ULUSLARARASI İLİŞKİLER DİSİPLİNİNİN OLUŞUMU

advertisement
Doğuş Üniversitesi Dergisi, 10 (1) 2009, 11-25
ULUSLARARASI İLİŞKİLER DİSİPLİNİNİN OLUŞUMU:
İDEALİZM / REALİZM TARTIŞMASI VE DİSİPLİNİN
ÖZERKLİĞİ
FORMATION OF INTERNATIONAL RELATIONS DISCIPLINE:
IDEALISM / REALISM DEBATE AND AUTONOMY OF THE DISCIPLINE
Davut ATEŞ
Dış Ticaret Müsteşarlığı
atesdavut@yahoo.com
ÖZET: Uluslararası İlişkiler disiplini sosyal bilimlerin öteki disiplinleriyle
karşılaştırıldığında kısa bir tarihe sahiptir. Her ne kadar modern devletler arasındaki
ilişkilerin 1648 tarihli Westphalia Anlaşması ile başladığı kabul edilse de, bu tür
ilişkiler uzun süre uluslararası hukuk, tarih ve siyaset bilimi içerisinde
değerlendirilmiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bunlardan ayrı bir alan
olarak belirmeye başlayan disiplinin bugün özerkliğinin yerleştiği konusunda geniş
bir kabul vardır. Bu çalışmada, Uluslararası İlişkiler’in disiplin ve kuramsal
özerkliğinin oluşum evresi ilk dönem idealizm/realizm tartışması bağlamında
incelenecek; tartışma ekseninde yer alan iddiaların geçerlilik düzeyleri
sorgulanmadan bu tartışmanın disiplinin özerkliğine nasıl zemin hazırladığı
belirlenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimler: Uluslararası İlişkiler ; Disiplin ; Kuram ; Özerklik
JEL Sınıflaması: F02 ; F50 ; F59 ; Z00 ; Y80
ABSTRACT: International Relations discipline has a short history in comparison to
other disciplines in social sciences. Even if it is widely accepted that modern
international relations had begun with the Treaty of Westphalia in 1648, this kind of
relations had been examined within law, history and political science for a long
time. Today there is a great consensus that autonomy of the discipline, which began
to appear as a separate field only after the First World War, has established. In this
article, formative stage of disciplinary and theoretical autonomy of the discipline
will be examined in conjunction with idealism/realism debate of the first period;
without questioning the validity of assumptions of in this debate it will be tried to
clarify how it prepared a framework for the autonomy of the discipline.
Keywords: International Relations ; Discipline ; Theory ; Autonomy
JEL Classification: F02 ; F50 ; F59 ; Z00 ; Y80
1. Giriş
Modern ulus devletlerin 1648 tarihli Westphalia Anlaşması ile vücut bulmaya
başladığı, devletler arasındaki ilişkilerin geçen yüzyılın ortalarına kadar uluslararası
hukuk, tarih ve siyaset bilimi içerisinde ele alındığı doğrudur (Rice, 2006). Sosyal
bilimler içerisinde devletler arası ilişkilerin münhasıran ayrı bir çalışma alanı haline
gelmesi Birinci Dünya Savaşı sonrasında başlamış (Little, 1999), disiplinin özerkliği
İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden dönemde iyice belirginleşmiştir. Bu gelişimin
günümüze kadar üç ana tartışma ekseninde biçimlendiği kabul edilir: Birincisi, 1920
ve 1930’larda idealizm/realizm, 1950 ve 1960’da gelenekselcilik/davranışsalcılık
(traditionalism/behavioralism) ve 1980’leri takip eden dönemde de pozitivizm/
12
Davut ATEŞ
postmodernizm/konstrüktivizm tartışmalarıdır (Lapid, 1989b). Süreç içerisinde
disiplinin alanı sadece devletler arası ilişkilerle sınırlandırılmayarak devletlerin
içinde bulunduğu ortamdaki bütün aktörler arasındaki ilişkileri içine alacak biçimde
genişlemiş ve “Uluslararası İlişkiler” (Uİ)1 kavramıyla ifade edilir hale gelmiştir.
Sosyal bilimlerdeki öteki disiplinlerde olduğu gibi Uİ’in inceleme birimi de
nihayetinde insandır. İnsanın içinde bulunduğu ekonomik, toplumsal, siyasal ve
kültürel çerçeve yapısallık arzettiğinden, her sosyal bilim dalı insanın bir yönünü
incelerken aynı zamanda bütünsel (holistic) yaklaşıma da sahiptir. Hukuk, tarih,
sosyoloji, siyaset bilimi, iktisat, psikoloji ve daha birçok sosyal bilim arasında
disipline ayrı bir alan açan insan ürünü örgüt ulus devlettir. Uİ devletin dışarıya
dönük yüzünü -öteki devletlerle ilişkisini- ve bu çerçevede dışyüzün içinde
bulunduğu ortamı inceleyen sosyal bir disiplindir. Genel hatlarıyla bakıldığında
disiplinin inceleme biriminin öteki sosyal bilimlerden tamamen yalıtılması
sözkonusu değildir (Hobson, 2000: 13). Zira, bir bütün olarak sosyal bilimler insanla
ilgili herşeyi inceler ve bunlar arasında uzmanlaşmadan kaynaklanan özerklik çoğu
kere belirsizleşir. Özellikle Uİ sözkonusu olduğunda disiplinin heterojen bir içeriğe
sahip olduğu iddia edilir (Evans ve Newnham, 1998).
Sosyal bilimlerdeki disiplin özerkliğinin mevcudiyeti kısmen ortaya atılan
kuramların insan gerçeğinin bir yüzünü açıklayabilme kabiliyetiyle ilgili
olduğundan, bu bilimlere katılan en son üyelerden olan Uİ’in sahip olmaya çalıştığı
özerklik de disiplin içerisindeki kuramsal açılımlarla gelişmiştir. Disiplin özerkliği
büyük ölçüde kuramsal özerkliğe bağlı bulunmaktadır. Elbette bu açılıma zemin
hazırlayan ilk çabalar, devletlerin içinde bulunduğu ortamın sadece onlar arasındaki
hukuki ilişkilerle veya siyaset biliminin dışyüz uzantısıyla anlaşılamayacağını öne
sürerek alana kendine has araştırma konusu ve buna bağlı yöntemler tayin etmeye
çalışan girişimlerden gelmiştir. Ancak, münhasır araştırma konusu ve yöntem öteki
sosyal bilimlerden yalıtılma anlamına gelmemektedir. Zaten disiplinin kuramsal
gelişimi içerisinde hem inceleme alanı/birimi hem de yöntem konusunda öteki
disiplinlere bağlı açılımlar kendini gösterir.
Bugün gelinen noktada, devletlerin dışyüzlerinin içinde bulunduğu ortamın küreselleşme süreci veya postmodernite ifadeleriyle tanımlanan- arzettiği karmaşa
(Brown ve diğerleri, 1995) Uİ’in inceleme birimi/alanı (devletin
dışyüzü/uluslararası) üzerindeki ayrıcalıklı konumunu tehdit etmeye başlamıştır
(Rosenau, 1976). Geçen yarım yüzyıl boyunca bu alandaki kuramsal açılımlarla
özerkliğini pekiştiren disiplin bugünün küresel dünyasında konumunu yeni kuramsal
dönüşümlerle koruma ihtiyacı hissetmektedir. Sık sık dile getirildiği gibi küresel bir
dünya devleti vücut bulmadığı sürece disiplinin özerkliğinin ortadan kalkmayacağı
tezi gücünü koruyor olsa da; çeşitlenen ilişki biçimleri, devletlerin dışyüzlerinin
belirsizleşmesi, dışyapı-içyapı ayırımının kayboluyor izlenimi vermesi (Keohane ve
Nye, 1977), kimlik/kültür/cinsiyet/çevre gibi konularda yapılan alan çalışmalarının
disipline eklemlenmesi (Vandersluis, 2000; Jacquin-Berdal ve diğerleri, 1998;
Keohane, 1989; Odysseos ve Seckinelgin, 2002; Paterson, 2001) gibi olguların yeni
kuramsal tasarımları zorlaştırdığı gözlenmektedir. Özerkliğin tehdit edildiği bir
dönemde, disiplinin oluşum evresindeki tartışmalar bağlamında özerkliğin geçmişte
1
Çalışmada bir disiplin olarak Uluslararası İlişkiler’e atıf yapılırken Uİ kısaltması,
uluslararası alandaki ilişkileri ifade etmek için de “uluslararası ilişkiler” ibaresi kullanılmıştır.
