çevre hukukunda sorumluluk

advertisement
ÇEVRE HUKUKUNDA
SORUMLULUK
Birol ERTAN·
Kıvılcım AKKOYUNLU ERTAN **
Özet: Yalnızca idari yaptırımlar yoluyla çevrenin korunması ve çevre suçlarının ön­
lenmesi olanaklı değildir. Bu nedenle, çevre suçlarına karşı hapis cezaları da öngörül­
müştür. Bazı ülkelerde çevre suçlarına yönelik ağır cezai yaptırımlar bulunmaktadır.
Ülkemizde çevre suçlarına yönelik hapis cezası uygulaması, Çevre Yasası 'nın 26. mad­
desinde öngörülen hüküm dışında uygulanmamaktaydı. Ancak, 5237 sayılı Türk Ceza
Yasası, "çevre suçları" başlığı altında çevre kirlenmesineneden olan fiilleri toplamış
ve bu filleri işleyenlerin 5 yıla varan hapis cezaları ile cezalandırılabileceğini öngör­
müştür. Türk Çevre Hukukunda cezai yaptırımlar yanında, idari yaptırımlar da kulla­
nılmaktadır.
Türkiye 'de Çevre Hukukunda sorumluluk konusunda başlangıçta komşuluk hukuku­
na ilişkin kural/ardan yararlanılmıştır. Daha sonraki dönemlerde ise çevre kirliliğinin
önlenmesi konusunda özel yasaların ve hukuksal düzenlemelerin benimsendiği görül­
mektedir. Son aşamada ise çevreyle doğrudan ilgili bir düzenleme olarak Çevre Yasası
çıkarılmış ve bu yasada çevre hukukunda sorumluluğun temel kuralı olarak "kusursuz
sorumluluk" ilkesi kabul edilmiştir. Ayrıca, son aşamada, yeni Türk Ceza Yasası ile
"çevre suçları" kavramı geliştirilmiş ve bu başlıkta çeşitli çevre suçları belirlenip bun­
lara ilişkin idari ve ceza; yaptırımlar öngörülmüştür. Çevre Yasası ve Türk Ceza Yasa­
sı 'nın çevreyi kirletenlere karşı doğrudan ilgili hükümler getirmesi, çevre hukukunda
sorumluluk konusunda geldiğimiz son aşamayı ifade etmektedir. Ne var ki, bütün bu ge­
lişmelere ve hukuksal düzenlemelerdeki çeşitlenmeye karşın, uygulamada bazı sorunla­
rın yaşandığı ve duraksamaların varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Yeni Türk Ceza
Yasası 'nda çevreye ilişkin suçlardaki uygulamaya ilişkin erteleme, bu duraksamanın en
çarpıcı örneğini oluşturmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Çevre hukuku, çevre hukukunda sorumluluk, idari yaptırımlar, ce­
zai yaptırımlar, sorumluluk hukuku.
çevre hukukunda sorumluluk konusunu incelerken, başlangıçta, hukukta so­
ve ilkelerini açıklayacağız. Daha sonra, bu
unsurlar ve ilkeler temelinde, çevre hukukunda sorumluluk konusuna açıklık
getirmeye çalışacağız. çevre hukukunda sorumluluk konusunda çevre Yasa­
sı 'nın özel bir yeri ve önemi bulunduğu için çevre Yasası 'nda Sorumluluk ko­
nusunu ayn olarak incelemek yararlı olacaktır. çevre Yasası'nda sorumluluk
konusu açıklığa kavuşturulduktan sonra, hukukta sorumluluğun gereği olarak
rumluluğun çeşitlerini, unsurlannı
• Yrd. Doç. Dr., Do~u Akdeniz Üniversitesi, Ö~etim Üyesi, biro1.ertan@emu.edu.tr
- Dr., TODAİE, kertan@todaie.gov.tr.
Amme İdaresi Dergisi, Cül 38 Sayı 3 Eylül 2005, s. 1-18.
2
Amme idaresi Dergisi
ortaya çıkan yaptırımlar konusu İdari ve Cezaİ Yaptırımlar olmak üzere incele­
necektir. Son olarak, çevre hukukunda sorumluluk konusundaki ulaştığımız ge­
nel ilkeler ve değerlendirmelerimizi ifade edeceğiz.
HUKUKTASORUMLULUK
Sorumluluk, bir etkinlik ya da eylem sonucunda ortaya çıkan zarardan kimin
sorumlu olduğunu gösteren, bu amaçla, zarar görenin, zarar verene karşı zararın
giderilmesini talep hakkını düzenleyen normlar bütünüdür. Bu doğrultuda, so­
rumluluk kavramı, en geniş anlamıyla, bir kişinin başkasına verdiği zararı gi­
derme yükümlülüğüdür (Kılıçoğlu, 2002: 3)
Hukukta sorumluluk konusu çok önemli olduğu için sorumluluk hukuku adı­
nı taşıyan ayrı bir alan yaratılmıştır. Sorumluluk hukukunun iki temel işlevi bu­
lunmaktadır: Zararın önlenmesi ve zarar veren tarafından karşılanması. Ceza
hukukunun amacı ile sorumluluk hukukunun amacı ve anlamları farklıdır. So­
rumluluk hukukundan farklı olarak, ceza hukukunun amacı, zararın değil failin
eyleminin önlenmesi ve engellenmesidir (Kılıçoğlu, 2002: 3).
Hukukta sorumluluk ile cezai sorumluluğun birbirine karıştırılmaması çok
önemlidir. Bu açıdan hukukçular, hukukta sorumluluk ve cezai sorumluluk ko­
nularını ayrı ayrı değerlendirmişler ve bu konuları ayrı biçimde incelemişlerdir.
Sorumluluk
Hukukta sorumluluk konusunda iki temel ilke bulunduğu söylenebilir. Bun­
lardan birincisi, kişinin kusuruna dayanan sorumluluk esasını kabul ettiği için
"kusurlu sorumluluk"; ikincisi ise ortaya çıkan sonucun ya da zararın, kişinin
kusurundan değil, eyleminden kaynaklanması nedeniyle faile yüklenmesi esası­
na dayandığı için "kusursuz sorumluluk" adını alır.
Kusura Dayanan Sorumluluk
konusunda hukukçular arasında derin görüş ayrılıkları bu­
lunmaktadır. Tanım yapmaktan kaçınmak gerektiği inancıyla Türk-İsviçre
Borçlar Yasası'nda da kusur tanımına yer verilmemiştir. Türk Yargıtay'ı ise,
çeşitli kararlarında, kusurun, "hukuk düzenince kınanan, beğenilmeyen bir zihin
ve ruh hali ve bir irade eksikliği olgusuyla ortaya çıkan bir davranış" olduğunu
belirtmiştir (Kılıçoğlu, 2002: 5).
Hukukta sorumluluk konusunda genelolarak kusur esası ya da haksız sonu­
cun o kusurlu eylemden doğmuş olması gereği kabul edilmektedir. Bu ilke, ku­
sura dayanan sorumluluk olarak adlandırılmakta ve kişinin ortaya çıkan hukuka
aykırı durumdan kusurlu olduğu takdirde sorumlu tutulmasına dayanmaktadır.
Bazı hukukçular, "kusursuz suç olmaz" düşüncesini savunmaktadırlar .. Hatta
bazı hukukçular, Anayasa'nın 38. maddesine "kusursuz suç olmaz" şeklinde bir
hükmün eklenmesini bile önermektedir (Özen, 1998: 352). Böylesi bir hukuk
"Kusur"
tanımı
Çevre Hukukunda Sorumluluk
3
kuralından hareket edersek, özellikle çevre Hukukunda, çevreyi kirletenlerin
gerekli önlemleri önceden almasını engellemiş ve kusursuz da olsa çevreyi kir­
leten eylemleri sorumlu tutma olanağını yitirmiş oluruz.
Kusura dayanan sorumluluk ilkesinin gelenekselolarak hukukun birçok ala­
nında kullanılması söz konusu olabilir. Ancak, çevre kirliliğinin ortaya çıkma­
dan engellenmesini temel alan çevre hukuku alanında, kusursuz sorumluluk il­
kesinden yararlanmaktan vazgeçmek söz konusu olamaz. Bu nedenle, çevre hu­
kukunda kusursuz sorumluluk ilkesi benimsenmiştir.
