SÇD kapsamında yüzey suları üzerindeki baskı ve etkilerin analizi

Modül 2: Su Bütçesi, Baskı ve Etkiler,
Önemli Su Yönetimi Konuları, İzleme,
Karakterizasyon Raporu
SÇD kapsamında yüzey suları üzerindeki baskı ve
etkilerin analizi
Michael Jackman
Yüzey Suları
SÇD Ek II, Kısım 1 gözden geçirme sürecini tanımlamaktadır:
1. Yüzey su kütlesi türlerinin sınıflandırması;
2. Baskıların tanımlanması;
3. Etkilerin değerlendirilmesi.
Nehir Havzası Ön Değerlendirmesi
Yapılacak ilk taramayla, tercihen memba ya da mansap kesim su kütlelerinde, su
kütlesi üzerinde belirlenecek baskılar listesi ve etkilerin değerlendirmesi muhtemel
sorunları belirleyecektir.
Varolan bütün baskıların sebep olabileceği etkilerin değerlendirilmesi, su kütlesinin
“iyi statü” hedefine ulaşıp ulaşmadığını daha iyi açıklayacak izleme noktalarının
belirlenmesini sağlayacaktır.
İzleme noktaları, iyi statüye ulaşmak amacıyla
programının geliştirilmesi için temel olacaktır.
gerçekleştirilen
önlemler
Gerekli bilgi aşağıdakileri içermelidir;
Önemli antropojenik baskıların tür ve büyüklüğü, baskıların sınıflandırılması:
1) Noktasal kirlilik kaynağı;
2) Yayılı kirlilik kaynağı;
3) Su çekimi ya da su akışındaki düzenlemelerin akış rejimine etkileri ve,
4) Morfolojik değişiklikler
Bunların yanında arazi kullanımının da dikkate alınması gerekir. Örneğin, kentsel,
sanayi, tarım, ormancılık vb. alanlar. Çünkü bu alanlar spesifik baskıların bulunduğu
alanlardır.
İnsan etkileri analizi
Hedefler
Varolan bilgi ve
veri
Baskı ve etkilerin
analizi
Ekonomik analiz
İzleme programı
gözden
geçirilmesi
Tedbirler
programı
Hedefler
 Sürecin temel aşamalarından biri çevresel hedeflerin belirlenmesidir.
Çünkü baskı ve etkilerin gözden geçirilmesi belirlenmiş olan hedefe
ulaşamayacak ya da ulaşamama riski olan su kütlelerini tanımlamalıdır.
 Hedefler, hem “iyi statü”ye ulaşmak için genel hedefe hem de buna ek
olarak korunan alanlara uygulanan spesifik hedeflere bağlı olacaktır.
 Hedefler
 Hedeflere ulaşılması için gerekli olan ve bir su kütlesine uygulanabilir
çevresel şartlar su kütlesi türüne bağlıdır ve birtakım kaynaklardan elde
edilir.
 Hedefler, varolan sabit sayısal limitler olabilirler ya da daha detaylı
tanımlamalar gerektiren “iyi statü” kavramından üretilebilirler.
 Her baskı ve etki değerlendirmesi için, hiçbiri SÇD’de yer almamasına
karşılık, genel kimyasal unsurlardan (örneğin, çözünmüş oksijen gibi)
sayısal limitler oluşturmak gerekecektir..
 Bu değerlerin yetkili kurumlarda görev yapan uzmanlarca belirlenmesi
gerekecektir. Söz konusu belirlemede, uzun vadede gerçekleşme
olasılığı olan değerlerin öngörülmeye çalışılması önerilmektedir.
 Hedefler
 Statünün kötüleşmesini önlemelidir.
 Uzun vadede, hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı su kütlelerinin kimyasal ve ekolojik
durumları izlenerek değerlendirilecektir.
 Ön değerlendirmenin amacı, her nehir havzasına ilişkin önemli su yönetimi konularını
anlamak ve bunların herbir su kütlesini nasıl etkilediğini görmektir.
 Bu ilk tarama adımı, daha sonra nehir havzası yönetim planının başka aşamalarında
yapılacak tanım ve analizlerin ön çalışmasını teşkil eder.