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
13
nasıl tesis edildiğinin anlaşılması, disiplinin geleceğinin aydınlatılması açısından
önem taşımaktadır.
Uİ’in sosyal bilimler içerisinde ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkması, hem disiplin
hem de kuramsal özerkliğinin oluşması büyük ölçüde ilk evre idealizm-realizm
tartışmasının sonuçlarıdır. Sonraki dönemde disiplinin tarihiyle ilgili
değerlendirmelere her ne kadar idealizm ve realizm arasındaki yaklaşım
farklılığından kaynaklanan incelemeler damgasını vurmuş olsa da (Çalış ve Özlük,
2007) iki yaklaşımın Uİ’in oluşumuna birbirlerini tamamlayıcı biçimde katkı
yaptıkları konusuna pek değinilmez. Eğer Uİ sosyal bilimler içerisinde bugün ayrı
bir disiplin olarak yer edindiyse -son zamanlarda özerkliği tehdit altında olsa bile-,
bunda ilk dönem tartışmalarının birbirilerini tamamlayıcı olmalarının önemli payı
vardır. Ayrı disiplin olma niteliğinin elde edilmesinde idealizm daha çok disiplin
özerkliğinin, realizm ise kuramsal özerkliğin oluşmasına katkı sağlamıştır.
Bu çalışmada, disiplinin oluşumuna zemin hazırlayan idealizm-realizm tartışması2
özerkliğin tesisi açısında yeniden okunacak; tartışmanın taraflarınca ortaya atılan
karşıt varsayımların geçerliliği irdelenmeden idealizmin ve realizmin birbirlerini
bütünleyici biçimde özerkliğin tesis edilmesinde nasıl işlevler üstelendikleri
gösterilmeye çalışılacaktır.
2. Disiplin Özerkliği
Sosyal bilimler ailesinde yeni bir disiplinin ortaya çıkışı büyük oranda ayrı bir
çalışma alanı keşfedilmesine ve bunun sınırlarının tanımlanabilmesine -inceleme
birimi-, ve alan ve birime ilişkin kuramsal açılımlar yapılabilmesine bağlıdır. En
kapsayıcı şekliyle felsefe, siyaset bilimi, tarih, sosyoloji, psikoloji, hukuk, iktisat
gibi alanlar arasında yeni bir disiplinin belirmesi, çeşitlenen sosyal ilişkilere bağlı
olarak bu genel alanların bilinen kuramsal çerçevesiyle incelenme imkanı
bulunamayan yeni alanların keşfiyle mümkündür. Sosyal bilimlerdeki
disiplinlerarası bağımlılık ve özerkliğin insan gerçeğinin anlaşılmasına bağlı olarak
disiplinlerin düzey durumları vasıtasıyla yapısal dengede bulunduğu varsayılır. Her
bir sosyal disiplin kendi analiz düzeyi çerçevesinde özerk iken, aynı zamanda öteki
diğer disiplinlerle iç içedir (Miller, 1983) -sosyal disiplinlerin mutlak özerkliğinden
bahsetmek olası değildir-.
Çoğu durumda yeni disiplin bir ana disiplinin alt kolu veya birkaç disiplinin ortak
kesişme alanı -disiplinlerarası- olarak algılansa bile -örneğin siyaset sosyolojisi,
liderlik psikolojisi, siyaset ekonomisi, medeniyetler tarihi, siyasal düşünceler tarihi,
uluslararası hukuk, uluslararası iktisat gibi-, kimi örneklerde yeni disiplinin kendine
has ayrı bir sosyal bilim alanı olması da söz konusudur -ayrı bilim alanı
uzmanlaşmayla mümkün, aynı zamanda da öteki disiplinlerle iletişimi azaltan bir
olgu olabilmektedir- (Snow, 1993). Disiplinler arası ilişkileri ve alt/üst alan
tanımlamalarını makro/mikro kavramlarıyla açıklamak mümkündür. Bir analiz
düzeyinde makro konumda olan bir disiplin, başka bir analiz düzeyinde mikro
olabilir (Alexander, 1987).
2
Son dönemde yapılan bazı araştırmalar, Uİ tarihinin miladı kabul edilen idealizm/realizm
tartışmasının aslında hiç olmadığını göstermeye çalışır (Wilson, 1998; Ashworth, 2002;
Thies, 2002).
14
Davut ATEŞ
Disiplin özerkliği elde etme, öteki disiplinlerle bağımlılık halinde bulunma ve alt/üst
disiplin kavramlaştırmaların çerçevesinde Uİ’e bakıldığında; disiplin kısa tarihi
gelişiminde kendine has bir çalışma alanı ve inceleme birimi keşfetmiş uluslararası/devletin dışyüzü-, bu çerçevede öteki sosyal bilimlerle ilişkili olmak
üzere birçok alt alan üretebilmiş veya mevcut alt alanlar -ya da disiplinlerarası
olanlar- kısmen ya da tamamen Uİ şemsiye altına geçmiştir3 -dış politika,
uluslararası örgütler, uluslararası hukuk, uluslararası iktisat gibi-. Bu çerçevede,
sosyal bilimlerde disiplin özerkliği kendine özgü çalışma alanı ve buna bağlı
inceleme birimleri/alanları bulunması demektir.
Uİ’e disiplin özerkliği kazandıran ilk çabalar Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra
dünya politikasında uygulanan idealist girişimlerden gelmiştir. Felaketin hemen
ardından devletler arasındaki ilişkilerin barışçıl şekilde nasıl düzenlenebileceği ve
herkesin güvenliğinin sağlandığı bir ortamın nasıl yaratılabileceği sorununun
çözümü amacıyla (Smith, 1995) özellikle dönemin ABD Başkanı W. Wilson’un
çabalarıyla Milletler Cemiyeti kurulmuş, devletler arasında cereyan eden eski gizli
diplomatik ilişkilerin -idealist bakışta savaşların en önemli nedeni kabul edilir(Hollis ve Smith, 1990) açık hale getirilmesini, uluslararası ticaret ve hukuk yoluyla
dünya üzerinde açık bir sistem kurulmasını teminen çalışmalar yapılmıştır. Bu
çalışmalar Uİ’in hukuk, tarih ve siyaset bilimleriyle bir arada incelenmesini
tartışmaya açmış ve disiplinin münhasır bir sosyal bilim alanı olarak ortaya
çıkmasına zemin hazırlamıştır.
Disiplinin hukuktan ayrışması devletler arası ilişkilere bakışın negatiften pozitife
dönmesiyle mümkün olmuştur. Önceleri devletler arası ilişkilerin çoğunlukla
uluslararası hukuka konu olabileceği, bunun da ana konusunun savaşta uygulanacak
kurallar olduğu düşüncesi hakim bulunuyordu (Schreuer, 1993). Bu bakış açısı
negatif öğeler içermekte olup, savaş halinde devletlerin yapmaması gereken
eylemlere ilişkindir. Halbuki, iki savaş arası dönemde uluslararası politikaya hakim
olan idealist eğilim devletlerin yapması gereken eylemlere odaklanmış, bu da
konuya pozitif bakış açısı getirerek devletler arası ilişkilerin yasakçılıktan işbirliğine
dönüşmesini temin etmiştir. Yasaklardan öteye işbirliği konularının varlığı mümkün
olduğundan ve uluslararası ilişkilere sadece geleneksel hukuki açıdan bakmak
yetersiz olacağından, disiplin ayrı bir çalışma alanı haline gelmeye başlamıştır. Bu
dönemde idealistlerin uluslararası örgütler yoluyla devletler arasında hukuk inşa
etmeye giriştikleri görülse de, bu çalışmaların geleneksel hukuku aşarak disiplinin
ayrı bir alan olarak ortaya çıkmasına katkı sağladığı kuşkusuzdur. Zira yeni bakış
açısıyla var olan ilişkileri hukukla düzenleme yerine, bunları hukukla dönüştürme
düşüncesi -ideali- yer edinmeye başlamıştır.
