ENERJİ
4. C
Sıra Sîzde Cevap Anahtar?
5. D
7. B
6. D
8. B
9. D
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 6 : 1. İş
2. Enerji
3. Kuvvet
Kazanım Pekiştirme 7 : İş yapar : F3, F5
4. Joule
5. Kinetik
6. Potansiyel
Kazanım Pekiştirme 8 : Wx = F.x = 1 0 . 5 = 5 0 J
İş yapmaz: Fv F2, F4
WY = F.x = 5 . 1 0 = 50 J
Wz = F .x = 20.10 = 200 J
Kazanım Pekiştirme 9 : 1.D
i
m
0 COŞKU
1-A
2-C
2. D
3-D
4-C
3. V
5-C
4. D
6-A
5. D
7-B
6. Y
8-D
7. D
9-C
8. V
10-B
11-B
12-D
13-C
14-B
315
r— -—
Cevap Anahtarı
d
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
(fy
10 C
11. D
12. C
13. D
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 10 : 1. yönü
2. enerjiden
8. kaldıraca
3. hareketli
9. Palangalar
Kazanım Pekiştirme 11 : 1. Eğikdüzlem
2. Kama
4. kuvvetten
5. hareketli
6. dişlilerin
7. kama
10. vida
3. Dişli
4. Vida
5. Çıkrık
6. Tekerlek
7. Palanga
8. Vinç
Gizli basit makine : Kaldıraç
Kazanım Pekiştirme 12 :
Kuvvet
Kuvvet
Kuvvet
Destek
Yük
r Yük
Yük|
iuvvet
Yük
Destell
Bstek
1-D
a
2-A
3-D
4-C
5-D
6-D
7-B
8-B
9-D
10-B
11-A
12-B
ENERJİ ve SÜRTÜNME KUVVETİ
r a Si zd e Cev a p An a h t a rı
(
14 C
1-D
2-C
3-D
4-A 5-C
6-B
1-A
2-B
3-D
4-B
5-C
6-A
7-A
8-C
9-B 10-D 11-C
1-B
2-C
3-C
4-D 5-D
6-A
7-C
8-C
9-B 10-A
CEBB
1-A
2-C
3-D
4-A
5-A
6-C
7-B
8-D
9-D 10-B 11-C
C Q jB E l
1-A
2-D
3-C
4-D
5-C
6-D
7-B
8-D
9-C 10-C 11-C 12-D 13-D 14-D 15-C 16-D 17-D
«
r a
i
Q COŞKU
:
r
Cevap Anahtarı
s
yaşamımızdaki Elektrik
UNITE
1.C
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
2 C
3. B
4. A
5. D
6. C
7A
I B
9. C
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 1 : Nötr,
Kazanım Pekiştirme 5:
(-) yüklü,
(+) yüklü,
Kazanım Pekiştirme 2 : 1. İter, 2. Çeker, 3. Çeker
Nötr
+- + +
v®
Yalıtkan
ayak
Kazanım Pekiştirme 6:
1-D 2-A
'0
—rr~—1
Yalıtkan
ayak
Yalıtkan
3-A 4-B
5-C 6-A 7-C 8-D 9-B 10-B 11-D 12-D 13-B 14-B 15-C 16-C 17-A 18-D
ELEKTRİK AKİMI NEDİR?
Sıra Sizde Cevap Anahtan
10 A
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 7 :
a COŞKU
I Yalıtkan
ayak
— —
11. B
12. B
13. C
C e v a p A n a h ta r ı
Kazanım Pekiştirme 8 :
Kazanım Pekiştirme 9 :
yüklerin
hareket yönü
Akım
(A)
...... " ■
f
l
akım
yönü
______
I.
