Anatomi

ENDOKRİN SİSTEM (HORMONAL SİSTEM)
Endokrin (içsalgı) sistemi oluşturan bazler salgı kanalı olmayan bezlerdir.
“HORMON” denilen özgün madde üretirler, bunların kanalları yoktur, salgılarını
doğrudan kana verirler. Hormonlar kan yolu ile vücudun her tarafına taşınırlar.
Büyüme, gelişme, üreme değişen koşullarda organizmanın uyumunu sağlarlar.
Değişik organlar üzerinde aktiviteyi azaltıcı ya da arttırıcı etki yaparlar.
Anatomik bir bütünlüğü olmayan bir sistemdir. Farklı bölgelerde bulunurlar,
ancak çalışmaları bir bütünlük arz eder. Bu hormonları kana verildiği için, ilgili
organlar yada hücreleri üzerinde etkili olurlar. Endokrin bezlerin salgıladığı
hormon miktarı, 24 saat içinde üretimi miligram olarak değerlendirilir. Hormonlar
organizmada çok önemli etkiye sahiptirler. Vitaminlere benzerler, metabolizmayı
etkilerler, ayrıca dolaşım sistemi üzerinde de etkilidirler. Hormonlar normalin
üzerinde aktivite gösterilirse; buna hiperfonksiyon, normalin altında bir aktivite
gösterirlerse; buna da hipofonksiyon denir.
83
Her iç salgı bezi; salgı epiteli hücreleri, bol kan damar ağları ve çok sayıda
otonom sinir tellerinden oluşur.
Hipofiz bezi bu sistemin ana bezidir. Ürettiği özgün maddelerle diğer iç
salgı bezleri üzerinde etkilidir.
İç salgı (endokrin) bezlerinin kontrolu doğrudan sinir sistemi tarafından
yapılır. Bu kontrol sinirler ve sinirlerin nörohumoral yollarıyla meydana gelir.
Hormonlarda sinir sisteminin değişik parçalarını etkiler.
Her hormon kana karışır ve ileri düzeyde etkilediği belli hedef
hücreleri vardır. Bu seçici etki ilgili hormonun, hedef hücre yüzeyindeki yada
içindeki reseptörlere bağlanmasıyla oluşur (anahtar kilit ilişkisi).
İç salgı sisteminin (endokrin) temel görevi;




İç ortamı kendi dengesinde tutmak,
Çevresel değişikliklere (açlık, enfeksiyon, sıkıntı, stres vs.)
uyum sağlamak,
Büyüme ve gelişmeyi etkilemek,
Cinsel gelişim ve üremeye etkili olmak.
İçsalgı sistemini meydana getiren öğeler üç grupta toplanırlar;
1. HİPOTALAMUS: Ara beyine ait bölümdür, nöron ve aralarını dolduran
(gliya) destek hücrelerden yapılmıştır. Hipofiz bezini denetler. Hormon salgılar,
vücut ısısını ve kan basıncının düzenlenmesi, cinsel duyguların ayarlanması, su
dengesi, uyku düzeninin sağlanması gibi fonksiyonları vardır. Hipotalamusta iç
salgıyla ilgili iki çekirdek vardır. Nucleus Supraopticus – Nucleus
Paraventricularis. Bu çekirdeklerde sinir hücreleri, oksitosin ve antidiüretik
hormonları (ADH) salgılarlar. Bu iki hormon hipofizin arka lobuna gelir, ihtiyaç
duyulduğunda buradan kana verilir. Hipotalamus, salgıladığı benzeri uyarıcı
kimyasal maddeleri, hipofiz’in ön lobuna kan yoluyla gönderir.
84
2. İÇ SALGI (ENDOKRİN) BEZLERİ: Bazı yerlerde kümeleşerek organ
durumuna gelirler. Bunlara İçsalgı Bezi denir. Bazı hücre kümeleri başka bir organ
içinde bez gibi işlev görür.
İç Salgı Bezleri
 Hipofiz
 Tiroid
 Paratiroid
 Böbrek üstü bezi
 Epifiz
 Timus
Ayrıca ; pankreas, Erbezi (testis), yumurtalık (ovarium) ve plasenta içinde
yerleşik iç salgı hücreleri kümeleri bulunur.
Hipofiz: Kafatası boşluğunda, beyin tabanında sfenoid kemiğin üst yüzünde
kendi adıyla anılan çukurluğa yerleşik (fossa hypophusis) bir bezdir. Çapı yaklaşık
85
1cm dir, nohut büyüklüğündedir, kısa bir sapla hipotalamusa bağlıdır. Ağırlığı 0,5
– 0,6 gr. dır.
Üç lobu vardır. Ön, orta ve arka lob.
Ön lob (lobus anterior): Burada çeşitli hormonlar üretilir ve kana
verilirler, bu hormonlar ilgili organ ya da hücrelere gider.
