Sözcüğün Yapısı
advertisement
SÖZCÜĞÜN YAPISI Sözcük oluşturmanın değişik yolları vardır. Bazen başka bir dilden alınan sözcük, olduğu gibi, yani kök olarak kullanılır. Bazen sözcük köklerine, yapım ekleri getirilerek yeni sözcükler yapılır. Bazen de farklı sözcükler bir araya gelerek kendi anlamlarından az çok farklı bir anlam verecek biçimde sözcük oluşturabilirler. İşte sözcüğün bu oluşum şekilleri onun yapısını belirler. Buna göre sözcüğün yapısını üç grupta inceleyebiliriz • Basit sözcük, • Türemiş sözcük, • Bileşik sözcük. A. BASİT SÖZCÜK • Yapım eki almayan sözcüklerdir. • Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir. • Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök halinde bulunur. ''Kitapları benim masama bırakmışsın sanırım." cümlesindeki sözcükleri inceleyelim. • • • • Kitap İsim Kök Ben Zamir lar Çoğul eki im ilgi eki ı Hal Eki • Sözcükler yapım eki almamış, çekim eki almış, yani hepsi kök halinde bulunan basit sözcüklerdir. B. TÜREMİŞ SÖZCÜK • Yapım eki alan sözcüklerdir. Yapım eklerinin işlevlerini önceki dersimizde gördük. • Türemiş sözcükler cümledeki görevlerine göre belli türleri karşılar. • Böylece sözcük hem yapı hem görevce adlandırılır; yani türemiş isim, türemiş sıfat, türemiş fiil... gibi. ''Bu köşeye bir kitaplık kurmak lazım.'' • cümlesinde altı çizili sözcük "kitap" ismine, • isimden isim yapım eki "-lık" getirilerek yapılmıştır. • Buna türemiş isim diyebiliriz. ''Bana bir silgi verebilir misin?'' • cümlesindeki altı çizili sözcük ise ''silmek'' fiiline ''-gi'' fiilden isim yapma eki getirilerek türetilmiştir, yine türemiş bir isimdir. ''Sınıfımızın başkanı çok dalgın biriydi.'' • cümlesinde altı çizili sözcük ''dalmak'' fiiline ''-gın'' fiilden isim yapma eki getirilerek türetilmiştir. • Sözcüğün cümledeki görevi ''biri'' zamirinin sıfatı olmaktır. • Öyleyse bu sözcük türemiş sıfattır. ''0 her zaman büyük düşünürdü.'' • cümlesinde altı çizili sözcük ise ''büyümek'' fiiline ''-k'' fiilden isim yapma eki getirilerek türetilmiştir. • Sözcüğün cümledeki görevi zarf olduğu için bu sözcük türemiş bir zarftır. ''Yolda çok hızlı yürürdü .'' • ''Çocuklar asla sevgisiz yaşayamaz.'' • cümlelerindeki altı çizili zarflar da türemiştir. ''Çok acıktım, haydi yemeğe gidelim.'' • cümlesinde altı çizili sözcük, ''aç'' ismine • "-ık“ isimden fiil yapma eki getirilerek türetilmiştir. • Buna türemiş fiil diyoruz. ''0 her zaman yanında çalışanları gözetirdi." • ''Şiir, özellikle gençler arasında çok tutuluyor." • cümlelerindeki altı çizili fiiller de türemiş fiile örnek gösterilebilir. ''Yaprakların hışırtısı. kuşların cıvıltısına karışmış, tatlı bir musiki oluşturmuştu.'' • cümlesinde altı çizili sözcükler ''hışır'', ''cıvıl" yansıma sözcüklerine ''-tı'' eki getirilerek yapılmıştır ve yansımadan türeyen isim oluşturulmuştur. Bazı pekiştirmeli sözcüklerde sözcüğün başına bir hece eklendiği görülür. • "Etraf bembeyaz olmuş, göz kamaştırıyordu.'' • cümlesinde altı çizili sözcüğü incelediğimizde ''beyaz" sözcüğünün ilk hecesinden oluşturulmuş • "bem" hecesinin sözcüğün başına geldiğini görüyoruz. • Bu bir ek olmadığından sözcük yapım eki almamıştır; yani basittir. Diğer taraftan, Türkçe sondan çekimli bir dildir, ekler daima sözcüğün sonuna eklenir. • Bir sözcük sadece kökten türetilmez; gövdelerden de türetilebilir. • "Şuralarda bir gözlükçü vardı eskiden.'' cümlesinde altı çizili sözcük • ''göz" isminden ''gözlük", ''gözlük'' isminden ''gözlükçü" olmuştur. • Görüldüğü gibi ''-Iük" eki sözcüğün köküne, ''-çü" eki gövdesine eklenmiştir. • Elbette sözcük yine türemiş bir isimdir. Bütün sevgileri atıp içimden '' I Varlığımı yalnız ona verdim ben fş9'' II III Elverir ki bir gün bana derinden IV Ta derinden bir gün bana gel desin V • Bu dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangileri türemiş sözcüğe örnek olarak gösterilebilir? • A) I -II. -IV. B) II - III.