Su kalitesinin iyileştirilmesinde ozon kullanımı ve kimyasal etkileri

advertisement
Derleme/Review
Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi
Su kalitesinin iyileştirilmesinde ozon kullanımı
ve kimyasal etkileri
Use of ozone for improving of water quality
and its chemical effects
Sibel UZUN1
ÖZET
Ozon
1
ABSTRACT
günümüzde
arttırılmasında
In recent years, ozone is a disinfectant frequently
sıklıkla kullanılan bir dezenfektandır. Ancak yarılanma
used for enhancing water quality. However, since its
ömrü kısa ve sudaki çözünürlüğü nispeten düşük
short half-life and relatively low solubility in water, it
olduğundan
dağıtım
su
kalitesinin
varlığının
is not possible to ensure its presence continuously in
sürekliliği mümkün değildir. Bu nedenle ozon ancak
distribution system. Hence, ozone can only be used as
primer dezenfektan olarak kullanılabilir. Ozonlamadan
a primary disinfectant. After ozonization, in order to
sonra dağıtım sistemindeki dezenfeksiyon işleminin
complete the disinfection process in the distribution
tamamlanabilmesi için klor, klordioksit, monokloramin
system,
gibi sekonder bir dezenfektan kullanılması gerekir. Ozon
chlorodioxide and monochloramine must be used. As well
sudaki kokun, demir ve mangan gibi inorganik maddelerin
as odor in water, and inorganic materials such as iron and
yanı sıra herhangi bir sebeple suya karışan organik
manganese, ozone effectively removes organic matter,
maddeleri, ilaç kalıntılarını ve pestisitleri etkin şekilde
drug residues and pesticides mixed into the water for any
yükseltgeyerek
uygun
reason by oxidation from media. When used appropriately
şekilde ve doğru miktarlarda kullanıldığında etkin bir
and in the correct amount ozone is an efficient chemical
kimyasal ve mikrobiyolojik dezenfektandır. Buna karşılık
and microbiological disinfectant. However, when ozone is
uygun olmayan koşullarda veya yüksek miktarlarda
used in unfavorable conditions and/or in large quantities,
kullanıldığında ise istenmeyen yan ürünlerin oluşmasına
it can cause the production of unwanted by-products.
neden olabilir. Ozon dezenfeksiyon etkisini yükseltgen
Ozone shows its disinfection effect through oxidation
özelliği ve yüksek reaktivitesi aracılığıyla gösterir.
properties and high reactivity. The effect mechanism
Ozonun sudaki etki mekanizması pH başta olmak üzere
of ozone in water is depended on many parameters,
pek çok parametreye bağlıdır. Asidik ortamda moleküler
mainly on pH. While ozone effects in molecular form at
halde etki eden ozonun, daha yüksek pH değerlerinde
acidic conditions, hydroxyl radical forms are dominant
hidroksil radikal formları baskındır. Her iki mekanizma
in much higher pH values. By-products formed by both
sonucu
of the mechanisms are different from each other.
oluşan
sırasında
ortamdan
yan
ortamdaki
uzaklaştırır.
ürünler
Ozon,
birbirinden
farklıdır.
a
secondary
disinfectant
like
chlorine,
Refik Saydam Hıfzısıhha Merkez Başkanlığı, Gıda Güvenliği ve Beslenme Müdürlüğü, ANKARA
İletişim / Corresponding Author : Sibel UZUN
Refik Saydam Hıfzısıhha Merkez Başkanlığı, Gıda Güvenliği ve Beslenme Müdürlüğü, ANKARA
Tel : +90 312 458 21 45
E-posta / E-mail : sibel.uzun@rshm.gov.tr
Geliş Tarihi / Received :
Kabul Tarihi / Accepted :
21.09.2010
07.02.2011
DOI ID : 10.5505/TurkHijyen.2011.46330
Turk Hij Den Biyol Derg: 2011; 68 (2): 105 - 113
105
SU KALİTESİNDE OZON KULLANIMI
Cilt 68  Sayı 2  2011
Ozonlama
yan
aldehitler
kolayca
ürünü
olan
organik
ve
Organic acids and aldehydes which are by-products of
karbon
ozonization can easily be converted to the assimilable
veya biyobozunur karbon türevlerine dönüşebilirler.
organic compounds or to the biodegradable carbon
Bu nedenle ozonlama işlemine biyolojik aktif prosesin
derivatives. Thus the application of the biological
eşlik etmesi biyobozunur yan ürünlerin uzaklaştırılmasını
active process with ozonization makes easier removal
kolaylaştırır. Ozonlamanın uygun şekilde yapılması için
of the biodegradable by-products. To apply ozonization
sudaki ozon ihtiyacının belirlenmesi gerekir.
appropriately, it is needed to determine the ozone
özümlenebilir
asitler
organik
Anahtar Sözcükler: İçme suyu, ozon, ozon ihtiyacı,
demand in water.
