avrupa - WordPress.com

AVRUPA’NIN DÖNÜŞÜMÜ VE
AVRUPA UYUMU’NUN SONU
(1871-1908)
YRD. DOÇ. DR. ARİF BEHİÇ ÖZCAN
İÇERİK


Avrupa’nın Genel Görünümü
Avrupa’da Bloklaşmaya Giden Yol
 Üçlü
İttifak’ın Kurulması
 Üçlü İtilaf’ın Kurulması
Sömürgecilik ve Emperyalizm
 Emperyalist Dalga ve Avrupa Dışı Dünya





Afrika
Çin
Japonya
Hindistan
Amerika
Kıtasındaki Gelişmeler
Avrupa’nın Genel Görünümü
Batı Avrupa devletleri, Avrupa-dışı alanlar üzerinde etkinliklerini artırdılar.

Milliyetçiliğin güçlenmesi sonucu ulus-devletlerin sayısı arttı.

Serbest ticaret ise siyasi sınırların dışına taşarak uluslararası bir nitelik
aldı.

Ulusal bilinç, Avrupa’da ortaya çıkan kimlik boşluğunu dolduran temel
ideoloji haline geldi.

Okuryazarlığın ve iletişim imkanlarının artmasıyla toplumsal dönüşüm
yaşandı.

Ulusal kimliğin gelişmesi için başta eğitim olmak üzere bütün etkili
mekanizmalar devreye sokuldu.

Uluslararası muhafazakâr müdahalecilik, imparatorlukların ömrünü uzattı.

Avrupa’nın Genel Görünümü

Avrupa için esas gerilim kaynağı, kıtanın doğusundaki milliyetçiliğin
yükselişiydi.

Bunun en açık örneği ise Osmanlı egemenliğindeki Balkanlar’dı.
Bu nedenle Avrupa için potansiyel kriz kaynağı “Şark Meselesi” idi.
Avrupa Uyumu’nun temel ilkelerinden biri olan sınırların
değişmezliği ilkesi Osmanlı toprakları söz konusu olduğunda
görmezden gelinebiliyordu (1877-78 sonrası düzenlemeler).



Balkanlardaki milliyetçilik artık bastırılmamaya,
başlanınca büyük bir savaş kaçınılmaz olacaktır.

Savaş öncesi bloklaşma süreci, bu olgudan etkilenmiştir.
kışkırtılmaya
Avrupa’nın Genel Görünümü

Avrupalı güçler, kendi toplumlarında kısıtlı ve sınırlı da olsa siyasal ve
sosyal hakları genişletme yolunu seçtiler.

Bu düzenlemeler, devrimci fikirlerin taban bulmasını zorlaştırdı.
Rejim güvenliği için polisiye yöntem ve imkânları çok daha etkili bir
biçimde kullandılar.


Böylece istikrarsızlık engellenmiş, sistemik bir kriz hatta savaş bile
önlenmiştir.

1871-1914 döneminin gelişmeleriyle, Avrupa’nın merkez olduğu üç
uygarlık ve uluslararası ilişkiler alanı ortaya çıktı:



BATI AVRUPA ve KUZEY AMERİKA
DOĞU AVRUPA ve LATİN AMERİKA
ASYA VE AFRİKA
Avrupa’da Bloklaşma

19. yüzyılın son on yılına kadar, Avrupa sistemi kesin bloklaşmalara
sahne olmamıştır.

Değişen
şartlar
ve
dengeler
devletlerin
çıkarlarının
uyumlulaştırılmasını imkânsız hale getirdiğinde ise, bloklaşma ve
sonrasında I. Dünya Savaşı’na giden süreç yaşanmıştır.


1871’den I. Dünya Savaşı’nın çıktığı 1914’e kadar Avrupa’nın hiç
değişmeyen unsuru, Almanya-Fransa düşmanlığıdır.
Statükocu Bismarck, Fransa’nın 1870 yılındaki Sedan Savaşı
yenilgisinin ve ağır barış şartlarının intikamını alacağını düşünerek,
bu ülkeyi yalnızlaştırmaya gayret edecektir.

