Kitap İçeriği Hakkında Daha Fazla Bilgi İçin Lüften

TÜRKİYE’DE İNSAN
ÇEVRESEL ETKİLERİ
KAYNAKLI
(ANTROPOJENİK)
UNSURLAR
Yazarı: Dr. Eşref ATABEY
MTA Yerbilimleri ve Kültür Serisi, 7
Yayım yılı: 2010
ISBN:978-605-4075-77-5
286 s
İÇİNDEKİLER
TÜRKİYE’DE İNSAN KAYNAKLI (ANTROPOJENİK) UNSURLAR VE
ÇEVRESEL ETKİLERİ …
Giriş…………………………….
BÖLÜM-1
MADEN ÜRETİMİ VE İŞLENMESİ …………………
MADEN ATIKLARI (PASALARI) …………………………….
ATIK (PASA) BARAJLARI………………………………………..
BÖLÜM-2
ASİT MADEN VE ASİT KAYA DRENAJI………………………………..
Asit maden drenajı ……………….
Asit maden drenajı oluşumu……….
Asit kayaç drenajı………………..
ASİT MADEN DRENAJINA NEDEN OLAN CEVHER MİNERALLERİ
VE ELEMENTLER………………………………………………………..
Türkiye’de asit maden drenajı yönünden cevher minerallerinin
bulunan yöreler………
Altın (Au)………………………………………….
Gümüş (Ag)………………………………………..
Demir (Fe)…………………………………….
Bakır (Cu)………………………………………
Cıva (Hg)…………………………………………
Nikel (Ni)…………………………………………..
Manganez (Mn)……………………………………
Antimon (Sb)…………………………………………..
Kurşun (Pb)-Çinko (Zn)-Kadmiyum (Cd)……………………..
Molibden (Mo)………………………………
Arsenik (As)…………………………….
Kobalt (Co)……………………………
Kalay (Sn)……………………………………………………………
BÖLÜM-3
PASALAR, ATIK ÇAMURLAR VE ASİT MADEN DRENAJLARININ ÇEVRESEL
SORUNLARI…………………………………………………………
Altın madeni…………………………………..
Ovacık köyü (Bergama-İzmir) altın madeni………………………
Kışladağ (Eşme-Uşak) altın madeni………………………….
VE
ALTIN İŞLETMECİLİĞİNDE SİYANÜR KULLANIMI………………
Siyanürün sağlığa etkisi……………………………………………….
Gümüşköy (Kütahya) gümüş madeni………………………………….
Cıva madeni……………………………………………….
Sızma-Ladik-Kurşunlu (Konya) cıva madeni………………………..
Halıköy (Beydağ-İzmir) cıva madeni …………………..
Alaşehir (Manisa) cıva madeni………………………………
Baltalı (Gediz) cıva madeni…………………………..
Türkönü (Ödemiş-İzmir) cıva madeni…………………………….
Kalecik (Karaburun-İzmir) cıva madeni…………………………….
Hodul köyü (Biga-Çanakkale) cıva madeni……………………………..
Bakır madeni ………………………………
Küre (Kastamonu) bakır madeni………………………….
Murgul (Artvin) bakır madeni…………………………………..
Maden (Elazığ) bakır madeni……………………………………..
Çayeli (Rize) bakır madeni…………………………………..
Karaahmet köyü (Tirebolu-Giresun) bakır madeni…………..
Demir madeni ………………………………………..
Attepe (Feke-Adana) demir madeni…………………………….
Divriği (Sivas) demir madeni…………………………………..
Antimon madeni…………………………………….
Turhal (Tokat) antimon madeni …………………………………….
Emirler köyü (Ödemiş-İzmir) antimon madeni…………………..
Kurşun madeni………………………………………..
Balya (Balıkesir) kurşun madeni……………………………………….
Madenköy (Ulukışla-Niğde) kurşun madeni…………………………..
Korudere (Lapseki-Çanakkale) kurşun madeni ………………………
Krom madeni…………………………………..
Kavak köyü (Mihalıçcık-Eskişehir) krom madeni ……………………….
Fethiye (Muğla) krom işletmesi ……………………………….
Manganez (Haymana-Ankara) madeni ……………………………
Çinko madeni işletmesi (İncesu-Kayseri)……………………
Linyit kömürü………………………………………………….
Bor madeni…………………………………………
Flüorit madeni (Tavşanlı-Kütahya)…………………………………..
Asbest madeni (Mihalıçcık-Eskişehir)…………………………………
Kaolin madeni (Doğanhisar-Konya)…………………………………….
Feldispat madeni (Karpuzlu-Aydın)………………………………….
Mıcır işletmesi (Kızılkaya köyü-Dalaman-Muğla)………………………..