Keywords: Drinking water, ozone, ozone demand,
dezenfeksiyon, su kimyası
disinfection, chemistry of water
GİRİŞ
Endüstride; içme suyunun iyileştirilmesi, atık su
ozonun parçalanma ürünü olan hidroksil radikalleri
yönetimi, saf su eldesi, balıkçılık, tarım, kağıt, gıda
aracılığıyla olmak üzere iki farklı mekanizma ile
ve boya sanayi gibi pek çok uygulama alanı bulunan
yükseltgen etki gösterir (Şekil 1). Moleküler ozon
ozon (O3) özellikle kaynak sularında dezenfektan
ve hidroksil radikalinin sudaki bulunuşu ortamın
olarak, gıdalarda tazeliğin korunması ve depolama
pH’sına bağlıdır. Asidik ortamda etkili yükseltgen tür
ömrünün uzatılması amacıyla kullanılan bir maddedir
moleküler ozon iken daha yüksek pH’larda radikalik
(1).
türleri baskındır. Düşük pH’da ozon öncül yan ürünler
Organik maddeler, canlı organizma faaliyetleri,
oldukça etkin şekilde parçalar. Ancak bazı kritik pH
inorganik bileşikler, endüstriyel atıklar, klorlama,
değerlerinin üstünde ozonun etkinliği azalır ve yan
yüksek mineral konsantrasyonu, çözünmüş gazlar
ürün miktarı artar. pH 7,5 civarında oluşan hidroksil
gibi faktörler suda kötü tat ve kokuya neden olurlar.
radikalleri üzerinden gerçekleşen oksidasyonun hızı
Uygun koşul ve miktarlarda olmak koşuluyla ozonlama
çok yüksektir. Hidroksil radikali, moleküler ozona
işlemi yapılarak suda renk giderimi, koku ve tat
göre daha güçlü yükseltgendir. Ancak yarılanma
kontrolünü sağlamak mümkündür. Tablo 1’de sudaki
ömrü daha kısa olduğundan sudaki miktarı 10-12 M’ı
bazı önemli estetik parametreler ve etkileri ilgili
geçmez. UV ışını veya hidrojen peroksit kullanılması
değerlendirmeler verilmiştir (2,3).
da radikal türün baskın olmasına neden olur. 1 mol
ozon 1,5 mol hidroksil radikali oluşturur (4).
1. OZON KİMYASI
Düşük pH ortamı
Substratın direkt moleküler ozonla
oksidasyonu
Ozon (O3; triatomik oksijen CAS No: 10028-15-6);
oda koşullarında renksiz ve keskin kokulu bir gazdır.
Yan ürünler
Hem gaz hem de çözelti halinde oldukça reaktif ve
güçlü bir yükseltgen olan ozonun sudaki çözünürlüğü
570 mg/L’dır. Yine bir dezenfektan olarak kullanılan
klor gazının sudaki çözünürlüğü ise ozondan 12 kat
fazladır.
Ozon, suda direkt moleküler ozon (O3) olarak
kompleks
106
yapılar
oluşturmak
Turk Hij Den Biyol Derg
suretiyle
ve/veya
Ozon (O3 )
Yüksek pH ortamı
Substratın ozonun parçalanması
sonucu oluşan hidroksil radikalleri
(HO·) ile oksidasyonu
Yan ürünler
Şekil 1. Ozonun pH’ya bağlı olarak değişen yükseltgen
türleri (4)
S.UZUN
Cilt 68  Sayı2  2011
1.1 Ozonun Sulu Ortamdaki Reaksiyonları
Tablo 1. Su ile ilgili bazı estetik parametreler ve etkileri (2,3)
Fiziksel
parametreler
Etkileri
Renk
Dışarıdan yabancı bir madde eklendiği
konusunda şüphelerini arttırır.
Tat ve koku
Kendiliğinden meydana gelen kirlenmeyi
gösterir.
Sıcaklık
Yüksek sıcaklık damak tadı açısından kabul
edilemeyeceği gibi mikroorganizmaların
gelişimine neden olur.
İnorganik
türler ozon ihtiyacını belirler. Ortam koşulları ozonun
etkinliği üzerinde önemli rol oynadığından, ortamdaki
organik ve inorganik bileşiklerle olan reaksiyon
mekanizmaları
üzerindeki
çalışmalar
günümüzde
de devam etmektedir. Özellikle son dönemlerde
tüm dünya gündeminde olan su kirliliğindeki artış
ve gelecekte temiz su bulma kaygısı bu çalışmaları
hızlandırmıştır.
Alüminyum
Bulanıklık oluşturur (alüminyum flokları).
Klorür
Kötü tat nedenidir.
Bakır
Galvenizli demir ve çelik bağlantı
ekipmanlarının korozyonunu arttırır.
Çamaşırlarda ve sıhhi malzemelerde
boyamaya neden olur.