Savaş öncesi bloklaşma esasen Bismarck’ın eseridir.
Avrupa’da Bloklaşma
OTTO VON BISMARCK
1815-1898
Avrupa’da Bloklaşma

Bismarck’ın dış politikasının temeli; Almanya’yı Fransa ve Rusya ile
girişeceği iki cepheli savaş durumundan uzak tutmaktır.
Avrupa’da Bloklaşma

1872 / I. Üç İmparator Ligi (Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya)

Avrupa’daki statüko kabul ediliyordu. Barış tehlikeye düşerse taraflar
görüşmelerde bulunacaklardı. Balkanlar’da çıkacak herhangi bir
güçlük beraber çözülecekti. İhtilalci ayaklanmalara karşı ortak tutum
alınacaktı. Taraflar başka bir devletle ittifak yapmayacaklardı.

Ancak, bu düzenleme Avusturya-Macaristan ile Rusya arasındaki
halkanın zayıflığından dolayı uzun ömürlü olamazdı. Nitekim 1875
yılında başlayan Balkan bunalımı sırasında Avusturya-Macaristan ile
Rusya arasındaki çekişme yüzünden I. Üç İmparator Ligi dağılmıştır.
Avrupa’da Bloklaşma

1879 / Almanya ve Avusturya-Macaristan İttifakı

Taraflardan birine Rusya saldırırsa, öteki taraf saldırıya uğrayan
ülkeye yardım edecekti. Ancak, taraflardan biri Rusya’dan başka bir
devletin (burada Fransa kastedilmekteydi) saldırısına uğrarsa öteki
taraf yansız politika izleyecekti. Rusya bu saldırgan ülkeye yardım
ettiği takdir de ise öteki taraf müttefikine yardım edecekti.

Bismarck, hiç olmazsa Avusturya-Macaristan’ı böylece kendisine
müttefik olarak bağlamış oldu.
Avrupa’da Bloklaşma
Avrupa’da Bloklaşma

1881 / II. Üç İmparatorlar Ligi (Almanya, Avusturya-Mac., Rusya)

Taraflardan biri başka bir devletle savaşırsa, öteki ikisi yansız
kalacaktı. Taraflar, Avusturya-Macaristan’ın Berlin Antlaşması ile
Bosna-Hersek’te kazanmış olduğu haklara saygı göstereceklerdi.
Boğazların kapalılığına saygı gösterilecekti ve Osmanlı Devleti’nin
başka bir devlete Boğazlar’da üs vermesi önlenecekti.

Burada Bismarck’ın Rusya’yı dışarıda
katlanmak istemediği görülmüştür.
bırakmanın
maliyetine
Avrupa’da Bloklaşma

1887/ Üçlü İttifak (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya)

Bismarck, Afrika’da sömürgecilik peşinde olan ve bu amaçla Almanya
gibi büyük bir devletin dostluğunu kazanmaya çalışan İtalya’yı da
yanına almıştır.

Taraflar birbirlerine karşı olan ittifaklara girmeyeceklerdi. Tahrik
edilmediği hâlde Fransa İtalya’ya saldırırsa, öteki iki müttefiki
İtalya’ya yardım edeceklerdi. Taraflardan biri kendi tahriki
olmaksızın iki veya daha fazla devletin saldırısına uğrarsa bütün
müttefikler savaşa katılacaklardı.
İngiltere sömürgelerle meşgul olduğundan, Fransa tamamen
yalnızlaştırılmış görünmektedir.

Avrupa’da Bloklaşma
Avrupa’da Bloklaşma

1887 / Almanya - Rusya Güvence Antlaşması

Antlaşma, taraflardan biri üçüncü bir devletle savaşa girerse, öteki
tarafın yansız kalmasını; taraflardan birinin Fransa veya AvusturyaMacaristan’la yapacakları savaşta bu hükümlerin işlememesini
öngörüyordu.

1879 Almanya ve Avusturya-Macaristan İttifak Antlaşması ile çelişen
bir antlaşmadır. Bu nedenle çok eleştiri almış bir antlaşmadır.
Almanya, 1890’da bu Güvence Antlaşması’nı yenilemeyecek ve
böylece karşı bloğun oluşmasının yolunu açmış olacaktır.