DÖKÜM VE ARITMA İŞLEMLERİ………………………………………
ASİT MADEN DRENAJINDAN KAYNAKLANAN SU KİRLİLİĞİ…………
ASİT MADEN DRENAJINA KARŞIN ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER……
BÖLÜM-4
AĞIR METALLER VE SAĞLIK………………………………..
AĞIR METALLER……………………………………..
TÜRKİYE’DE BAZI YÖRELERE AİT TOPRAKLARIN TOPLAM AĞIR
METAL DEĞERLERİ…………………………………………………………….
Kızılırmak Nehri sedimanı ağır metal değerleri ……………………….
Emet-Hisarcık (Kütahya) yöresi……………………………..
Nevşehir yöresi ………………………
Muğla yöresi ………………………………..
Kırşehir yöresi …………………………
Niğde yöresi …………………………………..
Çanakkale yöresi …………………………
Erzincan yöresi ………………….
Sivas yöresi ……………………………….
Giresun yöresi …………………………………..
Rize yöresi …………………………..
Artvin yöresi …………………………….
Trabzon yöresi …………………………………
Kastamonu yöresi …………………………
Ankara yöresi …………………………………
İzmir yöresi …………………………………
Konya yöresi ……………………………………..
Afyonkarahisar yöresi ………………………………..
Isparta yöresi …………………………………………..
Doğu ve Batı Karadeniz kıyılarında ağır metal kirliliği………
AĞIR METALLER VE SAĞLIK……………………..
Alüminyum…………………………..
Antimon ………………………………….
Arsenik ………………………………………….
Bakır………………………………………………..
Berilyum………………………………..
Cıva………………………………..
Çinko……………………………..
Demir………………………………………………
Kadmiyum………………………………………..
Kalay………………………………
Kobalt………………………………………
Krom………………………………….
Kurşun……………………………………
Manganez…………………………………….
Molibden…………………………………….
Nikel………………………………………………
Selenyum…………………………………………………..
Talyum……………………………………………….
Tellür………………………………
Vanadyum…………………………………
AĞIR
METALLERLE
KİRLENMİŞ
TOPRAKLARIN
TEMİZLENMESİNDE
FİTOREMEDİASYON TEKNİĞİ ………………………………………
Fitoremediasyon…………………………………………….
Fitoremediasyonla ağır metal giderimi…………………………………….
BÖLÜM-5
İNSAN KAYNAKLI ((ANTROPOJENİK) DİĞER UNSURLAR VE ÇEVRESEL
ETKİLERİ…………….
ENERJİ ÜRETİM FAALİYETLERİ…………………..
Fosil yakıtlar………………………….
KÖMÜR …………………………………
Kömürde bulunan iz elementler………………………………….
Kömürdeki iz elementler ve sağlık…………………..
Kömür tozunun sağlığa olumsuz etkileri (kömür pnömokonyozu)………..
Türkiye’de kömür madenlerinde sağlık yönünden karşın önleyici
tarihsel gelişmeler………………………………….
Balkan Endemik Nefropatisi (BEN)………………………………
Kömür santralları ve radyasyon……………………….
JEOTERMAL KAYNAKLAR………………………………
Radon kaplıcaları ve içmeleri………………..
RADYASYON VE RADYOAKTİF KİRLENME………………………
Radondan gelen radyoaktif kirlilik………………………..
Seyreltilmiş uranyumun etkileri……………………………..
İnsan kaynaklı radyasyon ve insan sağlığı………….
Nükleer bomba denemeleri sonucu oluşan sağlık sorunları...............
Nükleer santral kazaları…………………………………….
İyonlaştırıcı radyasyonun yarattığı sağlık sorunları………………
Tütündeki radyoaktivite, sigaradan alınan radyasyon dozu ve kanser
riski..
BARAJLAR VE HİDROELEKTRİK SANTRALLAR……………………….
SANAYİİ ETKİNLİKLERİ…………………….
Metalurji sanayii……………………..
Tuğla ve boru imalatı sanayii……………….
Çimento ve seramik imalatı sanayii………………
Atık boşaltma……………………..
Çöp atıkları………………………
Kimyasal atıklar ……………………..
Kül atıkları…………………………
Lağım…………………………….
Çevre kirliliğine bir örnek :Tuz Gölü ………………………..
GÜBRE KULLANIMI VE AĞIR METAL KİRLİLİĞİ……………………
Zirai ilaçlama (ot, böcek ve mantar öldürücüler)……………………………
TAŞIMA KAYNAKLI KİRLENME………………………
KİRLETİCİLERİN ATMOSFERDE BİRİKMESİ………………………..
Asit yağmurları …………………………………
Asit yağmurları ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri…………………..
Asit yağmurları ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri…………….
Emisyonların insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri………………
KENTSEL ORTAMLARIN KİRLENMESİ…………………………..