 Aynı zamanda havza planı ve izleme programı için gerekli olabilecek bilgi ve veri
eksikliklerinin belirlenmesini de sağlayacaktır.
Su kütlesi ve toplama analı
belirlenmesi
İzleme verileri
Sürücü
güçler ve
baskıların
belirlenme
si
Potansiyel
ciddi
baskıların
belirlenmes
i
Etkilerin
değerlendiril
mesi
Hedefler
Hedeflere ulaşmama
ihtimalinin değerlendirilmesi
Baskı ve etkilerin analizindeki kilit bileşenler. Arka planı mavi olup, sağ tarafta yer
alan bileşenler analiz için temeldir ve rehberlikle detaylı olarak tanımlanırlar.
Bununla birlikte, beyaz arka planı olup, sol tarafta yer alan bileşenler destekleyicidir
ve rehberlikle kısaca tanımlanırlar
Tablo 2.2: Baskı ve etki analizlerinde kullanılan DPSIR çerçevesi
Terim
Baskı
Tanım
çevresel bir etkisi olabilecek antropojenik bir faaliyet (örneğin, tarım, sanayi
gibi)
sürücünün doğrudan etkisi (örneğin, su akışını ya da su kimyasında bir
değişime neden olabilecek bir etki)
Durum
hem doğal hem de antropojenik faktörler sonucu su kütlesinin durumu
(örneğin, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikler)
Etki
baskının çevresel etkisi (örneğin, ölen balıklar, değişen ekosistem)
Tepki
su kütlesi durumunun iyileştirilmesi için alınan tedbirler (örneğin, su
çekiminin engellenmesi, nokta kaynak deşarjının limitlenmesi, tarım için iyi
uygulamalar rehberlerinin geliştirilmesi gibi)
Sürücü
 Değerlendirme
 Baskı ve etki değerlendirmesi adım adım bir süreçte yapılacaktır;
1.Arazi kullanımı, etkileri dikkate alınmadan, baskıya sebep olan kentsel gelişim,
sanayi, tarım ve diğer faaliyetler gibi “sürücü güçler” tanımlanır;
2.Baskıların büyüklüğü ve su kütlesinin hassasiyetini de dikkate alarak, su kütlesi
ve su kütlesi kullanımı üzerindeki baskılar olası etkilerle tanımlanır;
3.Baskı sonucu oluşan etkinin değerlendirilmesi; ve
4.Hedefe ulaşmama riskinin değerlendirilmesi.
Sürücü Güç
Nüfus Artışı
Baskı
Kanalizasyon
Deşarjı
Durum
Artan Besin
Etki
Alg ve Bitki Büyümesi
Tepki
Deşarj Kontrolü
Şekil 2.3 DPSIR analitik çerçevesine bir örnek (bu sunum içinde anlatılan baskı ve etki analizi
kapsamına tepkinin dahil olmadığına dikkate edin)
 Baskı Örnekleri
 Baskı ve etki analizi hedefe ulaşamama riskini de değerlendirmelidir,
bazı baskı örnekleri:
 Noktasal kaynak deşarjları,
 Yayılı kaynak deşarjları,
 Su çekimi,
 Akış regülasyonu,
 Morfolojik değişimler
 Yeraltı sularının yapay beslenmesi.
Tablo 3.1 Değerlendirilebilecek baskıların sürücü güçlerine ilişkin geniş bir sınıflandırma
(bu liste Tablo 4.1’de tam bir baskılar listesine genişletilmektedir).
NOKTASAL KAYNAK
Kentsel deşarj (akıntılar dahil), tarımsal sızıntı,
ormancılık, diğer akıntılar
YAYILI KAYNAK
Atık su, madencilik, sanayi, kontamine arazi, tarımsal
nokta, atık yönetimi, akuakültür
ÖZEL MADDELER KULLANILAN
FAALİYETLER
İmalat, her tür sanayi kullanımı ve emisyonu / tarım
sektörleri
SU ÇEKİMİ
Akış azalımı
MORFOLOJİK (bakınız SÇD CIS
Rehber Doküman No:4 -HMWB)
Akış düzenlemesi, nehir yönetimi, geçiş ve kıyı
yönetimi, diğer morfolojik
DİĞER ANTROPOJENİK
çeşitli
 Ciddi Baskıların Belirlenmesi
 Ciddi baskıların belirlenmesi bütünleşik bir yaklaşımla yapılabilir:
 izleme verilerinin değerlendirmesi,
 model kullanımı
 ve uzman değerlendirmesi.