-V C) I.-II.-III. • D)III-IV-V. E) I.-II.-V. Çözüm • Türemiş sözcük, yapım eki almış sözcüktür. Öyleyse altı çizili sözcükleri ekine köküne ayıralım. • Sevgi ler i türemiş • Var lığ(k) ım türemiş • Yal(ı)ız türemiş • Bene türemiş • De sin türemiş • Cevap C • Görüldüğü gibi I. , II. ve III. sözcükler yapım eki almışlardır. • Öyleyse bunlar, karşılarında da gösterildiği gibi türemiştir. • Burada ''bana'' sözcüğünün kullanılışına da dikkat edelim. Görüldüğü gibi hal eki eklendiği zamirin yapısını değiştirmiştir. Bu, Türkçe’nin yapısal özelliğine aykırı bir kullanımdır. • Aynı durumu bir de ''sen'' zamirinde görüyoruz.Bu zamir de ''-e'' hal ekini aldığında ''sana'' şekline gelir. Başka hiçbir sözcükte ekin, sözcüğün yapısını değiştirdiği görülmez. C. BİLEŞİK SÖZCÜK • İki farklı sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından az çok farklı bir anlam oluşturacak biçimde kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. • Bileşik sözcükler değişik şekillerde oluşur. • Kimileri isim tamlamalarının, kimileri sıfat tamlamalarının, kimileri cümle özelliği gösteren söz öbeklerinin kaynaşmaları sonucunda oluşmuştur. • Bu kaynaşma sırasında sözcüklerin her ikisi anlamını kaybedebilir. Örneğin; • ''Bahçeden çok güzel hanımeli kokusu geliyordu.'' • cümlesinde altı çizili bileşik sözcük ''hanım'' ve ''el'' sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Bir çiçek ismi olan bu sözcüğün ne ''hanım'' ile nede ''el'' ile bir ilgisi vardır. iki sözcük de kendi anIamlarını kaybedip yeni anlamlı bir sözcük oluşturmuştur. • Sözcüklerden sadece biri anlamını kaybetmiş olabilir. • ''Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine.'' • cümlesindeki altı çizili sözcük ''yer'' sözcüğüyle ''yüz'' sözcüğünün birleşmesinden oluşmuş. • BunIardan ''yer'' kendi anlamında olduğu halde, ''yüz'' anlamını kaybetmiştir. Yani bu sözcük, sözcüklerden birinin anlamını kaybetmesi yoluyla oluşmuştur. • Sözcüklerden hiçbiri anlamını tam olarak kaybetmemiş olabilir. • ''Bu kış yeni bir ayakkabı almam gerek.'' cümlesinde kullanılan altı çizili sözcük ise ''ayak'‘ ve ''kap'' sözcüklerinden oluşmuştur. • Her iki sözcük de temel anlamlarını kaybetmeden bir nesnenin ismi olmuşlardır. Bileşik sözcükler yapılışlarına göre değişik özellikIer gösterir. Bunları şu şekilde gruplandırabiliriz. • • • • • 1. İsim Tamlaması Yoluyla 2. Sıfat Tamlaması Yoluyla 3. iyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla 4. iki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla 5. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla • 6. isim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla 1. İsim Tamlaması Yoluyla • • • • • ''Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.'' ''Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.'' ''Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak vardı.'' ''Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.'' cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler isim tamlaması yoluyla oluşmuştur. • Sözcükleri ayrı düşündüğümüzde bu, açık olarak anlaşılır. • Bazen bu yolla oluşan isimlerin -özellikle yer isimIeri -sonunda iyelik ekinin düştüğü görülür. • ''Edirnekapısı • ''Kadıköyü --- Edirnekapı'' Kadıköy'‘ • sözcüklerinde altı çizili eklerin düştüğünü görüyoruz. 2. Sıfat Tamlaması Yoluyla • • • • ''0 ne açıkgöz adamdır bilsen.'' ''Buradan Acıgöl'e yol var mı?'' ''Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.'' ''Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.'' • cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler sıfat tamlamalarının kalıplaşmasıyla oluşmuştur. 3. iyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla • • • • • ''Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.'' ''Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.'' ''0 sütübozuk adama güvenir miyim hiç?'' cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde, birinci sözcük isim, ikinci sözcük sıfat özelliği gösteriyor • ve isim olan sözcük iyelik eki almıştır. 