Disiplinin klasik tarihten ayrışması da idealist eğilimin bir sonucudur. Geleneksel
uygulama biçimiyle tarih genellikle medeniyetler üzerinde odaklanmış, alan
içerisinde önemli yere sahip siyasi tarih de devletler arasındaki ilişkilerin yazımı
konusunda uzmanlaşmıştır. Tarih, olayları yazma tekniği olarak yerleşmişken, yeni
filizlenen Uİ siyasi tarihten ayrı olarak devletler arası ilişkilerde geçerli genel
kuralların belirlenmesinde yoğunlaşmaya başlamıştır (Levy, 1997). İdealist öğeler
yoluyla uluslararası tarihin yapımına ve yazımına devlet yöneticilerinin bizzat
3
Alt alan üretilmesi bir taraftan disiplinin özerkliğini yerleştirirken, öte yandan ilgi alanını
dağıtarak ve alan uzmanlaşması yaratarak disiplin bütünlüğünü azaltabilmektedir. Sosyoloji
için bkz. (Calhoun, 1992).
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
15
katılabileceği ve genellikle savaşlar tarihi olarak incelenen siyasi tarihin gidişatının
değiştirilebileceği yolundaki inanç, uluslararası ilişkileri siyasi tarihin
boyunduruğundan kurtararak ayrı bir çalışma alanına dönüştürmüştür (Smith, 2000).
Buna rağmen, Uİ’i ayrı bir disiplin olarak kabul etmeyen tarihçi bakış açıları
1960’larda hala vardır (Smith ve Booth, 1995).
Disiplinin siyaset biliminden ayrışmasında da idealist eğilimin payı kaydadeğerdir.
Devletle ilgili olan olgular üzerinde yoğunlaşan modern siyaset bilimi çalışma
alanını devletin sınırları olarak belirlemiştir.4 Devlet ötesi ilişkiler de siyasi tarih ve
uluslararası hukukun alanına girdiğinden siyaset biliminin devletin dışyüzünü
doğrudan inceleme birimi kabul etmesi imkansızlaşmıştır. Siyaset bilimince devletin
dışyüzüyle ilgili çalışmaların disiplin içerisinde ikincil olarak algılanması bu
yüzdendir. Ancak, idealist eğilim sayesinde devletler arası ilişkilerin siyaset bilimi
içinde ana inceleme konularından biri olabileceği anlaşılmış ve disiplinin siyaset
biliminden ayrışmasına neden olmuştur (Schmidt, 1998; Maclean, 1981). Bu
ayrışma, bir süreliğine Uİ’in çalışma alanının sadece devletler arasında “barış” ve
“savaş” konularıyla sınırlı kalmasına yol açmış (Smith, 2000),5 ardından gelen
kuramsal açılımlarla inceleme konuları çeşitlenerek disiplin özerkliği
belirginleşmiştir.
Uİ’in hukuk, tarih ve siyaset bilimlerinden ayrışması6 büyük ölçüde idealizmin
uluslararası ilişkilere getirdiği yeni bakış açısının sonucudur. Önceleri savaşlar
tarihi, savaş kurallarının gelişimi ve kısmen de siyaset biliminin bir alt dalı olarak
düşünülen devletler arası ilişkiler, idealizmle birlikte yeni bir çerçeveye
bürünmüştür.7 İdealistler, savaşların meydana gelmesinin ana nedenini devletler
arasında mevcut olan güven eksikliğine dayandırmışlar, bunun gizli diplomasiyi ve
savaş ittifaklarını tahrik ederek savaşı bir gerçekliğe dönüştürdüğünü iddia
etmişlerdir. Öyleyse savaşların önlenmesi için yapılması gereken şeyin, öncelikle
devletler arasındaki güvensizliğin giderilmesi olduğunu, bunun yolunun da açık
iletişimden ve örgütlenmeden geçtiğini, böylece devletler arasında ortak güvenliğin
tesis edilerek kalıcı barışın sağlanabileceğini ileri sürmüşlerdir (Burchill, 2001).
İdealistlerin bu varsayımlarının geçerliliği daha sonraki tartışmalarda sıkça
sorgulandıysa da, Uİ’in sosyal bilimler içerisinde ayrı bir disiplin haline gelmesinde
bu varsayımların payı yadsınamaz. Zira uluslararası ilişkiler ayrı bir çalışma alanı,
4
Elbette bugün Uİ disiplininin klasik referansları kabul edilen Tychudydes, Machievelli,
Hobbes, Kant gibi düşünürlerin uluslararasına dair bir kısım görüşleri bulunmakla birlikte,
klasik felsefenin siyasetle ilgili düşüncelerinin modern siyaset bilimine ilk yansımasının ulus
devlet yoluyla olduğu, dolayısıyla başlangıçta modern siyaset biliminin ulus devlet sınırlı bir
disiplin biçimini aldığı söylenebilir.
5
Daha sonra Uluslararası Politika Kuramı’nı geliştirecek olan Waltz’un 1950’lerdeki ana
çalışma konusu henüz “savaş”tır. Bkz. (Waltz, 1959).
6
Oluşum evresinde Uİ’nin ayrıştığı disiplinler elbette bunlarla sınırlı değildir. Örneğin iktisat
da bu kapsamda ele alınabilir.
7
Akademik bir disiplin olarak Uİ’in ilk önemli yazarlarının E.H. Carr (tarihçi) ve H.J.
Morgenthau (siyaset bilimci) gibi realistler olması disiplin açısından çelişkiliymiş gibi
görünebilir. Halbuki, sözkonusu olan çelişkiden ziyade tarafların bulundukları konumlardan
kaynaklanan işbölümüdür. İdealist politikalar dönemin iktidardaki siyasi seçkinlerince
uluslararası ilişkilede fiilen uygulanmış, buna karşın akademi bu politikalara eleştirel tavır
takınarak hem Uİ’nin disiplin özerkliğinin ortaya çıkmasına hem de eleştirinin realizm
yönünde olmasına yol açmıştır.
16
Davut ATEŞ
bu alanda hareket eden devletlerin dışyüzü de temel inceleme birimi olarak
belirlenmiştir.
İki savaş arası döneme damgasını vuran idealizm İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra
yerini realizme bırakmış, bu süreçte bir taraftan Uİ’in kuramsal özerkliği ortaya
çıkmaya başlarken, öte yandan realizmle bağlantılı olarak disiplin yeni dünyayı
yönetme peşindeki Amerikan pragmatizmine siyasi alternatifler hazırlayan bir bilim
dalı biçiminde de algılanmıştır (Hoffmann, 1977; Smith, 1987).
3. Kuramsal Özerklik
Sosyal bilimler içerisinde ortaya çıkan yeni disiplinin oluşmasında disiplin özerkliği
ilk, kurasal özerklik de ikinci evreyi oluşturur. Her ne kadar yeni çalışma
alanının/biriminin keşfi disiplin özerkliğini sağlamış olsa da, bu durum kuramsal
girişimlerle desteklenmediği takdirde; disiplinin çok uzun ömürlü olamayacağı
açıktır.