Kusursuz Sorumluluk
Kusursuz sorumluluk, ortaya çıkan hukuka aykırı sonuçtan failin kusur koşu­
lu aranmaksızın sorumlu tutulması ilkesidir. "Sebep sorumluluğu" ya da "nesnel
sorumluluk" adları da verilebilen kusursuz sorumluluk ilkesi, çevre hukukunda,
şöyle savunulmaktadır: çevre kaynaklarından yararlanarak kazanç elde edenle­
rin, bu etkinliklerin doğuracağı sonuçların sorumluluğuna katlanması gerekir.
çevre hukukunda kusursuz sorumluluk ilkesinin savunulması konusunda
birkaç yaklaşım bulunmaktadır. Bu yaklaşımlardan başlıcalarını, Topçuoğlu,
aşağıdaki biçimde açıklamaktadır (Topçuoğlu, 1998: 185-187).
Tehlike ilkesi: Tehlikeli faaliyetlerde sorumluluk.
Hakimiyet ve Yararlanma Alanı ilkesi: Kişi, kendi hukuki alanı içinde
meydana gelen olaylardan ve en üst derecede yararlandığı faaliyetlerinden do­
ğan zararı karşılamak zorundadır.
Hakkaniyet ilkesi: Hakimin takdir yetkisine dayanarak, faHin sorumlulu­
hakkaniyet gerektiriyorsa kabul etmesidir.
Özverinin Denkleştirilmesi ilkesi: Hukuka aykırı olmayan bir nedenle baş­
kasına verilen zararların, fedakarlığın denkleştirilmesi esasına göre failin, mağ­
durun zararına katılmasıdır.
çevre hukukçularının birçoğu, nesnel sorumluluğu, "kusursuz sorumluluk"
olarak kabul etmekte, özel hukukta yer alan "kusursuz sorumluluk", "tehlike so­
rumluluğu", "üçüncü kişinin fiilinden sorumluluk" esaslarının ceza hukukunda
da geçerli olduğunu iddia etmektedirler (Özen, 1998: 33-34). Sebep sorumlulu­
ğuna dayanmaları bakımından ya da yalnızca maddi nedensellik bağının sorum­
lulukta temel alınması bakımından objektif sorumluluk ile kusursuz sorumlulu­
ğun aynı çerçevede değerlendirilmesine yönelik yaklaşımlarda doğruluk payı
ğunu
bulunmaktadır.
Nesnel sorumluluk, kişinin, olumlu veya olumsuz hareketinin neden olduğu
sonuçtan, taksir veya kastın varlığından bağımsız olarak, yalnızca maddi neden­
sellik bağı temeli üzerinde hukuka aykırı sayılarak sorumlu tutulmasıdır (Özen,
1998: 73).
4
Amme idaresi Dergisi
çevre hukukunda "kusursuz sorumluluk" ilkesinin, Fransa başta olmak üzere
birçok Avrupa ülkesinde ABD ve Kanada ile İsrail gibi ülkelerde benimsenmiş
olduğunu görmekteyiz (Kaboğlu, 1996: 79-80; Kuzu, 1997: 403). çevre Yasa­
sı 'nın 28. maddesine göre, Türk çevre Hukukunda da kusursuz sorumluluk il­
kesi kabul edilmiş ve "çevreyi kirletenler ve çevreye zarar verenler, sebep 01­
duklan kirlenme ve bozulmadan dolayı kusur şartı aranmaksızın sorumludurlar"
hükmü yer almıştır.
Sorumluluk Unsurları ve Çevre Hukuku
Sorumluluk unsurlan ya da hukuki sorumluluğun koşullan, beş başlık altın­
da incelenebilir. Bunlardan ilki, hukuki sorumluluğa konu olan bir zarann orta­
ya çıkmasıdır. Kişinin istencİ dışında mal varlığında meydana gelen azalma an­
lamında zarar ortaya çıkmadan herhangi bir sorumlu aramanın ve bu eylemi so­
rumluluk konusu saymanın nedeni bulunmayacaktır. Sorumluluğun ikinci ö­
nemli koşulu, zarara yol açan özel ya da tüzel bir kişinin varlığıdır. Doğal fela­
ketler ya da olaylar sonucunda ortaya çıkan zararlarda eğer özel ya da tüzel bir
kişinin hiçbir ihmali ya da kusuru bulunmuyorsa ve bu zarar, doğrudan doğruya
beklenmeyen bir tabiat olayından kaynaklanıyorsa, bu zarann hukuken tazmin
edilmesi ya da hukuka aykın durumunun ortadan kaldınlması söz konusu ola­
maz. Sorumluluğun üçüncü vazgeçilmez koşulu, zarardan etkilenen özel ya da
tüzel bir kişinin varlığıdır. Bu kişi, zarar gören olarak isimlendirilir. Ortaya çı­
kan sonucun hukuka aykın olması gereklidir. Hukuka aykın olmayan bir fiil
sonucunda ortaya çıkan zarann karşılanması ya da ortadan kaldınlması, "ka­
nunsuz suç olmaz" ilkesi gereğince, olanaksızdır. Sorumluluk unsurlannın so­
nuncusu, faiilin fiili ile ortaya çıkan sonuç ya da zarar arasında bir nedensellik
(illiyet) bağının bulunması koşuludur. Eğer failin fiili ile ortaya çıkan zarar ara­
sında herhangi bir ilişki yok ise ya da bu ilişki kanıtlanamıyorsa, failin zarardan
sorumlu tutulması söz konusu olamaz.
Yukanda açıklanan nedenler dolayısıyla hukukta sorumluluk unsurlan şöy­
lece özetlenebilir: Zarar, Zarar Veren, Zarar Gören, Hukuka Aykınlık ve İlliyet
Bağı.
Zarar
maddi ve manevi varlıkl ann, bunlara yapılan bir
önceki ve sonraki durumlan arasındaki farkı anla­
tır (Gürseler, 2003: 1945). Zarar kavramı, öğretide dar ve geniş anlamda kulla­
nılmaktadır. Geniş anlamdaki zarar, manevi zaran da kapsamaktadır. Maddi ve
manevi zararda ortak yön; her ikisinde de hukuken korunan varlıklara bir saldı­
nnın bulunmasıdır (Kılıçoğlu, 2002: 23).
Zarar, hukukun
köruduğu
saldınnın gerçekleşmesinden
çevre kİrlenmesi nedeniyle ortaya çıkan zarar, kişiye ilişkin olabileceği gibi,
de olabilir (Çörtoğlu, 1986: 90). çevre zaran ya da çevresel za­
eşyaya ilişkin
Çevre Hukukunda Sorumluluk
5
rar, geniş bir kavram olup ekolojik dengeye verilen tahribatı da kapsamaktadır.
Bu çerçevede, hayvan ve bİtki örtüsüne verilen zarar, hava, toprak ve suyun kir­
letilmesi, doğal ve kültürel varlıklara zarar verilmesi, insanlann ve diğer canlı­
lann yaşam ortamlannın bozulması gibi unsurlar, çevresel zarar kapsamında
değerlendirilmelidir. Özel hukuktaki alışılagelmiş zarardan farklı olarak çevre­
sel zarar, toplu, yaygın ve genel bir nitelik taşıdığı gibi belli bir etkinliğin yapıl­
dığı yerden uzakta ya da aradan yıllar geçtikten sonra da kendisini gösterebilir.
çevre Yasası, zaran tanımlamamış, kapsamını belirleme işini mahkemelere bı­
rakmıştır (Gürseler, 2003: 1945).
Zarar Veren: Kirleten
Hukukta "zarar veren", hukuka aykın fiili sonucunda, zarann ortaya çıkma­
neden olan kişidir. çevre hukukunda zarar veren, çevre kİrliliğine yol açan
özel ya da tüzel kişİ olacaktır.
çevre kirliliğine yol açan kişiler, çevre Yasası'nda (Madde 2) "kirleten" bi­
çiminde, fiilleri doğrudan veya dolaylı olarak çevre kirliliğine sebep olan gerçek
ve tüzel kişiler olarak tanımlanmıştır.
