Erguniye Mevlevihanesi`nin Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi

Erguniye Mevlevihanesi’nin Tarihi
Açıdan Değerlendirilmesi
Mehmed Veysi Dörtbudak*
Türk Hâkimiyetine Giren Kütahya
1071 Malazgirt Meydan Muharebesinden bir kaç yıl sonra Anadolu'nun hemen hemen tamamı Türkler tarafından fethedilmiştir.
Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın kardeşi Melik Mansur, 1074 yılında
Kütahya'yı aldıktan sonra artık Kütahya, Anadolu Selçuklu Devleti'nin bir uç şehri olmuştur.
Haçlı Seferleri sonunda tekrar Bizanslıların eline geçerek üç defa
Türklerle Bizanslılar arasında el değiştirmiştir.
Kuruluşuyla ilgili rivayete göre Mevlevihanenin çekirdeğini, Emir
İmadüddin Hezâr Dinârî tarafından inşa edilen Hezâr Dinârî Mescidi
meydana getirmektedir1. Gölpınarlı Mevlânâ Dergâhı Arşivinde bulunan 51-52 nolu zarflara göre Selçuklu Kumandanı Hezâr Dinârî’nin
Sultan Veled(R.A.) Hazretlerinin dervişânından olduğu iddia edilse2 de
bu iddia tarih olarak mümkün değildir. Önce Celâleddin Ergun Çelebi'nin(R.A.), ardından diğer postnişinlerin buraya defnedilmesiyle adı
geçen mescid Ergun Çelebi Türbesi'ne dönüşmüş, kuzeyine de semâhane inşa edilip Mevlevihanenin ilk kuruluşu gerçekleştirilmiştir.
Sultan Veled ve Kütahya
I. Yakup Çelebi Döneminde Sultan Veled(R.A.) hazretleri, Konyadan kalkarak Beyşehir, Eğirdir, Karahisar-ı Devlet ve Denizli yoluyla
*
1
2
Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Eski Türk Edebiyatı A.D.
Öğretim Görevlisi, MANİSA / MEDAR (Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları
Derneği) Yön. Kur. Bşk. veysidortbudak@gmail.com
Sevgi Parlak - Barihüda Tanrıkorur, “Kütahya Mevlevihanesi”, Diyanet İslâm
Ansiklopedisi, , C. 27, (İstanbul, 2003), s. 1.
Abdülbaki Gölpınarlı, “Konya’da Mevlânâ Dergâhının Arşivi”, İktisat Fakültesi
Mecmuası, c.17. S.1-4, s. 168.
133
ERGUN ÇELEBİ VE KÜTAHYA MEVLEVİLİĞİ
Kütahya’ya gelmiştir. Kızı Mutahhara Âbide Hatun(R.A.) burada yaşamaktadır. İhtimaldir ki birçok şehre halifeler gönderen Sultan Veled(R.A.) Hazretleri buraya da halifeler göndermiştir. Kızının yaşadığı
bu şehre ve güzelliğine hayran kalan Hazret şehri öven ve:
“Ne başed hem-çü Kütahiyya şehri
Honek ân kes ki der vey nîşest şehrî”
diye başlayan bir şiir yazmıştır. “Kütahya şehri gibi bir şehir olamaz,
ne mutlu orada oturan kimseye. Saadeti yaver olup da iki ay oturacak olan kimse oradan hadsiz, hesapsız istifade eder, lezzet alır.
Germiyan Oğulları, Ulu Arif Çelebi ve Kütahya
730/1329 yılında bu günkü yapının yerine yeniden bina inşa
edilmiştir3. Sultan Veled’den(R.A.) sonra Makam Çelebisi olan Ulu Arif
Çelebi(R.A.) de Kütahya üzerinde durmuş, şehri ziyaret etmiş ve Germiyanoğulları ile yakın ilişki içine girmiştir. Bu dönemdeki Yakub
Bey de Ulu Arif Çelebi’nin(R.A.) mürididir4. Bazı Mevlevi kaynakları
Sultan Veled’in(R.A.) kızı Mutahhara Âbide Hatun’un(R.A.) Süleyman
Şah’la evli olduğunu yazsa da5 bu olay tarihî akışa uygun görülmemektedir. Mutahhara Âbide Hatun’un(R.A.) Savcı Bey’in oğlu Umur
beyle evlendiği daha gerçekçidir6.