Sosyal bilimlerde kuramsal özerklik, belirlenen çalışma alanı ve inceleme birimine disiplin özerkliği evresi- ilişkin kuram geliştirebilme kabiliyetinin doğal sonucudur.8
Doğal bilimlerde olduğu gibi sosyal olgulara ilişkin kuram da doğrudan bilimselliği
çağrıştırır -bu durum Uİ için de geçerlidir- (Baldwin, 1993).9 Pozitivist paradigma
çerçevesinde kuram oluşturma sürecinin “sorunsalın tanımlanması, varsayımların
ortaya konması, gözlem ve/veya deney yapılması, sonuçların varsayımları
desteklemesi durumunda -doğrulanması- öteki olgulara genelleştirilmesi” (Popper,
1959) biçiminde tanımlanması halinde, bu çizgide kuram geliştirebilen disiplinlerin
kuramsal özerkliklerinden bahsedilebilir.10 Sosyal disiplinlerin hepsinin
nihayetindeki inceleme birimi insan gerçeği olduğundan dolayı, disiplinler arasında
kuram uyarlama -kavram veya kuram ödünç alma- uygulaması sıklıkla başvurulan
bir yöntemdir (Tilly, 1981). Bu durum disiplinlerarası yeni disiplinlerin çıkışına da
zemin hazırlamaktadır (Dogan, 1996). Uyarlama biçiminde bile olsa, ödünç alınan
kuramsal yaklaşım disiplinin alanına ve inceleme birimine başarılı bir şekilde
uygulanabilmişse, sonuç yine kuram geliştirebilme kabiliyeti, dolayısıyla kuramsal
özerkliğin varlığı olarak algılanır.11
Uİ’e kuramsal özerkliği sağlamaya dönük ilk girişimler İkinci Dünya Savaşı
sırasında/sonrasında realist düşünürlerden gelmiştir.12 İdealistler tarafından disiplin
özerkliği evresinde belirlenen çalışma alanı -uluslararası ilişkiler- ve inceleme
birimine -devletlerin dışyüzüne- ilişkin realistler tarafından ortaya atılan varsayımlar
8
Walt kuram için iki önemli kıstastan bahseder: 1-Alanındaki gelişmeleri açıklayabilme gücü.
2- Kuramın iç üretkenliği (Walt, 2002). Kuramın bu kıstaslara sahip olması kuşkusuz içinde
bulunduğu disiplinin kuramsal özerkliğini temin eder.
9
Sosyal bilimlerdeki bilimsellik, doğal bilimlerde uygulanagelen yöntemlerin insan ve onunla
ilgili sosyal olgulara da uygulanabileceği varsayımından güç alır (Skinner, 1990).
10
Pozitivizmin dayatmacılığı başkalarınca eleştirilse de (Kratochwil, 2003), kuram oluşturma
sürecinde “deney” dışındaki koşulların varlığı sosyal bilimlerde genel kabul görmüştür.
11
Uİ’in gelişiminde buna en iyi iki örnekten birincisi mikro-ekonomideki pazar/aktör
analizinin uluslararası ilişkilere anarşi/devlet biçiminde uyarlanması. Bkz. (Waltz, 1979).
İkincisi ise sosyolojide geliştirilen yapılandırma kuramının (Giddens, 1984), konstrüktivizm
biçiminde uluslararası ilişkilere uygulanmasıdır. Bkz. (Wendt, 1999).
12
Realizm kimilerince kuram olarak değerlendirilmez (Gilpin, 1986; Rosenthal, 1991).
Ancak, bu geleneğe dayandırılsın veya onun eleştirisi olsun Uİ kuramları büyük oranda ilk
realistlerin oluşturduğu kavramsal çerçeve üzerinden gelişmiştir.
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
17
ve kavramsal tanımlamalar disiplindeki kuram oluşturma sürecinin ilk basamaklarını
oluşturur. Her ne kadar bu girişimler bilimsel kabul edilmese de (Lijphardt, 1974),
sonraki dönemdeki bilimsel kuramların altyapısını oluşturmuşlardır. Klasik
realistlerin kavram tanımlama ve varsayım oluşturma çabaları sonuçta idealist
girişimlerin saflığını ortaya koyma amacını taşımasına rağmen, disiplinin kuramsal
özerklik elde etmesinde önemli yapıtaşlarıdır.13
İdealistlerin uluslararasında kalıcı barışı temin etme yolunda giriştikleri fiili
politikaların İkinci Dünya Savaşı’nı önleyememesi (Mearsheimer, 2005) üzerine,
realistler bunun nedenlerini açıklama yoluna gitmişler ve bu çabalar da Uİ
literatürüne yerleşen birçok temel kavramın doğuşuna neden olmuştur. Bu yüzden
sonraki dönemde disiplinin kuramsal yapısına yerleşen belli başlı kavramları ve
bunların getirdiği varsayımları14 kısaca gözden geçirmekte yarar var. Zira, çağdaş Uİ
kuramlarının gelişiminde bu kavramların sahip olduğu işlevler önemli yer
tutmaktadır.
“İç/Dış Ayrımı: Uluslararası ilişkiler ayrı bir çalışma alanı haline geldiyse, disiplinin
uğraş alanı devletin dışyüzü ve bunun içinde bulunduğu çerçevedir -uluslararası-. İç
ve dış yapılar birbirinden tamamen farklıdır ve disiplin ancak bu farkların
tanımasıyla kendisine özgü yaklaşımlar geliştirebilir. İç/dış çerçeveler birbirleriyle
kıyaslanamazlar, yapılabilecek karşılaştırmalar sadece kıyaslanamaz olduklarını
teyit edecektir.” İç/dış yapılar arasındaki keskin tanımlamaların bugünün dünyasına
nasıl uyarlanabileceği veya gerçekten uyarlanıp uyarlanamayacağı konusu güncel
kuramsal tartışmalarda (Ikenberry, 2001) tanımlayıcı bir çerçeve sunmaktadır.
“Anarşi: İç/dış çerçevelerin kıyaslanamazlığının en önemli kanıtı kuşkusuz merkezi
bir yönetimin birincide varlığı ikinci ise yokluğudur. Merkezi hükümetin
bulunmaması anlamında uluslararası alan anarşik olarak tanımlanmıştır. Anarşide
devletlere neyi yapmaları veya neyi yapmamaları gerektiği konusunda bağlayıcı
emirler verebilecek bir üst otorite mevcut değildir. Uluslararası anarşi Hobbes
tarafından kavramlaştırılan “doğal durum”a benzer -tabii yasaların geçerli olması-.
Ahlaki kurallardan bağışıklık uluslararası sistemin temel niteliklerindendir.”
Kavram, sonraki dönem Uİ kuramlarının özerklik kazanmasında köşe taşlarından
biridir. Egemenliğe sahip devlet içindeki siyasetle, egemenin olmadığı
uluslararasındaki siyasetin farklılığını tasvir edici işleve sahip kavram, hem realizm
hem de realizmi eleştiren kuramların birbirlerini besleyici şekilde gelişmesini temin
etmektedir.
“Devlet: Anarşik ortamdaki devlet doğal durumdaki bireye -bencil olan ve kendi
çıkarlarını korumaya ve artırmaya çalışan akılcı varlık- benzetilmiştir. Her ne kadar
devleti bireyler oluşturuyor olsa da, Uİ’in devletlerin iç yapılarını ana inceleme
konusu yapması diye bir şey söz konusu değildir. Disiplinin devletlerin dışyüzüne
eğilmesi ve içinde bulunulan anarşik ortam çerçevesinde devletleri birey gibi alarak
araştırmalar yapması gerekir.” Devlet dendiğinde her ne kadar akla daha çok siyaset
bilimi disiplini geliyor olsa da, ilk realistlerin devlet/birey benzetmesi, anarşik
ortamdaki devletin Uİ disiplini tarafından ana inceleme birimi şeklinde yerleşmesini
13
Uluslararası ilişkilere ilişkin pozitivist kuramlar geliştirme arefesinde (1960’ların başında)
Uİ’nin ayrı bir disiplin olup olmadığı sıklıkla tartışılıyordu. Bkz. (Kaplan, 1961).
14
Bu kavramlar realist geleneğin klasikleri sayılan iki eserde geçenlerdir. Bkz. (Carr, 1946;
Morgenthau, 1992).
18
Davut ATEŞ
sağlamış, bu bakışı savunan veya bunu eleştiren Uİ kuramlarının başvurmak
zorunda olduğu kavramsal bir referans haline gelmiştir.