Zarar veren, özel kişi olabileceği gibi tüzel kişi de olabilmektedir. T.C. Ana­
yasası ve Ceza Yasası 'nda tüzel kişilerin suç faili olabilecekleri yolunda açık bir
hükme rastlanmamaktadır. Fakat, çevreyi kirletenler arasında tüzel kişilerin de
zarar veren ya da suç faili kavramı içinde değerlendirilmesi gerekir. İsrail, Yu­
goslavya ve Kanada gibi ülkeler ile Danimarka ve Anglo-Saxon hukuk sistemi­
nin geçerli olduğu ülkelerde tüzel kişilerin de cezai sorumluluğu öngörülmüştür.
İsviçre, Fransa, Almanya, Belçika, İtalya, İsveç gibi ülkelerde ise, tüzel kişilerin
fiillerinden dolayı ancak onlan temsil eden kişilerin cezai sorunluIuğu kabul e­
dilmiştir (Kuzu, 1997: 403).
çevre Yasası 'nın 2. maddesine göre, hem gerçek hem de tüzel kişiler çevre
kirliliğine neden olabileceği için, Türk çevre Hukukunda tüzel kişiler de zarar
veren kapsamına alınmıştır.
sına
Zarar Gören
Hukukta beklenmeyen ve umulmayan durumlardan doğan zarara, zarar gö­
gerekir. Fakat bu ilkenin uygulamada birçok istisnası bulun­
maktadır. Sorumluluk hukuku, bu istisnalar ile ilgilenmektedir (Kılıçoğlu, 2002:
4).Bu istisnalardan biri, çevreye verilen zararlardır. çevre hukukunda kusursuz
sorumluluk ilkesi, kirletenlerin, doğacak sonuçlardan, kusurlu olmasalar da so­
rumlu tutulmalannı öngörmektedir.
Zarar görenin, özel veya tüzel kişi olabileceğine yukanda değinmiştik. çevre
hukukunda zarar gören, özel ya da tüzel kişilerin yanında, çevrenin kendisi de
olabilir. Bu nedenle, çevrenin de zarar görenler kapsamına alınması gerekir.
Çevrenin zarar görmesini, Çevre Yasası, çevre kirliliği olarak adlandırmıştır.
renİn katlanması
6
Amme idaresi Dergisi
çevre Yasası 'nın ikinci maddesine göre çevre kirliliği, insanlann her türlü faa­
liyetleri sonucunda havada, suda ve toprakta meydana gelen olumsuz gelişme­
lerle birlikte ekolojik dengenin bozulması ve aynı faaliyetler sonucunda ortaya
çıkan koku, gürültü ve atıklann çevrede meydana getirdiği, arzu edilmeyen so­
nuçlardır.
Hukuka Aykırılık
Hukuken bir fiilden sorumlu olmak ve bu sorumluluğun gereği olarak hu­
kuksal yaptınmlarla karşılaşabilmek için fiilin hukuka aykırı olması şartı aran­
maktadır. Kanunsuz suç olmaz ilkesi gereğince, yasalara aykın olmayan bir fii­
lin hukuksal yaptırımla karşılaşması söz konusu olamaz.
çevre kirlenmesinden gerçek ya da tüzel kişilerin sorumlu tutulabilmesi için
Anayasa, yasa, tüzük, yönetmelik ya da diğer mevzuata aykırılık ya da hukuka
aykınlığın belirlenmesi gerekir. Nitekim, çevre Yasası'nın 3. maddesi, çevrenin
korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi konusunda kişilere sorumluluk yük­
lemiş, bu sorumluluğu "Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesinin,
gerçek ve tüzel kişiler ile vatandaşlann görevi" olduğunu ve bu kişilerin, "alı­
nacak tedbirlere ve belirlenen esaslara uymakla yükümlü" olduklannı hükme
bağlamıştır.
Nedensellik Bağı
Hukukta sorumluluğun diğer önemli bir unsuru, ortaya çıkan zarar ile sorum­
luluk yüklenen kişinin eylemi arasında bir nedensellik bağının bulunmasıdır. Bu
gereklilik, nedensellik bağı olarak isimlendirilmektedir. Çevre hukuku açısından
nedensellik bağı, çevre kirliliği ile bu kirliliğe neden olan davranış arasında
mantıksal bir bağın oluşmasıdır.
Nedensellik bağı, her durumda hukuksal bir sorumluluk doğurmaz. Zarar gö­
renin ya da üçüncü bir kişinin ağır kusuru bulunması ve savaş ya da isyan gibi
zorunlu nedenlerin var olduğu durumlarda nedensellik bağının ortadan kalktığı
görülmektedir.
Sorumluluk İlkeleri
Bir kişinin neden olduğu zarardan dolayı sorumluluğunu belirlemeye yara­
yan ilkelere "sorumluluk ilkeleri" denilmektedir. Genelolarak sorumluluk ilke­
leri şunlardır: (Ulusan, ı 986: 57-58).
a. Kusur ilkesi: En geleneksel sorumluluk ilkelerinden olup sorumluluğun
hukuka aykın fiil ya da zarann kişinin kusurundan kaynaklanması durumunda
ortaya çıktığını savunan yaklaşımdır.
b. Tehlike ilkesi: Alman hukukçulann benimsediği bu ilke, tehlikeli bir faa­
liyet sonucunda başkalanna zarar veren kişilerin, kusursuz olsalar bile, bu faali­
Çevre Hukukunda Sorumluluk
yet sonucunda ortaya
çıkan
zarardan sorumlu tutulmalanna dayanan
7
yaklaşım­
dır.
c. Garanti ve Güven ilkesi: Garanti ve güven ilkesi, herhangi bir faaliyeti
bu faaliyet sonucunda ortaya çıkacak zararlara katlan­
masını, faaliyeti yürütmek ile garanti altına aldığı ve bu faaliyetten zarar görme
olasılığı olan kişilerin faaliyet sahibine güvenmelerine dayandıran yaklaşımdır.
d. Özverinin Denkleştirilmesi ilkesi: Bu ilke, ortaya çıkan zarar ile bu za­
rara yol açan faaliyetten yararlananlann elde ettikleri yarar arasında denge kur­
maya çalışan bir yaklaşımdır.
çevre Yasası'nda belirli bir sorumluluk ilkesi bulunmamakla birlikte her
somut olaya göre farklı ilkeler uygulanabilmektedir. Ülkemizde tehlike ilkesi ve
özverinin denkleştirilmesi ilkesi çevre hukukunda sorumluluk ilkesi olarak uy­
gulanabildiği gibi (Kuntalp, ı 999: 26) kusur ilkesi de sorumluluk ilkesi olarak
yargıcın önüne gelen davaya göre uygulanabilir (Ulusan, ı 986: 75).
gerçekleştiren kişilerin,
DEGİşİK HUKUK DALLARı VE SORUMLULUK
İsviçre-Türk hukukunda çevreye verilen zararlann tazminine ilişkin düzen­
lemeler, üç dönemden geçmiştir (Çörtoğlu, ı 986: 77). Birinci dönem, genel ola­
rak hukuksal düzenlemelerin ve özellikle komşuluk hukukuna ilişkin kurallann
uygulandığı dönemdir. Daha sonraki dönemde, çevreye ilişkin tehlikeli faaliyet­
ler için özel yasalann çıkanldığını ve düzenlemelerin yapıldığını görmekteyiz.
Son dönemde ise, çevreyle doğrudan ilgili bir düzenleme olarak, çevre Yasası
çıkanlmış ve bu yasa ile çevre hukukunun temel ilkeleri belirlenmeye çalışıl­
mıştır.
çevre hukukunda sorumluluk başlığı altında çeşitli hukuk dallannda sorum­
luluk konusunu ayn ayrı ele almakta yarar bulunmaktadır. Ancak, idare huku­
kunda sorumluluğun bir parçası olan çevre Yasası'nda sorumluluk konusunun
açıklığa kavuşturulmasının öneminden dolayı bu konuyu daha aynntılı olarak
ayn bir bölümde incelemeyi gerekli gördük. Bu çerçevede çevre hukukunda so­
rumluluk başlığı altında medeni hukuk, idare hukuku ve ceza hukukunda so­
rumluluk konulannı ayn ayn inceleyeceğiz.
