Son zamanlarda gelen okuyucu e-posta`larından

Vadeli İşlem Sözleşmesi nedir?
Belli nitelikteki ve belli miktardaki bir malın veya bir finansal varlığın gelecekteki
önceden belirlenmiş bir fiyat üzerinden teslimini bugün hükme bağlayan yasal bir
sözleşmedir.
Opsiyon Sözleşmesi nedir?
Opsiyon sözleşmeleri; opsiyonu alan tarafa belirli bir vadede veya belirli bir vadeye
kadar, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte dayanak varlığı alma veya satma hakkı
veren, satan tarafı ise sözleşmeye dayanak varlığı almaya veya satmaya yükümlü kılan
sözleşmelerdir.
Opsiyonu alan yatırımcı belirli bir prim karşılığında opsiyonu kullanma hakkına
sahiptir. Opsiyonu satan yatırımcı ise, alıcının talebi halinde opsiyon gerekliliklerini
sağlamakla yükümlüdür.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmesi Ne İçin Kullanılır?



Korunma
Yatırım
Arbitraj
Terminoloji
Dayanak Varlık: Tarafların alıp sattığı vadeli işlem sözleşmelerinin hangi varlıkla
ilgili olduğunun ifadesidir (faiz, hisse senedi endeksi, döviz, v.b.).
Uzun Pozisyon: Alım İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf, dayanak malı
sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim alma hak ve yükümlülüğüne sahip olan
taraftır.)
Kısa Pozisyon: Satış İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde kısa taraf dayanak varlığı
sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim etmekle yükümlü olan taraftır.)
Açık Pozisyon: Bir sözleşmede, ters işlemle kapatılmamış uzun veya kısa pozisyon
sayısıdır. (her uzun pozisyon karşısında bir kısa pozisyon olduğundan, uzun veya kısa
pozisyonların birini hesaba katmak yeterli olmaktadır).
Başlangıç Teminatı: Bir vadeli işlem sözleşmesi pozisyonu alındığında veya
alınmadan önce, pozisyon için takas merkezine yatırılması gereken teminattır.
Sürdürme Teminatı: Sürdürme teminatı başlangıç teminatının % 75’idir.
Yayılma Teminatı: Aynı sözleşmenin iki ayrı vadesinde, birinde kısa pozisyon
alırken, diğerinde uzun pozisyon alma durumuna yayılma denir. Bu durumda her bir
sözleşme için gereken yayılma teminatı başlangıç teminatının yarısıdır.
Teminat Tamamlama Çağrısı: Hesapta bulundurulan toplam teminat, sürdürme
teminatı seviyesine veya daha altına düşerse, Takas merkezi tarafından pozisyon
1
taşıyan kişiye, teminat miktarının başlangıç teminatı seviyesine tamamlanması için
talepte bulunulur. Bu talep teminat tamamlama çağrısı olarak adlandırılır.
Hesapların Güncellenmesi: Vadeli işlem sözleşmelerinde açık pozisyon taşıyan
yatırımcıların hesaplarının takas merkezi tarafından ilgili günde oluşan uzlaşma
fiyatları esas alınarak değerlemeye tabi tutulması ve bu değerleme sonucunda, kar
eden hesaplara alacak ve zarar eden hesaplara borç yazılması işlemidir.
Nakdi Uzlaşma: Sözleşmelerin ifa edilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Bu
yöntemde vade sonunda dayanak varlık taraflar arasında el değiştirmez. Bunun yerine,
sözleşme fiyatı ile dayanak varlığın son işlem günündeki cari fiyatı veya borsa
tarafından belirlenen diğer yöntemler esas alınarak belirlenmiş fiyat arasındaki fark
kadar tutar taraflar arasında el değiştirir ve sözleşme bu şekilde ifa edilmiş olur.
Pozisyonun Kapatılması (Ters İşlem): Önceden açılmış uzun veya kısa pozisyonun
aynı miktarda ters pozisyon alınmak suretiyle kapatılmasıdır. Bir başka deyişle,
müşterinin aldığı sözleşme kadar satması veya sattığı sözleşme kadar almasıdır.
Pozisyon Limiti: Borsa, manipülatif işlemleri sınırlamak ve suni arz ve talebi önleme
suretiyle piyasanın sıkışmasını engellemek amacıyla bir yatırımcının almış olduğu
pozisyonları sözleşme sayısı bazında sınırlar. Bu sınırlamaya pozisyon limiti denir.
Uzlaşma Fiyatı. Piyasanın kapanış aralığında oluşan veya borsanın belirlediği
yöntemlere göre hesaplanan ve hesapların güncellenmesinde kullanılan fiyattır.
Alım Opsiyonu; sözleşmeyi alan tarafa gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli
bir fiyattan alma hakkı verir.
Satım Opsiyonu; sözleşmeyi alan tarafa gelecekte belirli bir miktardaki varlığı, belirli
bir fiyattan satma hakkı verir.
Alım Opsiyonu Alıcısı; dayanak varlığın fiyatının yükseleceğini düşünüyorsa belirli
bir prim karşılığında alım opsiyonu alır. Vade geldiğinde, dayanak varlığın spot fiyatı
ile opsiyon fiyatını karşılaştırarak kullanıp kullanmayacağına karar verir. Alıcı
opsiyonu kullanmaz ise, ödediği primi geri alma hakkına sahip değildir. Bu durumda
opsiyon alıcısının maksimum kaybı ödenen prim kadarken kazancı teorik olarak
sınırsızdır.
