Uluslararası Örgütler

Yrd.Doç.Dr.Yıldırım TURAN
Saü
Dersin sonunda öğrencilerin aşağıdaki yeterlilikleri geliştirmeleri hedeflenmektedir:
Kavramsal Tanımlama
Devlet
Uluslararası Örgütler
Ulus-üstü Örgütler
Hükümet-dışı Aktörler
2
Dersin Haftalık İçeriği
* Kavramsal Tanımlama
* Devlet
* Uluslararası Örgütler
* Ulus-üstü Örgütler
* Hükümet-dışı Aktörler
Kavramsal Tanımlama (Aktör)
Sözlük anlamıyla aktör;
“bir olay veya sürece iştirak eden” anlamındadır.
Aktör;
Açıkça belirlenebilen, uluslararası alanda karar
verebilme kapasitesine sahip, egemen yani bağımsız
eylemler geliştirebilen, diğer aktörler üzerinde etki
uygulayabilen ve belirti bir süre varlığını devam
ettirebilen birimlerdir.
Kavramsal Tanımlama (Aktör)
Christopher Hill’e göre uluslararası aktör;
Diğer birimlerden ve çevresinden ayrılmış olan; kendi
yasalarını yapma, egemenlik haklarını kullanma ve
kararlarını vermede otonom; ve uluslararası düzeyde
birtakım yapısal önkoşulları karşılayan birim olarak
tanımlamaktadır.
Kavramsal Tanımlama (Aktör)
Bretherton ve Vogler’e göre uluslararası aktör;
Aktör’ün beş temel özelliği şöyledir:
 Üst değerler ve ilkelere bağlılık,
 Öncelikleri tespit edebilme ve bu önceliklere uygun
politikalar formüle edebilme yeteneği,
 Uluslararası sistemdeki diğer aktörlerle etkin müzakere
edebilme veya diplomatik ilişki kurabilme yeteneği,
 Politik hedefleri gerçekleştirebilmek için enstrümanlar
geliştirme ve uygulayabilme yetisi
 İç siyasal süreçleri ve aktörleri dış siyasetle uyumlu hale
getirebilme becerisi.
Kavramsal Tanımlama (Aktör)
Bütün bu özellikler çerçevesinde aktör olmanın en
önemli özelliğinin (özellikle uluslararası sistemde aktör
olgusu olarak) değerler ve çıkarlar (hedefler)
çerçevesinde diğer aktörlerle etkin diplomatik ilişkiler
kurabilme yeteneği olduğu söylenebilir.
Aktör
Aktörleri uluslararası ilişkilerin en temel kavramlarından
biri olan egemenlik ekseninde iki temel gruba ayrılır.
 Egemenlikle-bağlı (sovereignty-bound)
 Egemenlikten-bağımsız (sovereignty-free)
Aktörleri büyüklüklerine göre;
 Mikro
 Makro
olarak ayrılmaktadır.
Aktör
Mikro düzeydeki aktörler,
 Vatandaşlar ve üyeler
 Liderler veya resmi görevliler
 Bireyler
Makro düzeydeki aktörler,

Devletler

Alt gruplar

Ulus-aşırı örgütler

Geniş sayıda insanın organize bir otorite olmadan buluşmasıyla ortaya
çıkan yapılanmalar (Sivil Toplum örgütleri vs.)