 Böylesi baskılar ve çevresel hedeflere ulaşmama riski olan su kütleleri
belirlenecek ve raporlanacaktır.
 Ciddi Baskılar
 Bir su kütlesi üzerindeki baskının önemli olup olmadığının
değerlendirilmesi,




Su toplama alanı içindeki baskıların bilgileri,
Su akışı konusunda bilgi,
Kimyasal transferler konusundaki bilgi, ve
Su kütlesinin hidro-biyolojik bileşenleri konusunda bilgilere bağlıdır.
 Önemli Olmayan Baskılar
 Baskı ve etki değerlendirmesinin geliştirilmesi için gözlem verilerinin
kullanımı.
 İzleme verileri halihazırda herhangi bir etki olmadığını gösterebilir.
Bunun anlamı, ön değerlendirme aşamasında belirlenen hiçbir baskının
ciddi olmadığı ya da baskı sonucu etkinin ortaya çıkmasına yetecek
zamanın geçmediğidir.
 Etkilerin değerlendirilmesi
 Bir su kütlesi üzerindeki etkilerin değerlendirilebilmesi için su kütlesinin
kendisi ve/veya üzerindeki baskı hakkında sayısal bilgi gerekli olacaktır.
 Örneğin, bir nehir, göl ya da kıyı suyuna en basitinden bir atık deşarj bile
varsa, bu durumda suyun kalitesinde yerel değişiklik olabilir, bu da
geleneksel bir karışım modeliyle düzgünce hesaplanabilir.
 Etki değerlendirmesi için gözlem verilerinin kullanılması etkinin doğrudan
değerlendirilebilmesine olanak sağlayabilir.
İzleme Verileri
KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI
Şeffaflık
Toplam askıda maddelerin konsantrasyonu, tuzluluk,
seechi disc şeffaflığı (m)
Termal şartlar
Isı
Oksijenasyon şartları
Konsantrasyon
İletkenlik
İletkenlik, toplam çözünmüş madde konsantrasyonuna
çevrilmiş
Tuzluluk
Konsantrasyon
Besin statüsü
Nitrojen ve fosfor konsantrasyonları, deniz koruma
ışığında yükler
İzleme Verileri
KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI (devam)
Asidifikasyon statüsü
pH, alkalinite, asit nötrolizayon kapasitesi
(ANC)
Öncelikli maddeler
konsantrasyon
Diğer kirleticiler
konsantrasyon
Tablo 3.7 İzleme verileriyle belirlenebilecek ve durumdaki olası etki ve değişiklikler.
BİYOLOJİK KALİTE UNSURLARI
Makrofitler
kompozisyon, bolluk
Fitoplankton
kompozisyon, bolluk, biyokütle
Planktonik çiçeklenme
frekans, yoğunluk
Bentik omurgasızlar
kompozisyon, bolluk
Balık
kompozisyon, bolluk, yapı yaşı
Ötrofikasyon
klorofil konsantrasyonu
 Kaynak ve yayılım
 Bir kirlenme baskısı su kütlesi ya da çevreye belli maddelerin boşaltımı
sonucu oluşur ve statüde doğrudan bir bozulmaya sebep olur.
 Söz konusu doğrudan bir atık deşarjı ya da tarım faaliyetlerinden
toprağa besin sızması gibi bir yan etki olabilir.
 Kirlenme baskısı, şehirleşme nedeniyle sediment değişimi, ormancılık ve
bahar aylarında ekilen ürünlerin değişimi gibi arazi kullanımına bağlı
sebeplerle de ortaya çıkabilir.
 Kirlenme baskılarının sınıflandırması, noktasal ve yayılı kaynaklar
arasındaki farkı ortaya koymalıdır.
 Noktasal ve yayılı kaynaklar arasındaki fark her zaman net olmayabilir
ve mekansal ölçekle yakından ilişkili olabilir, örneğin, kirlenmiş olan
araziler, noktasal kaynak olarak da yayılı kaynak olarak da
değerlendirilebilir.