Sertlik
Suda ozon ile reaksiyona giren organik ve inorganik
Borularda
ve
buhar
kazanlarında
tortuların yerinden oynamasına ve yüksek
miktarda sabun kullanımına neden olur.
Kötü tat oluşturur.
1.1.1 Organik türler
Ozon büyük organik maddeleri kısmı oksidasyona
uğratarak
daha
küçük
moleküllü
bozunabilir
veya özümlenebilir türlerine dönüştürür. Oluşan
bu
biyobozunur
türler
biyolojik
filtrelerden
geçirildiğinde, tat ve koku giderimi sağlanarak, sudan
uzaklaştırılmış olur.
Hidrojensülfür
Koku ve kötü tat nedenidir.
Demir
Ferrik demir suya kırmızı-kahve renk verir.
Demir, çamaşırları ve boru ekipmanlarını
boyar. Borularda tortuya neden olan
“demir bakterilerinin” gelişimini tetikler.
ozonlanması sonucu meydana gelen yan ürünler
Önemli bir işlem parametresidir, örneğin
klorür ve ozonun dezenfeksyonunu
etkinliği pH değerine bağlıdır.
mekanizması (pH 6-7) veya hidroksil radikalleri
pH
Sülfat
Eşlik eden katyona bağlı olarak suya kötü
tat verir.
Toplam
çözünmüş katı
maddeler
Tat üzerinde etkilidir.
Organik bileşikler ve halojenleri içeren suların
arasında
en
sık
rastlanan
türler
triholametan
(THM)’lardır. Ancak, ozonlamanın moleküler ozon
mekanizması (pH ≥7,5) üzerinden gerçekleşmesine
bağlı olarak oluşan THM bileşikleri birbirinden
farklıdır. Alkalinite
arttıkça
ozonlama
sırasında
açığa çıkan hidroksil radikalleri tutularak reaktivitesi
engellenir ve ozon molekülü tek oksidant olarak
etkiyerek daha düşük oksidasyon basamaklarında
Organik
THM’lerin
oluşma
potansiyelini
arttırır.
Yapılan
Diklorobenzenler
Koku
Etilbenzen
Koku
Monoklorobenzen
Koku ve kötü tat
Stiren
Koku
Toluen
Koku
Triklorobenzen
Koku
oluşan
Ksilen
Koku ve kötü tat
aromatik bileşikler, hümik asitler, pestisitler ve
Deterjanlar
Köpük oluşumu, koku ve kötü tat
alifatik organik bileşikler ozonla yükseltgenerek
çalışmalarda
nötral
0,2-1,6
ozon
mg
pH’da
1
mg
kullanılmasıyla
karbon
THM
için
oluşma
potansiyelinde % 3-20 arasında azalma olduğu
gözlenmiştir (4,5).
Herhangi bir sebeple suya karışan veya suda
poliaromatik,
fenolik,
aromatik-hetero-
Dezenfektanlar ve dezenfeksiyon yan ürünleri
biyobozunur türlerine dönüşürler (6,7). Tablo 2’de
Klor
Koku ve kötü tat
bazı organik bileşiklerin ozonla reaksiyonları sonucu
Klorofenoller
Koku
oluşan yan ürünler verilmiştir.
Turk Hij Den Biyol Derg
107
SU KALİTESİNDE OZON KULLANIMI
Cilt 68  Sayı 2  2011
Tablo 2. Bazı organik bileşiklerin ozonla reaksiyonları
sonucu oluşan yan ürünler (6)
0,88 mg ozona ihtiyaç vardır. Demir 6-9 gibi geniş
bir
pH
aralığında
oksitlenebilirken,
mangan
oksidasyonu pH = 8 civarında mümkündür. Bunun
Substrat
Ürünler
Fenantren
2 /-Formil-2-bifenilkarboksilik asit,
2/-Hidroksi metil-2-bifenil karboksilik
asit, Difenid, Difenik asit
o,m,p-Krezoller
Salisilik asit, Maleik asit, Asetik
asit, Okzalik asit, Glioksilik asit,
Mezotartarik asit, Glikolik asit
yanı sıra aşırı ozon kullanımı demir iyonu üzerinde
etkili olmazken, mangan iyonunun tekrar çözünmesine
neden olur.