\
)
akım
yönü
V.
x
&
yüklerin
hareket yönü
Kazanım Pekiştirme 10 : A3 , A2 , A1
3. gerilim,
2
2. ölçüm
3
6
2
3. ölçüm
5
10
2
2
Bağımsız değişken
ıpul sayısı
Sabit tutulan değişken
, sayısı
4. direnç
Bağımlı değişken
5. ohm, a
a
1. ölçüm
Kazanım Pekiştirme 11
Kazanım Pekiştirme 12 : 1. Ampermetre, 2. paralel
2-A
Direnç
(Q)
J
/0 \
1-D
Gerilim
(V)
3-C
4-A
6-B
5-D
j Ampul parlaklığı, akım şiddeti
7-D
8-C
B
17. C
9-A
10-D
11-D
SERİ ve PARALEL BAĞLAMA
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
14. D
15. C
18 C
19 C
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 13 : L, M
/
K, L, M /
K
Kazanım Pekiştirme 15
L, M
Telin bağian- j Sönen
Parlaklığı i Parlaklığı değişdığı noktalar ' ampul f artan ampuf ; meyen ampul
Kazanım Pekiştirme 14 : K, L, M
K -L
K -M
2
t 2 -3
Kazanım Pekiştirme 16 : 1. D
2. D
3. Y
N-M
Hepsi
4. D
5. D
6. Y
K-N
1
Kazanım Pekiştirme 17 : 1. Seri
7. Pil
2. Elektroskop
3. Negatif
8. Akım
2. Direnç
|
f
4. Yıldırım
10. Dünya
1 -3
4
1
4
5. Nötr
6. Geri
11. Amper
1-A
2-D
3-C
4-A
5-D
6-C
7-B
8-A
9-D
10-C
11-A
CEQD
1-C
2-B
3-C
4-D
5-D
6-A
7-C
8-D
9-B
10-B
11-C
d ilim i
1-B
2-D
3-D
4-B
5-B
6-D
7-D
8-C
9-D
10-A
11-B
1-D
2-D
3-D
4-B
5-D
6-A
7-C
8-B
9-B
10-C
11-A
1-B
2-A
3-D
4-A
5-D
6-B
7-B
8-A
9-B
10-B
a ıiıtJ ü i
4
2-3
12. Volt
12-D
13-D
Q COŞKU
Cevap A n a h ta rı
0ÜNİTE
0
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
ELEMENTLER ve SEMBOLLER
Sıra Sizde Cevap Anahtan
(J )
1. B
2. C
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 1
1. Elementler
Kazanım Pekiştirme 2
1. D
2. V
3. D
Kazanım Pekiştirme 3
a. Al
b. N
c. Ne
Ü!MKİ
c
1-D
2-D
3-A
2. sembollerle
4-B
4. D
3. 02
5. Y
d. C
6. D
e. Ca
5-C
6-C
4. Bakır
t. Ag
7-B
g. S
8-D
h. I
9-B
10-C
11-D
12-C
13-D
14-C
11-A
12-D
13-B
14-D
ATOMUN YAPISI
Sıra Sizde Cevap Anahtan
(î)
3. C
4. D
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 4
1 .2
Kazanım Pekiştirme 5
l.atom
Kazanım Pekiştirme 6
1. Y
HIMfefJ
1-C
2-A
2 .6
3 .6
2. proton - nötron
2. D
3-D
3. Y
4-C
4. D
3. katman
5 .Y
5-A
6. Y
6-B
7-B
4. Nötr
5. Bohr
7. Y
8-C
9-A
10-C
ELEKTRON DİZİLİMİ ve KİMYASAL ÖZELLİKLER
5. B
Sıra Sizde Cevap Anahtan
6. D
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 7 :
Mg
12 elektron
Ca
Kazanım Pekiştirme 8 : 1. sekiz
Kazanım Pekiştirme 9 : 1. D
1'°
0 COŞKU
2' D
2. anyon
2. Y
3*D
3. D
4' c
3. oktet
4. D
5*B
4. İyonlar
20 elektron
5. kükürt
5. Y
6‘ D
7*D
8*c
9' B
1° 'B
11-c
12-B
13-D
14-B
(319]
Cevap Anahtarı
#
KİMYASAL BAĞLAR
7. C
Sıra Sizde Cevap A nahtarı
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 10 : 1. İyonik
2. İyonik
Kazanım Pekiştirme 11 : 1. iyonik
2. kovalent
Kazanım Pekiştirme 12 : 1 .Y
C 1 M
a
1
1' °
2. Y
2' B
3‘ D
3. D
3. Kovalent
3. kristalli
4. D
4' B
4. 02
5. Y
5-D
6-D
8-B
7-C
9-D
10-B
11-B
12-D
12-A
13-D
BİLEŞİKLER «e FORMÜLLERİ
Sıra Sîzde Cevap Anahtarı
8. C
9. B
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 13 : 1. molekül
2. formüller
Kazanım Pekiştirme 14 : 1 .Y
3. D
4. D
4‘ A
5*A
2. D
3. bileşikler
5. D
4. NaCI
6. Y
Kazanım Pekiştirme 15 :
1’ B
a
2"A
3' D
7"B
8‘ ^
9_c
1°‘ B
11-C
KARIŞIMLAR
Sıra Sizde Cevap A nahtan
»mw in
10 B
11 C
12. A
mmWmxBm
13. B
Ölçme ve Değerlendirme Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 16 : 1. Karışımlar
320
2. homojen
3. Çözeltiler
4. elektrolit
Q COŞKU
Cevap A nahtar?