Biraz daha organizasyonel özellik barındıran ve benzer fikirdeki bireylerin
meydana getirdiği kolektif yapılar
Makro Mikro Aktör Karşılaştırması
Yapısal Parametreler
İlişkiye Dayalı Parametreler
Kökene Dayalı Parametreler
Vatandaşlar, Üyeler
Eylem için Daha Büyük Fırsatlar
Yetenekler, Dağılan
Uyum İçin Talepler ve Daha Az Aşırılık Gelişmiş
Bağlılıklar
Yetkililer, Liderler
Seçmenleri Harekete Geçirme
Kapasitesi Azaldı
Daha Danışmacı ve Duyarlı Seçim
Çevreleri
Gelişmiş Yetenekler, Üyelere Daha
Duyarlı
Özel Aktörler
Konuşma ve Eyleme Daha Açık
Olma
Eyleme Karşı Daha Az Baskı ve
Kısıtlama
Eyleme Geçmeye Daha Hazır Olma
MİKRO AKTÖRLER
MAKRO AKTÖRLER
Devletler
Daha Adem-i Merkeziyetçi, Daha Otorite Daha Fazla Dağınık, Hiyerarşi Vatandaşlar Daha Muhalif, Bağlılıklar
Az Uyumlu ve Daha Az Etkin
Zayıf
Daha Zayıf
Alt Gruplar
Çok Fazla, Merkezi, Uyumlu ve
Etkin
Otorite Daha Yoğunlaşmış, Hiyerarşi Üyeler Daha Uyumlu, Kendini
Güçlü
Adamış ve Bağlılığı Yüksek
Ulus-aşırı Örgütler
Biçimlendirmek ve Geliştirmek
İçin Daha Fazla Fırsat /
Etkileşim Yüksek, Otorite Daha
Yoğunlaşmış, Fakat Hala Kırılgan
Lidersiz Topluluklar
Büyük Etkiye Sahip Olması
Muhtemel
Bütünleşme Çok Sık ve Kendiliğinden Özel Aktörler Katılıma Daha Hazır
Hareketler
Daha Mobilize, Aktif ve Çarpıcı
Otorite Yoğunlaşmasına Uygun
Olmayan Daha Açık Liderlik
Üyeler Daha Aktif ve Kendini Adamış
Konumda
Yüksek Üyelik Bilinci, Aktif Olmaya
Yüksek Hazırlılık
Aktör
Bütün bu tanımlama ve sınıflamalardan hareketle, Uluslararası
İlişkiler disiplini açısından “egemenlik” olgusunun yani kararlarını
alırken ve politikalarını uygularken bir özerkliğe (otonomiye)
sahip olmanın aktörlük açısından belirleyici etken olduğu söylenebilir.
Uluslararası sistemde de aktör kavramının egemenliğin temsiliyle
özdeşleşen devlet ve devlet-dışı aktörler çerçevesinde analiz
edilmesi daha anlamlı olacaktır.
Devlet
Devlet;
Ulusal çıkarları koruyan ve vatandaşlarına güvenlik ve refah
sağlayan bir organizasyon olarak yani uluslararası sistemde birinci
aktör olarak tanımlanır.
Devlet
 Uluslararası İlişkiler disiplininde, klasik liberal ve
realist yaklaşımların bakış açısıyla aktör, devlet
olgusuyla özdeşleştirilmiştir.
 Vestfalya Anlaşması ile pratikte kimlik kazanan devlet
egemenliği teorik çerçevede de disiplin kurulduktan
sonra kuramsal kimliğini elde etmiştir.
Devlet
 Sınırların içerisinde mutlak otorite olduğu için devlet
egemendir ve hiyerarşik yapıda bir organizasyon
sağladığı için de dış politika devletin mutlak
egemenlik alanındadır.
 Bu nedenle iç siyaset nasıl bir yapıda olursa olsun dış
politika bundan bağımsızdır ve bu anlamıyla da
devlet üniter bir yapıya sahiptir.
 İç siyasetteki hiyerarşik yapının aksine uluslararası
sistemde yapıyı yönetecek ve devletler arasındaki
ilişkileri düzenleyecek üst bir otorite yoktur. Bu
durum da uluslararası sistemi anarşik hale getirir.
Uluslararası Örgütler
Uluslararası Örgütler;
Uluslararası düzeyde faaliyet gösteren, devletler
tarafından kurulmuş olan veya sivil toplum örgütleri
tarafından oluşturulmuş örgütlere verilen addır
Uluslararası Örgütler
Uluslararası örgütler;
 Bir taraftan devletlerin
belirleyici bir rol oynarken,
siyasi
dönüşümünde
 Diğer taraftan da uluslararası sistemde sorunların
barışçıl bir şekilde çözülmesine ve işbirliği
olanaklarının geliştirilmesine önemli katkılar
sunmaktadır.
Uluslararası Örgütlerin Ortaya Çıkışı
20. yy’da Dünya savaşları sonrası Barışçıl ve istikrara
dayalı bir uluslararası sistem tesis etme hedefi,
bütünleşme ve işbirliği olgusunu geliştirmiştir.
Bu durum da uluslararası ilişkilerin önemli aktörleri olan
Uluslararası örgütlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.
Uluslararası Örgütlerin Ortaya Çıkışı
19. Yüzyılda Napolyon Savaşları sonrasında 1815’te
Viyana Kongresi ile ortaya çıkan Avrupa Uyumu
uluslararası işbirliği için uygun bir zemin ortaya
çıkarmıştır.
Yine aynı tarihte Ren Nehri’nde seyrüsefer için kurulan
“Merkezi Komisyon” uluslararası örgütlerin ilk örneğini
teşkil etmiştir.
Uluslararası Örgütlerin Ortaya Çıkışı
Takip eden süreçte;
1821 Elbe Nehri,
1856 Tuna Nehri,
1818 Alman Prenslikleri arasında kurulan gümrük
birliği,
gibi işbirliği çabaları görülmüş olsa da bu çabalar
1914’te Birinci Dünya Savaşı’nın ortaya çıkışını
engelleyememiştir.
Tarih
Uluslararası Örgütler (Milletler Cemiyeti)
Birinci Dünya Savaşı sonunda ABD Başkanı Woodrow
Wilson’ın liberal prensipler ve kolektif güvenlik
çerçevesinde ortaya koyduğu 14 ilke işbirliği için yeni bir
zemin oluşturmuştur.
1919 yılında toplanan Paris Barış Konferansı’ndan sonra
kurulan Milletler Cemiyeti uluslararası örgütlerin
uluslararası sistemde belirgin bir aktör olarak ortaya
çıkışında bir dönüm noktası teşkil etmiştir.
Uluslararası Örgütler (Birleşmiş Milletler)
 İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 26 Haziran 1945’te San
Francisco konferansında Birleşmiş Milletler (BM)
Antlaşması oybirliğiyle kabul edilmiş, 24 Ekim 1945’te
yürürlüğe girerek BM 51 üye devlet ile kurulmuştur.
 2013 yılı itibarı ile 193 üyesi bulunan ve güvenlikten
kalkınmaya, işçi haklarından eğitim, kültür ve sosyal
politikalara kadar çok geniş bir yelpazede faaliyet
gösteren uluslararası örgüt, uluslararası sistemin en etkili
aktörlerinden biri haline gelmiştir.
 Tarımdan sivil havacılığa, eğitimden sağlığa kadar geniş
yelpazedeki faaliyetleri ve uzmanlık kuruluşları da
dikkate alındığında BM’nin uluslararası sistemde ne denli
kapsayıcı ve etkili bir aktör olduğu daha iyi anlaşılabilir.
Uluslararası Örgütler (Diğerleri)
Birleşmiş Milletler haricinde faaliyet gösteren diğer uluslararası
örgütler de uluslararası siyasetin etkili ve temel aktörleridir.
Bunlardan bazıları:

