Tedarik Zinciri Yönetimi -Belirsizlik, Risk ve Kamçı Etkisi-
advertisement
Tedarik Zinciri Yönetimi -Belirsizlik, Risk ve Kamçı Etkisi- Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN Belirsizlik Gelecekte birden fazla durumun ortaya çıkabilmesi Belirsizliğin temel özelliği, bu durumlardan hangisinin ortaya çıkabileceğini veya bu durumların gerçekleșme olasılıklarını bilememektir. Belirsizlik, tüm karmașık sistemlerin ortak ve belirleyici özelliklerinden biridir. Müșteri beklentilerindeki, rekabet koșullarındaki ve teknolojideki hızlı ve büyük ölçekli değișimler ișletmeler için giderek daha belirsizleșen bir çalıșma ortamına neden olmaktadır. Genel olarak bakıldığında, ișletmelerin çevresindeki belirsizlik düzeyi arttıkça, bu ișletmelerin tedarik zinciri kurma eğilimleri de artmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Belirsizlik Belirsizlik sonucu ișletmelerin karșılașabileceği bașlıca sorunlar: Gereğinden fazla stok tutulması Müșteriye sunulan hizmetin kötü olması Gelir kayıpları Üretim programlarının tutturulamaması Kapasite planlamanın yanlıș olması Nakliye faaliyetlerinin verimsiz olması Yüksek maliyetler Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Belirsizlik Temelde, tedarik zincirlerinde karșı karșıya kalınabilecek iki tür belirsizlik söz konusudur: Talep belirsizliği: Talep belirsizliği, talebinin öngörülmesindeki tutarsızlık ya da eksikliklerden kaynaklanmaktadır. Gerçek talep düzeyi ile tahminlenen talep düzeyi arasındaki farklılık, tedarik zincirinde verilmesi gereken tüm kararlar üzerinde olumsuz etki gösterecektir. Arz belirsizliği: Arz belirsizliği, tedarikçilerden temin edilen bileșenlerin elde edilmesinde yașanabilecek aksaklıkları kapsamaktadır. Tedarik zincirinin arz tarafındaki belirsizlik, müșteri talebini zamanında karșılayabilmek için elde daha fazla stok bulundurulmasına neden olacaktır. Bu durum da etkin bir tedarik zinciri kurulamamasına yol açacaktır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Belirsizlik Kaynaklı Stoklar Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Belirsizlik Gerek arz gerekse talep belirsizliğini ortadan kaldırmada ișletmelerde en çok yarar sağlayacak olan șey, bilgi paylașımının arttırılmasıdır. Arz belirsizliği ile mücadele etmede önerilen diğer önlemler arasında tedarikçilerin ürün tasarımının erken așamalarında sürece dahil edilmesi ve tedarik merkezleri olușturulması gibi uygulamalar da yer almaktadır. Belirsizliğin bir diğer önemli kaynağı da tedarik zincirinin uçlarından herhangi birinden gelen bilgilerin eksik ya da bozulmuș olmasıdır. Zincir içerisindeki bu tarz eksik ya da bozulmuș bilginin neden olacağı en önemli sorun ise kamçı etkisi olarak tanımlanan durumdur. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Belirsizlik Tedarik zincirlerinde belirsizliğe neden olan bir bașka etken de küreselleșmedir. Küreselleșme sonucu, farklı ülkelerde faaliyet gösteren ișletmeler bir araya gelerek tedarik zincirleri olușturabilmektedir. Bu da tedarik zincirlerinin ekonomik ve politik değișimlerden daha çok etkilenmesine neden olmaktadır. Günümüzde denizașırı üretim faaliyetleri yaygınlașmaktadır. Buna bağlı olarak, tedarik zincirleri için, politik ve ekonomik kaynaklı belirsizlik daha fazla hissedilebilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Risk Ortaya çıkma olasılığı, olan olumsuz sonuçlanacak durumlar Risklerin temel kaynağı belirsizliktir. Riskin belirsizlikten farkı, ortaya çıkabilecek olayları ortaya çıkma olasılıklarıyla birlikte öngörmeden kaynaklanır. Riskler tedarik zincirinin içerisinde herhangi bir noktada, herhangi bir zamanda, herhangi bir șekilde ortaya çıkabilir. Arzın ya da talebin kesintiye uğraması ya da durması Arz ya da talepte beklenmedik artıșlar ya da düșüșler Kısa süreli olanlardan, örneğin doğal afetlerden kaynaklanabilecek uzun süreli olanlara kadar çeșitli gecikmeler Geçici ya da kalıcı hasarlar Zincirde kısıtlı bir alanı ya da tüm yapıyı etkileyebilecek riskler Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Tedarik Zincirlerinde Risk Kaynakları Risk, temelde dört düzeyde olușur: 1. 