1. Growth Hormon - GH (Büyüme Hormonu) = STH
(Somatotrophin Hormon): Gelişim hormonu da denir. Hücre ve
dokuların büyümesini hücre çoğalmasını sağlar. Gelişimi denetler.
Özellikle dokularda protein, sentezini sağlar. Metabolizma
hormonu olarak kabul edilir.
2. Tiroid Stimulan Hormon - TSH: Trioid’i uyaran hormon.
Trioid bezini çalıştırır ve tiroksin hormonu salgılamasını sağlar.
3. Prolaktin (Laktojenik hormon): Gebelikte meme gelişimine
gebelik sonrası laktasyonda (süt üretimi) etkili olur.
4. Adreno Corticotrophin Hormon - ACTH: Bir protein maddedir,
böbrek üstü bezini uyarır.
5. Follikül Stimulan Hormon - FSH: Folikül’ üuyaran hormon.
Kadında yumurtalıkta olgunlaşan döl hücrelerinin çevresini saran
follükül hücrelerini etkiler. Buradan östrojen hormonunun
sekresyonunu uyarır. Erkekte testislerde döl hücresinin (sperm)
üretimini uyarır.
6. Lüteinzan Hormon - LH: Kadınla ovulasyondan sonra
progestron salgılatır, erkekte testosteron salgılatır.
Orta lob (lobus media): MSH (Melanositleri uyaran hormonu salgılanır).
Derinin rengini belirler. Ön ve orta loblar Adenohipofiz adını alır, hipofizin %75
dir.
Arka lob (lobus poterior): Bu lob iki hormon salgılar.
1. Antidiüretik Hormon-ADH (Vazopressin) : Böbrekte nefronun
alt parça hücrelerini etkiler, hücrelerin idrardan suyun deri
emilimini idrarın koyulaşmasını sağlar. Düz kas kasılmalarını sağlar
ve kan basıncını yüksektir. Ana etkisini küçük arterler ve
arteriyollerin kas tabakasında gösterir. ADH’nin az salgılanması,
sidikte şeker olmayan şekersiz şeker hastalığı (diabetes
insipidus) meydana gelir. Hasta günde 20 – 30lt su içme ihtiyacı
ve aşırı susuzluk gösterir.
2. Oksitosin (Oxytocin): Doğum sırasında, sonrasında ve
çiftleşme sırasında uterusun düz kaslarını uyarır. Doğuma
yardımcı olur, memeyi uyarır ve süt salgılatır.
86
Tiroid ve Paratiroid bezler
Tiroid bezi (glandula thyroida) soluk borusunun boyun, parçasından yapışak
olarak bulunur. Kadınlarda biraz daha büyüktür. Ortalama ağırlık 25 – 30gr iki yan
lobu bir orta lobu vardır. tiroid bezi fonksiyonel olarak iyot’a ihtiyaç duyar. İyot
eksikliğinden hemen etkilenir ve büyür. Bu hastalığa “Guatr” denir. Tiroid bezi
trioksin ve kalsitonin hormonların salgılar. Kalsitonin vücutta Ca++ düzeyinin
normal sınırlar içinde kalmasını sağlar.
Tiroksinin Görevleri ;
1.
2.
3.
4.
Vücut genel metabolizmasını kontrol etmek,
Sinir sistemi uyartılarını etkilemek,
Kıllar ve derinin canlılığını etkilemek,
Çocukta vücut gelişimi ve zihinsel gelişiminde etkili olmak
Troksinin % 65’i iyottur, en çok balık ve su ile sağlanır.
Paratiroid Gl. Parathyroidea (4 adet tiroid bezinin arka yüzüne yerleşiktir
ve mercimek tanesi büyüklüğünde toplam ağırlığı 0,5gr’dır. Hormonu
“parathormon” vücudun kalsiyum ve Fosfor metabolizmasını düzenler, vücut için
hayati bir bezdir. Bu bezin yokluğunda kan plazmasında Ca eksikliği görülür,
kasların büyük bir kısmında spazm görülür, buna tetani denir.
Böbrek üstü besler: Her iki böbreğin üst ucunda piramid şeklinde
sarımtrak bir bez bulunur. Bunlar böbreküstü bezi (gl. Suprarenalis) adını alırlar.
İkisi 8 – 10gr ağırlığında, boyları 4 – 6cm, enleri 1 – 2 m, kalınlıkları 4 – 6mm’dir
Böbrek üstü bezinde iki katman vardır.
87
a. Korteks (kabuk): Her katmanın görevi aynıdır. Korteks yaşamın devamı
için zorunludur. 40 kadar hormon salgılanır. Bir grubu su ve tuz dengesini
düzenler. Bir grubu karbonhidrat metabolizmasını ayarlar. Korteks hormonlarına
kimyasal yapılarından dolayı steroid hormonlar denir. Bunlar da üç ana gruba
ayrılır;
1. Mineralo – Kortikoidler: Ana etkisi böbrekte nefron
borularınadır. Ayrıca tükrük bezlerini ve ter bezlerini de etkiler.