“Egemenlik: İç/dış ayırımında devletin dış anarşik ortamda bireyle
özdeşleştirilmesinin en önemli gerekçesi egemenliktir. Öyle veya böyle devlet,
kurulu olduğu toprak parçası ve insan topluluğu üzerinde egemen konumdadır.
Egemenliğin en önemli göstergesi, vatandaşlar arasında ortaya çıkabilecek
sorunların çözümünde nihai karar vericiliktir. Egemenliğin dışarıya yansıması
bağımsızlık biçimindedir. İç egemenlik-dış bağımsızlık devletin anarşik ortamdaki
hareketlerine yön verir. Anarşide egemenler arasındaki ilişki biçimleri geçerlidir.”
Kavram, Uİ’in birincil analiz birimi olan devleti tanımlar, bugünkü tartışmalarda da,
egemenliğin sürmesi veya aşınması bağlamındaki kuramsal tartışmalarda çerçeve
belirleyici bir işleve sahiptir.
“Akılsallık (rationality): Anarşik ortamdaki devlet doğal durumdaki bireyle
özdeşleştirildiğinden ve insanın kendi başına bırakıldığında aklının emirleri
doğrultusunda hareket edeceği kabul edildiğinden, devletin de anarşide akılcı
davranacağı varsayılmıştır.” Sosyal bilimlerin her alanındaki tartışmalarda bir
şekilde atıf yapılması ve tanımlanması zorunluluğu bulunan kavram -insanın
akılsallığı bağlamında-, Uİ’in ana inceleme biriminin temel nitelikleri arasında
sayıldığından, özellikle disiplin içindeki eleştirel ve post-... tartışmalarda yeni
açılımlar yapılmasına zemin hazırlamıştır.
“Ulusal Çıkar: Anarşik ortamda akılcı davranması beklenen devlet sonuçta modern
anlamıyla ulus devlet olduğuna göre, devletçe tanımlanan öncelikler de ulusal
çıkarlardır. İnsanın özü itibariyle çıkarlarına düşkün olması gibi, devlet de ulusal
çıkarlara düşkündür.” Realizm yorumları olan çağdaş kuramlar kavramın geleneksel
anlamı üzerinde ısrar ettiği, aykırı öteki yaklaşımlarda ise iç/dış arasındaki ayırımın
belirsizleşmesine paralel olarak ulusal çıkarın da köklü dönüşebileceği ve tekil
yorumun bugünü anlamayı zorlaştıracağı ifade edildiği dikkate alındığında,
kavramın disiplin içindeki işlevi açıktır.
“Güvenlik: Devletlerin bulunduğu ortam anarşik olduğundan, burada gözlemlenecek
en önemli sorun devletin güvenliğinin sağlanmasıdır. Her devlet kendi güvenliğini
kendisi sağlamakla yükümlüdür.” İnsan, toplum veya devlet için vazgeçilmez
ihtiyaçlardan biri kuşkusuz güvenliktir. Disiplin içindeki tartışmalarda özellikle
küresel sorunların geleneksel ulusal güvenlik algılayışlarını kökten sarsıcı
durumunun ortaya konması çerçevesinde, kavramın, yeni açılımlara yol verebilecek
işlevi bulunmaktadır.
“Güç: Anarşik ortamda güvenlik en önemli sorun ve güvenliğin sağlanması sahip
olunan güçle doğru orantılı olduğundan ulusal çıkar güçle özdeşleştirilmiştir.
Buradaki güç elbette birçok değişkene sahip olsa da, gücün en önemli göstergesi
başkalarına emir verebilme kabiliyeti ve emirlerin yerine getirilmesidir. Güç
kavramı uluslararası ilişkilerin analizinde merkezi bir konuma sahiptir ve
uluslararası politika güç mücadelesi biçiminde kavramlaştırılır.” Ulusal çıkar,
güvenlik ve güç zincirinde, geleneksek yaklaşımlarda devlet-güç ikilisinin işlevinin
ötekilere -öteki devletlere- karşı vaziyet almak şeklinde değerlendirilmesi
mümkündür. Halbuki disiplin içindeki yeni yaklaşımlarda geleneksel güç
algılamasının ve uygulamasının zincirde tersine giderek güvenliği riske edebileceği
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
19
ve ulusal çıkara zarar verebileceği dillendirilerek, “güç”ün disiplininin ortak
zeminindeki vazgeçilmez kavramsal işlevi teyit edilmiş olur.
“Birincil/İkincil Konular Ayırımı: Gücün siyasi, iktisadi ve askeri vb. birçok
bileşeni olduğu kabul edilmesine karşın, belirleyici olanın siyasi/askeri olduğu
kuşku götürmez. Askeri yeteneğe sahip devletlerin anarşik ortamda istedikleri
siyasal sonuçları daha kolay elde ederek güvenliklerini sağlama konusunda daha
becerikli oldukları varsayılır.” Realizm dışındaki kuramlarda, dönüşen küresel
ilişkiler çerçevesinde artık bu ayırımın somut zemininin bulunmadığı ifade
ediliyor olsa da, iktisadi alandaki gelişmelerin hala devletlerin denetiminde devletler arası ikili veya çok taraflı anlaşma ya da örgütler yoluyla- gelişiyor
olması ve istendiğinde müdahale edilebileceği teziyle realistler bu ayırımda hala
ısrarcıdır (Waltz, 2000). Dolayısıyla kavram disiplin içindeki kuramsal
tartışmalarda işlevsel konumunu korumaktadır.
“Güçler Dengesi: Anarşide belirleyici olanın güç olduğu ve güvenliğin ancak onunla
sağlanabileceği öngörüldüğünden, devletler arasındaki güçler dengesinin bütün anarşik
ortamın güvenliğini sağlama -savaşların asgariye indirilmesi- konusunda daha elverişli
olduğu varsayılmıştır.” Merkezi bir otoritenin olmadığı durumda -anarşi-, aktörler
arasındaki güç dağılımının sistemin barış veya savaşa meydan vermesinde temel etken
olduğu hususu Uİ kuramlarınca dünya politikası analizinde başvurulan noktalardan
biri olmuştur. Gerçekçiliğin çağdaş yorumları, yapının anarşik niteliği bulunduğu
sürece sistem-içi değişimin güç dağılımından kaynaklanacağını ve yapının ana
niteliğinin değişmeyeceğini varsayar (Waltz, 2000).
“Savaş: Uluslararası ortamda sık sık vuku bulan savaşlar anarşinin getirdiği bir
sonuç olmakla beraber, aynı zamanda anarşinin gereklerine göre hareket edemeyen
devletlerin -veya onların yöneticilerinin- yol açtığı felaketlerdir.” Uİ’in disiplin
özerkliğinden kuramsal özerkliğe doğru ilerlemesi sürecinde savaş olgusu
merkeziliğini her zaman korumuştur. Anarşik yapının meşru aktörleri arasındaki
şiddet öteki tür şiddetlerden ayrılarak alanın çerçevesinin tanımlanmasında önemli
işlevler üstlenmiştir. Buna karşın, hem savaş hem de güçler dengesi kavramları
realizm eleştirisi şeklindeki öteki kuramsal girişimlerde de kullanılan
sorunsallardandır15.
Klasik realistlerin idealizm eleştirisi sırasında Uİ disiplini içerisinde tanımlamaya
çalıştıkları kavramlar elbette bunlarla sınırlı değildir. Ancak, burada kısaca
özetlenen kavramlar sonraki kuramsal çalışmaların gelişmesinde anahtar rol
oynamış ve disiplinin bilimsel yapıya kavuşmasının ve kuramsal özerklik elde
etmesinin ön basamaklarını teşkil etmiştir.16 Üstelik ilk dönem realistlerince belirli
bir çerçeve içinde yeni anlamlar ve tanımlar yüklenen temel kavramlar, takip eden
tartışmalarda sadece realist geleneğin yeni yorumları tarafından sahiplenilmemiş,
disiplin içinde realizm eleştirisi şeklinde ortaya çıkan birçok kuramsal girişim
15
Bazı yeni libreral kuramcılar güçler dengesi yerine uluslararası ilişkilerin hegemonya
üzerine kurulu olduğunu öne sürerler. Bkz. (Keohane, 1984).