2. Temel ișlemlere ilișkin riskler: Tedarik zincirindeki üç temel akıșın gerçekleșmesi ile ilgilidir. Tedarik zincirinde izlenebilirlik/görülebilirlik, akıșların etkinliği ve kontrol düzeyi arttıkça bu riskler azalır. Varlıklara ve altyapıya yönelik riskler: Tedarik zincirlerindeki düğüm noktaları ve bu noktaları birbirine bağlayan altyapı unsurları ile ilgilidir. Birinci düzeydeki akıșların gerçekleșmesini sağlayan varlıklara yönelik riskler söz konusudur. Bu risklerle ilgili geçmiș verilere dayalı analizler yol gösterici olabilir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Tedarik Zincirlerinde Risk Kaynakları Risk, temelde dört düzeyde olușur: 3. 4. Örgüte ve örgütler arası ağlara ilișkin riskler: Zincir içerisindeki ağ yapısı ve ticari ilișkilerle ilgilidir. Birleșmeler, satın almalar, iflaslar, baskın güç haline gelme durumları söz konusu olabilir.Yakın ve uzun süreli ilișkiler, kaynak çeșitlendirme, dıș kaynak kullanımı, ortaklıklar gibi yöntemler göz önünde bulundurulabilir. Çevresel riskler: Sektör, pazar, ișletme çevresi ve fiziksel çevreden kaynaklanan etkenlerle ilgilidir. Bu etkenler tedarik zincirinin kontrolü dıșında olsa da önlem alınabilir. Acil durum planları ve çevikliğe yönelik örgütlenme önem tașır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Tedarik Zincirlerinde Risk Kaynakları Müșteri Tedarikçi Rekabet Genel ekonomik koșullar Teknoloji Doğal koșullar Devletler/düzenleyici kurumlar Yasadıșı faaliyetler Toplumsal faktörler İșletme içi kaynaklar Yapısal faktörler İnsan faktörü İșletmeler arası ilișkiler Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Risk Türleri Arz Riski Talep Riski İșlemsel riskler Finansal Risk Bilgi Riski Politik/yasal risk Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Risk Yönetimi Riskleri görmezden gelmek Riskleri öngörmek Riskleri belirlemek Risklerin gerçekleșme olasılıklarını belirlemek Risklerin önemini belirlemek Riskleri önleyecek faaliyetler Riskleri azaltacak faaliyetler Risk senaryoları (acil durum planları) İzleme faaliyetleri Riskler gerçekleștiğinde harekete geçmek Risk yönetiminde temel karar değișkeni, ilgili risklerin o riskleri yönetmek için gereken maliyetler ile karșılaștırılması ile olușur. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Tedarik Zincirinde Risk Yönetimi Tedarik zinciri yönetiminin diğer tüm alanlarında olduğu gibi, risk yönetimi de zincir içerisinde bütünleșik ve eșgüdümlü șekilde ele alınmalıdır. Bu yaklașım kurulan iyi ilișkiler nedeniyle bazı risklerin doğal olarak azalmasına ya da ortadan kalmasına da yol açabilir. Tedarik zincirindeki bütünleșme düzeyi arttıkça azalan riskler olmasına karșın, bazı risklerde de artıș söz konusu olabilmektedir. Tedarik zinciri genișledikçe riskler de kaçınılmaz olarak artmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Tedarik Zincirinde Risk Yönetimi Tedarik zincirinde risk yönetimi stratejileri beș düzeyde gerçekleșebilir: Düzey 1: Tedarik zincirinin hiçbir bileșeninde belirgin bir risk yönetimi çalıșması yoktur. Düzey 2: Bazı katılımcıların birbirinden ayrı bazı faaliyetlerine ilișkin temel risk yönetimi uygulamaları vardır. Düzey 3: Tedarik zinciri içerisindeki akıșlara ilișkin risk yönetimi vardır, fakat birbirinden ayrı katılımcılar bünyesinde ayrı ayrı yapılmaktadır. Düzey 4: Risk yönetimi, ilk düzey tedarikçi ve müșterileri içerecek șekilde tedarik zincirinde yayılmıș ve eșgüdümlenmiștir. Düzey 5: Risk yönetimi tedarik zincirinde daha geniș bir alana yayılarak yapılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Bazı Risk Örnekleri Japonya'da deprem kaynaklı tsunami