Kazanım Pekiştirme 17 : 1.D
2. Y
Kazanım Pekiştirme 18 : A. Bileşik
1-D
2-D
3. D
4. D
B. Homojen
3-D
4-A
5. Y
C. Elektrolit
5-D
6-A
D. Derişik
7-D
8-C
9-A
10-B
11-B
12-A
13-A
14-D
Kazanım Pekiştirme 19 :
K
N
14» s e y ıı e i
1-B
1-C
m
f ü
m
1*A
B
1-C
1-C
^ ¡£ 2 2 1
a COŞKU
1-C
2-B
2-C
2_a
3-A
3-C
2-C
4-C
3’c
2-D
2-D
4-B
3-C
5-B
4'c
3-C
3-A
5-B
4-D
4-C
4-A
5-D
6-D
6-D
5'°
5-D
5-A
6-C
7-C
7-C
6‘d
8-A
7-D
9-D
9-D
7_c
6-C
6-D
8-D
8_B
7-A
10-B
11-C
T: İT k
12-D 13-A
14-B
15-B
10-A 11-D 12-A 13-C 14-B 15-C 16-C
9*c
8-B
9-A
ı °'c 11"C 12'B 13*B i4_c i5_c
9-D
10-A
11-B
10-C 11-D 12-C
12-D
13-B
13-D
14-B
14-C
15-B
7-B
8-D
8-B
9-D 10-C 11-A 12-C 13-C 14-D 15-D 16-A 17-B
321
Cevap Anahtarı
(S ÜNİTE
c IŞIĞIN SOĞURULMASI
1
Işık
1. T. > T... > T„
Sıra Sizde Cevap A nahtarı
2. C
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 1 : 1. D
2. V
Kazanım Pekiştirme 2 : Işık enerjisi
3. D
4. D
5. Y
6. D
Radyometre -» Hareket enerjisi
7. Y
8. D
9. Y
Kazanım Pekiştirme 3 : 1. Işık enerjisi
Güneş enerjisi -> Güneş pilleri -> Elektrik enerjisi
2. Radyometre
Güneş enerjisi -> Güneş ocağı -> Isı enerjisi
Kazanım Pekiştirme 4 : i M
g n n n
1-A
Ş ifre : DÜNYA
3. Yansıma
4. Güneş
II! L
||. K
2-B
10. D
4-B
3-C
5-B
6-A
7-D
8-D
9-D
.......
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN BEYAZ MIDIR?
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
( J ) 3. B
C
5. D
II
III
IV
Siyah
Siyah
Kırmızı
Yeşil
Yeşil
Siyah
Mavi
Siyah
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 5
I
Mavi selefon :
Siyah
Sarı
Sarı selefon :
Yeşil selefon :
Yeşil
Siyah
Kırmızı selefon:
Kırmızı
Kırmızı
Siyah
Siyah
Kazanım Pekiştirme 6 : İlk eriyen K en son eriyen L buzudur. Çünkü K siyah zeminde, L ise beyaz zeminde durmaktadır.
1-B
a. Sarı
b. Mavi
c. Yeşil
d. Kırmızı
2-B
3-A
Kazanım Pekiştirme 8 : a)K, L, M, N
b) R
4-D
5-A
6-C
7-D
8-C
9-D
10-D
G IŞIĞIN KIRILMASI
Kırmızı Sarı Mor
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
(£)
6. C
7. B
8. D
Mor en çok, kırmızı en
az kırılır.