Tablo 3.2 Yayılı kaynak baskı ve etkileri örnekleri
Faaliyet veya Sürücü Güç
Tarım
Atmosfere sanayi deşarjı
Ulaştırma
Baskıya Sebep olan Geçiş
Durumdaki olası değişim / etki
Tarım kaynaklı besin girdisi
Bekinler ekosistemi değiştirir
• Yüzey akımı
• Toprak erozyonu
• Suni drenaj akışı
• Filtreleme (örneğin, içe akış, kaynak
suyu ve yer altı suyu)
(aşırı gübreleme, hayvan gübresi ve
mineralizasyon dahil)
Yukarıda bahsedilen yollarla pestisit
girdisi
Toksisite, içme suyu kaynaklarının
kontaminasyonu
Toprak ve nehir yatağı erozyonu
nedeniyle sediment kaybı
Nitrojen ve sülfur bileşenlerinin
dekompozisyonu
Kirletici dökülmesi
Buz çözücü olarak tuz kullanımı
Herbesit kullanımı
Yatağın boğulması, omurgasız topluluklarda
bozulma, üreme alanı kaybı
Yüzey ve yeraltı sularının asidifikasyonu,
ötrofikasyon
Su kütlelerinde nüfus artışı
Klor konsantrasyonunun yükselmesi
Egzos
Atmosferdeki asitlendirici kimyasallarda artış
ve dolayısıyla birikim
Tablo 3.3 Noktasal kaynak baskı ve etkilerinin örnekleri
Faaliyet veya Sürücü Güç
Sanayi
(IPPC ve non-IPPC)
Kentsel faaliyetler
Düzenli depolama
Hayvan gömülme alanları
(örneğin, bir salgın sonrası)
Onceki arazi kullanımı
Termal güç kullanımı
Baskılar
Yüzey ve yer altı sularına atık
deşarjı
Yüzey ve yer altı sularına atık
deşarjı
Sızıntıda kimyasal değişimler
Kontamine sızıntı
Kontamine arazi
Durumdaki olası değişim / etki
Toksik maddelerin farkıl etkileri vardır, askıda
maddelerin artışı, organik maddeler oksijen
rejimini etkiler, besinler ekosistemi değiştirir
Yukarıdaki gibi
Yukarıdaki gibi
Yukarıdaki gibi
Çeşitli
Soğutma suyu geri dönüşü termal Yükselen ısı, azalan çözünmüş oksijen,
rejimi değiştirebilir
biyokimyasal süreç oranlarında değişim
Soğutma suyundaki biyositler
Sucul fauna üzerinde farklı toksik etki
Su altı kazısı
Sediment deşarjı
Katman yok olması
Yatağın bozulması, omurgasızlarda bozulma
Habitat kaybı
Besleme, ilaçlama, kaçma
Besinler, hastalıklar, veterinerlik ürünleri,
suni balık nüfusu, besin ağında değişim
Balık çiftlikleri
Tablo 3.5 Hidro-morfolojik baskı ve etkilerinin örnekleri
Su altı kazısı/tarama
Fiziksel engeller (baraj gibi)
Sediment depoziti
Yatağın bozulması, omurgasız topluluklarında
değişim
Katman yok olması
Habitat kaybı
Su seviyesi değişimi
Su tablasında değişim, sulak alan kaybı,
yumurtlama alanı kaybı
Akış özelliklerinde varyasyon
(örneğin, hacim, hız, derinlik) ,
engelin hem memba hem de
mansap ynünde
Değişen akış rejimi ve habitat
Değişen akış rejimi ve habitat
Kanal modifikasyonu (düzeltirme
gibi)
Akış özelliklerinde varyasyon
(örneğin, hacim, hız, derinlik)
Tablo 3.6 Biyolojik baskı ve etkilerinin örnekleri
Faaliyet veya Sürücü Güç
Balıkçılık
Baskı
Balıkçılık
Durumdaki olası değişiklik veya etki
Balık faunasında azalma, özellikle
göçmen ve amfibiotik balıklarda
Yabancı tür istilası
Balık stoklama
Yaban popülasyonda genetik
kontaminasyon
Yerel türlerle rekabet
Nüfusların değişimi, habitat
bozulması, besin rekabeti
Modelleme yaklaşımları
Modelleme yaklaşımları etkilerin hesaplanmasına olanak verdikleri için bir
su kütlesinden elde edilen izleme verilerini destekleyici olarak
algılanmalıdırlar. Böylesi nehir modellerine ilişkin bir kısıt, genellikle yayılı
kaynak girdilerini ayrık noktasal kaynak olarak temsil etmesidir, bu nedenle
modelin kullanılması için bu konuların belirlenmesi gerekmektedir.