nedeniyle Toyota'nın üretim faaliyetlerinin durması Enron'un finansal yolsuzluklar nedeniyle yașadığı sorunlar Coca-Cola'nın reklamları nedeniyle Ortadoğu ülkelerinde yașadığı sorunlar İngiltere'de petrol protestolarında rafinerilerin abluka altına alınması sonucu üretim yapamaması Bazı ülkelerin Güneydoğu Asya ülkelerinde üretilmiș ürünlere getirdiği ithalat kısıtlamaları Japonya'daki Fukushima Nükleer Santrali'nde yașanan sorun sonrası Japon ürünlerine uygulanan kısıtlamalar Bu tür büyük sorunlar nadir olmasına karșın, daha küçük riskler süreklidir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Müșterilerin gerçek talebindeki nispi olarak küçük dalgalanmalar, tedarik zinciri içerisinde büyüyerek daha yüksek düzeylere ulașır. Bu durum zincirin ilk așamalarında üretim ve lojistik planlama üzerinde olumsuz etkilere yol açar. Bu etki “kamçı etkisi” olarak bilinmektedir. Kamçı etkisinin önemi iki nedenden dolayı artmaktadır: Pazarlarda yeniliklerin hızlanması sonucu talep değișikliklerinin daha sık ve büyük olması ve müșteri davranıșlarını tahminlemenin zorlașması Tedarik zinciri ağlarında giderek daha fazla sayıda ișletmenin yer alması Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Fabrika 9 1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 Stok miktarı Müșteri Sipariși Stok miktarı Perakendeci 9 1 3 5 7 9 111315171921232527293133353739 25 -91 20 -91 15 10 5 0 9 13 17 21 25 29 33 37 Toptancı 9 1 3 5 7 9 111315171921232527293133353739 Dağıtımcı Stok miktarı 5 Stok miktarı 1 9 1 3 5 7 9 111315171921232527293133353739 -91 -91 Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Kamçı etkisine yol açan ve katkı sağlayan dört etken: Talep tahmini güncelleme Sipariș birleștirme Fiyat dalgalanması Kapasite paylaștırma ve stoksuzluk kararları Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi -Talep Tahmini Güncelleme Tedarik zincirinin son așamasında bulunan perakendecilerden bașlamak üzere her zincir üyesi talep tahminlerini gerçekleșen talebe göre sürekli güncellemekte ve buna göre bir önceki așamaya sipariș vermektedir. Zincirdeki ilk tedarikçiye kadar giden bu sipariș ve yenileme süreci, her așamadaki stokların artmasına yol açabilmektedir. Kamçı etkisinin olușmasına neden olan etkenler: Son talebin görünür olmaması Fazla sayıda tahmin Uzun temin zamanları Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi -Sipariş Birleştirme Bazı durumlarda ișletmeler, satılan ürünün yerine yenisini hemen sipariș etmek yerine belirli bir süre bekleyerek siparișleri birleștirmeyi tercih edebilir. Sipariș birleștirme, tedarik zinciri içerisindeki bazı katılımcıların belirli sürelerde talepsiz kalmasına yol açabilmektedir. Ayrıca talep zamanlama ve miktarlarındaki belirsizliğin de artmasını söz konusudur. İșletmelerin sipariș birleștirmesinin bașlıca nedenleri: Yüksek sipariș maliyetleri Tașıma aracı kapasitelerinin tam kullanılmaya çalıșılması Rastgele ya da birbiriyle ilișkili siparișler Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi -Fiyat Dalgalanması Fiyat dalgalanmaları, ișletmelerin ihtiyaç duymalarından önce hammadde/ürün sipariși vermesine yol açabilmektedir. Tedarik zinciri içerisinde yenileme siparișleri de bu durumdan etkilenmektedir. Fiyatlar düșükken çok miktarda, yüksekken ise az miktarda sipariș verilmesi söz konusu olacağından, zincirin talep değișkenliği artmıș olacaktır. Kamçı etkisinin olușmasına neden fiyat dalgalanması kaynaklı olan etkenler : Yüksek-düșük fiyatlama Eșgüdümlenmemiș teslimat ve satın alma Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi -Kapasite Paylaştırma ve Stoksuzluk Kararları Talep miktarının mevcut arzdan fazla olması durumunda, tedarikçilerin kapasitelerini alıcılar arasında paylaștırması ve belirli miktarda stoksuzluğa katlanması söz konusu olacaktır. Bunu bilen alıcılar ise talep miktarlarını gerçekte ihtiyaç