Bromür iyonu içeren suların ozonlanması ile
bromat, bromoform, bromlanmış asetik asitler,
2,4-Diklorfenol
Formik asit, Okzalik asit, Klorür iyonu,
Asetik asit Metil gliokzal
asetonitriller, bromopikrin ve eğer ortamda amonyak
Fenol
Kinonlar, hidrokinonlar, rezorsinol,
katekoller, gliokzalik asit, gliokzal
oluşur. Şekil 2’de bromür iyonu içeren sulardaki
İndol
2-Amino-benzaldehit,2-Amino-benzoik asit
Hümik asit
Malonik Asit, Süksinik Asit, Hekzanoik
Asit, Benzoik Asit, Oktanoik Asit,
Glutarıik Asit, Adipik Asit
varsa siyanobromür gibi bromlanmış yan ürünler
ozon ve hidroksil iyonları ile açığa çıkan bromlanmış
yan ürünlerin oluşma mekanizmaları gösterilmiştir
(8). 2 mg/L bromür iyonu içeren bir kaynak suyu için
2 mg/L ozon kullanıldığında 53 µg/L bromoform
ve 17 µg/L dibromasetik asit oluşur. Bromür iyonu
1.1.2 İnorganik türler
içeren suların ozonlanması ile ortamda bulunan
Ozon 2+ yüklü demir iyonlarını 3+, 2+ yüklü
hipobromit yükseltenerek karsinojen bromat iyonları
mangan iyonlarını ise 4+ yüklü türlerine yükseltger.
oluşturur. Ozonlanmış suda ölçülen bromür iyonu
Bu oksidasyon sonucu demir ve mangan iyonları
ve dezenfeksiyon yan ürün miktarlarının toplamı
hidroksitleri
çökerek
ham suda mevcut olan bromür iyonunun 1/3’dür.
ortamdan uzaklaşır. Çöken türün kimyasal formu
Bu sonuç bromür içeren ham suların ozonlanması
işlem yapılan suyun özelliklerine, ortam sıcaklığına
sonucu belirlenemeyen bromlanmış yan ürünlerin
ve pH’ya bağlıdır. Örneğin 1 mg demiri uzaklaştırmak
varlığını gösterir.
ve/veya
oksitleri
halinde
için 0,43 mg ozon gerekirken, 1 mg mangan için
Şekil 2. Bromür iyonu içeren sulardaki ozon ve hidroksil iyonları ile açığa çıkan
bromlanmış yan ürünlerin oluşma mekanizmaları (8)
108
Turk Hij Den Biyol Derg
S.UZUN
Cilt 68  Sayı 2  2011
2. OZONUN TEMEL KULLANIM AMAÇLARI
1940-1986 yıllarında Amerika, su tesislerinde
ozonu başlıca koku ve tat giderimi için kullanmıştır.
Günümüzde
de
Manufacturing
iyi
üretim
Practice:
uygulamaları
GMP)
(Good
takip
edildiği
sürece ozonun kullanılmasında yasal bir engel
bulunmamaktadır.
Yüksek miktarda kullanıldığında toksik ve korozif
etkiye sahip olan ozon, suda hem inorganik hem de
organik türleri yükseltgeyebilir. Ozon ihtiyacının
belirlenebilmesi için sudan uzaklaştırılması istenen
organik ve inorganik türlerin ve bunların miktarlarının
bilinmesi gerekir. Suffet ve ark. (7) belirledikleri
farklı özellikteki suları ozon ile muamele etmiş ve
2,5-2,7 mg/L ozonun 10 dakika içinde koku ve kötü
tadı önemli ölçüde azalttığını belirlemişlerdir.
Uygun koşullarda yapıldığında ve doğru miktarlarda
kullanıldığında içme sularının kalitesini arttıran
ozonlama
işleminin
avantajları
ve
sınırlamaları
aşağıda verilmiştir (10-12).
a) Ozon kullanımının avantajları:
1. Suda koku ve renk oluşturmaz.
2. Yüksek oksidasyon gücü nedeniyle birkaç
saniye gibi kısa bir sürede jermleri ve
virüsleri öldürür.
3. Sudaki rengi, kötü tadı ve kokuyu yok eder.
4. Dezenfeksiyon sonrası
miktarını arttırır.
sudaki
oksijen
5. Kimyasal reaktif gerektirmez.
6. Demiri
ve
manganı
ortamdan uzaklaştırır.
yükseltgeyerek
7. Algleri öldürerek sudan uzaklaştırır.
8. Organik maddelerle reaksiyon
ortamdan uzaklaştırır.
vererek
9. Suda hızlı bozunarak uzaklaşır, böylece
istenmeyen kalıntı oluşumuna neden olmaz.
10. Koagülasyona yardımcı olur.
11. Pek çok ham su üzerinde ön ozonlama
ve/veya dahili ozonlama daha sonra
kullanılacak klor ihtiyacını azaltır ve kararlı
klor bileşikleri oluşmasını sağlar.
b) Ozon kullanımının sınırlamaları:
1. Toksik etkiye neden olabilir (toksik etki ozon
konsantrasyonu ve maruz kalma süresine
bağlıdır).
2. Ozonlama
işlemi
klorlama
karşılaştırıldığında yüksek maliyetli
işlemdir.
ile
bir
3. Ozonlama sisteminin kurulumu nispeten
zordur.
4. Ozonun bazı organik maddelerle reaksiyonu
sonucu istenmeyen aldehit ve ketonlar
oluşabilir.