4. iki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla • ''Odaya yeni bir çekyat alalım.'' • ''Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.'' • ''Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu.'' • ''Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.'' • cümlelerinde geçen altı çizili sözcüklerde, her iki sözcük de çekimlidir. Birleşerek kendi anlamlarından farklı bir anlam ifade etmişler, ya da tür değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde sözcükler oluşturmuşlardır. 5. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla • • • • • • ''Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir ''Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.'' ''Bu Iokantada imambayıldı güzel yapılır.'' cümlelerinde altı çizili sözcüklerin birincisi isim, ikincisi çekimli bir fiildir. Sözcükleri gerçek anlamlarında düşündüğümüzde bunların bir cümle özelliği gösterdiğini söyleyebiliriz. 6. isim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla • • • • • • • ''Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.'' ''Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu.'' ''Böyle oyunbozanlık edersen seninle geçinemeyiz.'' ''Bu Iimana bir dalgakıran yapmak Iazım.'' ''Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu.'' cümlelerinde birincisi isim soylu sözcük, ikincisi sıfat-fiil olan bu sözcüklerden bir bileşik sözcük meydana gelmiştir. • Bunlardan başka yollarla da bileşik sözcük oluşturulabilir. • Önemli olan iki ayrı sözcüğün kaynaştığını anlayabilmektir Bileşik sözcüklerin kimileri oluşurken ses kaybı olabilir. • ''Pazartesi günü size geleceğim.'' • cümlesindeki sözcüğün oluşmasına bakalım. • Pazar -ertesi -- Pazartesi • Görüldüğü gibi ''er'' hecesi düşmüştür. • Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ise iki ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez. • sütlü aş • ne asıl • bu öyle ---- sütlaç nasıl böyle • Buraya kadar anlattığımız bileşik sözcükler, • bileşik sıfatlardan, bileşik fiillerden farklıdır. • Bileşik sözcüklerin en önemli özelliği bitişik yazılmalarıdır. • Çünkü ayrı yazılan birden fazla söze, anlamca bir bütün oluştursa bile, artık sözcük değil söz öbeği denir. • Örneğin; deyimler tek bir kavramı karşılayan birden fazla sözcükten oluşur. Elbette bunu bir sözcük saymak mümkün değildir. • ''Bu sözler kulağına küpe olsun.'' cümlesinde altı çizili deyim anlamca kaynaşmış bir • bileşik fiil sayıldığı halde bir bileşik sözcük sayılamaz. • Bileşik fiillerin durumunda biraz farklılık görülür. • Her zaman bitişik yazılan ''kurallı bileşik fiiller'‘ ve ses düşmesi ya da türemesi olduğunda bitişik yazılan ''yardımcı fiille yapılan bileşik fiiller'' genellikle bileşik sözcük sayılır; • ancak ayrı yazılan biIeşik fiiller bileşik sözcük sayılmaz. • ''Ben de bir soru sorabilir miyim?'' • ''Biraz da sabretmeyi bilmek Iazım.'' • cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik sözcük sayıldığı halde, • ''Kardeşini yolcu etmeğe gitti.'' • ''Bu soğukta en sağlam kişi bile hasta olur.'' • cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik sözcük sayılmaz. • Ancak ayrı da yazılsa bitişik de yazılsa bunlara bileşik fiil diyoruz. • Bu türde çıkmış sorulara baktığımızda tartışmaya meydan verecek bir kullanımın olmadığını görüyoruz. • Bileşik sözcük olduğunda kimsenin şüphesi bulunmayan sözcükIer seçilerek sorulmuştur. • Aynı durum bileşik sıfatlarda da görülür. • ''Yalın ayaklı çocuklar, ellerinde su testisi, geIen geçene su satıyordu.'' • ''Duvarları göçük bir bahçenin içinde eski bir havuzun yıkıntıları vardı.'' • cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik sıfattır, ancak bileşik sözcük değildir. Oysa, • ''Bu