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 9 : L > K
X>Y
M> N
Kazanım Pekiştirme 10 : a : Gelen ışın
R>P
Kazanım Pekiştirme 11 : Gelme açısı = 60°
Yansıma açısı = 45°
c : Gelme açısı
e : Normal
b : Kırılan ışın
d : Kırılma açısı
Gelme açısı = 40°
Yansıma açısı = 20°
@ COŞKU
Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 12 :
k
>
H> P
l
P
A
/
X
Kazanım Pekiştirme 1 3 : C = G
R>X
V>U
2. D
3. D
Kazanım Pekiştirme 14 : 1 .Y
Kazanım Pekiştirme 15 : K - L : Doğru
T>K
Kazanım Pekiştirme 16 : Mor > Yeşil > Kırmızı
K"
H>N
4. V
L* M : Doğru
J> P
5. D
M - K : Yanlış
> B
a
K
6. D
7. D
L - K : Doğru
Kazanım Pekiştirme 18 :
k|
Kazanım Pekiştirme 17 : K : Mavi, Mor
L : Sarı, Kırmızı
1-D
3-B
2-B
S ıra Sizde Cevap A n ah tarı
4-D
5-A
7-D
6-C
8-A
9-A
10-C
11 A
10. D
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap Anahtarı
II.
Kazanım Pekiştirme 19 :
Kazanım Pekiştirme 21 :
III.
Kazanım Pekiştirme 20 :
a.
a.
Kalın kenarlı mercek
Miyop
b.
İnce kenarlı mercek
Hipermetrop
d -
/
F
Kazanım Pekiştirme 20 :
Soldan sağa
: 1. Mercek
Yukarıdan sağa: 7. Miyop
2. Beyaz
8. Siyah
3. Yakınsak
9. İncekenarlı
I
F
4. Kırmızı
10. Normal
5. Tamyansıma
11. Kırılma
12. Hipermetrop
13. Gelmeaçısı
1-D
2-C
3-C
4-B
5-D
6-C
7-C
8-D
9-C
10-A
1-B
2-B
3-A
4-B
5-C
6-A
7-A
8-D
9-D
10-A
1-A
2-C
3-D
4-C
5-D
6-A
7-C
8-A
9-D
10-C
1-B
2-D
3-C
4-B
5-C
6-D
7-B
8-A
9-D
10-C
« r a m
1-C
2-B
3-A
4-C
5-D
6-A
7-A
8-C
® E JH 1
1-A
2-D
3-B
4-C
5-B
6-A
7-C
8-B
1-C
2-A
3-B
4-C
5-D
6-C
7-B
8-B
â ılıtB I
Q COŞKU
9-C
6. Kamera
Cevap Anahtarı
a
0
UNITE
İnsan ve Çevre
EKOSISTEMLER
2 B
D
Ü !M M 1
1-B
2-A
1-C
a
3-C
4-A
2-B
3-B
5-B
6-A
4-A
7-B
5-C
8-A
9-B 10-A 11 B 12-A 13-D 14-C 15-A 16-B
6-A
7-D
8-C
9-B
10-A
ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ
Sıra Sizde Cevap A nahtan % ( £ )
d IM İÜ M
1-D
2-D
4-C
Kazanım Pekiştirme 1 : 1 Kutup çevresi ekosistemi
Kazanım Pekiştirme 3 : 1.C
■
5-C
2. Deniz ekosistemi
2. Çürükçül bakteriler
2. H
Kazanım Pekiştirme 4 : 1 Etçil tüketiçi
12-A
i
3. D
3-D
Kazanım Pekiştirme 2 : 1 Kedi
11-D
3. F
3. Yılan
4. B
2. Üretici
5. J
6. G
3. Hepçil tüketici
6-C
7-D
3. Çöl ekosistemi
4. Balık
7. E
5. Çiçek
8. A
4. Etçil tüketici
8-A
9-A
4. Orman ekosistemi
6. Tırtıl
9 .1
7. Aslan
10. D
5. Etçil tüketici
6. Otçul tüketici
« W
—
1-B
2-B 3-C
4-A
5-B
G-C
7-C
8*
9-D
1-C
2-A 3-A
4-B
5-A
6-B
7-D
8-C
9-C 10-8 11-C 12-B
1*B
2-B 3-B
4-B