5. Karasız olduğundan dağıtım
klorlama işlemi gerektirir.
sisteminde
6. Çözünürlüğü klordan daha az olduğundan
özel karıştırıcılar gerekir.
7. Bazı organik türler üzerinde hiç oksitleyici
etkisi olmayabilir veya ihmal edilebilecek
kadar az olabilir.
8. Ozon kullanımı sonucu açığa çıkan
biyobozunur organik maddeler organizma
gelişmesine neden olabilir. Bu ise biyolojik
aktif filtrasyon işlemi uygulanmazsa dağıtım
sisteminde korozyon hızının artmasına
neden olur. Ozonlama filtrelemeden önce
kullanıldığında, biyolojik gelişme filtreleri
etkileyerek geri yıkama sıklığının artmasına
neden olur.
9. Kullanılan ozon,
klor, monokloramin,
klordioksit
gibi
diğer
oksidantlarla
reaksiyona girebilir.
10.Ozon oksidasyonu sonucu demir ve
mangan suda çözünmeyen bileşiklerine
dönüştüğünden
sedimentasyon
veya
filtreleme işlemi gerekir. Bu çözünmeyen
katı türler filtreleri tıkayabilir ve böylece
geri yıkama sıklığını arttırabilir.
2.1 Uygulama Noktaları
İşlemin uygulanacağı ham suyun kalitesi,
bulanıklığı ve ozon ihtiyacı (tüm oksidasyon için
gerekli olan yükseltgen miktarı) ozonun süreçte
nasıl ve ne kadar kullanılacağını belirleyen
parametrelerdir. Ozonlamanın sedimentasyon sonrası
yapılması genellikle ihtiyaç duyulan ozon miktarını
Turk Hij Den Biyol Derg
109
SU KALİTESİNDE OZON KULLANIMI
Cilt 68  Sayı 2  2011
ve oluşan yan ürün miktarını azaltır. Tablo 3’de bu
parametrelere bağlı olarak arıtma tesisinde ozonun
uygulama noktaları sunulmuştur.
Yüzey suları genelde bu özelliklere sahiptir. Bu
1. Grupta, su kalitesi nispeten yüksek olduğundan
sonra yapılmalıdır. Eğer suyun ozon ihtiyacı çok
ozonlama doğrudan ham suya yapılır. 2. Gruba
giren sularda ozon ihtiyacının düşük olması suda
organik maddelerin az, bulanıklığın yüksek olması
ise alüvyon ve kil gibi inorganik maddelerin varlığını
gösterir. 3. Gruba giren sularda ozon ihtiyacının
grup sulara ozonlama, sedimentasyon sonrasında ve
eğer filtreleme gerekli ise filtreleme basamağından
yüksek ise iki aşamalı ozonlama tercih edilmelidir.
Dezenfeksiyon yan ürünlerinin oluşabileceği ve
açığa çıkan biyobozunur ürünleri uzaklaştırmak için
biyolojik işlem gerekeceği göz önüne alınmalıdır
(4,7).
yüksek olması ve buna karşılık bulanıklığın düşük
Ozonlama işleminin on-line izlenmesi ve kontrolü
olması suda çözünmüş (süspanse olmayan) organik
standart uygulama haline gelmiştir. Günümüzde,
maddelerin ve bromür, demir, mangan gibi inorganik
makul
türlerin varlığını gösterir. Yeraltı suları genellikle
hem de sulu çözeltide ölçümü için son derece
bu özelliklere sahiptir. Suda çözünmüş bu inorganik
güvenilir
ve organik türler koku ve tat oluşumu yanı sıra
kararsız olduğundan, bu parametrenin ölçümü için
genellikle renklenmeye neden olurlar. Böyle sularda
ozonlama doğrudan ham ve/veya sedimentasyon
sonrasındaki suya yapılır. Ozonlama sonrası organik
türler biyobozunur ürünler açığa çıkardığından
maliyetlerle,
teknikler
ozonun
hem
geliştirilmiştir.
gaz
halinde
Ozon
çok
bir kalibrasyon standardı mevcut değildir. Ozon
kalibrasyonu
ölçümlere
kolorimetrik
dayanmaktadır
veya
ve
diğer
bağımsız
örnekteki
ozon
konsantrasyonu değişmeden önce çok hızlı bir şekilde
biyolojik işlem basamağı gereklidir (Bkz 2.4). Bu
yapılmalıdır.
tip sularda kolay yükseltgenebilir organik madde
Daha
önce
de
belirtildiği
gibi
ozon;
klor,
veya bromür iyonu varlığı yapılan ozonlama sonrası
klordioksit, monokloramin gibi alternatiflerinden
dezenfeksiyon yan ürünlerinin oluşmasına neden
daha kısa sürede ve daha düşük konsantrasyonlarda
olur. 4. Grup su, yüksek ozon ihtiyacı ve bulanıklığının
dezenfeksiyon sağlayan güçlü bir yükseltgendir.