duyduklarından daha fazla olarak bildirebilir. Bundan dolayı da tedarik zinciri içerisindeki gerçek talep bilgisi bozulmuș olacaktır. Bu durumda kamçı etkisine yol açan nedenler: Kademeli kapasite paylaștırma düzeni Arz koșullarının göz ardı edilmesi Kısıtlanmamıș siparișler ve serbest iade politikası Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Maliyetleri toplam zincir maliyeti yerine yalnızca yerel temelde ele alan tahminleme yöntemlerinin ve sipariș politikalarının yanılma olasılığı yüksektir. Bu yaklașım nedeniyle bazı tedarikçiler siparișlerin așırı dalgalanmasından dolayı zayıf düșebilir ve ișletmeler gelecekte bu zayıf tedarikçilere bel bağlamak durumunda kalabilir. Bazı durumlarda, genel yaklașım olarak uygulanması önerilen “tam zamanında (JiT)” sistemlerin de kamçı etkisi açısından olumsuz sonuçları olabileceği öne sürülmektedir. Zincirdeki belli bir dağıtım merkezinde yer alacak bir miktar stokun kamçı etkisini azaltıcı etkisi olabileceği belirtilmektedir. Tedarik zincirinin bir düzeyinde stokların ve temin zamanlarının azaltılmasının her durumda genel performansı arttırmayabileceği, bazı durumlarda karmașaya yol açabileceği de iddia edilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi İșletmelerin ve tedarik zincirlerinin stok politikaları büyük önem tașımaktadır. Stok bulundurmanın maliyetlerine katlanmak istemeyen ișletmeler; stoksuz kalmaktan, tedarikçiye iletilen sipariș miktarlarının tedarikçi açısından ekonomik olmamasından ya da temin sürelerinin azaltılmasına yönelik faaliyetlerden kaynaklanabilecek bașka gizli maliyetlerle karșı karșıya kalabilecektir. Stok kararlarının alınmasında bu tür olası gizli maliyetler de göz önünde bulundurularak strateji belirlenmelidir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Kamçı etkisinin olușmasında en önemli neden, yönetimin bir “sistem” bakıș açısına sahip olmaması olmaktadır. Tedarik zincirinin her bir üyesi bilgi eksikliği nedeniyle kendini faaliyetlerini en kötü durum senaryosuna göre planladığında, kamçı etkisi nedeniyle olușacak dalgalanmalar da kaçınılmazdır. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisinin Sonuçları Așırı stok yatırımları Müșteriye sunulan hizmet düzeyinin düșük olması Nakliye olanaklarının verimsiz kullanılması Atıl üretim kapasitesi olușması Gelir kayıpları olușması Rekabet gücünün zayıflaması Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Nasıl Önlenebilir? Son satıcının talep tahmini bilgisi, tüm tedarik zinciri içerisinde görülür hale getirilerek tedarikçilerin tahminleme performansı iyileștirilebilir. Böylece yenileme siparișleri de daha doğru bilgiler üzerinden gerçekleștirilmiș olacaktır. Sipariș birleștirmeden kaçınılarak kamçı etkisi azaltılabilir. Bunu bașarabilmek için, tedarikçileri ve alıcılar arasında bilgi paylașım hızını arttıracak ve sipariș maliyetlerini düșürecek bilgi sistemlerinden yararlanmak gerekecektir. Fiyat dalgalanmalarının azaltılarak fiyatların kararlı duruma getirilmesi, ürüne olan talebi de daha kararlı bir hale getireceğinden kamçı etkisinin ortadan kaldırılmasında yardımcı olacaktır. Kapasite paylaștırma kararlarında geçmiș satıș rakamlarından yararlanılması ve talebin zamana yayılarak karșılanması, alıcı konumdaki ișletmelerin gereğinden fazla sipariș vermesinin önüne geçerek kamçı etkisinin azaltılmasında destek sağlayabilir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan Kamçı Etkisi Nasıl Önlenebilir? Kamçı etkisinden kaçınmak ya da en azından etkilerini azaltmak için: Tedarik zincirinde ișbirliği Tedarik zincirinde bilgi paylașımı Bilgiyi zamanında paylașmaya olanak sağlayacak bilgi sistemlerine yatırım yapılması önemlidir. Ayrıca eğitim yoluyla da ișbirliği ve paylașım çabaları desteklenmelidir. Tedarik zinciri ve toplam maliyet bakıș açısı olmadan kamçı etkisi kaçınılmaz hale gelmektedir. Yrd. Doç. Dr. Mert Topoyan