Medeni Hukuk ve Sorumluluk
Türkiye'de ve birçok ülkede bağımsız bir çevre hukukunun ortaya çıkmasın­
dan önce çevre konusunda hükümler öngören ve insan-çevre ilişkilerini düzene
koymaya çalışan hukuk kuralları olmuştur. Bunlardan en önemlisi, çevre ve in­
san ilişkilerini komşuluk hukuku çerçevesinde özel hukuk kurallan ile düzen­
lemeye çalışan Yurttaşlık Yasası düzenlemeleridir. Ülkemizde de çevre Yasa­
sı ve çevreyle doğrudan ilgili İmar Yasası, Milli Parklar Yasası, Gecekondu Ya­
sası gibi yasal düzenlemelerden önce insan-çevre ilişkilerinin büyük ölçüde
8
Amme İdaresi Dergisi
komşuluk hukuku çerçevesinde Medeni Kanun'un 730. ve 737. maddeleri
ile düzenlenmeye çalışıldığını görmekteyiz.
Medeni Kanun 'un 730. maddesine göre: "Bir taşınmaz malikinin, mülkiyet
hakkını, bu hakkın yasal kısıtlamalarına aykırı olarak kullanması sonucunda
zarar gören ya da zarar tehlikesi ile karşılaşan kimse, durumun eski haline geti­
rilmesini, tehlikenin ve uğradığı zararın giderilmesini isteyebilir. Hakim, yerel
adete uygun ve kaçınılmaz taşkınlıklardan doğan zararların uygun bir bedelle
denkleştirilmesine karar verebilir." Bu madde hükmü, İsviçre Medeni Kanu­
nu'nun 679. maddesinden alınmıştır (Çörtoğlu, 1986: 77).
Medeni Kanun 'un komşuluk ilişkilerini düzenleyen 737. maddesi şöyle dü­
zenlenmiştir: "Herkes, taşınmaz mülkiyetinden doğan yetkilerini kullanırken ve
özellikle işletme faaliyetlerini sürdürürken, komşularını olumsuz şekilde etkile­
yecek taşkınlıktan kaçınmakla yükümlüdür. Özellikle, taşınmazın durumuna, ni­
teliğine ve yerel adete göre komşular arasında hoş görülebilecek dereceyi aşan
duman, buğu, kurum, toz, koku çıkartarak, gürültü veya sarsıntı yaparak, rahat­
sızlık vermek yasaktır. Yerel adete uygun ve kaçınılmaz taşkınlıklardan doğan
denkleştirmeye ilişkin haklar saklıdır." Medeni Kanun'un 737. maddesi, komşu­
luk hukuku çerçevesinde insanın çevreden yararlanmasını düzenlemekte ve bir
kimsenin malını kullanırken başkalarına zarar vermemesini öngörmektedir.
Taşınmaz mülkiyetinin taşkın kullanılmasından doğan sorumluluk, kusura
dayanmayan bir sorumluluktur. Medeni Kanun'un bu sorumluluğu düzenleyen
737. maddesi, sorumluluğun koşulları arasında kusur unsuruna yer vermediği
gibi, kurtuluş kanıtı getirmek olanağı da tanımamaktadır (Kuntalp, 1999: 21)
Medeni Kanun'un 737. maddesi, kusura dayanmayan sorumluluğu kabul etmek­
le, çevre Yasası 'nda da benimsenmiş olan kusursuz ya da objektif sorumluluk
ilkesini öngörmüş olmaktadır.
Medeni Kanun, taşınmaz malikinin sorumluluğunun düzenlenmesinde kom­
şuluk ilişkilerini esas almış, ancak çevre Yasası'nda kirletenin sorumluluğu ko­
nusunda "çevre koruma" düşüncesi temel ilke olarak belirlenmiştir (Kuntalp,
1999: 29). Medeni Kanun'un 737. maddesinde, sorumlu kişi, taşınmaz maliki
ve taşınmaz üzerinde ayni hak sahibi olarak belirlenmiştir. çevreYasası'nda so­
rumlu kişi ise, kamu tüzel kişileri de olabilmektedir. çevre Yasası'nda sorumlu
kişi, daha kapsamlı olarak ele alınarak ve özel ya da kamu tüzel kişileri de so­
rumlu kişi kapsamında tutulmuştur. Ancak, her iki hüküm, yarışma durumunda­
dırlar. Taşınmazın her taşkın kullanımı, çevre kirliliği yaratmayabilir ya da her
çevre kirliliği de mülkiyetin taşkın kullanımı sonucundan doğmayabilir. Bu ne­
denle, her iki düzenlemenin yan yana yürümesi, yararlı ve yerinde olacaktır
(Kuntalp, 1999: 30-31).
İnsan ve çevre ilişkileri ile çevrenin korunması konusunu yalnızca özel hu­
kuk kuralları ile düzenlemeye çalışmak, kamu yararı ilkesi ile çok yakın ilişkisi
Çevre Hukukunda Sorumluluk
9
olan çevre koruma çabalannda başan sağlamaz. Bu nedenle, bağımsız bir çevre
hukukunun yaratılması için özellikle idare hukuku ve ceza hukukundan geniş
ölçüde yararlanılması gerekecektir.
İdare Hukuku ve Sorumluluk
Bağımsız bir çevre Hukukunun ortaya çıkışında çevreyle doğrudan ilgili ya­
salann benimsenmesinin çok önemli katkılan olmuştur. Hatta çevre Yasası'nın
çıkanlışı, ülkemizde bağımsız bir hukuk dalı olarak çevre Hukukunun gelişi­
minin başlangıcı olarak değerlendirilebilir. çevre Yasası'nda çevre Hukukunda
Sorumluluk ilkeleri belirlenmiş, Kirleten Öder ve Kusursuz Sorumluluk ilkeleri
benimsenmiştir. Bu açıdan, İdare Hukuku, çevre hukukunda sorumluluk konu­
sunun belirlenmesinde önemli bir yere sahiptir.
Bağımsız bir çevre hukukunun gelişimi açısından yasal düzenlemelerin, üç
gelişim çizgisi bulunduğu görülmektedir.
a) Bağımsız bir çevre Hukukunun gelişimi açısından ilk aşama, çevre ile i­
lişkilerimizin özel hukuk düzenlemeleri yoluyla belirlenmeye çalışılmasıdır. Bu
düzenlemeler arasında, Yurttaşlık Yasalannın komşuluk hukuku yükümlülükleri
ve Borçlar Yasalan'nın ilgili hükümlerinin bulunduğu görülmektedir. Yukanda
açıkladığımız üzere ülkemizde yurttaşlar arasındaki komşuluk hukuku ilişkileri,
Medeni Kanun'un 737. maddesiyle düzenlenmiştir.
b) çevre hukukunun gelişiminde ikinci aşama, çeşitli yasalara çevre ile ilgili
hükümler konulması ya da çevresel değerlerden yararlanılmasını düzenleyen
yasalarda çevre korumaya ilişkin kurallara yer verilmesidir. Ülkemizde bu yön­
tem, 1980 öncesinde uygulanan bir süreç olmuştur. 1980 öncesinde çevre ko­
ruma bakımından uygulanan bir süreç olmuştur. 1980 öncesinde çıkarılan bir­
çok yasada çevre koruma ve çevresel varlıklardan yararlanma ilkelerinin yer al­
dığı görülmektedir. Bu yasalar arasında Umumi HıfZlssıhha Yasası, Belediye
Yasası, Köy Yasası, Su Ürünleri Yasası, İmar Yasası, Kara AvclIığl Yasası,
Eski Eserler Yasası ve Orman Yasası sayılabilir. Bu yasalarda; genel sağlığın
korunması, belediyelere çevre koruma konusunda görevler verilmesi, muhtar1a­
ra çevrenin korunması için yetkiler tanınması, su ürünlerine ilişkin düzenleme­
ler, planlı kentleşme ve yapılaşma, kara avcılığının düzenlenmesi, ormanıann
korunması ve eski eserlerin kullanımı ve korunması konulannda çevre koruma
ile doğrudan ilgili hükümler bulunmaktadır. Bu bağlamda, vatandaşlann çevre
ile ilişkilerinde uyması gereken yeni kurallar belirlenerek vatandaşlara çevre ko­
rumada sorumluluklar yüklenmiş ve bu sorumluluğun ilkeleri belirlenmiştir. Bu
kurallar yoluyla çevrenin korunması idare hukuku ve çevre ilişkilerinin içeriği­
nin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Görüldüğü gibi, çevrenin hukuk yoluyla
korunmasında ilk aşama, özel hukuk düzenlemeleri iken, sonraki aşamada idare
hukuku düzenlemeleri arasında bulunan yasalar, yasa gücünde kararnameler, tü­
zükler, yönetmelikler ve diğer düzenlemeler görülmektedir.