Alım Opsiyonu Satıcısı; dayanak varlığın fiyatının yükselmeyeceğini düşünür. Vade
geldiğinde alıcı opsiyonu kullanırsa dayanak varlığı kullanım fiyatı karşılığında
satmakla yükümlüdür. Opsiyon kullanılmazsa aldığı prim kadar kar elde eder.
Satım Opsiyonu Alıcısı; dayanak varlığın fiyatının düşeceğini düşünüyorsa belirli bir
prim karşılığında satım opsiyonu alır. Vade geldiğinde, dayanak varlığın spot fiyatı ile
opsiyon fiyatını karşılaştırır ve spot fiyat düşükse opsiyonu kullanır. Alıcı opsiyonu
kullanmaz ise, ödediği prim kadar zarar eder.
Satım Opsiyonu Satıcısı; dayanak varlığın fiyatının düşmeyeceğini, opsiyonun
kullanılmayacağını düşünür. Satıcının amacı, aldığı prim kadar kar elde etmektir. Alıcı
opsiyonu kullanırsa dayanak varlığı kullanım fiyatı karşılığında almakla yükümlüdür.
2
Opsiyonun vadesi ; opsiyon alıcısının hakkının; satıcısının ise yükümlülüğünün hangi
tarihe kadar geçerli olduğunu gösterir
Amerikan tipi opsiyon; vadeden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından
kullanılabilen opsiyon türüdür.
Avrupa tipi opsiyon; yalnızca vadesinde kullanılabilen opsiyon türüdür.
Kullanım Fiyatı ; Opsiyon sözleşmesinde önceden belirlenen ve opsiyonun
kullanıldığı takdirde, söz konusu varlık için alım ya da satım fiyatıdır.
Opsiyon Primi ; Opsiyon alıcısının opsiyon satıcısına ödediği bedele verilen addır.
Opsiyonun kullanılmadığı durumda alıcıya iade edilmesi söz konusu değildir. Opsiyon
primi aynı zamanda opsiyonun fiyatıdır.
Opsiyon Primi = İçsel Değer + Zaman Değeri
İçsel Değer; dayanak varlığın piyasa fiyatı ile opsiyonun kullanım fiyatı arasındaki
farktır.
Zaman Değeri ; opsiyonun vadesine kalan süreden kaynaklanır. Opsiyon primi ile
içsel değeri arasındaki farktır.
Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması
Türev piyasalarda işlem gören vadeli sözleşmelerin fiyatları, spot fiyattan farklılık gösterirler.
Bu farklılığın zamanla birikte nasıl değiştiğini aşağıda görebiliriz:
Vadeli
Fiyat
Peşin Fiyat
Vadeli
Fiyat
Peşin Fiyat
Zaman
(a)
Zaman
(b)
Görüldüğü gibi vadeli fiyat, kimi zaman peşin fiyatının üzerinde (a-contango piyasa)
kimi zaman altındadır (b-backwardation). Vade sonunda tabiatıyla ikisinin fiyatı
eşitlenir.Vadeli fiyatla spot fiyatın arasında şöyle bir ilişki vardır :
Vadeli Fiyat = Spot Fiyat + Baz
3
Baz çoğu zaman pozitif, kimi zaman negatiftir. Bunun nedeni iki farklı fiyatlama
modelinin olmasıdır: Taşıma Maliyeti Modeli, Beklentiler Modeli
Taşıma maliyeti modelini etkileyen faktörler:
 Finansman Maliyeti + Depo + Sigorta Giderleri
 Eksi Taşıma Maliyeti
(Örnek; Hazine Bonosu)
 Yönü Kesin Olmayan Taşıma Maliyeti
(Örnek; Döviz)
Finansal bir varlığın teorik vadeli fiyatı taşıma maliyeti modeline göre şöyle
hesaplanır.
Vadeli Fiyat = Spot Fiyat [1 + (Vadeye Kalan Gün x Faiz Oranı / 36500)]
Bir örnekle açıklamak gerekirse spot BIST30 değeri (08 Aralık tarihinde kapanış) 91.150 iken
F_XU03012.. (VİOP’ta Aralık endeks 30 sözleşmesi, sözleşmenin bitişi 31 Aralık)’nin teorik
fiyatını şöyle hesaplarız :
(Vadeye Kalan Gün: 53, Faiz Oranı : %6.5 )
Vadeli Fiyat = 90.659 (1+(53 x 6.5 / 36500 ) = 90.668 bulunur.
Not : Aslında hisse senedi ve endeks teorik fiyat hesaplamalarında temettü miktarı hesaba
katılır. Fakat yukarıdaki hesaplamada bu durum ihmal edilmiştir.
Beklentiler Modeli :
Spot fiyatın vadeli işlem sözleşmesindeki teslimat gününe göre ne kadar değişeceğine ilişkin
beklentilere bağlıdır. Buna bir örnek vermek gerekirse emtia ürünlerinde, hasattan hemen
önce spot piyasadaki fiyat malın az olması nedeniyle yüksektir. Buna karşın vadeli fiyat
hasattan sonra fiyat düşeceği için daha düşük seyreder.
Baz Riski: Özellikle korunma amaçlı işlemlerde, sözleşmenin vadeye kadar tutulmaması
düşünülüyor ve korunma periyodu ile sözleşmesinin vadesi uyuşmuyorsa o zaman baz riski
vardır. Bu durumda, vadeli işlem sözleşmesinde “kısa korunma”da olan yatırımcı;
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla artarsa,
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az düşerse,
- spot fiyat artar ve/veya vadeli işlem fiyatı düşerse
baz değişiminden kar elde eder.