Ciddi etkiler
Gözlem verilerinin etkiye işaret ettiği yerlerde, baskı ve etki analizi için söz konusu
etkinin doğası hakkında bilgi de kullanılmalıdır. Üç durum söz konusudur:
1. Etkinin kimyasal ya da fiziko-kimyasal parametreler açısından belli bir eşiği
aştığı sayısallaştırılarak değerlendirildiği geleneksel yaklaşım – uygulaması
göreceli olarak daha kolay, bilinen faaliyetler ve ilgili baskıları içeren basit bir
kavramsal model kullanılır – sonuç aslında bellidir, ancak değerlendirmenin
doğrulanması için kullanılır.
2. Etki, biyolojik etkileri açısından sayısallaştırılır, ancak fiziko-kimyasal veya
hidromorfolojik baskılar hakkında da bilgi mevcuttur. Çalışma detaylı biyolojik
araştırma ile geliştirilmelidir.
3. Bu iki durumun arasında, olası fiziko-kimyasal veya hidromorfolojik etkilerin en
azından kısmen anlaşıldığı, biyolojik etki yer alabilir. Böylesi durumlarda analiz,
süreç doğrulaması için daha az güçlü veriyle de olsa, 1.maddede anlatıldığı
biçimde gerçekleştirilir.
Kirleticilerin Belirlenmesi
Baskı ve etkilerin analizi, izleme ile takip edilen ve önlemler programlarını
yönlendiren kirleticilerin belirlenmesinin ilk adımını teşkil eder.
Sonrasında, olası maddelerin listesini yönetilebilir sayıda maddeye
indirecek, tekrar eden bir yaklaşım geliştirilmelidir.
Başlangıç Noktası
Tarama
İlgililik testi
Güvenlik ağı
Sonuç
‘Kirleticiler’’ = Ek VIII SÇD
Veri toplanması
Su kütlelerine boşaltılıyor olabilecek deşarjların
tespit edilmesi
Su kütlelerindeki ortalama konsantrasyonların
hesaplanması
Hesaplanan ortalama konsantrasyonların
karşılaştırmasının yapılması
Değerlendirme güvenlilirliğinin incelenmesi
Uygun tedbirlerin gerekliği olduğu
kirleticiler listesinin hazırlanması
Seçilecek belli kirleticiler listesinin hazırlanması
Hedeflerin anlaşılması
Uygun ve başarılı
baskılar ve etki
analizi
Su kütlesi ve toplama alanı
hakkında bilgi
Doğru kavramsal model
Uygun ve başarılı bir etki analizi için gerekli olan üç ön-şart
Referanslar:
Etki analizi için kullanılabilecek araç ve bilgisayar modelleri çoktur
ve raporlama formatları da aşağıda yer alan kaynakta bulunabilir:
SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ (2000/60/EC) İÇİN ORTAK UYGULAMA
STRATEJİSİ (CIS)
Rehber Belge No 3
Baskı ve Etkilerin Analizi
Paydaş katılımı
Paydaş katılımı büyük önem taşır:
• üzerinde anlaşılan bir süreç geliştirmek sonuçların geçerliliğini güçlendirecek ve
takibi kolaylaştıracaktır;
• Paydaşlar önemli bir bilgi kaynağı olabilirler ve baskı-etki analizleri için gerekli
doğrudan kullanım uzmanlığına sahip olabilirler;
• Anketler, insanların çevresel gelişmeler ve su kalitesine ne kadar değer
verdiklerini ve bu iyileşme için ne kadar bedel ödemeye hazır olduklarını anlamak
için faydalı bir yöntem olabilir;
• Halkın katılımı ve katılım aracılığıyla geliştirlecek ortaklık ağları, Nehir Havzası’na
ilişkin sahiplenme duygularını güçlendirebilir.