10 Amme idaresi Dergisi
c) çevre hukukunun gelişiminde son aşama ise, çevre korumayla doğrudan
ilgili bir yasanın çıkanlması ve bu yasada çevre koruma ilkelerinin ve çevrenin
korunması ile ilgili yasaklann belirlenmesi ve bu yasaklara uymayanlara uygu­
lanacak yaptınmıann öngörülmesidir. Ülkemizde bu tür bir düzenleme 1983 yı­
lında gerçekleştirilmiş ve çevre ile doğrudan ilgili bir düzenleme olarak 2872
sayılı çevre Yasası çıkanımıştır. çevre hukukunun gelişimi konusunda önemli
bir diğer katkı ise, 1983 ve sonrasında çevre ile ilgili bir dizi yasanın çıkartıla­
rak bazı çevresel değerleri koruma ve kullanım esaslannın belirlenmesi olmuş­
tur. Bu düzenlemeler arasında 2873 sayılı Milli Parklar Yasası, 2863 sayılı Kül­
tür ve Tabiat Varlıklannı Koruma Yasası, 3086, 3621 ve 3830 sayılı Kıyı Yasa­
lan, 2963 sayılı Boğaziçi Yasası sayılabilir. Bunlara 1991 tarihli 443 sayılı Çev­
re Bakanlığı 'nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Gücünde Kararname ile
Çevre ve Onnan Bakanlıklannı birleştiren yasa da eklenebilir. Bu yasalar dışın­
da çevreyle ilgili birçok tüzük, yönetmelik ve diğer düzenlemelerde de çevre
korumaya ilişkin hükümler bulma olanağı vardır. Bütün bu düzenlemeler yoluy­
la yurttaşlann çevre korumadaki sorumluluklannın biçimi ve düzeyi belirlen­
miştir.
İdare hukuku ve çevre ilişkilerine konu olan en önemli yasal düzenleme
Çevre
Yasası'dır.
Çevre hukukunun gelişiminde Çevre Yasası'nın özel bir yeri
Çevre Yasası 'nda Sorumluluk konusunu ayn bir bölümde daha ay­
incelemek gereği bulunmaktadır.
olduğundan
nntılı
Ceza Hukuku ve Sorumluluk
Çevre koruma konusunda özel hukuk ve idare hukukundan yararlanıldığı gi­
bi ceza hukukundan da yararlanılması kaçınılmazdır. Ceza hukuku, çevre konu­
sunda yasaklar koyarken yalnızca yaptınm uygulamakla kalmaz, yalnızca yaptı­
nmlar koymayı ve bunlan uygulamayı hedeflemez. Ceza hukukunun asıl hedefi,
çevreyi zarara uğratan "suçlann işlenmesini önlemek"tir (Şen, 1994: 91). 5237
sayılı yeni Türk Ceza Yasası da, Ceza Kanunu 'nun amacının kişi hak ve özgür­
lüklerini, kamu düzen ve güvenliğini, hukuk devletini, kamu sağlığını ve çevre­
yi, toplum banşını korumak, suç işlenmesini önlemekl olarak belirlemiştir.
Çevre korumada yalnızca özel hukuk normlan ve idari yaptınmlarla yetin­
mek, cezai yaptınmıardan kaçınarak ceza hukukundan yararlanmayı reddetmek,
hiçbir hukukçunun savunabileceği bir düşünce değildir. Ne var ki, çevrenin yal­
nızca cezai yaptınmlar yoluyla korunması düşünülemez. Bugünkü çevre koru­
ma düşüncesinin ve çevre hukukunun gelişiminin yurttaşlann ve çevre örgütle­
rinin çabalan sonucunda çevre bilinçlenmesinin artmasıyla ortaya çıktığının u­
nutulmaması gerekir. Bu nedenle, çevre hukukunun gelişimi amacıyla yurttaş
bilinçlenmesi kadar, komşuluk hukukunun düzenlendiği medeni hukuktan, çev­
1
5237 sayılı Türk Ceza Yasası, madde ı.
Çevre Hukukunda Sorumluluk
II
re koruma ilkelerinin düzenlendiği idare hukukundan, çevre kirliliği fiillerine
yönelik ceza normlarının öngörüldüğü ceza hukukundan uygun ölçüde yararla­
nılmalıdır.
1990'da kabul edilen İngiliz çevre Koruma Yasası'na göre, herkesin, çevre­
nin kirletilmesine ve bozulmasına yol açan bir faaliyetin sorumlularına karşı ce­
za davası açabilme hakkı bulunmaktadır (Şen, 1994: 262). Bu kural, ceza huku­
kunda kirletenin sorumluluğunun belirlenmesi açısından çok önemli bir düzen­
lemedir. Türk Ceza Yasası'na da kirletenlere karşı ceza davası açabilme hakkı­
na ilişkin hüküm konulması, çevre hukukunun gelişmesi açısından önemli bir
adım olacaktır.
Türkiye'de ceza yasasında çevre hukukuyla doğrudan ilgili hükümler,I Ha­
ziran 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5237 sayılı Türk Ceza Yasası ile konul­
muştur. ı Yasa ile "çevreye Karşı Suçlar" başlığında çevrenin kasten kirletilmesi
(madde 181), çevrenin taksirle kirletilmesi (madde 182), gürültüye neden olma
(madde 183), imar kirliliğine neden olma (madde 184) konuları düzenlenmiştir.
Yasada yazılan hükümleri ihlal ederek çevre kirliliğine neden olanlara karşı 5
yıla kadar hapis cezaları verileceği öngörülmüştür. 181. ve 182. maddeleri, ya­
sanın yayımından 2 yıl sonra yürürlüğe girmektedir. Bu erteleme, ilgililerin ön­
lem almasını sağlamak için yapılmış olsa da, 2 yıl için çevre kirliliğine izin ve­
rilmesi biçiminde yorumlanmıştır. İmar kirliliğine neden olma konusundaki
çevre suçları konusunda yürürlük tarihi ise kanunun yayımlanma tarihidir.
Türk çevre Hukuku'nda çevrenin korunması için ceza hukukundan gereği
ölçüsünde yararlandığı söylenemez. çevre Yasası 'nın 26. maddesindeöngörü­
len, belgelerne yükümlülüğünü yerine getirirken gerçeğe aykırı belge düzenle­
mek, yetkili makamlara yanlış ve yanıltıcı bilgi vermek fiili dışında cezai mü­
eyyide bulunmamaktadır. Yeni Türk Ceza Yasası ile bu konuda (5 yıla varan)
hapis cezaları getirilmekle kalmamakta, "çevre suçları" başlığı ile değişik çevre
kirletme eylemleri düzenlenmekte ve ceza hukukunun konusu oluşturulmakta­
dır . çevre hukukunda ceza hukukundan yararlanılması konusundaki eksiklik,
yeni Türk Ceza Yasası ile bir ölçüde doldurulmuştur.
ÇEVRE YASASI'NDA SORUMLULUK
Bağımsız
bir hukuk dalı olarak çevre Hukukunun gelişimi konusunda 1983
önemli bir adım atılmış ve 2872 sayılı çevre Yasası kabul edilmiştir.