yüksek olması nedeniyle dezenfeksiyonu en zor
Ancak sudaki çözünürlüğü daha az olduğundan
olan gruptur. Bu özellikler suyun yüksek miktarda
dağıtım
organik ve inorganik partiküller içerdiğini gösterir.
olarak sağlanması mümkün değildir. Bu nedenle
sırasında
ortamda
varlığının
sürekli
Tablo 3. Küçük sistemlerde ozonlama noktalarının seçim kriterleri (4)
Ham su kalitesi
Ozon uygulama noktası
Değerlendirme
1.Grup
Bulanıklık <10 NTU
O3 ihtiyacı < 1 mg/L
Doğrudan ham suya veya sedimentasyon
sonrası
Ozon ihtiyacı düşüktür. Dezenfeksiyon yan ürünü
azdır. Biyobozunur organik miktarı düşüktür.
2. Grup
Bulanıklık >10 NTU
O3 ihtiyacı < 1 mg/L
Sedimentasyon sonrası
Ozon ihtiyacı düşüktür. İnorganik partikül miktarı
yüksektir. Biyobozunur organik miktarı düşüktür.
3.Grup
Bulanıklık < 10 NTU
O3 ihtiyacı > 1 mg/L
Doğrudan ham suya ve/veya
sedimentasyon sonrası
Ozon ihtiyacı yüksektir. Dezenfeksiyon yan ürünleri
fazladır. Biyobozunur organik madde oluşumu
fazladır.
4.Grup
Bulanıklık > 10 NTU
O3 ihtiyacı > 1 mg/L
Sedimentasyon sonrası ve eğer gerekli
ise ilk filtreleme basamağı sonrası
Ozon ihtiyacı yüksektir. Dezenfeksiyon yan ürünleri
fazladır. Biyobozunur organik madde oluşumu
fazladır.
110
Turk Hij Den Biyol Derg
S.UZUN
Cilt 68  Sayı 2  2011
ozon ancak primer dezenfektan olarak kullanılabilir.
Ozonlamadan sonra dağıtım sistemindeki dezenfeksiyon
işleminin
klordioksit,
tamamlanabilmesi
monokloramin
gibi
için
klor,
sekonder
bir
dezenfektan gerekir. Tablo 4’de ortam sıcaklığına
bağlı olarak ozonun yarılanma ömrü verilmiştir (5).
2.2 Dezenfeksiyon yan ürünleri
Ozonlama ile yükseltgenme/indirgenme reaksiyonları sonucu farklı türde organik/ inorganik
yapılar
oluşur.
Organik
bileşiklerin
asitler ve diğer organik bileşikler meydana gelir.
dezenfekte
edilmiş
içme
sularındaki
toplam aldehit konsantrasyonu, toplam organik
karbon
(TOC)
miktarı/organik
miktarına
ve
karbon
miktarı
uygulanan
oranına
ozon
bağlı
olarak 5 µg/L’den daha küçük veya 5-300 µg/L
aralığındadır. Tablo 5’de sık karşılaşılan organik
ve inorganik ozonlama yan ürünleri Şekil 3’de
ise
oluşma
koşullarda
reaksiyonları
ortamda
verilmiştir.
halojenler
Normal
olmadığında
ozonlama sonucu halojenli yan ürünler açığa
çıkmaz. Ancak ham su da bromür iyonu varsa,
ozonla
yükseltgenerek
sağlık
üzerinde
ciddi
riskleri olan bromlu yan ürünler oluşur (4,6).
Ozon dağıtım sisteminde kalıntı olarak sekonder
dezenfektan
halinde
muhafaza
Sıcaklık (ºC)
Yarı ömrü (dk)
15
30
20
20
25
15
30
12
35
8
ozonla
reaksiyonlarından genellikle aldehitler, ketonlar,
Ozonla
Tablo 4. Ozonun yarılanma ömrünün sıcaklığa bağlılığı (5)
edilemez.
Tablo 5. Sık karşılaşılan organik ve inorganik ozonlama yan
ürünlerinin bileşik sınıfları halinde gösterimi (9)
Dezenfeksiyon yan ürünleri
1. Aldehitler
Formaldehit
Asetaldehit
Glioksal
Metil glioksal
2. Aldo ve keto asitler
Pirüvik asit
3. Asitler
Okzalik asit
Süksinik asit
Formik asit
Asetik asit
4. Bromlanmış yan ürünler*
Bromat iyonu
Bromoform
Bromlanmış asetik asitler
Bromopikrin
Bromlanmış asetonitriller
5. Diğer
Hidrojen peroksit
Aromatik bileşiklerin ve pestisitlerin yan ürünleri
*Bromlanmış yan ürünler sadece bromür iyonu içeren sularda oluşur.