Avrupa’da Bloklaşma




Bismarck’ın izlediği ustalıklı politika ve İngiltere, Fransa ve Rusya
arasındaki sömürge anlaşmazlıkları bu ülkelerin Almanya karşısında
birleşmelerini engellemekteydi.
Bu ülkeler, Uzak Doğu’da, Güney Asya’da, Osmanlı Devleti üzerinde,
Akdeniz’de ve Afrika’da çatışma hâlindeydiler.
Bismarck bu çatışmaları beceriyle tahrik ederek de birleşmelerini
engellemeye çalışmaktaydı.
Alman dış politikasının yönetimini tümüyle Bismarck’a bırakmış
bulunan İmparator I. Wilhelm’in 1888’de ölümü üzerine durum
değişmeye başladı.


WELTPOLITIK (DÜNYA POLİTİKASI)
EMPERYAL BEKLENTİLER
Avrupa’da Bloklaşma

1890 yılında Bismarck görevinden istifa etti.

Aynı yıl yenilenmesi gereken Güvence Antlaşması yenilenmedi.
Almanya sömürgeciliğe yönelip de Fransa, Rusya ve İngiltere’ye karşı
Bismarck’ın izlediği dikkatli politikadan vazgeçince bu ülkelerle
çatışma durumu kaçınılmaz olarak ortaya çıkacak demekti.


Bunun sonucu olarak Fransa, Rusya ve İngiltere, ortak tehlike
Almanya karşısında aralarındaki sürtüşmeleri bırakıp birleşmeye
yöneleceklerdir.

Üç ayrı halkanın birleşmesiyle de karşı blok yani Üçlü İtilaf
oluşturulacaktır.
Avrupa’da Bloklaşma



Üçlü İtilaf’ın ilk halkası,
1894’te Fransa - Rusya
arasında kurulmuştur.
Fransa Almanya’nın veya
Almanya
tarafından
desteklenen
İtalya’nın
saldırısına
uğrarsa
Rusya
Fransa’ya yardım edecekti;
Rusya, Almanya’nın veya
Almanya
tarafından
desteklenen
Avusturya’nın
saldırısına uğrarsa Fransa
Rusya’ya yardım edecekti.
Avrupa’da Bloklaşma

Üçlü İtilaf’ın ikinci
halkası,
1904’te
İngiltere-Fransa
arasında
yapılmış
olan
Etente
Cordiale’dir.

Sömürge Antlaşması
olarak da bilinen bu
antlaşmaya göre;
Fas Fransa’nın, Mısır
ise
İngiltere’nin
yayılma alanı olarak
tescillenmiştir.

Avrupa’da Bloklaşma


Üçlü İtilaf’ın üçüncü
halkası,
1907’de
İngiltere-Rusya
ittifakıdır.
İran üç bölgeye
ayrılarak kuzeyi Rus,
güneyi İngiliz
üstünlüğüne
bırakılacak, orta bölge
ise tampon olacaktı.
İngiltere ve Rusya,
Tibet’in Çin’e bağlı
olduğunu kabul
ediyorlardı. Rusya
Afganistan’la ilgisini
kesecek İngiltere de
Afganistan’ı işgale veya
ilhaka kalkışmayacaktı.
Sömürgecilik ve Emperyalizm











19. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin sonucu olarak sömürgeciliğin
çapı genişlemişti.
“Sömürgecilik”, “emperyalizm”e doğru evrilmeye başlamıştı.
Hızlanan Ekonomik Büyüme
Yeni Enerji Kaynaklarının Kullanılması
Üretim ve Ulaştırma İmkanlarındaki Muazzam Gelişmeler
Yeni Hammadde ve Pazar Arayışı
İşgücü ve Hammadde Kaynaklarını Kontrol Etme İhtiyacı
Kapitalizme Açılmamış Bölgeleri Sisteme Kazandırma
Fiili Kontrol ve İşgal
Milliyetçilikle Beslenen Ulusal Onur ve Büyüklük İsteği
“Uygarlaştırma” Projesi Söylemleri (Irkçılık ve Sosyal Darwinizm)
Sömürgecilik ve Emperyalizm

Emperyalizm daha uzun vadede ise uluslararası rekabeti
artırdığından büyük güçler arasındaki uyum ve iş birliğine olumsuz
etkiler yaptı.