Vadeli işlem sözleşmesinde “uzun korunma”da olan yatırımcı ise;
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az artarsa,
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla düşerse,
- spot fiyat düşer ve/veya vadeli işlem fiyatı artarsa
baz değişiminden kar elde eder.
4
Opsiyon Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması
Black-Scholes Modeli
Bu modeldeki varsayımlar:

Hisse senedinin getirisi lognormal olarak dağılmaktadır.

Opsiyonun vadesi boyunca, risksiz getiri oranı ve hisse senedi getirisinin varyansı
sabittir. Risksiz getiri oranının değeri ve volatilite bilinmektedir.

Vergi ve işlem maliyetleri yoktur.

Temettü dağıtılmamaktadır.

Piyasada süreklilik vardır ve hisse senedi fiyatları Markov sürecini takip etmektedir.

Call opsiyonlar Avrupa tipidir. Opsiyonun ortadan kalkmasına neden olacak firma
devirleri söz konusu değildir.
Temettü ödemeyen hisse senedi üzerine yazılan call opsiyonunun BlackScholes modelindeki
fiyatlaması aşağıdaki formüle göre yapılmaktadır: (Dönmez, 2002, sf.143)
C = S N(D1) – E e-rT N(d2)
d2 = d1 - T
N(d1) ve N(d2) kümülatif normal dağılım fonksiyonlarıdı
varyansıdır.
Black-Scholes formülüne bakıldığında genel olarak call opsiyonun fiyatının hisse senedinin
fiyatı ile kullanım fiyatının arasındaki farkta eşit olduğu görülmektedir. Ancak N(d1) ve
N(d2) gibi iki risk faktörü formulasyona dahil edilmiştir.
C = S x (Risk Faktörü 1) - E e-rT x (Risk Faktörü 2)
Put call paritesinden ve call opsiyonu için oluşturulan Black-Scholes formülünden
yararlanarak put opsiyonları için de fiyatlama modeli oluşturulabilir:
P = E e-rT N(-d2) – S N(-d1)
Vadeli İşlemler’de Temel Alım-Satım Sratejileri
Vadeli İşlemler Borsaları’nda işlem yaparken (ister günlük, ister pozisyon taşıyarak)
karın ve zararın nasıl oluştuğunu öğrenmek işin temelidir. Biz aşağıda alım-satım
stratejileriyle bunu nasıl olduğunu izleyelim :

Fiyatın yükselmesini öngörerek alım (uzun pozisyon) yapma :
Bir yatırımcı, herhangi bir vadeli işlem sözleşmesinde fiyatın belli bir zaman diliminde
yükseleceğini düşünüp, alım yaparak (uzun pozisyon) bu durumdan kar etmeyi amaçlar. Eğer
beklentisi gerçekleşirse daha yüksek bir fiyattan satarak kar eder. Eğer tersi gerçekleşirse
(fiyat düşerse) zarar oluşur. Kaldıraç yüzünden, kar ve zarar başlangıç teminatından yüksek
olabilir.
5
Örneğin, farzedelim şu an mart ayı içerisindeyiz ve dolar/tl haziran sözleşmesinde
(F_TRYUSD0614) fiyat şu an 2.2000 olsun.Gelecek ay bu fiyatın yükseleceğini düşünen bir
yatırımcı minimum 110 tl yatırarak bir sözleşme (1000 amerikan doları) uzun pozisyon alır.
Daha sonra Nisan ayında, varsayalım pozisyon 2.2500’den kapatılsın. Bir sözleşme 1000
dolar olduğundan, kar, bir dolar için 5 Kr ‘tan, toplam 50 TL olur. Yüzde kazanç 50/110=%45
1 Amerikan Doları fiyatı 1000 dolarlık sözleşmenin değeri
Mart 1 uzun F_TRYUSD0614 2.2000 TL
2200 TL
Nisan 1 kısa F_TRYUSD0614 2.2500 TL
2250 TL
Kazanç
0.05 TL (5 Kr)
50 TL
Tam tersi durumda, varsayalım dolar vadeli fiyatı yükseleceğine 2.1500 ‘a düşsün. Daha fazla
zarardan korkulduğu için bu fiyattan pozisyon kapatılırsa, zarar bir dolar için 5 Kr ‘tan,
toplam 50 TL olur. Yüzde kayıp 50/110=%45
1 Amerikan Doları fiyatı 1000 dolarlık sözleşmenin değeri
Mart 1 uzun F_TRYUSD0614 2.2000 TL
2200 TL
Nisan 1 kısa F_TRYUSD0614 2.1500 TL
2150 TL
Zarar

0.05 TL (5 Kr)
50 TL
Fiyatın düşmesini öngörerek satım (kısa pozisyon) yapma :
Beklenen fiyat düşüşünden kar etmek amacıyla yapılan işlemlerin, fiyat yükselişinden
kar etmek amacıyla yapılan işlemlerden farkı, işlemlerin yapılış sırasıdır. Önce uzun pozisyon
almak yerine önce kısa pozisyon alınır. Eğer beklenti gerçekleşip fiyat düşerse, daha sonra kar
realizasyonu için ters işlemle aynı miktarda uzun pozisyon alınarak kısa pozisyon kapatılır.