Bu
amaçla en çok tercih edilen sekonder dezenfektan;
halojenlenmiş
dezenfeksiyon
yan
ürünlerini
en
az miktarda oluşturan (veya hiç oluşturmayan)
monokloramindir. Klor sekonder dezenfektanlardan
biridir, ancak klor eklenmesinden önce biyolojik
olarak etkin bir ön filtrasyon yapılmadığı takdirde
ozonlama işlem sonucu oluşan organik maddelerin
doğasına bağlı olarak klorlama işlemi sonucu az veya
çok dezenfeksiyon yan ürünleri oluşabilir. Ozonlama
işlemden
sonra
oluşan
öncüller
uzaklaştırılıp
ortamdaki miktarları düşük seviyelere indirildikten
sonra serbest klor uygulanarak suda dezenfeksiyon
yan ürünleri oluşma potansiyeli azaltılır (4,6).
Şekil 3. Ozonlama sonucu oluşan önemli yan ürünlerin
reaksiyonları (4)
Turk Hij Den Biyol Derg
111
SU KALİTESİNDE OZON KULLANIMI
Cilt 68  Sayı 2  2011
dezenfektan
özümlenebilir organik karbon veya biyobozunur
kullanılması durumunda dezenfektanlar arasındaki
Ozonlamayı
karbon bileşenlerine dönüşebilirler. Bu nedenle
olası etkileşime dikkat edilmelidir. Örneğin ozonlama
ozonlama işlemine biyolojik aktif prosesin eşlik
ile
etmesi biyobozunur yan ürünlerin uzaklaştırılmasını
birlikte
takiben
sekonder
sekonder
dezenfektan
olarak
klor
kullanıldığında ozonlama yan ürünü olarak açığa çıkan
kolaylaştırır.
asetaldehit sekonder dezenfektan ile etkileşerek
kloral
hidrat
(klorlama
Ancak
ozonlamadan
yan
sonra
ürünü)
oluşturur.
biyolojik
2.4 Biyolojik aktif filtrasyon
filtrasyon
Ozon; büyük nötral organik molekülleri, küçük
uygulanıp daha sonra klorlama yapıldığında Kloral
ve biyobozunur türlerine dönüştürür. Açığa çıkan
hidrat oluşumu bertaraf edilir. Benzer şekilde
bu
sekonder
monokloramin
bakteri gelişimini hızlandırır ve eğer ortamdan
yüksek
dezenfektan
olarak
biyobozunur
çözünmüş
organik
maddeler,
olan
uzaklaştırılmazlarsa bakteriler dağıtım sisteminden
kloropikrin tehlikesi ozonlamadan hemen sonra
yayılırlar. Yapılan çalışmalar 100 ppb’den daha düşük
biyolojik filtrasyon uygulanarak engellenir (4).
özümlenebilir organik karbon miktarının ortamda
kullanıldığında
oluşma
olasılığı
bulunmasının bakteriyel büyümenin kontrol edilmesi
için önemli olduğunu göstermiştir.
2.3 Ozonlama yan ürünlerinin kontrolü
Bromlanmış
yan
ürünlerin
türlerini
ve
Ozonlama filtrasyon girişine uygulandığında ve
önemli
çözünmüş oksijen, pH, sıcaklık gibi çevresel koşullar
faktörler ortam pH’sı, ozon/bromür iyonu oranı
uygun olduğunda filtrede mikrobiyolojik aktivite
ve TOC/ bromür iyonu oranıdır. Bromat iyonu
artar, biyobozunur/özümlenebilir organik karbon
oluşumu
yapılarak
uzaklaştırılması artar (4,13). Ozon ilavesi, çözünmüş
ve böylece ortamda hipobromit iyonu yerine
organiklerin biyobozunurluğunu arttırması yanı sıra
(BrO-), hipobromöz asit (HOBr) oluşumu sağlanarak
suya büyük miktarda oksijen katkısı sağladığından
kontrol edilebilir. Diğer taraftan yüksek pH’larda
oluşan ortam biyolojik gelişme için mükemmel bir
ozonlama sonucu hipobromöz asit bromat iyonuna
ortam sağlar. Biyolojik aktif türler; durgun kum
yükseltgenir.
iyonu
filtreler (slow sand), ani hızlı filtreler (rapid rate
daha çok bulunurken, düşük pH’larda daha çok
filtre), granüler aktif karbon filtreler (GAC) gibi
bromlanmış organik yan ürünler oluşur. Buna
bakterilerin tutunabileceği ortamlar kullanılarak
göre kaynak suyuna ozon uygulanması, içerdiği
bertaraf edilebilir. Ozon kullanılan arıtma tesislerinde
bromür iyonu konsantrasyonuna bağlıdır. Bromat
biyolojik
iyonu oluşması bromür iyonları konsantrasyonu
sıralanmıştır (4):
konsantrasyonlarını
asidik
etkileyen
pH’larda
Yüksek
en
ozonlama
pH’larda
bromat
düşürülerek, kalıntı ozon miktarı azaltılarak ve
daha düşük pH’da ozonlama yapılarak kontrol
edilebilir. Ozonlama ile birlikte amonyak ilavesi
ile ortamda oluşan bromaminler hem bromat
iyonlarının hem de organik yan ürünlerin oluşumunu
azaltır. Ancak amonyağın azot bakterileri için bir
besin kaynağı olabileceğine dikkat edilmelidir
(4).