Ulu Arif Çelebi(R.A.) yanına aldığı Mevlevi dervişleri ile birlikte
Anadolu'nun bazı şehirlerini, batı İran'ı, Irak'ı, Suriye ve Mısır'ı
dolaştı. Tarikatını tanıttı. Gittiği yerlerde Mevlevihaneler açarak
dervişlerinden birini buralara şeyh atadı. Ölümüne kadar (1320),
8 yıl Mevleviliğin yayılmasına çalıştı7.
Devlet Kurumlarıyla içiçe olan Mevlevilik İçanadolu’da yaygın
bir hâle gelmiş ve öyle bir durum ortaya çıkmıştır ki, halkının tamamının Mevlevi olduğu köylerden Nejat Göyünç hoca “Osmanlı Devletinde Mevleviler” başlıklı makalesinde bahseder. Bu köylerden biri
de Çakır Köyüdür.
3
4
5
6
7
Hasan Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 2
(1996), s. 70.
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi” , s. 70.
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, s.70’den naklen; Sâkıb Dede, Sefîne, I/524.
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, s.70’den naklen; Abdülbaki Gölpınarlı,
Mevlâna’dan Sonra Mevlevilik, (İstanbul, 1953), s. 122.
Mehmet Önder, “Konya’da Mevlâna Dergâhı Merkez Arşivi ve Mevlevihaneler”, Osmanlı Araştırmaları XIV, (İstanbul, 1994), s. 138.
134
TARİHİ AÇIDAN ERGUNİYE MEVLEVİHANESİ
“Mevlevihanenin şeceresi incelendiği zaman idaresinde açıklanamayan büyük boşluklar, dolayısıyla faaliyetinin kesildiği veya
zayıf olduğu dönemler görülür. Şeyh vekili Hasan Ulvi elMevlevi'nin(R.A.) 1909 tarihli mektubunda, bani ve ilk postnişin
Celâleddin Ergun Çelebi'den(R.A.) sonra oğlu Burhaneddin İlyas
Çelebi(R.A.) ile amcazadesi Zeynüddin Çelebi'nin(R.A.) (ö. 827/1424)
posta oturdukları, ancak Timur vak'ası, Karamanoğulları istilası ve
ll. Yakub Çelebi'nin ölümünün (832/1429) ardından Kütahya'nın
Osmanlılar'ın idaresine geçmesi üzerine aileden Mevlevihaneyi
idare eden İlyas Paşa'nın evlatlarının Konya ve başka yerlere göçüp Mevlevihanenin bir türbedara bırakıldığı anlatılmaktadır. 125
yıla yakın süre boyunca boş kalan posta Kütahyalı İbrahim(R.A.) ve
Mehmed(R.A.) dedeler oturup dergâhı tekrar faaliyete geçirmişlerdi.
Bundan sonra dergâh 1601-1689 arasında. Mevlânâ Dergâhı’nın
on yedinci postnişini lll. Muhammed (Küçük) Arif Çelebi'nin(R.A.)
kızı Mesnevihan Kamile Hanım(R.A.) ile oğlu Hüseyin Çelebi(R.A.)
ve kızı şair Hâcce Fatma Hanım(R.A.) tarafından yönetilmiştir.