çevre Yasası, 4 Haziran 1986'da 3301 sayılı yasa ve 3 Mart 1988 yılında 3416
sayılı yasa ile değişikliğe uğramış ve bugünkü halini almıştır. Yasa ile çevre ko­
ruma konusunda çevre korumanın ilkeleri ve çevresel kaynaklardan yararlanma
yılında
ı Bkz.; Türk Ceza Kanunu. Kanun No: 5237. Kabul Tarihi: 26 Eylül 2004. Resmi
Ekim 2004 i 25611.
Gazete, Tarih ve No: 12
] 2 Amme İdaresi Dergisi
yollan belirlenmiş, çevrenin korunması için yükümlülükler belirlenerek bu yü­
kümlülüklere uymayanlar hakkında yaptınmlar öngörülmüştür.
2872 sayılı çevre Yasası'nın amacı (madde 1), "bütün vatandaşların ortak
varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi ... için yapılacak düzenlemeleri
ve alınacak önlemleri" belirlemektir. Yasanın 3. maddesinde, çevrenin korun­
masına ve çevre kirliliğinin önlenmesine ilişkin genel ilkeler belirlenmiştir. Bu­
na göre; çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi, gerçek ve tüzel
kişiler ile vatandaşların görevi olup, vatandaşlar bu konuda alınacak önlemle­
re ve belirlenen esaslara uymakla yükümlüdürler. Sorumluluk hukuku bakımın­
dan önemli olan bir ilke, yasanın 3. maddesine, 3416 sayılı yasa ile 3 Mart
1988' de eklenmiştir. Bu hüküm şöyledir:
"Kirlenmenin önlenmesi, sınırlandınlması ve mücadele için yapılan harca­
malann kirleten tarafından karşılanması esastır. Kirletenin kirlenmeyi durdur­
mak, gidermek ve azaltmak için gerekli önlemleri almaması durumunda veya bu
önlemler için kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılan gerekli harcamalar, 6183
sayılı Amme Alacaklannın Tahsil Usulü Hakkında Yasa hükümlerine göre kir­
letenden tahsil edilir. Ancak kirletenler, kirlenmenin önlenmesi ve sınırlanması
için yapılan giderleri ödeme yükümlülüğünden söz konusu kirlenmeyi önlemek
için gerekli her türlü tedbiri aldıklarını ispat etmek kaydıyla kurtulabilirler".
Yukandaki düzenleme çevre hukukunda sorumluluk açısından temel bir il­
keyi açık biçimde belirlemiştir. "Kirlenmenin önlenmesi sınırlandınlması ve
mücadele için yapılan harcamalann kirleten tarafından karşılanması esastır"
hükmü ile yasa, "Kirleten Öder" ilkesini benimsemiştir.
Yukanda aktanlan hükümde "sorumluluk" bakımından üç durumun söz ko­
nusu olduğunu (Kaboğlu, ı 996: 78). görmekteyiz. Her şeyden önce, yasa, Kirle­
ten Öder ilkesini benimsemiştir. Sonra, nedense1 ilişki konusunda "nedene da­
yalı sorumluluk"tan söz edilebileceği görülmektedir. Son olarak, kirleten, bu so­
rumluluktan, kirlenmeyi önlemek için gerekli her türlü önlemi aldığını ispat1a­
yarak kurtulabilir. Bu kurtuluş kanıtı, yalnızca "kirlenmenin önlenmesi ve sınır­
landınıması için yapılan giderleri" kapsar. Bununla birlikte, kirlenmeye yol a­
çan veya çevreye zarar veren davranış, kurtuluş kanıtı kapsamında yer almaz
(Kaboğlu, ı 996: 79).
çevre hukukunda sorumluluk bakımından diğer önemlİ bir ilke, 1988'de ya­
saya eklenen 28. maddede düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, çevreyi kirletenler
ve çevreye zarar verenler, sebep olduklan kirlenme ve bozulmadan doğan zarar­
lardan dolayı kusur şartı aranmaksızın sorumludurlar. Kirletenin, meydana ge­
len zararlardan ötürü genel hükümlere göre de tazminat sorumluluğu saklıdır.
Yukarıdaki hüküm ile, kirletenler açısından açıkça "kusursuz sorumluluk"
ilkesinin benimsendiği görülmektedir. Tandoğan'a göre, çevre Yasası'nda kir­
letenin sorumluluğunun nesnel, yani kusura dayanmayan bir sorumluluk oldu­
Çevre Hukukunda Sorumluluk
ı3
ğunda
duraksama yoktur. Ancak, bu sorumluluğun nesnel özen gösterme yü­
dayanan olağan bir sebep sorumluluğu mu, yoksa gerekli önlemle­
rin alındığına ilişkin kurtuluş kanıtı getirme olanağı tanımayan, ağırlaştınlmış
bir nesnel sorumluluk mu olduğu tartışılabilir. Tandoğan, ağırlaştınlmış nesnel
sorumluluk görüşünü tercih etmektedir (Tandoğan, 1986: 33).
çevre Yasası'nda kirletenler için "ağırlaştınlmış nesnel sorumluluk" ilkesi­
nin kabul edildiğini Tandoğan gibi Çörtoğlu ve Kuntalp de benimsemiş
(Çörtoğlu, 1986: 86; Kuntalp, 1999: 25). Yargıtay 14. Hukuk Dairesi, 9 Şubat
1989 tarihinde 7660 Esas ve 104.6 sayılı karannda çevre Yasası'nda öngörülen
sorumluluğun "ağırlaştınlmış nesnel sorumluluk" olduğunu ifade etmiştir. J Çev­
re Yasası 'nda sorumluluk konusundaki düzenlemelerin yeterli olmadığı görüşü
savunulmakta ve birçok hukukçu, bu açılardan Çevre Yasası'nı eleştirmektedir.
Bu eleştirilerin ortak noktası, Çevre Yasası 'nda sorumluluk konusundaki hü­
kümlerin tartışma götürmeyecek biçimde değiştirilebileceği ve Ceza Yasası 'na
çevre suçlanyla ilgili açık hükümler koyarak yalnızca idari yaptınmlar yoluyla
kirlenmenin önlenmesi yönteminin terk edilmesi yönündedir.
kümlülüğüne
ÇEVRE HUKUKUNDA YAPTIRIMLAR
Çevre Hukukunda yaptınmlar konusu, hukuksal ve cezai sorumluluğun ne
konusu ile ilgilidir. Çeşitli ülkelerde Çevre Hukukunda so­
rumluluk konusu, idari ve cezai yaptınmlan ya da hukuksal sorumluluk ve ce­
zai sorumluluk biçiminde iki ayrı başlık altında incelenebilir. Karşılaştırmalı
çevre hukukunda cezai sorumluluk giderek yaygınlaşmakta, çevreye karşı işle­
nen suç kavramı gelişmektedir (Kaboğlu, 1996: 89).
Hukukta yaptınm, iki temel biçimde görünür: Ceza ve zorla icra. Hukuk dü­
zenleri, hukuka aykın bazı davranışlar için birtakım yaptınmlar öngörmüşlerdir.
Bunlar arasında zorla icra yolu dışında hapis ve para cezalan da bulunmaktadır
(Aral, 1983: 67). Hukukta hapis cezalan konusunun büyük ölçüde ceza hukuku
yoluyla düzenlendiğini görmekteyiz. Ceza hukukunda temel ilke, bireylerin ce­
zalandınlmasıdır. Ancak, ABD, Kanada, İsrail, Japonya ve Çin gibi ülkelerde
tüzel kişilerin suçluIuğu ilkesi benimsenmiştir (Kaboğlu, 1996: 91). Ülkemizin
hukuk sisteminde tüzel kişilerin sorumluluğuna ilişkin olumlu ya da olumsuz
bir hüküm bulunmamaktaydı. Ancak, 5237 sayılı yeni Türk Ceza Yasası'nda
(madde 20, fıkra 2), tüzel kişiler için ceza yaptınmı uygulanmayacağını, ancak
kanunda öngörülen güvenlik tedbiri niteliğinde yaptınmıann uygulanabileceğini
öngörmüştür.
.