İÇME SULARININ İYİLEŞTİRİLMESİ VE TAŞINMASI………………….
SONSÖZ…………………………………
KATKI BELİRTME……………………….
DEĞİNİLEN BELGELER…………………….
SÖZLÜK……………….
TÜRKİYE’DE İNSAN KAYNAKLI
ÇEVRESEL ETKİLERİ
(ANTROPOJENİK) UNSURLAR VE
Giriş
Taşları bir birine vurarak keskin kenarlı aletlerin yapılmaya başlandığı
günden bu yana insanların temel gereksinimleri için ilk başvurdukları kaynak
alanı jeolojik unsurlar olmuştur. Paleoantropolojik araştırmalar, insanlığın
kültürel evrim sürecinde önemli etkilere sahip ilkel aletlerin, önceleri taşların
daha sonraki dönemlerde ise demir, bakır gibi maden yataklarının işlenmesi
yoluyla, jeolojik çevreden kazanıldığını göstermektedir.
Tarihsel süreçteki dönemler taş devri, bakır devri gibi jeolojik
malzemenin adıyla anılmaktadır. Jeolojik unsurlar, sadece bir hammadde ve
materyal kaynağı olarak değil sağlık ve tedavi amaçlı potansiyeli açısından da
fark edilmiş ve bu anlamda kullanılması kökeni geçmiş bin yıllara kadar
uzanan ve günümüzde de süren davranış biçimine dönüşmüştür. İnsan
topluluklarının yaşam kalitesiyle ilgili birçok konu jeoloji ve jeolojik çevre
koşulları ile yakından ilişkilidir. Jeolojik çevre kimi zaman tehlike ve
sınırlamaları ile kimi, zaman da avantajlarıyla her zaman insan toplulukları
üzerinde yıkıcı veya yapıcı bir etkiye sahip olmuştur (Demir, 2009).
Romalı bir mimar olan Vitruvius’un M.Ö. Birinci yüzyılda madenlerin
yakınındaki suları ve kirliliği gözleyerek madencilikle ilişkili potansiyel sağlık
sorunları saptadığı bilinmektedir. Yunanlı hekim Gales, bakır üretimiyle ilişkili
asit dumanlarına dikkat çekerek madencilik faaliyetlerinin yarattığı tehlikeyi
onaylamıştır. Marco Polo Kirman şehrinde yaşayanların savaşma eksikliğini
toprağın doğasına bağlamış, çadırda yaşayan bu insanların çadırlarının önüne
güçlerini yeniden kazanmaları amacıyla toprak yerleştirilmiştir.
MÖ. üçüncü yüzyılda Çin’de Song ve Ming hanedanları döneminde,
kaya kırmasıyla ilgili olarak akciğer sorunları ve mesleki kurşun zehirlenmesi
vakalarının yaşandığı bilinmektedir. Tang Hanedanı döneminde bir simyacı;
kurşun, gümüş, bakır, antimon, altın ve demirin zehirli olduğunu
öngörmüştür. Belirli hayvan hastalıkları uzun zaman önceden bilinmektedir.
Yine M.Ö. Üçüncü yüzyılda, Çin’de tıbbi metinlerde sağlık sorunlarının neden
ve sonuç ilişkilerinin irdelendiği bilinmektedir.
M.Ö. 300 yılında Aristoteles, madencilerde kurşun zehirlenmelerini not
etmiştir. Yine tarihsel kayıtlardan anlaşıldığına göre kayaçlar ve mineraller
binlerce yıldır veba, çiçek, humma gibi hastalıkların tedavilerinde kullanılmış,
eski Yunanlılar çeşitli mineral ve elementlerin zararlı etkilerini, eski Çin
eczacılığı sayısız mineralin sağlığa yararını tanımlamışlardır. 2400 yıl önce
Hippokrates ve Helenik hekimler, insan hastalıklarının coğrafik dağılımlarını,
çevresel faktörlere bağlı olarak tanımlamışlardır. 300 yıl önce bilim insanları
çeşitli minerallerin insanlar üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek için
incelemeler başlatmışlardır. Dünyada da bu konuda yerbilimciler,
biyo
tedaviciler ve halk sağlığı araştırmacıları arasında tıbbi jeoloji konusunu çok
geniş bir kapsamda ele alan bir çok ortak inceleme ve çalışma yapılmaktadır.
Çevresel unsurları oluşturan elementlerin miktarı büyük oranda türemiş
olduğu ya da etkileşimde içersinde bulunduğu doğal kaynakların kimyasına
bağlıdır. Toprak ve yüzey çökellerinin bileşimi kökeni olan ana kayaçların
kimyasıyla yakın ilişkilidir.