Dergâhın ilginç tarihi boyunca Karahisar Mevlevihanesi'nde olduğu gibi burada da Şeyh Küçük Hüseyin Çelebi'nin(R.A.) yerine
iki kadın vekâleten postnişinlik etmiştir. Postnişin listesine göre
bunun arkasından Mevlevihaneyi sonuna kadar Hüseyin Çelebi'den(R.A.) gelen çelebiler idare etmiştir. Ancak arada yine yönetim
boşlukları olmuştur. Mesela 1791'de Abdürrahim Ata Çelebi'nin(R.A.) oğlu Mehmed Saib Çelebi(R.A.) on bir yaşındayken posta
geçtiğinde ve 1895'te İdris Hamdi Çelebi'nin(R.A.) ölümünden sonra küçük kardeşi Ergun(R.A.) ve oğlu Sâkıb(R.A.) büyüyünceye kadar
dergâh Hasan Ulvi, Amil Çelebi, Ahmed Remzi Dede(R.A.)gibi vekiller tarafından yönetilmiştir. I. Dünya Savaşı'nda Sâkıb Dede'nin(R.A.) Şam'daki Mevlevi alayına sadece on bir dervişle katılmış olması, komşu âsitâneler olan Bursa'nın altmış yedi ve Karahisar'ın altmış üç dervişle katıldığı göz önüne alınırsa Kütahya
Mevlevihanesi'nin bu dönemde nüfus ve faaliyet bakımından son
derece zayıf durumda bulunduğunu gösterir.
Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân'ın yazarı Mustafa Sâkıb Dede(R.A.),
Ali Nutki(R.A.) ve Abdülbaki Nasır(R.A.) dedelerin babası olan Yenikapı Mevlevihanesi postnişini Seyyid Ebubekir Dede(R.A.), Galata
Mevlevihanesi postnişini Kudretullah Dede'ni(R.A.)n babası Yenikapı Mevlevihanesi aşçıbaşısı Seyyid Ahmed Salih Dede(R.A.), hattat-şair Pesendi Hacı Ali(R.A.) ve Cafer dedelerle şair Derviş Hü135
ERGUN ÇELEBİ VE KÜTAHYA MEVLEVİLİĞİ
sam(R.A.) bu ocakta hizmet etmiş olan ünlü simaların bazılarıdır8.
Mevlevihaneden geçen zevât-ı kirama gelince elbetteki ilk ve en
önemli isim Ergun Çelebi Hazretleridir.
Ergun Çelebi(R.A.)
Hz. Mevlânâ’nın(R.A.) oğlu Sultan Veled’in(R.A.) torunu olan Ergun
Çelebi’nin Annesi Mutahhara Abide Hatundur(R.A.). Hakkında yeterli
bilgi mevcut değildir. Elde olan bilgiler de biri biriyle çelişkilidir.
“Sahîh Ahmed Dede’nin bildirdiğine göre, H. 700/M. 1300 yılında Karahisar’da dünyaya gelmiştir. Çelebi’nin daha sonra Kütahya’ya gittiği anlaşılmaktadır9.”
Emir Hüsam Çelebi(R.A.), Emir Vacid Çelebi(R.A.) gibi zatların elinde
yetişmiş ve postnişin olarak Kütahyaya gönderilmiştir. İmadüddin
Hezâr Dinârî’nin inşa ettirdiği ilk Mevlevihane kabul edilen mescidin
Postnişini olmuştur. 1329 tarihinde icra edilen Ayin-i şerîfle irşad
görevine başlamıştır. Genc-nâme adlı manzum bir eserin sahibidir.
Ayrıca İşâretü’l-beşâre isimli eserinde de; Mevlevi ayinindeki remizlerden, mürşid-i kâmilin hallerinden bahseder10.Takribi 75 yaşlarında
iken H. 775/M. 1373 yılında vefat etmiştir11. Hakka yürüyen Ergun
Çelebi(R.A.) hazretleri hakkında Sâkıb Dede(R.A.) şunları şöylemiştir:
“Etmeyince nakd-i ömrü bî-kusûr anda fedâ
Etmiş olmaz ihtirâmı hakkını bende edâ
Kutb-ı âlem, gavs-ı âdem, mazhar-ı nûr-ı cemâl
Hazret-i Sultân Ergun(R.A.) kurretü’l-ayn-ı Celâl”
Bu sözlerle yetinmeyen Sâkıb Dede(R.A.) ayrıca Hazret için 45 beyitlik bir kaside de söylemiştir.
Burhaneddin İlyas Çelebi(R.A.)