Bu etkiler ile K, Cl, ve Na atımına etki ederek vücudun elektrolit
dengesini ayarlarlar. Aşırı salgılanmaları vücutta sıvı miktarını
arttırır ve hipertansiyona neden olur.
2. Gluko – Kortikoidler: Karbonhidrat, yağ ve protein
metabolizmasına etkili olurlar.
3. Seksüel Hormonlar: Buradan az miktarda salgılanırlar.
Androjen, progesteron ve östrojenlerdir. Seksüel gelişmeye
etkilidirler.
Korteks katmanı hipofizin ACTH hormonunun denetiminde çalışır.
b. Medulla (öz): Bezin ortasında % 10–12’lik katmandır. Epinefrin
(adrenalin), norepinefrin (noradrenalin) salgılarlar. Epinefrin (adrenalin)
düz kas kontraksiyonuna etki ederek, kan basıncını yükseltir, kalbin
çalışmasını hızlandırırken şeker düzeyini etkiler. Norodrenalin ise yalnızca
kan basıncını arttırıcı etkide bulunur.
Timus (thymus): Göğüs boşluğunda sternum’un (göğüs kemiği) manubrium
parçasının arkasında bulunur. Timus bezinin çevresi bir bağ doku tabakasıyla
sarılmıştır. Bir lenfoid organıdır. Timus’un görevi çocuklukta önemlidir. 11 – 15
yaşlarında 35gr ağırlığındadır. Yeni doğanda ise 13gr’dır. Erinlikten sonra giderek
küçülür ve yağ dokusuna dönüşür. Timus'un görevi tam kesinlik kazanmamakla
birlikte lenfositlerin burada üretildiği düşünülmektedir. Ayrıca çocuklukta,
seksüel erinlikten önce, seks bezlerinin (Testis/Ovarium) olgunlaşmasını önlemek
olduğu sanılanmaktadır.
Epifiz (epishysis cerebri – gl. Pineale): Beynin arka ucunda ve 3.
karıncığın arkasında çam kozalağına benzeyen küçük bir karartı biçiminde bir iç
salgı bezidir. 5 – 8mm uzunluğu ve 3 – 5mm kalınlığa sahiptir. Hücrelerine
Pinealosit denir.
Pankreas: Dış salgı bezidir, ancak organ içinde özel yapılı iç salgı hücreleri
kümeleri bulunur. Pankreasın bu iç salgı hücreleri iç salgı üretir ve kana verirler.
Adacık görünümde olduklarından bunlara Langerhans adacıkları denir. 1 milyonun
üzerinde adacık bulunur, 4 tip hücre vardır. A (alpha), B(beta), D(delta) ve F
88
hücreleri bulunur. Alfa hücreleri glukagon, beta hücreleri insülin, delta hücreleri
Somatostatin hormonlarını üretirken, F hücreleri pankrealik polipeptitleri depo
eder. Bir adacıkta beta hücreleri % 60 – 80, alfa hücreleri % 20 oranında
bulunur. D ve F hücreleri azdır. B hücrelerince salgılanan İnsülin karbonhidrat
metabolizmasını etkiler ve kan şekerini azaltıcı etki yapar. Kas ve karaciğerde
glikojen sentezini sağlar. Yeterli salgılanmadığında Şeker hastalığı (diabetus
mellitus) ortaya çıkar. Glukagon depo edilmiş glikojeni parçalayıcı etki yapar ve
kana geçirir, kan şekerini arttırıcı etki yapar. Kan şekerinin normal dengede
tutulması için her iki hormonun denge içinde salgılanması gerekir.
Testis, Ovaryum ve Plesenta: Bu organların işlevleri öncelikle iç salgı
yapmak değildir. Bunlar üreme organlarıdır. Ancak iç salgı da salgılarlar, bunlar
seks hormonlarıdır. Testisler – testosteron ve androsteron; ovaryum – östrojen
ve progesteron; plasenta, progesteron hormonlarını salgılar.
3. YAYGIN HÜCRELER: İnsan vücudunda iç salgı hücreleri belli yerlerde
kümeleşerek endokrin sistem organlarını oluştururlar, bazıları ise ayrı yerlerde
serpili olarak bulunurlar. Bu tür iç salgı hücrelerine iç salgı sisteminde yaygın
hücreler denir. 12 – 13 çeşit hücre vardır. bu hücrelerin gözlendiği organlar,
mide, incebağırsak, pankreas, hipofiz, tiroid, bronşlar, böbreküstü bezi
medullasıdır. her birinden ayrı hormon salgılanır. Bunlar Çevresel iç salgı sistemi
yaparlar.
**********O**********
89