16
Bu kavramların, disiplinin kuramsal özerkliğinin sadece idealizm/realizm türevleri olan ve
bilimsel olduğu kabul edilen yeni liberalizm/yeni realizm çerçevesinde ele alınmasına ve
kuramsal tekelleşmeye yol açtığı görülmektedir. Bu nedenle eleştirel, post-yapısalcılık ve
kimi zaman konstrüktivizmin bilimsel kriterlerden yoksun olduğu iddia edilmiştir. Bkz.
(Keohane, 1988; Schweller, 1999).
20
Davut ATEŞ
tarafından yeniden tanımlanmaya çalışılarak gönderme yapılması zorunluluk arz
eden kavramlardan olmuştur.
Bir disiplinin kuramsal özerkliğe kavuşmasının ilk aşaması üzerine kuram inşa
edilebilecek kavramlar bütünü bulunması ise,17 Uİ’de kuram için ihtiyaç duyulan bu
bütünü sistematik olarak klasik realistler oluşturmuştur.18 Elbette Uİ’nin sonraki
dönemde hem disiplin hem de kuramsal özerkliğinin yerleşmesi siyaset biliminin
temel sorunsalı iç politikada ne ise, aynı sorunsalın uluslararasında araştırma konusu
yapılmasıyla19 ve inceleme konularında “barış” ve “savaş” ana temalarının dışına
çıkılmasıyla mümkün olmuştur.20
4. Sonuç
Bugün sosyal bilimler içerisinde özerk bir disiplin olarak kabul edilen Uİ’in
kuramsal düzeyde gelişimi ilk evrede yar alan idealizm-realizm tartışmasıyla
başlatılır. Ardından gelen tartışmalarda ortaya atılan kuramların bu ilk karşılaşmayla
ilgisi kurularak bugünün şeceresi çıkarılır. Yeni liberalizm ve uluslararası
kurumsalcılık21 kısmen idealist yaklaşımlara, yeni realizm de klasik realizme
dayandırılır. Halbuki disiplin içinde yer edinmeye çalışan öteki aykırı kuramsal
girişimlerin -örneğin eleştirel (Cox, 1981; Hoffman, 1987; Gill, 1995), postmodern
veya postyapısalcılık (Ashley, 1981; Walker, 1980 ve 1993), konstrüktivizm
(Katzenstein, 1996; Ruggie, 1998; Wendt, 1999; Kratochwil, 2000)- ilk dönem
yaklaşımlarıyla kuramsal ilgilerinin kurulması biraz zor görünmektedir, ve bu
nedenle de disiplin içinde değerlendirilmezler (Crawford, 2001). Bu zorluk
disiplinin özerkliğinin tartışma konusu edilmesine zemin hazırlar. Zira aykırı
yaklaşımların Uİ’in ilk evresinin oluşturmuş olduğu mirasla ilgisinin bulunmadığı,
dolayısıyla disiplinin hem çalışma alanı/inceleme birimi hem de kuramsal yönden
özerkliğinin olmadığı iddia edilir. Böylece, Uİ’in yapay bir disiplin olduğu ve post... gelişmişlik evresinde yerinin olmadığı ileri sürülür (Crawford, 2000). Buna karşın
ilk evre tartışmalarında kendilerine referans bulabilen kuramlar çerçevesinde,
devletin halihazırdaki egemen ve birincil aktör niteliği üzerinde durularak,22 bunun
tamamen son bulmadığı her durumda Uİ’in sosyal bilimler içerisinde özerk bir
disiplin olarak var olmaya devam edeceği sonucu çıkar. Aslında aykırı kuramların
17
Kavramsal altyapı kuram oluşturmayı kolaylaştırdığı gibi kuramın açıklama gücünü de
artırır (Fararo, 1992).
18
Uİ’deki kavram inşasını sadece realistlerin yaptığı söylenemez. Örneğin “uluslararası
örgüt” kavramı, kökeni idealizme dayanan birçok çağdaş Uİ kuramının temelini teşkil
etmektedir -uluslararası kurumsalcılık gibi-. Ancak bu, idealistlerin disiplin, realistlerin ise
kuram oluşumuna daha çok katkı yaptıkları gerçeğini değiştirmez.
19
Örneğin iç politikanın kapsayıcı teması adalet arayışı ise, aynı temanın uluslararası
ilişkilerde de yer edinmesi disiplinin özerkliğine katkı sağlamıştır (Brown, 1997).
20
Gelecekte de bugünkü Uİ ana temalarının dışına çıkabilme kabiliyetine bağlı olarak Uİ’in
ayrı bir disiplin olarak varlığının devam edeceği iddia edilir (Rengger, 2000; Smith, 1992;
Schmidt, 2002).
21
Uluslararası kurumsalcılık yeni liberalizmle ayrıştırılması zor bir kategori olup, çoğu
değerlendirmede liberal kurumsalcılık şeklinde ifade edilir. Kurumsalcılık için bkz.
(Ikenberry, 2001; Keohane ve Martin, 1998). Kurumsalcılık eleştirisi için bkz. (Grieco, 1995).
Yeni liberalizm için bkz. (Moravcsik, 1997). Yeni liberalizm veya kurumsalcılık kökenleri
idealizme dayanan çağdaş Uİ kuramları olarak ele alınabilir (Maghroori, 1982).
22
Devletin egemenliği üzerinde duranlar üstelik sadece realistler olmayıp öteki bazı
kuramcılar da egemenliğin bugünün dünyasında hala merkezi yere sahip olduğunu ileri
sürerler. Bkz. (Krasner, 1995).
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
21
yanlışlamaya çalıştığı şey bir disiplin olarak Uİ’den ziyade, disipline ilk evre
tartışmalarda kavramsal rengini veren belirli bir yaklaşımdır -realizm-.
Aykırı kuramcılar iddialarını nihayetinde ilk evrede belirlenen çerçeve ve kavramsal
altyapı üzerinden geliştirmektedirler. Örneğin uluslararasındaki anarşinin verili
olmadığını ve aktör/yapı ortak girişimiyle ortaya çıkarıldığını ve dönüşebileceğini
göstermeye çalışan konstrüktivizm (Wendt, 1992 ve 1999), disiplin içinde yerleşmiş
bulunan anarşi kavramını tartışmaya açarak disiplinin özerkliğini onaylar vaziyet
almaktadır. Ya da realizme esin kaynağı olan Machievelli ve Hobbes gibi eski
düşünürlere ait metinlerinin farklı okumayla uluslararası ilişkilere bambaşka bir
pencereden bakılabileceğini iddia eden postyapısalcılar (Walker, 1989) yine aynı
şekilde disiplinin özerkliğini teslim etmiş görünürler. Bu durum aslında Uİ’in
özerkliğinin yerleşmiş olduğunu gösterir.
Sosyal bilimlerde herhangi bir disiplin çerçevesinde inceleme alanı/birimine ilişkin
karşıt kuramlar geliştirilmesi (Lapid, 1989a) elbette disiplin özerkliğini azaltan değil
artıran bir olgudur. Karşıtlığın temeli sonuçta kullanılan ortak kavramlardan
anlaşılan şeylerin farklılığına dayanmaktadır. Bir disiplini oluşturan belirleyici
öğelerin çalışma alanı/birimi ve kavramsal altyapının varlığı olduğuna ve kuramların
karşıtlığı ortak kavramların kullanılmasıyla açığa çıktığına göre, benzer kavramlara
dayalı kuramsal karşıtlıklar özerkliğin varlığının ve tanınmışlığının ifadesidir.
İlk dönem idealist-realist tartışması her ne kadar genellikle disiplin içindeki
kuramsal gelişimin başlangıcı şeklinde yorumlansa da, bundan daha önemlisi Uİ’in
disiplin ve kuramsal özerkliğinin oluşumuna yaptığı katkılar çerçevesinde
değerlendirilmesi gerekir. Bu çalışmada, disiplinin özerkliği bağlamında ilk evre
tartışmasının taşıdığı işlevsellik gösterilmeye çalışılmıştır. Uİ’in bizatihi bir disiplin
olarak ortaya çıkmasında, hem disiplin hem de kuramsal özerkliğe sahip olmasında
ilk evre karşıt yaklaşımlarının birbirlerini tamamlayıcı niteliği gözardı edilemez.