Yüzey suları için temel çalışmaların özeti
Nehir havzası için veri toplanması
- Nehir havzası bölgesinde varolan veritabanı ve veri yönetim sistemlerine
erişilmesi ya da bunun geliştirilmesi ve varolan izleme verileri.
Su kütlesine özgü temel bilgi
• Su kütlesinin su toplama alanındaki sürücü güçler hakkında bilgi toplanması;
• Ek II, 1.4’de listelenen baskıları özellikle dikkate alarak, sürücü güçler tarafından
oluşan baskıların belirlenmesi;
• Su kütlesine özgü veri: sayısal hidromorfolojik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik veri;
• Su kütlesine bağlı ve su kütlesinin bağlı olduğu diğer su kütleleri ve onların
havzalarının belirlenmesi;
• Yabancı kuruluşlar dahil, su kütlesinin memba ve mansapındaki veri yöneticileri
arasında bağlantı kurulmasını sağlama.
Varolan ek bilgi ve analiz:
• Varolan su izleme, statü, yönetim planı gibi analizlerin gözden geçirilmesi;
• Avrupa ve ulusal mevzuat çerçevesinde derlenmiş varolan bilginin derlenmesi
(Madde 6, koruma alanlarının kullanım kaydı);
• Varolan yöntemlerin gerekli değerlendirme için uygunluğunun gözden geçirilmesi.
Hedefler (Madde 4):
• Su kütlesi için geçerli olacak hedeflerin belirlenmesi.
• Varolan izleme verilerinin (biyolojik, fiziko-kimyasal ve
hidromorfolojik), çevresel ya da benzer hedeflere karşı
değerlendirilmesi;
• Analog toplama yaklaşımının faydasının değerlendirilmesi.
Baskılar ve etki analizi
• Su kütlesinin özellikleri, toplama alanı, faaliyetler, sürücü güçler,baskılar ve
hedefler hakkında kavramsal bilgi geliştirme;
• Kavramsal bilgi ve varolan veri ışığında uygun araçların seçilmesi;
• Su kütlesi hassasiyeti ve belirlenen baskıdan etkilenen bağlı su kütlelerinin
değerlendirilmesi ve su kütlesinin hedefe ulaşmama riski olup olmadığına
bakılması;
• Su kütlesi toplama alanı içinde baskı ve etki değişkenliğinin değerlendirilmesi –
değişkenlik, pratik bir önlemler programı açısından su kütlesinin alt bölümlere
ayrılması gerekeceğine işaret edebilir;
• Değişkenliğin, kaynak verileri ya da yöntem nedeniyle ortaya çıkmadığından emin
olunması;
Çıktılar:
• Baskı ve etki analiz raporu
• “Risk altında” su kütleleri için ilk liste
• Analiz sonuçlarının izleme programı gelişimi
için kullanılması
* Buradan da bir önlemler programının
oluşturulması
Analiz gelişimi
Faaliyetlerdeki değişim ve eğilimlerle birlikte baskıların gelecekte nasıl
olabileceğine dair öngörüler ışığında analizler geliştirilebilir
• Bir başarısızlık söz konusuysa, uygun muafiyetler düşünülebilir, örneğin,
ciddi biçimde değişime uğramış su kütlesi & geçici bozulma
• Önceki adımların tümü gözden geçirilebilir:
(i) daha fazla veya daha iyi veri temin edilebilir,
(ii) yeni değerlendirme araçları kullanılabilir,
(iii) tecrübe ve uzmanlık geliştirilebilir.
Baskı & etkilerin değerlendirilmesi, doğru izleme çalışmaları sonucu elde
edilecek gelişmiş veriler ışığında adım adım ilerleyecek bir süreçtir.
Dolayısıyla, izleme ve verilerin kalitesi ne kadar iyi olursa, tedbir
optimizasyonu için yapılacak değerlendirme de o kadar iyi olacaktır.
Bunun anlamı da etkili yatırım gerekliliğidir – Türkiye için son derece kritik!
Dinlediğiniz için teşekkür ederim.