Örneğin, farzedelim şu an Mayıs ayı içerisindeyiz ve VİOP’da endeks Haziran
sözleşmesinde (F_XU0300614) fiyatı 95.000 olsun. Bir yatırımcı, borsada bir düşüş bekleyerek
pozisyon almak istiyor. Minimum 930 tl yatırarak 1 sözleşme kısa pozisyon işlemi yapıyor.
Daha sonra Haziran ayında varsayalım Haziran endeks-30 sözleşmesi 91.000 fiyattan kapatılsın.
Bir sözleşmenin değeri kotasyon x 100 tl olduğundan , kar 400 tl olur.Yüzde kazanç 400/930=
%43
Kotasyon fiyatı 1 endeks-030 sözleşmenin değeri
Mayıs
1 kısa F_XU0300614 95.000
9500 TL
Haziran 1 uzun F_XU0300614 91.000
9100 TL
Kazanç
400 TL
Tam tersi durumda, varsayalım beklenti gerçekleşmesin ve endeks-30 vadeli fiyatı düşeceğine
99.000 ‘ e yükselsin. Bu fiyattan pozisyon kapatılırsa, zarar 400 TL olur. Yüzde kayıp
400/930= %43
6
Kotasyon fiyatı 1 endeks-030 sözleşmenin değeri
Mayıs
1 kısa F_XU0300614 95.000
9500 TL
Haziran 1 uzun F_XU0300614 99.000
9900 TL
Zarar
400 TL
Görüldüğü gibi vadeli piyasalarda her iki yönde de işlem yapmak mümkün. Bu durum esnek bir
şekilde iki taraflı pozisyon alma avantajı sağlıyor.

Yayılma
Spekülatif amaçlı işlem yapan yatırımcılar çoğu zaman, beklentileri doğrultusunda,
sadece bir alım veya satım yapmalarına rağmen, değişik stratejiler de mevcuttur. Bunlardan
biri de yayılmalardır (spread). Yayılma, en basit anlatımla, bir vadeli işlem sözleşmesini
alırken diğer bir vadeli işlem sözleşmesini satmaktır. Burada amaç, iki pozisyondaki alımsatım ilişkisinden oluşan fiyat değişiminden kar elde etmektir. Örneğin, Mayıs ayında
olduğumuzu varsayalım. VİOP’da Haziran endeks-30 sözleşmesi (F_XU0300614) ‘nin
fiyatı 95.000, Ağustos endeks-30 sözleşmesi (F_XU0300814) ‘nin fiyatı 95.500 olsun.
Yaptığınız analizde, önümüzdeki dönemde iki sözleşme arasındaki farkın açılacağı
sonucuna ulaştınız. Bundan kar elde etmek için, gereken şey, Haziran sözleşmesini
satmak(daha düşük fiyatlı sözleşme) Ağustos sözleşmesini(daha yüksek fiyatlı sözleşme)
almaktır. Varsayalım analiziniz doğru çıktı ve Haziran ayında, Haziran sözleşmesi 96.000’e
çıkarken Ağustos sözleşmesi 97.000’e çıktı. Fark ilk anda 0.500 iken şimdi 1.000 oldu. Fark
0.500 (parasal değeri sözleşme başına 50 tl). İki sözleşmeyi de aynı anda likide edince
kazanç sözleşme başına 50 tl olur.
Mayıs
Haziran endeks sat Ağustos endeks al Yayılma
95.500
96.000
0.500
Haziran Haziran endeks al Ağustos endeks sat
96.000
97.000
1.000
0.500 zarar
1.000 kar
50 tl kar
Tabii bu durumun tersi de gerçekleşip (analiziniz de öngördüğünüzün tersine) aradaki
fark örneğin 0.250’ye gerileyip zarar da oluşabilirdi; sözleşme başına 25 tl zarar.
Opsiyon İşlemlerinde Temel Alım-Satım Stratejileri:
Alım Opsiyonu Stratejileri
a. Alım opsiyonu alışı
Dayanak varlık fiyatının yükseleceğini düşünen bir yatırımcı alım opsiyonu alarak bugünkü
düsük fiyattan yararlanmayı hedefler. Fiyatın yükselmesiyle alım opsiyonunun da fiyatı artar.
Bu durumda yatırımcı ya fiyatı yükselen opsiyonu satar ya da alım opsiyonunu kullanarak
7
fiyatı yükselmis olan varlığı sabitlediği düşük fiyattan (kullanım fiyatından) alabilir. Alım
opsiyonu alan yatırımcının zararı ödenen primle sınırlıyken, elde edilebilecek kâr sınırsızdır.
Örneğin; dayanak varlık fiyatı 40tl seviyesindeyken, 45tl kullanım fiyatlı bir alım opsiyonuna
2tl prim ödeyen yatırımcının vade sonu itibarıyla kâr edebilmesi için, dayanak varlık fiyatının
47tl’nin üstüne çıkması gerekir.
Eğer dayanak varlık fiyatı 40tl’den 47tl’ye çıkarsa, opsiyonun asli değeri ile ödenen prim eşit
olacağından söz konusu opsiyon kullanıldığında, alıcısına kar sağlamaz; ancak ödenen primi
kurtarabilecek bir fiyat avantajı elde eder.
Dayanak varlık fiyatının 40tl’den, 52 tl’ye çıktığı durumda ise, kullanım fiyatı 45tl olan alım
opsiyonunun asli değeri 7tl olur. Yatırımcı 2tl prim ödemis olduğundan, alım opsiyonundan
5tl kar sağlar.