Doğada insan dışındaki canlılar doğal dengeyi olumsuz yönde
etkileyecek faaliyet göstermezler. Aksine bu, dengenin kurulması ve
sürdürülmesinde başlıca bir rol de oynamaktadır. İnsan nüfusunun artışına
bağlı olarak ihtiyaçlar da sürekli artmakta, insanlar da yaşamı kolaylaştırmak
için olanakları sonuna kadar kullanmaktadır. Artan ihtiyaçlara paralel olarak
üretim yapmak ve ürettiğini tüketmek doğal dengeyi olumsuz yönde etkileyen
bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır. Üretim ve tüketim aşamasında oluşan
atıkların doğaya terk edilmesi kaçınılmaz bir durumdur.
Doğaya bırakılan atıklar, doğal dengenin savunma sistemi içinde bir
noktaya kadar giderilebilmekte, ne yazık ki günümüzde Dünya nüfusunun
inanılmaz oranda artması, ihtiyaçları arttırmış, buna bağlı olarak üretim ve
tüketim de artmıştır. Sonuçta doğaya bırakılan atıklar, doğanın kendi sistemi
içinde özümsenmeyeceği boyutlarda atıkların oluşmasına neden olmuştur.
Fuge’e (2004) göre insan kaynaklı unsurlar şunlardır:
Maden çıkarılması ve işlenmesi faaliyetleri
Kömür, petrol vb. fosil yakıtlara bağlı atıklar ve kirlenme
Nükleer enerji kaynakları ve nükleer santral atıkları
Jeotermal kaynaklardan gelen ağır metal ve radon gazı etkileri
Hidroelektrik enerji eldesinde çevresel etkiler
Metalürji ve kimya sanayiileri
Tuğla ve boru imalatı
Çimento imalatı
Seramik ve cam sanayii
Plastik ve boya imalatı
Gübre imalatı
Atık boşaltma ve evsel atıklar
Uçucu küller
Lağım atıkları
Tarımsal uygulamalar; mineral kaynaklı gübreler
Ziraî ilaçlama (herbisit, insektisit,
olarak özetlenebilir.
İnsan vücudunda belirgin etkileri olan insan kaynaklı maddelere pek
çok örnek verilebilir. Örneğin, 1956’da, Japonya’nın Minimata bölgesinde
karşılaşılan ve adını oradan alan “Minimata hastalığı” bir cıva zehirlenmesidir.
Bu rahatsızlığa, kıyıda plastik madde imalatında katalizör olarak cıva kullanan
bir fabrikanın Minimata Körfezine cıva deşarjı yol açmıştır. Besin zincirine
metillenmiş biçimiyle [CH3Hg+ ya da (CH3)2Hg] giren cıva, insan vücuduna
balıkların bir besin olarak tüketilmesi sonucu geçmiştir. Cıva insan vücudunda
merkezi sinir sistemine hücum ederek geri dönülemez beyin hasarlarına neden
olmaktadır. Cıvanın metil formu (metil cıva) vücut için önemli bir toksik
tehlike meydana getirmekte olup vücut içinde hücre zarlarından geçmekte ve
merkezi sinir sisteminde birikmektedir. Bu olaydan 20,000’in üzerinde kişinin
etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır.
Türkiye’de insan kaynaklı (antropojenik) unsurlar ve çevresel etkiler
adlı bu eser, daha çok maden, jeoloji, çevre, ziraat, biyoloji, tıp, toksikoloji ve
halk sağlığı
disiplinlerini ilgilendirmektedir. Bu ayrım gözetilerek jeoloji
biliminin dışında kalan ve kitapta kesinlikle yer alması gereken bilgiler
değinilen ilgili kaynak eserlerden derlenmiş olup, şekil ve çizelgeler özenle
seçilmiştir. Konuların işlenmesinde resim ve çizelgelere ağırlık verilmiştir.
Kitabın amacı, Türkiye’deki insan kaynaklı unsurlar ile bunların çevre
ve toplum sağlığı açısından, olası etkisindeki yörelerin dağılımlarını ortaya
koymaktır. Bu eserde maden pasa ve artıkları ile asit maden drenajının
tanımı, özellikleri, dağılımları ile ağır metallerin sağlık etkileri ve ayrıca fosil
yakıtlar, jeotermal, sanayii etkinlikleri ve diğer insan kaynaklı etkiler
irdelenmiştir. Bu eser jeoloji biliminin yanı sıra
tıbbın çeşitli dallarına
(epidemiyoloji, halk sağlığı, patoloji), toksikoloji, ziraat, madencilik ve çevre,
mineraloji, kimya ve jeokimyac, biyojeokimya, veteriner hekimliği, biyoloji,
coğrafya ve bir çok meslek gruplarının ilgi alanlarına da katkılar koyabilir.