Emperyalist yarışın hem bir nedeni hem de bir sonucu olarak artan
milliyetçilik, I. Dünya Savaşı’na giden yolda uluslararası iş birliğinin
bozulmasında önemli etkilerde bulundu.

Fakat I. Dünya Savaşı’nın sömürge sorunlarından değil, bizatihi
Avrupa içi meseleler yüzünden çıktığı unutulmamalıdır.
1880-1900 yılları arasındaki 20 yıllık çok kısa zaman diliminde İngiliz
İmparatorluğu’nun nüfuz alanı üçte bir oranında artmıştı. Aynı
dönemde Fransa topraklarını 9,5 milyon, Almanya ise 2,5 milyon
kilometre kare genişletecektir.

Sömürgecilik ve Emperyalizm
Sömürgecilik ve Emperyalizm
Sömürgecilik ve Emperyalizm
Sömürgecilik ve Emperyalizm
Afrika
Afrika





Emperyalizm çağında Avrupalı güçler yaklaşık 30-40 yıl içinde
neredeyse tüm Afrika topraklarını sömürgeleştirmeyi başardılar.
Fakat bu güçlerin Afrika kıtasındaki varlıkları XIX. yüzyıl ortalarına
kadar hayli kısıtlı kalmıştır. Çünkü;
Öncelikle, XVI. yüzyılda kurulan küresel ticari yapı, mevcut sınırlı
kontrolün genişletilmesine ihtiyaç duyulmamasını sağlamaktaydı.
İkinci olarak, ulaştırma ve sağlık imkânlarının yetersizliği
Avrupalıların hayli zor şartlara sahip kıtanın içlerine ilerlemesine
imkân tanımamaktaydı.
Üçüncü olarak, emperyalist yarışın kızışmasının Afrika kıtasının
paylaşımını bir uluslararası prestij ve rekabet meselesi hâline
getirmesine kadar, Avrupa’nın emperyalist genişlemesi öncelikli bir
husus hâlinde değildi.
Afrika

1876’da Belçika Kralı II. Leopold, “Afrika’nın Açılması ve
Sömürgeleştirilmesi İçin Uluslararası Birlik” adında bir dernek de
kurdu.

Avrupa’nın Afrika kıtası ile ilgili bilgisi arttı.
1885 Şubatı’nda sonuçlanan Berlin Konferansı’nda Afrika
topraklarının paylaşımında devletlerin sözlü ya da yazılı
bildirimlerinin değil, fiili işgallerinin esas olması kabul edildi.
Berlin Konferansı’ndan sonra, Afrika topraklarının paylaşılması adeta
uluslararası bir yarışa döndü. (İngiltere en kazançlı ülke oldu)



Kıtadaki modernleşme ve ulusal uyanış Avrupalı sömürgeci güçlerin
Afrika kaynaklarını acımasızca sömürmeleri gibi çok ağır bir bedelin
ödenmesiyle mümkün olabilmiştir.
Çin





Avrupalı güçlerin 16. yüzyıldan itibaren Uzakdoğu bölgesinde faaliyet
göstermelerine rağmen, Çin Batı etkisinin belki de en az sızabildiği
Asya ülkesi olarak varlığını sürdürdü.
Müslüman aracılardan kurtularak Çin’le doğrudan ticari bağlar kuran
Batılı tüccarlar Çin’le -kısıtlamalar ve denetime rağmen- ticaret
yapmaya devam ettiler.
Çin’in 19. yüzyılda bu ticareti engellemek için adım atmaya kalkması,
durumu tamamen değiştirecek, Çin büyük bir değişim sürecine
girmek zorunda kalacaktır.
1839-1842 Afyon Savaşı
1842’de imzalanan barış antlaşmasıyla Çin İmparatoru beş limanının
dış ticarete açılmasını, ithal edilen mallara sabit oranlı bir gümrük
vergisi konmasını ve Honkong’un İngiltere’ye terk edilmesini
onaylamak zorunda kaldı.
Çin