Vade Sonundaki
Dayanak Varlık
Kullanım
Opsiyon
KarFiyatı
Fiyatı
Primi
Zarar
40
45
2
-2
45
45
2
-2
47
45
2
0
50
45
2
3
52
45
2
5
55
45
2
8
70
45
2
23
Başabaş Noktası = Kullanım Fiyatı + Prim
Maksimum Kâr = Sınırsız
Maksimum Zarar = Opsiyon Primi
b. Alım opsiyonu satışı
Dayanak varlık fiyatının yükselmeyeceğini düşünen bir yatırımcı alım opsiyonu satar. Fiyatın
düşmesiyle alım opsiyonun kullanılma olasılığ azalır. Vade sonunda opsiyon kullanılmadığı
8
takdirde, opsiyon satıcısı aldığı prim kadar kâr elde eder. Alım opsiyonu satan yatırımcının
kârı ödenen primle sınırlıyken, potansiyel zarar sınırsızdır.
Yukarıdaki örneğin alım opsiyonu satışına uygulanması;
Vade Sonundaki
Dayanak Varlık
Fiyatı
40
45
47
50
52
55
70
Kullanım
Fiyatı
45
45
45
45
45
45
45
Opsiyon
Primi
2
2
2
2
2
2
2
KarZarar
2
2
0
-3
-5
-8
-23
Alım Opsiyonu Satma Durumunda;
Başabaş noktası = Kullanım fiyatı – Prim
Azami Kar = Prim
Azami Zarar = Sınırsız
Satım Opsiyonu Stratejileri
a. Satım opsiyonu alışı
Dayanak varlık fiyatının düşeceğini düşünen bir yatırımcı satım opsiyonu alarak piyasa
düştüğünde varlığı yüksek fiyattan (kullanım fiyatından) satabilmeyi hedefler. Fiyat
düşüşü satım opsiyonunun fiyatını da yükseltir. Yatırımcı opsiyondan doğan satım hakkını
kullanmak yerine, düsük fiyattan aldığı satım opsiyonunu daha yüksek fiyattan satarak kâr
elde eder. Satım opsiyonu alan yatırımcının zararı ödenen prim ile sınırlıyken, kâr
“kullanım fiyatı-prim” dir.
Örneğin; dayanak varlık fiyatı 12tl seviyesindeyken, 10tl kullanım fiyatlı bir satım
opsiyonuna 0,50tl prim ödeyen yatırımcının kar edebilmesi için dayanak varlık fiyatının
9,50tl’nin altına düsmesi gerekir. Eğer dayanak varlık fiyatı 9,50tl’ye düserse, opsiyonun
9
asli değeri ile ödenen prim esit olacağından opsiyonu satın alan yatırımcı opsiyonu kar
edemez. Eğer dayanak varlık fiyatı 8tl’ye düserse, kullanım fiyatı 10tl olan satım
opsiyonunun kullanması durumunda karı 1,5tl olur.
Vade Sonundaki
Dayanak Varlık
Fiyatı
12
10
9.50
8
6.50
0
Kullanım
Fiyatı
10
10
10
10
10
10
Opsiyon
Primi
0.50
0.50
0.50
0.50
0.50
0.50
KarZarar
-0.50
-0.50
0.00
1.50
3
10.00
Başabaş noktası = Kullanım fiyatı – Prim
Azami kar = Kullanım fiyatı – Prim
Azami zarar = Prim
b. Satım opsiyonu satışı
Varlık fiyatının düşmeyeceğini düşünen bir yatırımcı satım opsiyonu satarak alacağı prim
kadar kâr elde etmeyi hedefler. Satım opsiyonu satan yatırımcının kârı ödenen primle
sınırlıyken, potansiyel zarar “kullanım fiyatı-prim” dir.
Yukarıdaki örneğin satım opsiyonu satışına uygulanması;
Vade Sonundaki
Kullanım
Opsiyon
KarDayanak Varlık
Fiyatı
Primi
Zarar
Fiyatı
12
10
0.5
0.5
10
10
0.5
0.5
9.5
10
0.5
0
8
10
0.5
-1.5
6.5
10
0.5
-3
0
10
0.5
-9.5
10
Başabaş noktası = Kullanım Fiyatı – Prim
Azami zarar = Kullanım Fiyatı – Prim
Azami kar = Prim
Karda – Zararda - Başabaş Opsiyon
Asli değerli opsiyon (karda) ; Opsiyonun, alıcısı açısından kullanılabilir değerde
olması durumudur, yani opsiyon kârdadır.
Alım opsiyonunda: Kullanım fiyatı + prim < spot fiyatı
Satım opsiyonunda: Kullanım fiyatı > spot fiyatı + prim
Asli değersiz opsiyon (zararda); Opsiyonun, alıcısı açısından kullanılabilir değerde
olmaması durumudur, yani opsiyon zarardadır.
Alım opsiyonunda : Kullanım fiyatı + prim > spot fiyatı
Satım opsiyonunda : Kullanım fiyatı< spot fiyatı + prim
Başabaş opsiyon;Opsiyonun, alıcısı açısından kullanılabilir değerde ne olması ne de
olmaması durumudur, yani opsiyon ne kârdadır ne de zarardadır.