şekilde düzenlendiği
Ceza hukuku sisteminde ceza hukuku yaptınmlan dışında idari cezalara da
Uygulamada, idari ceza hukuku adı verilen yeni bir hukuk da­
lının doğduğunu savunanlar bulunmaktadır (İçel ve Donay, 1993: 31). Çevre
dayanılmaktadır.
J
Bkz.; Yargıtay Kararları Dergisi, 198915, s. 646.
14 Amme İdaresi Dergisi
Yasası 'nda
da, çevre suçu işleyenlere karşı faaliyetin durdurulması gibi idari
para ve hapis cezaları öngörülmüştür.
çevre Hukukunda yaptırımlar konusu, idari ve cezai yaptırımlar biçiminde
düzenlenmiş olduğu için sorumluluk konusunun hukuksal ve cezai sorumluluk
biçiminde incelenmesi söz konusu olabilir. Ancak, Türk çevre Hukukunda, ye­
ni Türk Ceza Yasası'na kadar, birkaç istisna dışında hapis cezası öngörülme­
miştir. Ancak, 5237 sayılı Türk Ceza Yasası, çevre suçlarını ayrı bir başlıkta
düzenlemiş ve bu bölümde idari ve cezai yaptırımlar öngörmüştür. Bu nedenle,
ceza hukukumuz, çevre suçlarına yönelik idari ve cezai yaptırımlar biçiminde
iki tür ceza öngörmüş olmaktadır. çevre Yasası'nda çevre suçlarına yönelik
yaptırımların, cezai hükümler başlığı altında idari nitelikte cezalar ve mahkeme­
ce verilecek cezalar (hapis cezaları) olarak düzenlenmiş olması da bu görüşü­
müzü desteklemektedir.
yaptırımlar dışında
İdari Yaptırımlar
çevre Hukukunda idari yaptırımlar, para cezaları, işletme izni vermeme, iş­
letmenin faaliyetini süreli ya da süresiz durdurma, elde edilen karların geri a­
lınması, eski halin iadesinin istenmesi gibi türlü biçimlerde olabilmektedir.
Ülkemizde çevre suçlarına yönelik idari yaptırımlar konusu, çevre Yasa­
sı'nın 20.-25. maddelerinde para cezalan biçiminde, 15. maddesinde mahallin
en büyük mülki amirince ilgili işletmenin faaliyetinin durdurulması ve 16. mad­
desinde Sağlık Bakanlığı ya da çevre Bakanlığınca tehlikeli hallerde faaliyetle­
rin durdurulması biçiminde düzenlenmiştir. Para cezaları, vatandaşlara, kuruluş
ve işletmelere verilebileceği gibi, yasa hükümlerini ihlal eden gemiler için de
verilebilmekte (madde 22), cezayı ödemeyen ve bu konuda teminat ve kefalet
göstermeyen gemiler ve diğer deniz vasıtalarının seyrüsefer ve faaliyetlerine 24.
madde gereği son verilebilmektedir.
5237 sayılı Türk Ceza Yasası'nda, çevre suçlanna ilişkin ceza yaptırımları
dışında, idari yaptırımlar da öngörülmüştür. Çevrenin kasten kirletilmesi fiilini;
insan ve hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkması, üreme
yeteneğinin körelmesi, hayvanların ve bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye
neden olabilecek niteliklere sahip olan atık veya artıklarla ilgili olarak işleyen­
ler, beş yıldan az olmamak üzere hapis cezası yanında, bin güne kadar adli para
cezası ile cezalandırılabileceklerdir. Ayrıca, 182. madde ile "çevreye zarar vere­
. cek şekilde, atık veya artıkların toprağa, suya veya havaya verilmesine taksirle
neden olanlar, adli para cezası ile cezalandırılır" hükmü getirilmektedir. 183.
madde de gürültüye neden olanların hapis cezası yanında adli para cezası ile ce­
zalandırılacağı öngörülmektedir.
Para cezası ve işletme faaliyetinin durdurulması, birçok ülkenin çevre huku­
kunda kullanılan bir yöntem olmakla birlikte, bazı ülkelerde farklı idari yaptı­
rımlara da rastlamaktayız. örneğin, Almanya, Kanada, Avusturya, Belçika,
Çevre Hukukunda Sorumluluk
ı5
Hollanda, İsveç ve İsviçre'de çevre suçu işleyen kişi ve kuruluşlann elde ettik­
leri karlann geri alınması yöntemi, (Kaboğlu, 1996: 91) idari bir yaptın m biçimi
olarak uygulanmaktadır.
Cezai Yaptırımlar
Yalnızca idari yaptınmlar yoluyla çevrenin korunmasının ve çevre suçlarının
önlenmesinin olanaklı olmadığından bunlara yönelik hapis cezalan da öngörül­
müştür. çevre suçlanna yönelik en ağır cezai yaptınm, ölümle sonuçlanan çevre
sorunlanna yol açanlara verilen 15 yıl ağır hapis cezası ile ABD'de bulunmak­
tadır (Kaboğlu,I 996: 91).
Birçok ülkede çevre kirliliğine yol açanlara hafif hapis cezalannın verildiğini
görmekteyiz. Belçika'da 1964 Hava Kirliliği Yasası 'nda, Lüksemburg'da 1982
Doğal Kaynaklann ve Doğanın Korunması Yasası'nda ve Hollanda'da 1970
Hava Kirliliği Yasası 'nda çevre kirliliğine neden olanlara karşı 6 aya kadar ve
Alman Ceza Yasası'nda 1980'de yapılan bir değişiklik ile havayı ve suyu idari
kurallara aykın biçimde kirletenlere 5 yıl, sağlığa aykın atık bırakanlara 3 yıl ve
hava, su ve toprağa zehirli madde kanştıranlara 10 yıla kadar hapis cezalan ön­
görülmektedir (Kuzu, 1997: 417-418). Özellikle Almanya'da Ceza Yasası'nda
yapılan bir değişiklik ile çevre suçlannın tanımlanması ve bu suçlara ağır sayı­
labilecek hapis cezalan verilmesi, ülkemizde de örnek olması gereken bir dü­
zenlemedir.
Ülkemizde çevre suçlanna yönelik hapis cezası uygulaması, birkaç örnek dı­
şında çevre Yasası'nın 26. maddesinde öngörülen hüküm dışında uygulanma­
maktaydı. Ancak, 5237 sayılı Türk Ceza Yasası, "çevre suçlan" başlığı altında
çevre kirlenmesine neden olan fiilleri toplamış ve bu filleri işleyenlerin 5 yıla
varan hapis cezalan ile cezalandınlabileceğini öngörmüştür. Çevrenin kasten
kirletilmesini düzenleyen 181. maddeye aykın fiilleri işleyenler, altı aydan 2 yı­
la kadar ve atık ya da artıklan izinsiz ülkeye sokanlar bir yıldan 3 yıla kadar ha­
pis cezalanna çarptınlabilmektedir. Aynca, atık ve artıklann toprak, hava ve
suda kalıcı özellik göstermesi halinde bu cezalar iki kat arttınlabilmektedir.
Çevrenin kasten kirletilmesi fiilini; insan ve hayvanlar açısından tedavisi zor
hastalıklann ortaya çıkması, üreme yeteneğinin körelmesi, hayvanlann ve bitki­
lerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık
veya artıklarla ilgili olarak işleyenler, beş yıldan az olmamak üzere hapis c~zası
ile cezalandınlabileceklerdir. Çevrenin taksirle kirletilmesine ve gürültüye ne­
den olanlar 2 yıla kadar, imar kirliliğine neden olanlar ise 5 yıla kadar hapis ce­
zalan ile cezalandınlabilmektedirler. Türk Ceza Yasası'nda "çevre suçlan" dı­
şında da çevreyle ilgili düzenlemeler bulmak olanağı vardır. Örneğin, 172.
madde ile radyasyon yayma konusu düzenlenmiş ve başkalannın sağlığını boz­
mak amacıyla radyasyona tabi tutulan kişinin 15 yıla kadar hapis cezası ile ce­
zalandınlması öngörülmüştür. Tehlikeli maddelerin izinsiz olarak bulundurul­
16 Amme İdaresi Dergisi
ması
ve el değiştirmesini düzenleyen ı 74. maddede de bu fiili işleyenler hak­
kında 8 yıla kadar hapis cezası öngörülmektedir.