1850-1864 Taiping İsyanı

Misyonerlerin faaliyetleri öylesine etkili oldu ki, Çin yönetimine karşı
başlayan büyük bir isyanda, Amerikalı misyonerlerin fikirlerinden
esin alındı.
İsyanı bastırmakta hayli zorlanan Çin yönetimi, çareyi Batılı
ülkelerden askerî destek almakta buldu.
Honkong’un İngiltere tarafından işgalinden sonra, Rusya da Çin
üzerindeki baskısını arttıracak, Amur nehrinin kuzeyi, Usuri
yarımadası ve Sincan’daki geniş Çin toprakları Rusya’nın kontrolüne
geçecektir. Bunu 1850’lerden itibaren Fransızların Hindiçini
bölgesine yerleşmeleri izleyecektir.



Japonya da pastayı paylaşanlar arasına girecektir.
Japonya





Japonya da Çin gibi 16. yüzyılda başlayan Batı etkisini en aza indirme
yönünde bir içe kapanma politikası izlemiştir.
Nagazaki dışındaki tüm Japon toprakları Batılılara kapatılmıştı.
Japonya sadece Nagazaki’deki bir Hollanda tüccar kolonisi üzerinden
Batı dünyasıyla çok sınırlı bir iletişim kurmaktaydı.
1853’te ABD Başkanı, Edo Körfezi’ne bir savaş filosu göndererek,
Japonya’nın Batı ticaretine açılması yönünde bir ültimatom verdi.
1868’de başlayan “Meiji Restorasyonu”na kadar Japon elitleri
arasında Batı etkisine karşı gelenekçi tepkiler görüldüyse de Çin’deki
isyanlar gibi olaylar hiç yaşanmadı.
Sonuçta, Japonya, 19. Yüzyılın son on yılında “emperyalist dalga”ya
katılma aşamasına gelecek kadar maddi ve manevi anlamda
modernleşmişti (1904-1905 Rus - Japon Savaşı)
Hindistan

Hindistan’da 16. yüzyılda başlayan Batı etkisi 18. yüzyılın sonlarından
itibaren tam denetime dönüşmeye başladı.

Doğu Hindistan Kumpanyası
1857 Büyük İsyan
İsyan, yenileşmeye karşı gelenekçi bir tepkinin sonucuydu. Milliyetçi
fikirlerle girişilen sömürgecilik karşıtı bir hareket değildi.



İsyan sonrasında, ülkedeki fiilen yıllarca önce sona eren Moğol-Türk
egemenliği resmen bitirildi ve ülke genel valinin yönetiminde
doğrudan İngiliz Tacı’na bağlandı.

Hint büyük burjuvazisinin de desteğini almaya başlayan Hint
milliyetçiliğinin İngiliz yönetimine karşı daha muhalif bir anlayışa
evrilmesi için ise birkaç on yıl daha beklemek gerekecekti.
Amerika Kıtasındaki Gelişmeler

ABD’nin Bağımsızlığını kazanmasından hemen sonraki haritası
Amerika Kıtasındaki Gelişmeler

Bağımsızlığın kazanılmasından sonra 13 federe devletten oluşan bir
federal yapı kurulan ABD’de batıya doğru yayılma 19. yüzyılın
başlarından itibaren hız kesmeden devam etti.

Bu yayılmanın en temel itici gücü, ABD’ye Avrupa’dan yapılan büyük
göçtür.

19. yüzyılın ortalarında Kaliforniya’da altın bulunması ve tüm ülkeyi
doğudan batıya kat eden demiryolu hattının bitirilmesi batıya doğru
yayılmayı tetiklemiştir.
1823 Monroe Doktrini


“ABD’nin Avrupa devletlerinin işlerine karışmak niyetinde olmadığı,
buna mukabil ABD ile dostça ilişkiler kurulmak isteniyorsa Avrupa
devletlerinin de Amerika kıtasına müdahale etmemeleri gerektiği…”
Amerika Kıtasındaki Gelişmeler

1861-1865 İç Savaş / 1867 Alaska / 1898 ABD-İspanya Savaşı