Alım opsiyonunda; Kullanım fiyatı + prim = spot fiyatı
Satım opsiyonunda ; Kullanım fiyatı = spot fiyatı + prim
11
Açık Pozisyon Kavramı
Spot piyasalarda menkul kıymetlerin sayıları aşağı yukarı bellidir. Örneğin, halka açık
bir şirketin dolaşımda olan hisse senedi sayısı, sermayesiyle halka açıklık oranının çarpımına
eşittir. Bu nedenle birincil piyasadaki halka arzdan sonra, belli sayıda hisse vardır. Keza
dövizde de, spot piyasalarda dolaşan banknot sayısı tam olarak bilinmese de aşağı yukarı
bellidir. Mal piyaslarında ise o ana kadar üretilmiş ve satışa ve dolayısıyla tüketime hazır mal
her zaman mevcuttur; bunun sayısı bazen bol, bazen kıttır.
Türev piyasalarda ise, durum bundan farklıdır. Herhangi bir dayanak varlığa bağlı bir
türev ürünün yeni açılan bir vadesinde ilk anda açık pozisyon sayısı 0 (sıfır) ‘dır (
Kapatılmamış toplam sözleşme sayısı, yani toplam uzun veya kısa pozisyon sayısı). Diğer bir
deyişle, bir sözleşmede ilk işlem yapılana kadar açık pozisyon sayısı 0’dır. Bu sayı
yatırımcılar yeni pozisyon açtıkça artar; açık olan pozisyonlarını kapattıkça azalır. Vadenin
açık kaldığı süre içinde açık pozisyon sayısı dalgalanır. Vadeli piyasalarda açık pozisyon
sayısı en az işlem hacmi kadar önemlidir.
Şimdi, açık pozisyon nasıl hesaplanıyor, onu bir görelim:
1. Gün İşlemleri
Alan Satan Miktar
AAA BBB
5
CCC DDD
3
EEE FFF
5
GGG HHH
7
Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 20
İlk gün görüldüğü gibi sadece yeni pozisyon açılmıştır.
2. Gün İşlemleri
Alan Satan Miktar
BBB HHH
3
Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 20
İkinci gün BBB 5 adet ‘kısa’sından 3’ünü uzun pozisyonla kapasa da HHH 3 adet yeni
kısa pozisyon alarak açık pozisyon sayısının aynı kalmasına yol açmıştır.
3. Gün İşlemleri
Alan Satan Miktar
HHH AAA
5
Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 15
Üçüncü gün HHH ve AAA karşılıklı olarak 5 adet açık pozisyon kapamışlardır.
Toplam açık pozisyon sayısı böylece 15’e inmiştir.
Bir de açık pozisyondaki artışın veya azalışın, fiyattaki ve işlem hacmindeki değişime
göre nasıl yorumlanabileceğini görelim;
Açık Pozisyon Analizi:
Fiyat
Hacim
Açık Pozisyon
Piyasa
Yukarı
Artıyor
Artıyor
Yukarı Doğru Güçlü
Yukarı
Azalıyor
Azalıyor
Yukarı Doğru Zayıf
Aşağı
Aşağı
Artıyor
Azalıyor
Artıyor
Azalıyor
Aşağı Doğru Güçlü
Aşağı Doğru Zayıf
12
Endeks Vadeli İşlem’e Yatırımın 6 Avantajı
Bir yatırımcının, her zaman üstün performans gösterecek hisse senedini bulması kolay değildir. Boğa
piyasası zamanında bile, endekse etki eden kağıtlardan herhangi birine yatırım yapılsa dahi her zaman
istenilen performans elde edilmeyebilir.Bu durumda A-tipi fonlara yatırım cazip gelebilir. Fakat
aşağıda söz edeceğimiz avantajlarıyla, endeks vadeli sözleşmeleri birçok durumda daha avantajlıdır :
1. Kaldıraç sayesinde spekülatif kazanç olasılığını yaratır:
Göreceli olarak düşük bir teminat oranıyla (kaldıraç sayesinde)yüksek bir pozisyon kontrol
etmek mümkün olduğundan, endeksteki küçük değişiklikler bile, eğer doğru taraftaysanız, size
iyi karlar yaratabilir. Örneğin, vadeli 30-endekste 95.000 fiyattan, alım yönünde bir sözleşme
pozisyon açıldığında (yatırılan 930 TL teminat ), fiyat 98.000’e geldiğinde ( % 3 ’lük artış)
300 TL’lik bir kar elde edilir(%33 kazanç). Şunu da unutmamak gerekir : Kaldıraç iki ucu
keskin bir bıçaktır. Yanlış taraftaysanız kayıp da yüksek olur.
2. Düşen piyasada, portföyünüze korunma ve sigorta imkanı sağlar :
Eğer yüklü bir portföyünüz varsa ve onu uzun vadeli taşıyorsanız, zaman zaman onu
korumaya almalısınız. Nasıl evinizi, arabanızı kaza, yangın ve hırsızlığa
karşı
sigortalıyorsanız, portföyünüzü de piyasanın ani düşüşlerine karşı korumanız gerekir. Bunun
için yapılacak şey, çok basit olarak, vadeli endeks sözleşmesi satmaktır. Burada, düşüş
ihtimali varsa, portföyden satış yapmak da bir alternatif gibi görünebilir. Ama hem işlem
maliyetleri daha fazladır; hem de vergi avantajı yoktur
3. Satmak da almak kadar kolaydır :
Herhangi bir hisse senedi pozisyonu bulunmayan veya portföyünü boşaltmış olan bir
yatırımcı, piyasanın aşağı doğru gideceği varsayımıyla satış yönünde pozisyon alabilir.Satmak
için de aynı oranda başlangıç teminatı istenir. Spot piyasada herhangi bir hisse senedini açığa
satmak için bir üst kademe kuralı olduğu halde, VİOP’ da , böyle bir zorunluluk yoktur.