Ergun Çelebi’nin(R.A.) oğludur12. Babasının hakka yürümesinden
sonra posta oturmuş, yirmi üçyıl meşihat görevinden sonra 1395
8
Parlak – Tanrıkorur, “Kütahya Mevlevihanesi”, s. 1.
Yusuf İlgar, “Afyonkarahisar Mevlevihanesi Post-nişînleri ve Mevlevi Meşhurları”, Sultan Dîvânî ve Afyonkarahisar’da Mevlevilik, (Afyon, 2002), s. 274.
10
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, s. 75.
11
İlgar, “Afyonkarahisar Mevlevihanesi Post-nişînleri ve Mevlevi Meşhurları”, s.
274.
12
Gölpınarlı, “Konya’da Mevlânâ Dergâhının Arşivi”, s. 168.
9
136
TARİHİ AÇIDAN ERGUNİYE MEVLEVİHANESİ
yılında bekâ âlemine irtihal etmiştir13. Mevlevilikte “velâyet menzilinin sırlarına eren Burhaneddin İlyas Çelebi(R.A.), şiirde de belagat
semâsının yıldızıdır. Bir gün semâ esnasında “Câe hinü’l-irtihâl” sözünü söyler. Bu söz ebced hesabıyla vefat tarihi olan 798 rakamını
verir.
“Âyîne-i cânân olalı cân-ı hazînim
Pertev-fiken-i şeş cihet-i rûy-ı zemînim”14
Zeynüddin Çelebi(R.A.)
Burhaneddin İlyas Çelebinin(R.A.) amcazadesidir. Muzafferüddin
Çelebinin(R.A.) oğludur. Yaklaşık 25 yıl makam-ı meşihatta kalmış, H.
800/M. 1397’de vefat etmiştir. Sicill, Celâleddin Ergun Çelebi’den(R.A.)
tahsil ettiğini yazar15.
Timur felaketinden sonra yaklaşık 150 yıl Mevlevihane mahzun
kalmış, dergâh-ı şerîf de ancak bir türbedar tarafından idare edilmiştir.
Hasan Ulvi Dede’nin mektubunda adı geçen ve hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız İbrahim Dede(R.A.) posta tayin
edilir ve yaklaşık 1550’lerden 1600’lere kadar şeyhlik makamında
oturur16.
Ulûfecizade Mehmed Dede(R.A.)
İntisabı İbrahim Dede’yedir ve aynı zamanda onun damadıdır.
Elli yıla yakın şeyhlik görevini deruhte etmiştir.
Bu devirden sonra Mevlevihane bir hanım tarafından yönetilmiştir; Kamile Hanım(R.A.). Konya’da bulunan Küçük Arif Çelebi’nin(R.A.)
kızıdır. Mesnevi-handır. Kendisinden sonra oğlu Hüseyin Çelebi,(R.A.)
ondan sonra da ismi geçen zat Hüseyin Çeleb’inin(R.A.) kızı Hâcce
Fatma Hanım(R.A.) tarafından Mevlevihane idare edilmiştir17.
13
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, s. 75.
Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, 2001, s. 94.
15
Tuman, Tuhfe-i Nâilî, s. 396.
16
Özönder, “Kütahya Mevlevihanesi”, s. 76.
17
Gölpınarlı, “Konya’da Mevlânâ Dergâhının Arşivi”, s. 168.; Özönder, ”Kütahya
Mevlevihanesi”, s. 76.
14
137
ERGUN ÇELEBİ VE KÜTAHYA MEVLEVİLİĞİ
Mustafa Sâkıb Dede(R.A.)
Aslen İzmirlidir. Fevkalade bir ilmî tahsilden sonra Tarîk-i Mevleviyeye alaka duymuş, Edirnede Seyyid Mehmed Dede’nin(R.A.) nezaretinde çilesini tamamlamış, çeşitli Mevlevihanelerdeki Mevlevi büyüklerinden feyz almıştır. Rumeli’yi dolaştıktan sonra Limni Adasında Niyazi Mısrî(R.A.) Hazretleri ile de görüşmüş ve 1690 senesinde
Erguniye Mevlevihanesi şeyhliğine getirilmiştir. Kırksekiz yıllık hizmetin ardından Hakk’a yürümüş, Mevlevihaneye defnedilmiştir.