çıtkırıldım adama da şaka yapmaya gelmiyor.'' • cümlesinde altı çizili sözcük sıfat görevinde bulunan bir bileşik sözcüktür. "Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, ateşkes'' gibi bileşik sözcükler aşağıdaki yöntemlerden hangisiyle oluşmuştur? • A) Her iki sözcük de kendi öz anlamı dışında kulIanılmıştır. • B) Birinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır. • C) ikinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır. • D) Eylem soylu sözcükler, birleştikleri sözcüklerle birlikte tür bakımından değişikliğe uğrayarak ad ve sıfat olmuştur. • E) Ses değişimi yoluyla oluşan bileşik sözcüklerde, iki ünlü kaynaşmış ya da hece düşmesi • olmuştur. • (1989 -ÖYS) Çözüm • Örnek olarak verilen bileşik sözcükleri incelediğimizde "gecekondu, mirasyedi, ateşkes" sözcükIerinin ad soylu bir sözcükle bir eylemin birleşmesinden; "uyurgezer'' sözcüğünün ise iki çekimli eyIemin birleşmesinden oluştuğunu söyleyebiliriz. • ''Uyurgezer'' sözcüğündeki iki sözcük de kendi anlamını kaybetmediğinden A, B, C seçenekleri doğru cevap olamaz. Ses değişimine uğrayan herhangi bir sözcük, örnek olarak verilen sözcüklerde görülmediğinden E de cevap olmaz. ikinci sözcükIerin hepsi eylemdir. Bunlar eylem ya da ad soylu sözcüklerle birleşmiş ve "ateşkes, gecekondu'' gibi isim, "uyurgezer , mirasyedi'' gibi sıfat olabilecek sözcükler oluşturmuşlardır. Dolayısıyla bunların, D'de sözü edilen bir yöntemle yapıldıkları söylenebilir. • Cevap D BİLEŞİK FİİLLER • İki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. • Yapılışına göre üç grupta incelenebilir. • 1. Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller • 2. Kurallı Bileşik Fiiller • 3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller 1. Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller • Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir : sözcükten oluşur. • Yardımcı fiil olarak ''etmek, olmak, eylemek, kılmak'' gibi fiiller kullanılır. • ''Bu olay beni çok tedirgin etti.'' • ''Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.'' • ''Akşamki yemek beni rahatsız etti.'' • ''Her şey yoluna girer , biraz sabret'' • cümlelerinde altı çizili sözler bileşik fiildir. • Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir. • Etmek yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir. • ''Bu ev söylendiği kadar etmez.'' cümlesinde ''etmek'' eylemi ''değer , tutar'' anlamında kullanılmıştır. • Bu eylemin bileşik fiil mi yoksa kendi anlamında kullanılan bir fiil mi olduğunu cümlenin anlamından çıkarabiliriz. • Bunu anlamak için öznenin yaptığı işin ne olduğu sorulabilir. • Örneğin; • ''Akşamki yemek beni rahatsız etti.'' Cümlesinde yemeğin yaptığı etki ''rahatsız etmek''tir. • Eğer “etmek” eylemi kendi anlamında kullanılmış olsaydı • ‘'Akşamki yemek etti'‘ • diyebilmemiz gerekirdi ki • cümlenin anlamca yanlış olduğunu görüyoruz; • Diğer bir yol olarak "etmek'i eylemini, kendinden önceki sözcükle beraber kullanırız; • bu durumda fiil anlamlı olmuyorsa, etmek yardımcı eylemdir. • Örneğin; ''telefon etmek, rica etmek, söz etmek'' fiilleri bir eylemi karşılar ama biraz önce verdiğimiz örnekteki cümlede, • eylemi ''kadar etmek'' eklinde söyleyemeyiz. • Bazen ''etmek'' yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir. • Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.'' • Senin iyiliğini düşünmekle kabahat mi ettim.'' • cümlelerinde araya sözcük girmiştir. • Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. • Ancak bazen istisnalar görülebilir. • Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.'' cümlesinde ''işler'' sözcüğü çoğul eki almıştır. • • • • • • • Olmak “Adam birden ortalıktan yok oldu.'' “Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.'' “Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.'' “Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.'' cümlelerinde