Zaten takip eden gelişmelere bakıldığında Uİ’in özerkliğinin ilk dönem tartışması
ekseninde çizilen çerçeve -paradigma- içerisinde yakın zamana kadar olgunlaşarak
geliştiği görülecektir.23 Bu, özerkliğin sürekli biçimde korunabileceği anlamına da
gelmemektedir. Zira hızlanan küreselleşme sürecinin ortaya çıkardığı gelişmeler
disiplinin çalışma alanını -uluslararası- belirsizleştirmekte, inceleme biriminin devlet- merkeziliğini azaltarak disiplin özerkliğinin korunmasını zorlaştırmaktadır.
Sosyal bilimler içinde özerk bir disiplin olarak Uİ’in bu konumunu küreselleşen
ilişkilerin gelişimine bağlı olarak koruyup koruyamayacağı büyük oranda ilk evre
tartışmalarına benzer yeni açılımlar yapılıp yapılamamasına bağlı görünmektedir.
Disiplinin özerkliği bağlamında yapılan/yapılacak tartışmaların yine iki ana eksen
etrafında döndüğü görülmektedir. Birincisi, çalışma alanı/inceleme birimi. Dünya
politikasının artık uluslararasından ziyade küresel nitelikler göstermeye başladığı, bu
çerçevede küresel ortamda etkin olarak hareket eden aktörlerin sadece devletler
değil başkaları da -çokuluslu şirketler, sivil toplum girişimleri, uluslararası örgütler,
küresel terör teşekkülleri gibi- olduğu yolunda güçlenen görüşler doğrultusunda,
disiplinin çalışma alanının uluslararasından küresele, inceleme biriminin de
tekillikten -devlet- çoğulluğa doğru kaydığı iddia edilebilir. Bu bağlamda, Uİ’in
23
Disiplinin 1960’lardan sonraki gelişimi içerisinde; davranışsalcılık-gelenekselcilik
arasındaki yöntem tartışması, yeni realizmin ve yeni liberalizmin bilimsel kuramlar biçiminde
okunması Uİ’in hem disiplin hem de kuramsal özerkliğini yerleştirmiştir.
22
Davut ATEŞ
alan/birimini ayırıcı tanımlamanın ilk olarak disiplinin adı üzerinde yoğunlaşacağı
görülmektedir -uluslararası yerine küresel, devletlerin dışyüzü yerine küresel
aktörlerin
hepsi-.
İkincisi
ise
değişen
alan/birime
uygulanabilecek
kavramsal/kuramsal girişimler. Dönüşmekte olan çalışma alanı/inceleme
birim(ler)ine bağlı olarak ilk aşamada tanımlayıcı kavramların oluşturulması ve
ardından bu kavramlar üzerine karşıt kuramların geliştirilebilmesi, disiplinin
özerkliğinin devamında belirleyici olabilecektir. Dünya politikasının yeni durumunu
açıklayıcı kuram geliştirebilme kabiliyeti disiplin özerkliğinin en önemli test alanını
oluşturacaktır. Disiplini geçmişte siyaset biliminden, hukuktan, tarihten ve kısmen
iktisattan bağışık hale getiren niteliklerin dönüşen ilişkiler çerçevesinde
belirsizleştiği ve bu disiplinlerde de artık küresel ilişkileri açıklayıcı bir kısım
kuramsal girişimlerin ortaya çıktığı dikkate alındığında, Uİ disiplininin yine bir yol
ayırımında olduğunu söylemek yanlış olmasa gerek.
Hem alan/birim hem de kuram olarak özerkliği ciddi biçimde tehdit altında olan
disiplinin küresel karmaşadaki yol ayırımından kendine özgü yaklaşımlar geliştirerek
özerk bir disiplin olarak çıkabilmesi zor olmakla birlikte mümkündür. Bunun en önemli
iki gerekçesi vardır. Birincisi, egemenlikleri aşınıyor bile olsa dünya politikasının
görünür gelecekte devletler ve ortaya çıkan öteki aktörlerin ortak katılımıyla yürütüleceği
gözlenmektedir. Bu çerçevede, çalışma alanı/inceleme birimi bağlamında Uİ’i -veya
muhtemel yeni adıyla küresel ilişkileri- öteki sosyal disiplinlerden özerk kılabilecek
alan/birim hala mevcuttur. İkincisi, önceki önermeye bağlı olarak disiplinin kendine özgü
kavram ve/veya kuram inşa edebilmesi veya mevcut kavramsal ve kuramsal yapısını
yeni duruma göre dönüştürebilmesi olasıdır. Zaten disiplin içindeki üçüncü dalga
tartışmaların yoğunlaştığı noktaların bir kısmı da bunlardır.
Referanslar
ALEXANDER, J.C. (1987). Action and its environment. J.C. ALEXANDER (Der.)
The micro-macro link, İçinde, Berkeley, University of California Press.
ASHLEY, R. (1981). Political realism and human interests. International Studies
Quarterly, 25 (2), 221-226. ss.
ASHWORTH, L.M. (2002). Did the realist–idealist great debate really happen?: A
revisionist history of international relations. International Relations, 16 (1), 33-53.
ss.
BALDWIN, D.A. (der.) (1993). Neorealism and neoliberalism: the contemporary
debate. New York: Columbia University Press.
BROWN, C., ROBERT, E., PETTIT, P. (Der.) (1995). International affairs: a
companion to contemporary political philosophy. Oxford: Blackwell.
BROWN, C. (1997). Theories of international justice. British Journal of Political
Science, 27 (2), 273-297. ss.
BURCHILL, S. (2001). Realism and neorealism. İçinde: S. BURCHILL (Der.)
Theories of International Relations. New York, Palgrave.
CALHOUN, C. (1992). Sociology, other disciplines and the project of a general
understanding of social life. İçinde: T.C. HALLIDAY, M. JANOWITZ (Der.)
Sociology and its publics. Chicago: University of Chicago Press.
CARR, E.H. (1946). The twenty years’ crisis 1919-1939: An introduction to the study
of international relations. London: Macmillan.
COLEMAN, J.S., FARARO, T.J. (1992). Introduction. J.S. COLEMAN, T.J.
FARARO (Der.) Rational choice theory: Advocacy and critique, İçinde, Newburry
Park: Sage.
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
23
COX, R. (1981). Social forces, states and world order: Beyond international relations
theory. Millennium: Journal of International Studies, 10 (2), 126-155. ss.
COX, R. (1996). A perspective on globalization. J.H. MITTELMAN (Der.)
Globalization: critical reflections, İçinde, Boulder: Lynne Rienner.
CRAWFORD, R.M.A. (2000). Idealism and realism in international relations:
beyond the discipline. London: Routledge.
CRAWFORD, R.M.A. (2001). International relations as an academic discipline: if it’s
good for America, is it good for the world?. R.M.A. CRAWFORD, D.S.L.
JARVIS (Der.) International relations - still an American social science? Toward
diversity in international thought, İçinde, New York: State University of New
York Press.
ÇALIŞ, Ş., ÖZLÜK, E. (2007). Uluslararası ilişkiler tarihin yapısökümü: İdealizmrealizm tartışması. Selçuk Üniversitesi SBE Dergisi, (18).
DOGAN, M. (1996). Political science and the other social sciences. R. GOODIN,
H.D. KLINGEMANN (Der.), A new handbook of political science, İçinde,
Oxford, Oxford University Press.
EVANS, G., NEWNHAM, J. (1998). The penguin dictionary of international
relations, New York: Penguin.
GIDDENS, A. (1984). The constitution of society: outline of the theory of
structuration, Berkeley: University of California Press.
GILL, S. (1995). Globalization, market civilization, and disciplinary neo-liberalism.
Millennium: Journal of International Studies, 24 (3), 399-424. ss.