Ozonlama yan ürünü olan organik asitler ve
aldehitler
112
kolayca
biyobozunmaya
Turk Hij Den Biyol Derg
uğrayabilir,
aktif
filtrasyonun
avantajları
aşağıda
1.Dağıtım sisteminde ileri bakteriyal gelişmeyi
engelleyerek biyolojik olarak stabil ortam
yaratır.
2.Nötral organik maddelerin uzaklaşmasını
sağladığından daha sonra uygulanacak olan
klorlama sonucu oluşması muhtemel yan
ürünler bertaraf edilir.
3.Biyolojik aktif filtrasyon işleminden önce birincil
dezenfektan olarak uygulanan ozon, çözünmüş
biyobozunur organik karbon konsantrasyonunu
azaltarak biyolojik gelişmeyi düşürür.
S.UZUN
4.Dağıtım
sisteminde
dezenfeksiyonun
sürekliliğini sağlamak için kullanılan klor
ihtiyacını azaltarak, yönetmelikte belirtilen
maksimum kalıntı klor değerlerinin aşılma
olasılığını azaltır.
5.Ozonlama yan ürünlerinin kontrolü sağlanır.
SONUÇ
Cilt 68  Sayı 2  2011
ozonlama işleminin doğru şekilde yapılmamasının
önemli sağlık risklerini ortaya çıkaracağı da bir
gerçektir. Oldukça karmaşık olan ozon kimyası, olası
yan ürünler ve mikrobiyolojik aktiviteler hakkında
bilgi sahibi olmak güvenli ozonlama uygulamaları
için önemlidir. Bu nedenle sürecin doğru izlenmesi ve
sistemin sıkı kontrol altına alınması gerekmektedir. Bu
kontrollerin sağlanması için günümüzde online izleme
Günümüze kadar elde ettiğimiz literatür verilerine
yapabilen teknolojiler mevcuttur. Bu yöntemlerle
dayanarak ozonun daha uzun süre vazgeçilmez bir
ozonlama işleminin riskleri bertaraf edilerek güvenli
dezenfektan olacağını söylemek mümkündür. Ancak
dezenfeksiyon sağlanabilir.
KAYNAKLAR
1. www.nutech-o3.com, Ozone: Its Properties and
Industrial Uses. Jan.12, 2011.
2. www.who.int/water_sanitation_health/dwq/
gdwq0506_8.pdf. Jan.12, 2011.
3. Solsona F. Guidelines for drinking water quality
standards in developing counties. Lima: PAHO/
CEPIS Pub. 2002.
4. Anonymous.
Guidance
Manuel
Alternative
Disinfectants and Oxidants. EPA ,1999; (3) 1-52.
5. Gray DM, Germain M. Ozone Measurement
Technology in Pure Water Systems. 25th
Annual Semiconductor Pure Water & Chemicals
Conference. February, 1-8, Santa Clara, CA, 2006.
6. Anonymous. The Chemistry of Disinfectants in
Water: Reactions and Products. Safe Drinking
Water Commitee. Drinking Water and Health,
Washington: NRC, 1980 (2): 200-249.
7. Suffet, IH, Anselme C, Mallevialle J. Removal of
Tastes and Odors by Ozonation. AWWA Seminar on
Ozonation: Recent Advances and Research Needs,
Denver, CO 1986.
8. Bollyky LJ. Benefits of Ozone Treatment of
Bottled Water. International Ozone Association
Proceedingsa Pan American Conference. Inc.
Stamford, CT, 2002: 1-14.
9. Fawell JK, Giddings M, Magara, Y, Ohanian, E, Toft,
P. Chemical Aspect. Guidelines for drinking-water
quality. Third edition, Incorporating First and
Second Addenda. Genava: WHO, 2008; 145-196g.
10. www.spartanwatertreatment.com/disinfectionby-product-control.html. Jan.12, 2011.
11. Hill M. Water Quality and Treatment. A Handbook
of Community Water Supplies. Fifth Edition. USA:
American Water Works Association. 1999.
12. http://whqlibdoc.who.int/hq/2000/a68673_
guidelines_2.pdf WHO, Semınar Pack For DrinkingWater Quality Disinfectants and Disinfection ByProducts. Jan.12, 2011.
13. Escobar IC Randall AA. Assimilable organic carbon
(AOC) and biodegradable dissolved organic carbon
(BDOC): Complementary measurements. Water
Research 18, 2001 (35): 18, 4444-54.
Turk Hij Den Biyol Derg
113
Download