altı çizili eylemler bileşik eylemdir. “Olmak'' yardımcı eylemi kendi anlamında da kullanılabilir. • Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.'' • Uyan artık sabah oldu'' • cümlelerinde ''olmak'' kendi anlamındadır. • Burada, ''olmak'' eyleminin ''vaktin gelmesi'' anlamında kullanıldığında kendi anlamında olduğunu söyleyebiliriz. • Kardeşim bu yıl doktor olacak.'' cümlesinde ''olmak'' eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır. Olmak'' fiilinin bileşik eylem yapıp yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle kullanabiliriz. • Örneğin ''doktor olmak'' anlamlı bir fiildir de ''daldığım olmak'' anlamlı değildir. • Bunların dışında kullanılan ''eylemek, kılmak'' gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini ''etmek'' eylemine bırakmışlardır. • ''Seyreledim eşkal-i hayatı • Ben havz-ı hayalin sularında.'' • dizelerinde altı çizili eylem ''eylemek'' yardımcı eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir. • ''Sözü etkili kılmak için sözcükleri iyi seçmek gerekir .'' cümlesindeki altı çizili sözcük de ''kılmak'' yardımcı eylemiyle yapılmıştır. • Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde dikkat edilmesi gereken en önemli özellikIerden biri de sözcüğün yazımıdır. Çünkü bunIardan bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılır. Bunu şöyle ayırabiliriz; • Eğer yardımcı eylemden önceki ad soylu sözcük, bileşik eylem yaparken ses kaybına veya türemesine uğruyorsa yardımcı eyleme bitişik; • herhangi bir ses değişmesine uğramıyorsa yardımcı eylemden ayrı yazılır. • Örneğin; ''kayıp'' sözü ''olmak'' yardımcı eylemiyle birleşirken ''kaybolmak'' şekline gelir; yani son hecedeki dar ünlü düşer. • Yine ''his'' ismi ''etmek'' yardımcı eylemiyle birleşirken ''hissetmek'' şekline gelir; yani bir ''s'' sesi daha ortaya çıkar. • Öyleyse bu sözcükler ve benzer özellik gösterenler daima bitişik yazılır. • Bunların dışındakiler, örneğin; ''yolcu etmek'', ''hasta olmak'' gibi sözcükler herhangi bir ses değişmesine uğramadıkları için daima ayrı yazılırlar. • Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ''etmek'' sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır? • A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin. • B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik. • C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu. • D) Bu tablo sence on bin Iira eder mi? • E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim. • (1982 -ÖSS) • Çözüm • ''Etmek" sözcüğü, cümlede çoğu zaman kendinden önce gelen isim soylu bir sözcükle birleşerek bir hareket bildirir. • Bu durumda bileşik eylem yapar. Bazı durumlarda ise herhangi bir sözcükle anlamca ilgi kurmadan bir eylem bildirebilir. Soruda bu türlü bir özellik sorulmuş. • A'da öznenin yaptığı iş ''yardım etmektir. • B'de ''yolcu etmek'', • C'de ''hak etmek", • E'de ''rica etmek" eylemlerinde ''etmek" fiili bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır. • D'de ise bu fiil ''tutar , değer'' anlamını vermiş; yani kendi başına bir anlam vermiş. • Zaten ''Iira etmek" gibi anlamlı bir eylemin varlığını söyleyemeyiz. • Cevap D 2. Kurallı Bileşik Fiiller • Bunlar belli kurallara göre yapılan ve her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir. • Yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır. • Dört grupta incelenir. • a. Yeterlik Fiili : • b. Tezlik fiili : • c. Sürerlik Fiili : • d. Yaklaşma Fiili : a. Yeterlik Fiili : • Yapmaya gücü yetmek anlamında olan bu fiilin yapılışı ''fiil + a(e) + bilmek'' şekIindedir. • ''Kapıyı biraz açabilir miyiz?'' • ''Sizinle ben de gelebilirim.'' • cümlelerinde altı çizili fiiller yeterlik fiilleridir. • Bu fiilin olumsuzunda yardımcı eylem tamamen ortadan kalkar. • ''Soruyu kimse çözemedi.'' • ''Çok aradım, ama bulamadım.'' cümlelerinde altı çizili sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. • Görüldüğü gibi yardımcı eyIem yoktur. Fiile ''-ama-, eme-'' şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur. • Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir. • ''Bu soruyu o da çözemeyebilir.'' cümlesinde ''çözmek'' fiili önce ''çözememek'' • şeklinde yeterlik olumsuz olarak kullanılmış. • Daha sonra ''çözemeyebilmek'' şeklinde yeterliğin olumsuzu, tekrar yeterliğin olumlusu haline getirilmiş. • Bir fiilin yeterlik ekini alma şekline göre anlamı değişir. • Örneğin; • ''Bunu sen bilmezsin.'' cümlesinde yeterlik fiili yoktur; ''bilmek'' eyleminin yapılmayacağı bildirilmiştir. • ''Bunu sen bilemezsin.'' cümlesinde ''bilmek'' fiiIinin yeterlik olumsuzu vardır ve öznenin bilmeye gücü yetmeyeceği anlamını vermiştir. • ''0 bizimle gelmeyebilir.'' cümlesinde ''gelmemek'' fiilinin yeterlik olumlusu vardır ve ihtimal anIamı vermiştir. • ''0 bizimle gelemeyebilir .'' cümlesinde ise kişi gelmeyi istese de, elinde olmayan sebeplerden doIayı bu işi yapamayabilir anlamı vardır. b. Tezlik fiili : • Anlamında bir çabukluk ifadesi olan tezlik fiilinin yapılışı ''fiil + 1 (i, u, ü) + vermek'' • şeklindedir. • ''0 kadar soruyu bir saatte çözüverdi.'' • ''Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.'' • cümlelerinde altı çizili fiiller tezlik fiilidir. • Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanılır: • ''0 kadar bekledim, bana bir mektup bile vermedin.'' • Olumsuz bir fiilin tezlik fiili olması durumunda ise, fiil ''vazgeçme, bırakma'' anlamları verir: • '' Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.'' c. Sürerlik Fiili : • Anlamında bir devamlılık görülen bu fiilin yapılışı şu şekildedir: • Fiil + a(e) + kalmak • durmak • gelmek • ''Kavga edenlerin haline bakakaldı.'' • ''Sen olayı düşünedur, ben şu yazıyı müdüre verip geleyim.'' • '' Asırlar öncesinden süregelen bu adetleri bırakmak kolay değil.'' • cümlelerinde altı çizili fiiller sürerlik fiilleridir. • Bu fiillerin olumsuzları kullanılmaz d. Yaklaşma Fiili : • Anlamında ''az kalsın olacaktı'' ifadesi görülen bu fiilin yapılışı • ''fiil + a(e)+ yazmak'' şeklindedir; • yazı dilinde pek kullanılmaz, yerel bir söyleyiştir. • ''İşe giderken yolda düşeyazdım.'' cümlesinde altı çizili sözcük yaklaşma fiilidir. "Türkçe de bileşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğelerdir." Bu tanımın dışında kalan bileşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır? • • • • • • A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim. B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk. E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş. (1982 -ÖSS) • Çözüm • Soruda açıklanan kural yardımcı fiille yapılan bileşik fiillerde anlattığımız fiillerle ilgilidir. Buna göre • A.'da ''hissetmek'', • B'de ''sabretmek'', • C'de 'kaybolmak'' , • D'de ''hapsolmak'' fiilleri bu kurala göre yapılmıştır. • Ancak ''yürüyebiliyormuş'' fiili b'de açıkladığımız türden, yani kurallı bileşik fiillerdendir. • Dolayısıyla açıklanan kurala uymaz. • Cevap E 3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller • Belli bir yardımcı fiili olmayan, sözcüklerin kendi anlamları dışında bir anlam verecek biçimde kaynaştıkları bileşik fiillerdir. • Bunların büyük çoğunluğunu deyimler oluşturur. • Örneğin; • ''Bu nasihatimi aklından çıkarma.'' • cümlesinde ''aklından çıkarmamak'' deyimdir. Diğer bileşik sözcüklerde iki sözcük bir araya gelerek bileşik sözcük oluşturduğu halde deyimler ikiden fazla sözcükle de kurulabilir. • Örneğin; • ''Bu işten de yüzünün akıyla çıktı.'' cümlesinde ''yüzünün akıyla çıkmak'' deyimdir, aynı zamanda anlamca kaynaşmış bileşik fiildir ve üç ayrı sözcükten oluşmuştur. • Kimi zaman ''olmak, etmek'' gibi yardımcı fiiller anlamca kaynaşmış bileşik fiil oluşturabilir. • Örneğin;''Kimseyi ekmeğinden etmeye hakkımız yok.”cümlesinde ''ekmeğinden etmek'' deyimdir. Artık buradaki ''etmek'' fiiline yardımcı fiil diyemeyiz. Bu sözcük anlamca kaynaşmış bileşik fiil yapmıştır. • ''Bu yaşa geldin bir baltaya sap olamadın.'' cümlesinde ''olmak'' fiili de aynı işlevde kullanılmıştır. • Burada her deyimin bileşik fiil oluşturmayacağı da bilinmelidir. • Örneğin; • ''Şu anda başım kalabalık, sonra gelin.'' . • ''Az kalsın otobüsü kaçırıyordum.'' ,cümlelerinde altı çizili söz öbekleri deyim oldukları halde bileşik fiil değildir. Aşağıdakilerin hangisinde birden çok bileşik fiil vardır? • • • • • • • • • • • A) Kimi benim gibi erir derinden Kimi senin gibi çok mutlu olur. B) Bahsetti derinden ona halim Aşkın bu onulmaz yarasından C) Soldu günden güne sessiz soldu Dediler hep: ''Kıza bir hal oldu!'' D) Bir öğreniversin aşkı Ağacı o vakit seyredin E) Dalıveriyoruz arada bir Belli, bir şey var aramızda (ÖYS -1992) • Çözüm • Seçeneklerdeki bileşik fiilleri bularak sorumuzu çözelim. • A'da ''mutlu olur'', • B'de ''bahsetti'', • C'de ''bir hal oldu'', • E'de ''dalıveriyoruz'' çekimli fiilleri bileşik fiildir. Bunlardan A, B ve C'dekiler yardımcı fiille yapılan fiillerdir. • E'deki ise tezlik fiilidir. • D'ye baktığımızda ''öğreniversin'' tezlik fiili, ''seyredin'' yardımcı eylemle yapılan bileşik fiildir. Yani iki tane bileşik fiil kullanılmıştır. • Cevap D YAPIM EKLERİ Yapım ekleri dörde ayrılır: 1) Addan Ad Yapan Ekler 2) Addan Eylem Yapan Ekler 3) Eylemden Ad Yapan Ekler 4) Eylemden Eylem Yapan Ekler 1) Addan Ad Yapan Ekler Ad (isim) türünden sözcüklere gelerek yeni anlamda adlar türetirler: • • • • • • • • • • • • • • • -Iık, -lik : kış - lık, orman-lık, sen - lik ... -cı, -ci: uyku - cu, ekmek - çi, araba - cı... -Iı, -li: kan - lı, boya - lu, baş - lı... -sız, -siz: ana-sız, görgü-süz, duygu-suz -cık, cik: köprü-cük, ince-cik, körpe-cik… -ar, -er: altı-ş-ar, bir-er, beş-er… -sı, -si: çocuk-su, kadın-sı, erkek-si -msı, -msi: sarı-msı, mavi-msi… -mtırak: mavi-mtırak, sarı-mtırak… -cıl, -cil: ev-cil, balık-çıl, ölüm-cül… -ak, -ek: top-ak, ben-ek, sol-ak, baş-ak… -t: yaş-ı-t, eş-i-t… -tı, -ti: parıl-tı, gümbür-tü, şırıl-tı… -la, -le: kış-la, yay-la… -daş : vatan - daş, meslek - taş, din - daş... -ce, -ca: Türk - çe, İngiliz - ce... 2) Addan Eylem Yapan Ekler Adlara gelerek eylem türetirler: • -le, -la : top - la-, giz-le-, çın-la... • -len, -lan: ev-len-, söz-len-, yaş-lan-... • -leş, -laş: kır - laş-, söz - leş-,... • -e, -a : dil - e , tür - e-, boş - a-... • -al, -el: az-al-, yön-el-, düz-el- … • -ar, -er: ev-er, kar(a)-ar, sar(ı)-ar… • -da, -de: mırıl-da, fırıl-da, fokur-da… • -k, -ık, -ik… : aç-ı-k-, geç-i-k-, bir-i-k-… • -sa, -se: su-sa-, garip-se-, umur-sa-, • -msa, -mse: az-ı-msa-, küçü(k)-mse-… 3) Eylemden Ad Yapan Ekler Eylemlere gelerek ad türetirler: • -gın, -gin, -gun, -gün : öl - gün, say - gın, yor - gun,... • -gı, -gi, -gu, -gü : gör - gü, çal - gı, sev - gi, ... • -m, -ım, -im, -um, -üm: say - im, bil - im, sat-ım,... • -ın, -in, -un, -ün : yaz - in, bas - ın, yığ - ın,... • -gan, -gen, -kan, -ken : çalış - kan, kırıl - gan,... • -ıcı, -ici : kaz - ıcı, çek - ici, uç - ucu,... • -ınç, -inç : kork - unç, sev - inç,... • -ak- ek: uç-ak, bin-ek, saç-ak… • -gaç, -geç, -kaç, -keç: yüz-geç, süz-geç, utan-gaç … • -ağan, eğen: dur-ağan, ol-ağan… • -ı, -i : yaz-ı, kaz- ı, tak-ı, diz-i, gez-i … 4) Eylemden Eylem Yapan Ekler Eylemlere gelerek yeni eylemler türetirler: • -I, -ıl, -il, ul, -ül : saç - ıl-, seç- il-, sat-ıl-… • -n, -in, -in, -un, ün : sev- in-, geç - in-,… • -ır, -ir, -ur, -ür : aş - ır-, bat- ır-, … • -dır, -dir, -dur, -dür: bul - dur-, ye - dir -, öl-dür• -ş, -ış, -iş, -uş, -üş : at - ış -, böl - üş-, ağla-ş-... • -t, -ıt, -it, -ut, -üt: düzel-t-, yürü-t-, ak-ı-t-… • -ar, -er: kop-ar-, çık-ar-, gid-er-… • -ı, -i, -u, -ü: kaz-ı, sür-ü… • -ala, -ele: ov-ala-, eş-ele-, kov-ala- … YAPIM VE ÇEKİM EKLERİ ÖRNEK SORULAR Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır? a)Anlattıkları bıktırıcı, tatsız tuzsuz sözler yığınıydı. b)İzlenimlerinizi yazarken, yaratıcı olmaya çalışmalısınız. c)Öyküleyici anlatımda da bu öğelere yer vermelisiniz. d)Burada olay, birinci kişinin ağzından anlatılmaktadır. e)Bu gibi durumlarda, inandırıcı kanıtlar bulmak zordur. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, -lık (-lik, -luk, lük) ekiyle türetilmiş sözcük yer bildirmektedir? A) Aylık kazancının yarısını bu işe harcamıştı. B) Yarın çamlığa doğru bir geziye çıkacağız. C) Kışlık yiyeceklerimizi şimdiden alacağız. D) Çocukluğunda buralara pek çok kez gelmişti. E) Çevremizi kuşatan çirkinliklerden rahatsız olmuyoruz. Küçükken en tatlı eğlencem, resimli kitapların I II yapraklarını çevirmekti, her resimli sayfa, beni III IV dakikalarca oyalardı. V Yukarıdaki numaralanmış sözcüklerden hangisi nin kökü, sözcük türü olarak diğerlerinden farklıdır? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V . Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır? altı çizili sözcük, A.Yolcu, arabanın da mola vermesinden yararlanarak uyuşan ayaklarının ağrısını dindirmeye çalışıyordu. B.Evimize gelen yeni bakıcı çok deneyimli olmasının da verdiği bir rahatlıkla gözlerimin içine baktı. C.Arsaya alıcı olduğunu söyleyen genç adama gören onun parası olduğuna inanmazdı. D.Aramızda geçici bir kırgınlık olmuştu; ama bu olay ilişkilerimizi zedelemeyecekti. E.Okuyucu, bu romanı okuduğunda kendini başka bir dünyanın içinde bulacak ve mutlu olacaktır. “-in,-in,-un,-ün" eki aşağıdaki cümlelerin diğerlerinden farklı bir çekim ekidir? hangisinde A.Yolun geri kalan bölümünü yürüyerek geçmeye karar vermiştik. B."Buradaki malların hepsini sayın." diye bağırıyordu müdür. C.Annemin bize verdiği hep aynı öğüttür: "Eve geç kalacak gibi olursanız bize haber verin." D.Düşünün, şimdi kızgın kumların üstüne uzanmış, bir taraftan güneşin, bir taraftan denizin tadını çıkartıyoruz. E.Kendinize ne biçim arkadaşlar bulmuşsunuz, bunlardan kendinizi koruyun. Çayönü kazısında ortaya çıkarılan buluntular, insanlığın I II avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik yaşama geçiş III IV aşamasını göstermektedir. V Bu cümledeki altı çizili sözcüklerden hangisinin kökü, sözcük türü yönünden öbürlerinden farklıdır? A) I. B) II C) III. D) IV. E) V. “Bazı sözcüklerin fiil kökü mü, isim kökü mü olduğu cümle içinde belirginleşir.” Aşağıda altı çizili fiil ya da fiilimsilerden hangisinin kökü isim kökü olarak da kullanılmaktadır? A) Yaramazlık yapan çocukları bahçeden kovdu. B) Dün babamlar bize geldi. C) Çeşmeden kana kana su içti. D) Onun bir sinsilik yapacağını sezdi. E) Aşağı kayınca başını duvara vurdu. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi farklı bir ek almıştır? A.Çok sinsi bakışları vardı. B.Durdu durdu da yatsı zamanı geldi. C.Üzerindeki giysi hiç de yakışmamış. D.Çok konuksever biri, kapısı herkese açık. E.Eskiden nazar olmasın diye tütsü yaparlardı. “ -e/-a “ eki aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiştir? A.Eve çok erken geldi. B.Sabaha kadar dışarıda kaldık. C.Gün olur ellerine tutunur ağlardık. D.Çocuklar sağa sola bakarak gidiyordu. E.İlk iki dize çok anlamlı olmuş. Aşağıdakilerin hangisinde hem yapım, hem de çekim eki vardır? A)Evcilik B) Çamlıktan D) Ekmek C) Evlerinden E) Sabahları Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden hangisi farklı bir kökten türemiştir? A.Ekinler hemen de sarardı. B.Saçları amma da çabuk ağarmış. C.Bir yumrukta gözleri morarmış. D.Zamanın en büyük yazarıydı. E.Sonunda büyük kızı da evlendi. Aşağıda geçen altı çizili sözcüklerden hangisi kökü yönünden diğerlerinden farklıdır? A.Arkadaşlık çok güzel şey. B.Ölüm herkesin başında. C.Yaptığımız gezi çok hoşuma gitti D.Dişime dolgu yaptırdım. E.Bu bağlamanın akordu bozuk.