GILPIN, R. (1986). Political economy of international relations. Princeton: Princeton
University Press.
GRIECO, M. (1995) Anarchy and the limits of cooperation: a realist critique of the
newest liberal institutionalism. C. KEGLEY (Der.) Controversies in international
relations theory, İçinde, New York: St. Martin’s Press.
HOBSON, J.M. (2000). The state and international relations. Cambridge: Cambridge
University Press.
HOFFMAN, M. (1987). Critical theory and the inter-paradigm debate. Millennium:
Journal of International Studies. 16 (2), 231-249. ss.
HOFFMANN, S. (1977). An American social science: International relations.
Daedalus. 106 (3), 41-60. ss.
HOLLIS, M., SMITH, S. (1990). Explaining and understanding international
relations, New York: Clarendon Press.
IKENBERRY, G.J. (2001). After victory: Institutions, strategic restraints and the
rebuilding of order after major wars. New York: Princeton University Press.
JACQUIN-BERDAL, D., OROS, A., VERWIJ, M. (Der.) (1998). Culture in world
politics. New York: St. Martin’s Press.
KAPLAN, M. (1961) Is international relations a discipline?. The Journal of Politics,
23 (3), 462-476. ss.
KATZENSTEIN, P. (Der.) (1996). The culture of national security: Norms, identity in
world politics. New York: Columbia University Press.
KEOHANE, R.O., NYE, J.S. (1977). Power and interdependence: World politics in
transition. Boston: Little&Brown Company.
KEOHANE, R.O. (1984). After hegemony: Cooperation and discord in the world
political economy. Princeton: Princeton University Press.
KEOHANE, R.O. (1988). International institutions: two approaches. International
Studies Quarterly. 32, 379-396. ss.
KEOHANE, R.O. (1989). International relations theory: Contributions of a feminist
standpoint. Millennium: Journal of International Studies, 18 (2), 245-253. ss.
24
Davut ATEŞ
KEOHANE, R.O., MARTIN, L. (1998). The promise of institutionalist theory. M.
BROWN. (Der.) Theories of war and peace, İçinde, MA: MIT Press.
KRASNER, S. (1995). Compromising westphalia. International Security, 20, 115-151.
ss.
KRATOCHWILL, F. (2000). Constructing a new orthodoxy? Wendt’s “social theory
of international relations” and the constructivist challenge. Millennium: Journal of
International Studies, 29 (1), 73-102. ss.
KRATOCHWILL, F. (2003). The monologue of ‘science’. International Studies
Review, 5, 124-128. ss.
LAPID, Y. (1989a) Quo vadis international relations? Further reflections on the “next
stage” of international theory. Millennium: Journal of International Studies, 18 (1),
77-88. ss.
LAPID, Y. (1989b) The third debate: on the prospects of international theory in a postpositivist era. International Studies Quarterly, 33 (3).
LEVY, J. (1997). Too important to leave to the other: history and political science in
the study of international relations. International Security, 22 (1), 22-33. ss.
LIJPHARDT, A. (1974). International relations theory: great debates and lesser
debates. International Social Science Journal, 26 (1).
LITTLE, R. (1999). Historiography and international relations. Review of
International Studies, 25 (2), 291-299. ss.
MACLEAN, J. (1981). Political theory, international theory and problems of ideology.
Millennium: Journal of International Studies, Vol. 10 (2), 102-125. ss.
MAGHROORI, R. (1982). Introduction: major debates in international relations. R.
MAGHROORI, B. RAMBERG (Der.) Globalism versus realism: International
relations’ third debate, İçinde, Boulder: Westview Press.
MEARSHEIMER, J. (2005). E.H. Carr vs. idealism: The battle rages on. International
Relations, 19 (2), 139-152. ss.
MILLER, P.H. (1983). Theories of developmental psychology. New York: W.H.
Freeman.
MORAVCSIK, A. (1997). Taking preferences seriously: A liberal theory of
international politics. International Organization. 51 (4), 513-553. ss.
MORGENTHAU, H.J. (1992) Politics among nations, New York: McGraw Hill.
ODYSSEOS, L., SECKINELGIN, H. (Der.) (2002). Gendering the international.
London: Palgrave.
PATERSON, M. (2001). Green politics. S. BURCHILL (Der.) Theories of
international relations, İçinde, New York: Palgrave.
POPPER, K. (1959). The logic of scientific discovery. London: Hutchinson.
RENGGER, N. (2000). Political theory and international relations: Promised land or
exit from eden?. International Affairs, 76 (4), 755-770. ss.
RICE, D.A. (2006). An overview of the field of international relations. International
Law and Organizations. (Spring Issue).
ROSENAU, J. (1976). International studies in a transnational world. Millennium:
Journal of International Studies, 5 (1), 1-20. ss.
ROSENTHAL, J. (1991). Righteous realists. Baton Rouge: Louisiana State University
Press.
RUGGIE, J.G. (1998). Constructing the world polity. London: Routledge.
SCHMIDT, B. (1998). The political discourse of anarchy. Albany State: University of
New York Press.
SCHMIDT, B. (2002). Together again: reuniting political theory and international
relations theory. British Journal of Politics and International Relations, 4 (1), 115140. ss.
Uluslararası İlişkiler Disiplininin Oluşumu …
25
SCHREUER, C. (1993). The waning of the sovereing state: towards a new paradigm
for international law. European Journal of International Law, 4, 447-471. ss.
SCHWELLER, R.L. (1999). Fantasy theory. Review of International Studies, 25, 147150. ss.
SKINNER, Q. (Der.) (1990). The return of grand theory in the human sciences.
Cambridge: Cambridge University Press.
SMITH, S. (1987). The development of international relations as a social science.
Millennium: Journal of International Studies, 16 (2), 189-206. ss.
SMITH, S. (1992). The forty years detour: the resurgence of normative theory in
international relations. Millennium: Journal of International Studies, 21 (3), 489506. ss.
SMITH, S. (2000). The discipline of international relations: still an American social
science?. British Journal of Politics and International Relations, 2 (3), 374-402. ss.
SMITH, T. (1995). A wilsonian world. World Policy Journal, 12 (2).
SMITH, S., BOOTH, K. (Der.) (1995). International relations theory today.
Cambridge: Polity Press.
SNOW, C.P. (1993). The two cultures. Cambridge: Cambridge University Press.
THIES, C.G. (2002). Progress, history and identity in international relations theory:
the case of the idealist-realist debate. European Journal of International Relations,
8 (2).
TILLY, C. (1981). As sociology meets history. New York: Academic Press.
VANDERSLUIS, S.O. (Der.) (2000). The state and identity construction in
international relations, London: Macmillan.
WALKER, R.B.J. (1980). Political theory and the transformation of world politics.
World Order Studies Program. Occasional Paper No.8, Princeton: Centre for
International Studies.
WALKER, R.B.J. (1989). The prince and ‘the pauper’: tradition, modernity and
practice in the theory of international relations. J. DERIAN, M. SHAPIRO (Der.)
Internationa/intertextual relations: Postmodern readings of world politics, İçinde,
New York: Lexington Books.
WALKER, R.B.J. (1993). Inside/outside: International relations as political theory.
Cambridge: Cambridge University Press.
WALT, S.M. (2002). The enduring relevance of the realist tradition. I.
KATZNELSON, H.V. MILNER (Der.) Political science: The state of the
discipline, İçinde, New York: American Political Science Association.
WALTZ, K.N. (1959). Man, the state and war: a theoretical analysis. New York:
Colombia Univeristy Press.
WALTZ, K.N. (1979). Theory of international politics. New York: Random House.
WALTZ, K.N. (2000). Structural realism after the cold war. International Security, 25
(1), 5-41. ss.
WENDT, A. (1992). Anarchy is what states make of it: the social construction of
power politics. International Organization, 46 (2), 391-425. ss.
WENDT, A. (1999) Social theory of international politics. New York: Cambridge
University Press.
WILSON, P. (1998) The myth of the ‘first great debate’. Review of International
Studies, 24 (5).
Download