4. Valör yoktur:
A-tipi fonlara yatırım yapmak isteyen yatırımcılar en erken bir gün sonrasının bilinmeyen
fiyatlarından işlem yapmak zorundadır. Halbuki, vadeli endeks sözleşmeleri VİOP’ta o anki
fiyatlardan gerçekleştirilir. Takas da anlıktır. Pozisyon alırken teminatın hazır olması gerekir.
Aynı şekilde pozisyondan çıktıktan sonra da paranız hesaptadır.
5. Teminatlar Takasbank’ta net O/N oranlarıyla nemalanır
Bir hisse senedi aldığınızda veya A-tipi endeks fon aldığınızda yatırdığınız meblağ o varlık
için bağlanmış olur. Değer artışı dışında herhangi bir nemalanma olmaz. Diğer yandan, vadeli
endeks sözleşmesi alındığında veya satıldığında yatırılan TL cinsinden teminatlar hergün
Takasbank’ta net O/N oranlarıyla nemalanır. Doğru taraftaysanız (yani örneğin piyasa
çıkarken uzun pozisyondaysanız) hem pozisyondan dolayı kar yazarsınız.; hem de teminatınız
sanki likit fondaymış gibi değerlenir.
6. Daha düşük komisyon oranlarından yararlanılır
:
Genellikle spot piyasadaki komisyon oranları vadeli piyasadan daha yüksek
olduğundan endeks vadeli sözleşmelerinde işlem yapmak daha az maliyetlidir.
13
Döviz Vadeli İşlem’e Yatırımın 6 Avantajı
Bir yatırımcının veya korunmacının , aşağıda söz edeceğimiz avantajlarıyla, döviz vadeli
sözleşmelerin tercih etmesi doğaldır.
1. Kaldıraç sayesinde spekülatif kazanç miktarını yükseltir:
Göreceli olarak düşük bir teminat oranıyla (kaldıraç sayesinde)yüksek bir pozisyon kontrol
etmek mümkün olduğundan, dövizdeki küçük değişklikler bile, eğer doğru taraftaysanız, size
iyi karlar yaratabilir. Örneğin, vadeli dolarda 2.000 fiyattan, alım yönünde bir sözleşme
pozisyon açıldığında (yatırılan 110 TL teminat ), fiyat 2.100’e geldiğinde ( % 5’luk artış) 100
TL’lik bir kar elde edilir(Bu da yatırılan teminata göre %90’lik bir kazanç demektir). Şunu da
unutmamak gerekir : Kaldıraç iki ucu keskin bir bıçaktır. Yanlış taraftaysanız kayıp da yüksek
olur.
2. Düşen piyasada, portföyünüze korunma ve sigorta imkanı sağlar :
Eğer yüklü bir döviz portföyünüz varsa ve onu uzun vadeli taşıyorsanız, zaman zaman onu
korumaya almalısınız. Nasıl evinizi, arabanızı kaza, yangın ve hırsızlığa
karşı
sigortalıyorsanız, portföyünüzü de piyasanın ani düşüşlerine karşı korumanız gerekir. Bunun
için yapılacak şey, çok basit olarak, vadeli döviz sözleşmesi satmaktır. Burada, düşüş ihtimali
varsa, portföyden satış yapmak da bir alternatif gibi görünebilir. Ama işlem maliyetleri daha
fazladır.
3. Satmak da almak kadar kolaydır :
Herhangi bir döviz pozisyonu bulunmayan veya portföyünü boşaltmış olan bir yatırımcı,
piyasanın aşağı doğru gideceği varsayımıyla satış yönünde pozisyon alabilir.Satmak için de
aynı oranda başlangıç teminatı istenir. Spotta döviz açığa satmak için kredi maliyetlerine
katlanmak gerekir.VİOP’ ta , böyle bir zorunluluk yoktur.
4. Teminatlar Takasbank’ta O/N oranlarıyla nemalanır :
Bir döviz pozisyonu aldığınızda yatırdığınız meblağ o varlık için bağlanmış olur. Değer artışı
dışında herhangi bir nemalanma olmaz. Diğer yandan, vadeli döviz sözleşmesi alındığında
veya satıldığında yatırılan TL cinsinden teminatlar hergün Takasbank’ta O/N oranlarıyla
nemalanır. Doğru taraftaysanız (yani örneğin piyasa çıkarken uzun pozisyondaysanız) hem
pozisyondan dolayı kar yazarsınız.; hem de teminatınız sanki likit fondaymış gibi değerlenir.
5. Daha düşük komisyon oranlarından yararlanılır :
Genellikle spot piyasadaki komisyon oranları vadeli piyasadan daha yüksek olduğundan
vadeli döviz sözleşmelerinde işlem yapmak daha az maliyetlidir.
6. Vade sonunu beklemek zorunda değilsiniz
Forward bir döviz sözleşmesi yaptığınızda, vade sonuna kadar pozisyonunuzu taşımak
zorunda olduğunuzdan, piyasadaki ani hareketlerden yararlanamazsınız. Bununla birlikte
vadeli piyasada her an ters pozisyon alarak, pozisyonunuzu kapatabilirsiniz.
14
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında Para Yönetimi Kuralları
Aşağıda, birçoğu her piyasada uygulanabilecek kuralların bazıları özel durumlar da doğru olmayabilir.
Bununla birlikte, bu kuralların çoğu hemen hemen her zaman geçerli kurallardır. VİOP, sofistike
piyasa olduğundan dolayı spekülasyon amacıyla işlem yapanların bu kurallara daha çok dikkat
etmeleri gerekir.