Avrupa Konseyi

Arap Birliği

Bağımsız Devletler Topluluğu

G8

G20

İslam Konferansı Örgütü

Kızılhaç

OPEC

Şangay İşbirliği Örgütü’dür
Ulus-Üstü Örgütler
Ulusüstü örgütler;
Devletlerin birtakım egemenlik hakları ve yetkilerini bu
örgütlere devrettikleri aktörlerdir.
Bu aktörlerin en gelişmiş olanı Avrupa Birliği (AB)’dir.
Ulus-Üstü Örgütler (AB)
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Komünizm’in yayılma
tehdidi ve savaşta çöküntüye uğrayan ekonomilerin,
ancak kronik siyasi sorunlar bir kenara bırakarak, işbirliği
ile kalkınabileceğine yönelik fikirler Avrupa bütünleşme
sürecini başlatmıştır.
1957 Roma Anlaşması ile ve kurucu altı ülke ile (Fransa,
Federal Almanya, İtalya, Benelux ülkeleri) başlayan
süreç, 2013 itibarı ile 28 üyeli, 505 milyonu aşan nüfusu
olan ve yaklaşık 13 milyar Euro’luk bütçesiyle uluslararası sitemin önemli ve etkili aktörlerinden biri olan
AB’yi ortaya çıkarmıştır.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)
Uluslararası siyasette gerek ulusal gerekse de bölgesel
ve küresel ölçekte siyasi konulardan iktisadi konulara,
çevre sorunlarından insan haklarının korunmasına
hemen her alanda faaliyet gösteren ve bütün bu
meselelerde önemli rol oynayan aktörlerdir.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)
Hükümet-Dışı Aktör’lerin kökleri 18. Yüzyıla
(İngiltere’de köleliğe karşı çıkan toplumsal harekete
kadar geri gider) kadar götürülse de, Soğuk Savaş’ın
sona erişinden itibaren hem nicelik hem de nitelik
olarak uluslararası siyasetin şekillenmesinde çok önemli
roller oynayan aktörler haline gelmişlerdir
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)
Hükümet-Dışı Aktör’lerin (Non-Governmental Organizations - NGOs) en temel sıkıntı tanımlama meselesidir.
Yani hükümet-dışı isimlendirmesinin ne kadar geçerli
olduğunun yanında yer yer bu aktörler sivil toplum
kuruluşları, kâr amacı gütmeyen örgütler (non-profit
organizations)
ve
gönüllü
kuruluşlar
gibi
tanımlamalarla sınıflandırılmaktadır.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)
Uluslararası ölçekte faaliyet gösteren NGO’ların sayısı
30.000’in üzerinde iken, ulusal ölçekte faaliyet gösteren
NGO’ların sayısı milyonlarla ifade edilmektedir.
Küreselleşmenin paralelinde iletişim imkân ve
teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte (devletlerin hantal
yapısına kıyasla) daha küçük yapıdaki bu aktörler
günümüzde daha etkilidir.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)’in Faaliyetleri
 İnsan haklarının korunması
 Küresel ısınmanın önlenmesi
 Sanayileşmenin çevreye ve insan sağlığına etkileri
 Kadın haklarının geliştirilmesi
 Gelişmekte olan ülkelerin dış borçları
 Bir çatışmanın tarafları arasında uzlaşı sağlanmasının
yolunun açılması
 Uluslararası ve ulusal kamuoylarını bilgilendirilmesi
ve harekete geçirilmesi
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)’in Faaliyetleri