Yeni Türk Ceza Yasası, çevre hukukunda eksikliği belirlenen cezai yaptınm
boşluğunu doldurarak çevre ceza hukukunun gelişimine önemli bir katkı sağla­
mıştır.
SONUÇ
çevre hukuku, yeni gelişmekte olan bir hukuk dalıdır. çevre hukukunda so­
rumluluk konusu da çevre hukukunun kendisi gibi yeni gelişen ve bağımsız bir
hukuk dalı olma niteliğine sahip olan bir alandır. Bu konuda yapılan tartışmalar
ile yazılan makaleler ve son dönemde çıkan kitaplann, çevre hukukunda sorum­
luluk konusunda bir doktrin oluşumuna katkı sağladığı görülmektedir.
Başkasına verilen zarann giderilmesi yükümlülüğü anlamında sorumluluk
konusunda çevre hukukunda değişik yaklaşımlar bulunmakla birlikte, genel ola­
rak, "kusursuz sorumluluk" ilkesinin kabul edildiği görülmektedir. çevre huku­
kunda kusursuz sorumluluk, bir kişinin bir faaliyeti sonucu ortaya çıkan çevre
kirlenmesi ve bozulmalannda ortaya çıkan zarardan kirliliği ortaya çıkaranın
"kusur" şartı aranmaksızın sorumlu tutulması kuralını ifade etmektedir. Kusur­
suz sorumluluğun hareket noktası; çevre kirliliğinin ortaya çıkmadan engellen­
mesi, ilgililerin çevre kirlenmesinden kaçınmasının sağlanması ve kirliliğin or­
tadan kaldınlmasında boşluk bırakılmamasıdır.
çevre Yasası ve diğer ilgili hukuksal düzenlemelerde, çevreyi kirletenlerin
özel ya da kamu tüzel kişileri ya da bireyler olarak sorumlu tutulmalan konu­
sunda bir duraksama yaşanmadığı görülmektedir. Ancak, bu sorumluluğun ge­
reği olarak ortaya konan cezai yaptınmıann yetersiz olduğu da açıktır. Yeni
Türk Ceza Yasası ile çevre kirlenmesine ilişkin suçlann "çevre suçları" başlığı
altında düzenlenmesi ve bu suçlan işleyenlere karşı ağır para ve hapis cezalan­
nın düzenlenmesi (yasanın yürürlüğünün sürekli ertelenmesi nedeniyle bu dü­
zenlemenin akıbeti tam olarak belli olmasa da), çevre hukukunda sorumluluk
açısından ileri bir aşama olarak kabul edilmesi gerekir.
çevre hukukunda sorumluluk konusunda başlangıçta komşuluk hukukuna i­
lişkin kurallardan yararlanılmıştır. Daha sonraki dönemlerde ise çevre kirliliği­
nin önlenmesi konusunda özel yasaların ve hukuksal düzenlemelerin kabul edil­
diği görülmektedir. Bugüne geldiğimizde ise çevreyle doğrudan ilgili bir düzen­
leme olarak çevre Yasası çıkanlmış ve bu yasa ile çevre hukukunda sorumlulu­
ğun temel kuralı olarak "kusursuz sorumluluk" ilkesi kabul edilmiştir. Ayrıca,
son aşamada, yeni Türk Ceza Yasası ile "çevre suçları" kavramının geliştirilmiş
ve bu başlıkta çeşitli çevre suçlannın belirlenip bunlara ilişkin idari ve cezaİ
yaptınmıann öngörülmüştür. çevre Yasası ve Türk Ceza Yasası 'nın çevreyi
kirletenIere karşı doğrudan ilgili hükümler getirmesi, bugün geldiğimiz aşamada
çevre hukukunda sorumluluk konusunda geldiğimiz son aşamayı ifade etmekte­
Çevre Hukukunda Sorumluluk
ı7
dir. Ne var ki, bütün bu gelişmelere ve hukuksal düzenlemelerdeki çeşitlenmeye
uygulamada bazı sorunlann yaşandığı ve duraksamalann varlığını sür­
dürdüğü görülmektedir. Yeni Türk Ceza Yasası 'nın yürürlüğünün ertelenmesi,
bu duraksamanın en çarpıcı örneğini oluşturmaktadır. Kanun ile "çevreye Karşı
Suçlar" başlığında çevrenin kasten kirletilmesi (madde 181), çevrenin taksirle
kirletilmesi (madde 182) düzenlenmiştir. Yasada yazılan hükümleri ihlal ederek
çevre kirliliğine neden olanlara karşı 5 yıla kadar hapis cezalan verileceği öngö­
rülmüştür. Yeni Türk Ceza Yasası'nın 181. ve 182. maddeleri, kanunun yayı­
mından 2 yıl sonra yürürlüğe girmektedir. Bu erteleme, 2 yıl için çevre kirliliği­
ne izin verilmesi biçiminde yorumlanabilir. Bu örnek dışında da yasaların uygu­
lanması ve uygulamalann izlenmesi konusunda bir çok duraksamanın görülmesi
söz konusudur. Bu duraksamalann, öncelikle yasalan uygulayan idari organlar
ve uygulamalan hukuksal düzenlemelere göre denetleyen yargı organlan olmak
üzere toplumun her kesiminde çevre bilincinin geliştirilmesi yoluyla ve özellik­
le uzun dönemli ve yaygın bir çevre eğitimi seferberliği ile aşılabileceği kanı­
karşın,
sındayız.
KAYNAKÇA
Aral, Vecdi (1983), Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, Üçdal Neşriyat, İstanbuL.
Çörtoğlu, i. Sahir (1986), "Çevrenin Kir1etilmesinden Doğan Sorumlulukla Taşınınaz
Mülkiyetinin Aşkın Kullamlmasından Doğan Sorumluluğun Karşılaştırılması", Yar­
gıtay Dergisi, Cilt 12, Sayı: 1-2, Ocak-Nisan.
Gürseler, Güneş (2003), "Çevre Zararının Manevi Giderimi ve Bir Yargıtay Karan",
Legal Hukuk Dergisi, Ağustos, Sayı: 8.
İçel, Kayıhan ve Sübeyl Donay (1993), Karşılaştırmalı ve Uygulamalı Ceza Hukuku, İs­
tanbuL.
Kaboğlu, İbrahim (1996), Çevre Hakkı, İmge Kitabevi, Ankara.
Kılıçoğlu,
Mustafa (2002), Sorumluluk Hukuku, Cilt 1, Turhan Kitabevi, Ankara.
Kuntalp, Erden (1999), "Medeni Hukuk Açısından Çevre Kanununa Bakış", Çevre Ka­
nununun Uygulanması, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara.
Kuzu, Burhan (1997),
Sağlıklı
ve Dengeli Bir Çevrede
Yaşama Hakkı,
Fakülteler Mat­
baası, İstanbuL.
Özen, Muharrem (1998), Ceza Hukukunda Objektif Sorumluluk, US-A Yayıncılık, An­
kara.
Şen, Ersan (1994), Çevre Ceza Hukuku, Kazancı Yayınları, İstanbuL.
Tandoğan,
Haluk (1986), "2872 sayılı Çevre Kanunu'na Göre Çevrenin Kirletilmesin­
den Doğan Sorumluluk", Yargıtay Dergisi, Cilt 12, Ocak-Nisan, Sayı: 1-2.
Topçuoğlu,
Metin (1998), Çevre Hakkı ve
Yargı,
Türkiye Çevre
Vakfı Yayım,
Ankara.
Ulusan, İlhan (ı 986), "Çevre Kirlenmesinden Doğan Sorumlulukta Fedakarlığın Denk­
leştirilmesi İlkesi", Yargıtay Dergisi, Cilt 12, Sayı: 1-2, Ocak-Nisan.
ı8
Amme İdaresi Dergisi
Resmi Gazete, Türk Ceza Kanunu, Kanun No: 5237, Kabul Tarihi: 26 Eylül 2004, Ta­
rih ve No: 12 Ekim 2004/2561 1.
Yargıtay Kararları
Dergisi, 198915.
Download