Dedenin döneminde Kütahya Mevlevihanesi en parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. Oğlu Ebubekir Dede(R.A.), Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi olmuştur. Bir diğer oğlu da Nutkî Dede’(R.A.)dir.
En önemli eseri Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân’dır ki, önemli bir biyografik kaynaktır. Divanı vardır.
Biz feyz-i demle âdem olan Mevlevileriz
Şah-ı gedâ-yı âlem olan Mevlevileriz
beytiyle Tarîk-i Mevleviyye müntesiplerinin âlemin gedâlarının
(dervişânın) Şahı olduğunu söyler.
Divanı, Ahmet Arı tarafından Sâkıb Dede(R.A.) ve Divanı Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu adıyla yayınlamıştır.
“Sûziş nevâ-yı âteş-i dildir hevâ-yı ney
Uşşâk aceb mi ola esîr-i nevâ-yı ney
Sâkıb sadâ-yı şehper-i Rûh-ı Emîndir
Sığmaz hülâsa perde-i fikre edâ-yı ney”18
Halis Ahmed Çelebi(R.A.)
Mustafa Sâkıb Dede’nin(R.A.) oğludur. Annesi Havva Hatun Hz.
Pîr
ahfadından olduğu için inas çelebilerdendir. Babasının irtihalinden sonra posta oturan Halis Ahmed Dede(R.A.) H. Ramazan 1191/
M. 1777 yılına kadar bu hizmette bulunmuştur. Ergun Çelebi Türbesi yanında medfundur. Vefatına Şeyh Galib(R.A.)
(R.A.)
Şeş cihetten gelir âvâz-ı teessüf Galib
Nakd-i Hâlis gibi Ahmed Dede çıkdı elden. (1191)
ta‘miyeli beytini söyler.
İyi bir şair olan Halis Ahmed Dede’nin(R.A.) “kıyas eyler” redifli şi18
Tuman, Tuhfe-i Nâilî, s. 137.
138
TARİHİ AÇIDAN ERGUNİYE MEVLEVİHANESİ
iri pek meşhurdur.
“Gören kûyunda cûş-ı mevc-i giryem yemm kıyâs eyler
O gül-ruhsâr ise mânend-i şebnem nem kıyâs eyler.”19
Tufeyl-i Sefîne adlı eserinde hem babası hem de o devir Kütahyası
hakkında çok önemli bilgiler mevcuttur.
Daha sonra, sırasıyla Abdurrahim Atâ Çelebi, Mehmed Sâib Çelebi, Hacı Abdülkadir Çelebi, İsmail Hakkı Çelebi, İdris Hamdi Çelebi, Hüsameddin Çelebi (İdris Hamdi Çelebi’nin oğlu Ergun Çelebi’ye
vekâleten 15 yıl), Ergun Çelebi(R.A.), Son devrin önemli şair ve mutasavvıflarından Üsküdar Mevlevihanesinin son Postnişini Ahmed
Remzi (Akyürek) Dede(R.A.), Hasan Ulvî Dede (vekâleten), -Konyaya
Kütahya Mevlevihanesi tarihçesi hakkında gönderdiği mektup önemlidir.-, yine vekâleten Çankırı Mevlevihanesi Şeyhi Mustafa Nuri
Dede(R.A.) ve Dergâh’ın son şeyhi 1925 yılına kadar Sâkıb Dede(R.A.)’dir.
Sâkıb Dede’nin meşihat makamına atanması için Kütahya’dan birçok
tarikat şeyhi, çelebi, semâzenler ve şehir eşrafından birçok isim Konya Makam Çelebiliğine arz-ı hâl göndermişlerdir.
1925 yılında bu Dergâh da diğerleri gibi aynı akıbete uğramış ve
sırlanmıştır.
19
Tuman, Tuhfe-i Nâilî, s. 243.
139