5-C
6-C
7-D
8-C
9-A 10-A 11-A 12-A
1-D
2-D 3-B
4-D
5-D
6-C
7-A
8-B
9-C 10-A 11-C 12-D
mm
1_A 2'a 3‘°
4'°
5*B e'B 7* ° 8-8
9'b ıo*c 11*B 12*°
İü iU U
1-C
2-C 3-C
4-D
5-C
6-D
7-A
8-B
9-D 10-B 11-D 12-C
«
1-D
2-B 3-A
4-A
5-C
6-D
7-D
8-A
9-D 10-C 11-D 12-D
d 2 Ü E B
t™
Q COŞKU
C evap A n a h ta rı
(Tircın»
Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
GOK CİSİMLERİNİ TANIYALIM
1. B
Sıra Sîzde Cevap Anahtarı
2 Yalnız 1
3. A
4 0
5. D
6. D
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 1 :
Kazanım Pekiştirme 2 :
Dünya
Kazanım Pekiştirme 3 :
Kendi ışığını yayar ' Gelen ışıkları yansıtır t Sıcaktır ■Soğuktur
Güneş
/
Dünya
✓
Ay
Halley
/
Kutup yıldızı
Jüpiter
/
1-A
2-A
3-A
4-C
5-B
J
B
6-B
8. A
7-D
8-B
9-B
10-B
1. D
2. D
3. Y
4. D
5. D
6. Y
7. D
8. Y
9. Y
10. D
11. Y
12. Y
11-D 12-C 13-D 14-A 15-C
9, Samanyolu gökadası, Avcı kolu, Güneş sistemi, 3. gezegen
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 5 : Evren, Uzay, Gök ada,
Kazanım Pekiştirme 6 :
Güneş Sistemi
Kazanım Pekiştirme 7 : 2. çeyrek,
0
COŞKU
1. çeyrek,
3. çeyrek,
4. çeyrek
Dolunay
Dünya
Yeniay
(3 2 5 j
Cevap Anahtarı
9
GÜNEŞ SİSTEMİ
S ıra Sizde Cevap A n ah tarı İ ( 2 )
7- B
8. A
9. Samanyolu gökadası, Avcı kolu, Güneş sistemi, 3. gezegen
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 8 :
Kazanım Pekiştirme 9 :
Bu sorunun birden fazla cevabı olabilir. İkisi
şunlar olabilir.
1 . K : Jüpiter
L : Satürn
M : Uranüs
2. K : Venüs
L : Dünya
M : Jüpiter
Kırmızı gezegen
1 ' B
2 ~A
3 ‘A
5-A
4 ~A
6-C
7-D
8-B
9-B
10-C
\ 'p / 10 Yalnız II 11.1. Uzay araştırmaları, II. Uzay mekiği, III. Uzay istasyonu 12. Hiçbiri
Sıra Sizde evap Anahtarı
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 10 : İlk Ay haritasını çizmiştir.
Galileo
Ali Kuşçu’yu İstanbul’a davet eden kendisi de bilgin olan Padişah
Fatih Sultan Mehmet
Kazanım Pekiştirme 11 : l gökyüzünü
2. mercekli / aynalı
6. uydular
Kazanım Pekiştirme 12 : I.Uzay
9. Venüs
m
a m
Ali Kuşçu
Jüpiter’in 4 uydusu olduğunu tespit etti.
3. gözlemevi
4. sondası
5. deneyler
7. Biyosfer-ll
2. Meteor
3. Sonda
10 Galaksi
4. Rasathane
5. Ay
11. Kozmonot
12. Hubble
6. Gelgit
13. Orion
7. Güneş
14. Yıldız
1-D
2-B
3-D
4-D
5-D
6-D
7-A
8-B
9-D
10-C
11-B
1-D
2-A
3-A
4-A
5-A
6-C
7-B
8-C
9-A
10-C
11-C
1-B
2-A
3-B
4-B
5-C
6-C
7-D
8-B
9-B
10-C
11 -A
1-B
2-D
3-A
4-C
5-C
6-A
7-A
8-B
9-D
10-A
11-A
8. Neptün
15. Teleskop
Q COŞKU