Belli bir konuyu uluslararası camianın gündemine
yerleştirilmesi ve bu alanda hukuki düzenlemeye gidilmesine
önayak olunması

Çatışma veya felaket bölgelerine doğrudan yardım malzemesi
ve hizmet götürülmesi

Ülkelerin imzaladıkları uluslararası sözleşmelere uyumlarının
takip edilmesi

Uluslararası kuruluşlardaki çalışmalara katkıda bulunulması
temel faaliyetlerindendir.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs/STK)
Oynadıkları rol itibarı ile de günümüzde gerek devletler
ve uluslararası örgütler gerekse de şirketler ve
sendikalar gibi karar verici, hemen her oluşumu değişik
ölçülerde etkileyecek güce sahiptirler.
Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)
 Sivil toplum örgütleri
 Lobiler
 Siyasal gruplar
 Siyasi partiler
 Baskı grupları
 Örgütlü çıkar grupları
 Özel aktörler (bireyler)
 Toplumsal alt gruplar
 Lidersiz topluluklar ve hareketler
 Meslek kuruluşlun (TÜSIAD ve sendikalar gibi)
 Çok-uluslu şirketler (Multinational Corpo- rations - MNCs; Microsoft,
General Motors, IBM, Ford, BP, Shell)
Hükümet dışı aktörlerin en belirgin örnekleridir.
-Bu derste olmaması gerekenler
33
1.
2.
3.
4.
5.
Uluslararası sistemde “aktör” nasıl tanımlanır?
Soğuk Savaş’ın sona ermesi “aktör” kavramını nasıl etkilemiştir?
Uluslararası sistemde temel aktörler hangileridir?
Uluslararası örgütler uluslararası sistemde nasıl bir rol oynarlar?
Uluslararası sistemin en kapsayıcı aktörlerinden biri olan Birleşmiş Milletler
uluslararası siyasette nasıl bir rol oynar?
6. Hükümetdışı aktör nedir?
7. Hükümetdışı aktörler uluslararası siyasette nasıl bir rol oynarlar?
8. James N. Rosenau'nun aktör tanımlaması hangi esaslar üzerine kuruludur?
Ek Okuma Önerileri
Atila Eralp (der.), Devlet ve Ötesi: Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar, 3. Baskı,
İstanbul: İletişim Yayınları, 2007
Erdem Özlük, Uluslararası ilişkilerde Devlet Tanım, Teori ve Devlet istisnacılığı, Çizgi
Kitabevi, 2012
Henry Kissinger, Diplomasi, İstanbul: iş Bankası Kültür Yayınları, 2007
Mehmet Hasgüler, Mehmet B. Uludağ, Devletlerarası ve Hükümetler-Dışı Uluslararası
Örgütler, İstanbul: Nobel Yayınları, 2004
Semra Cerit Mazlum, Erhan Doğan Doğan, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar,
Yeni Aktörler, İstanbul: Bağlam, 2006
Thomas L. Friedman, Dünya Düzdür: 21. Yüzyılın Kısa Tarihi, I. Baskı, İstanbul: Boyner
Yayınları, 2006
Kaynakça
Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları,
İstanbul, 2014
Ders Bitti…