Zararları durdurun : Açtığınız bir pozisyonda zarara (kesinlikle kara değil) bir limit
koymak hem zararı azaltır hem de hareket kabiliyeti yaratır.
Eğer bir pozisyon, ikinci günün sonunda da bir kar getirmiyorsa, kapatın : Bu kural
tartışmalı da olsa, vadeli piyasalarda belli bir vade olduğundan yanlış açılmış bir pozisyonda
beklemenin yararı yoktur.
Eğer bir pozisyon, öngörülen risk / getiri oranının üstüne çıkarsa, o gün alınmış bir
pozisyon dahi olsa, kapatın : Risk / getiri oranı hesabı her yatırım için önemlidir. Kaldıraç
oranının yüksek olduğu vadeli piyasalarda bu oran aşılırsa ciddi zararlar oluşabileceğinden bu
durumdan kaçınmak gerekir.
Açık bir kar potansiyeli görünse bile, belli bir meblağın üzerindeki parayı riske
etmeyin. : Bu bir disiplindir. Yatırımcılar, hırslarının kurbanı olmazlarsa ileride hüsrana
uğramazlar.
Sadece bir işlem için, toplam kapitalin belli bir yüzdesinden fazla bir tutarı riske
etmeyin. : Bu da yukarıdaki durumun özel halidir. Bunun klasik ifadesi : yumurtaları aynı
sepete koymayın.
Vade ayında işlem yapmayın : Bu kural da tartışmalıdır. Ancak vade yaklaştıkça açık
pozisyon sayısı azalacağından likidite vade ayında azalabilir. Bu durumda pozisyon açarken
veya kapatırken zarar edilebilir.
Bir büyük rapor öncesi pozisyondan çıkın: Bu da dikkat edilmesi gereken bir kuraldır.
Sürprizlerden kaçınmak için bir büyük rapor öncesi piyasada pozisyon taşımak riskli olabilir.
Stop emir kullanın : İlk kuralda belirtildiği üzere, zararları durdurmak için stop emir
kullanmak gerekir. Öreneğin VİOP’da “şarta bağlı emir” türünü kullanarak istenilen fiyata
stop emir verilebilir.
Eğer “stop” ı kaçırırsanız, yine de pozisyondan çıkın : Bu kural da kritik bir kuraldır. Siz
stop emri vermenize rağmen o anda istediğiniz fiyattan eşleşme olmaz ve emriniz pasife
düşebilir. Bu durumda stopa yakın bir fiyattan işlem gerçekleştirilip pozisyon kapatılmalıdır.
Önemli bir kuralınız olsun : parayı korumak, para yapmaktan çok daha önemlidir :
Bazen acemi yatırımcılar da yüksek tutarda para kazanabilir. Fakat, çoğu zaman daha sonra
yaptıkları işlemlerle yaptıkları kazancı kaybettikleri gibi zarara da geçerler. Halbuki, usta bir
yatırımcı kazandığı karı korumayı bilir.
Kaybeden pozisyonu arttırmayın: Bu kural da çok önemlidir. Eğer yanlış pozisyonda ısrar
ederseniz.,bu çoğunlukla zararınız artmasından başka bir işe yaramaz.
Kaybeden pozisyonda yayılma yapmayın, çünkü bu sadece bir bacağı korur : Eğer
yanlış bir pozisyondaysanız, pozisyonu kapamak daha iyidir. Yayılma yaparsanız bu sefer de
baz riskini üstlenmiş olursunuz.
Hacimsiz piyasalarda işlem yapmayın : Hacimsiz piyasalarda doğru fiyatlama
olamıyacağından işlem yapmak risklidir.
Acil bir parayla işlem yapmayın : Bu kural bütün piyasalarda geçerlidir. Kısa vadede
gerekecek bir parayla hiçbir piyasada işlem yapılmaz.
Unutmayın, kenarda durmak da bir pozisyon almaktır : Vadeli piyasalarda sürekli işlem
yapmak yorucu ve streslidir. Bazen durup piyasayı dışarıdan izlemek, hem insanı dinlendirir ;
hem de daha objektif olmayı sağlar. Böylece olası zararlardan da korunmuş olunur.
15
VİOP Sözleşme Detayları
http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/piyasalar/vadeli-islem-veopsiyon-piyasasi
VİOP Takas Esasları
İşlem gerçekleşmeden önce teminatın Takasbank’daki müşteri hesabında bulunması
gerekmektedir.
Vade sonu teslimat işlemleri nakit uzlaşma şeklinde gerçekleşmektedir.
Teminat tamamlama yükümlülükleri nakit olarak T+1 günü yerine getirilmektedir.
Seans Saatleri
09:10-12:30 ile 13:55-17:45 (Endeks ve Pay Sözleşmeleri)
09:10-17:45 (Endeks ve Pay Harici Sözleşmeler)
18:10
Uzlaşma Fiyatının Duyurulması
DenizYatırım’da VİOP Hesabı Açmak ve İşlem Yapmak İçin ;
Denizbank’ın herhangi bir şubesinde (eğer yoksa) vadesiz mevduat hesabı açılır.
DenizYatırım vadeli işlem sözleşmesi doldurularak , imzalanır.
İşlem yapmak için , İMKB Takas ve Saklama Bankası’na 21224-11-1
DenizYatırım hesabına , müşteri ad-soyad ve hesap numarası açıklaması ile
gerekli teminat EFT yapılır
16