DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR; SULAR Veli&Sümeyra YILMAZ 1 Veli&Sümeyra YILMAZ 2 Veli&Sümeyra YILMAZ 3 Dünyadaki Su Veli&Sümeyra YILMAZ Tatlı Su 4 Tatlı Yüzey Suları Veli&Sümeyra YILMAZ 5 Su ihtiyacının karşılanması için alınabilecek önemler: a) Baraj yapma b) Suların kirlenmesini engelleme c) Her alanda su tüketiminde tasarruf tedbirleri alma d) Deniz suyundan arıtma yoluyla tatlı su üretme Veli&Sümeyra YILMAZ 6 SULAR B- Yer Altı Suları A- Yer Üstü Suları 1- Okyanuslar 2- Denizler A-Doğal Göller 3- Göller B-Doğal set Gölleri 4- Akarsular C- Yapay Göller 1- Yamaç K. 1- Tektonik 2- Karstik 3- Volkanik 4- Buzul 1- Alüvyal set 2- Artezyen K. 3- Fay K. 2- Heyelan set 3- Volkanik set 4- Kıyı set Veli&Sümeyra YILMAZ 4- Karstik K. 5- Gayzer K. 7 1- Okyanuslar 2- Denizler 3- Göller 4- Akarsular Veli&Sümeyra YILMAZ 8 Veli&Sümeyra YILMAZ 9 Deniz ve karaların yarım kürelere dağılımı eşit değildir. Tüm Dünyanın Güney Yarım Küre Kara 19% Kara 29% Su 71% Kuzey Yarım Küre su 81% Kara 39% Su 61% Bu farklı dağılım başta iklim olmak üzere nüfus yer altı kaynakları, ülkeler arası iletişim gibi Veli&Sümeyra YILMAZ birçok özellik üzerinde etkili olmaktadır. 10 Veli&Sümeyra YILMAZ 11 Büyük Okyanus Amerika, Asya ve Okyanusya kıtaları arasında ve dünyanın en büyük okyanusudur. Pasifik adını İspanya krallığı adına Dünya'yı dolaşan Portekizli denizc Magellan vermiştir. Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu'nun toplamı kadar yüzölçümü vardır. En derin yeri 11.034 metre ile Mariana Çukuru olup burası aynı YILMAZ 12 zamanda Dünya'daki Veli&Sümeyra en derin noktadır. Pasifik’ten sonraki en büyük ikinci okyanustur. Bir zamanlar tek parça olan ana kıtanın(pangea) bölünmesiyle oluşmuştur. 3314 metre ortalama derinliği bulunan okyanusun en derin noktası Porto Riko Çukuru'dur (8648m). Ayrıca dünyanın en uzun okyanus sıradağı olan Orta Atlas Sırtı bu okyanusta bulunur.Veli&Sümeyra YILMAZ 13 Hint Okyanusu, kuzeyde Asya, batıda Afrika ve Arabis tan Yarımadası, doğuda Malezya Yarımadası, Sunda Adaları ve Okyanusya tarafından çevrilen, dünyanın üçüncü büyük okyanusudur. En derin nokta 7.450m. ile Java çukurudur. Veli&Sümeyra YILMAZ 14 Güney Okyanusu, Antarktika'nın kıyı şeridi ile kuzeydeki 60° G enlemi arasında kalan su kütlesidir. Bu okyanus dünyanın dördüncü büyük ve en son tanımlanmış okyanusudur. Veli&Sümeyra YILMAZ 15 Kuzey Buz Denizi ya da Kuzey Buz Okyanusu ya da Arktik Okyanusu; Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'nın kuzeylerinde yer alan, Kuzey Kutbu'nu kapsayan, büyük bölümü buzlarla kaplı bir okyanustur. Diğer okyanuslara göre sığ olup, en derin noktası 5.449m’dir. Veli&Sümeyra YILMAZ 16 Tuzlu olduklarından kullanıma pek uygun değildirler. Milyonlarca canlının yaşadığı doğal ortam olarak ekosistemin önemli bir parçasıdırlar. İklim üzerinde çok önemli etkilere sahiptirler. Atmosferin en önemli nem kaynağıdırlar. En ucuz taşımacılık buralarda yapılır. Veli&Sümeyra YILMAZ 17 Balıkesir'in Marmara İlçesi'ne bağlı Avşa Adası'nda, yıllardır devam eden içme suyu sorunu, deniz suyunun arıtılmasıyla tamamen çözüldü. 20 milyon lira harcamayla 2010 yılında faaliyete geçen bu projenin Türkiye'de ilk ve tek olduğunu söyleyen Belediye Başkanı Cevdet Çağlar, "İçme suyumuzu artık, 'Deniz Barajı'ndan temin ediyoruz. Önceden bir damla suya ihtiyaç duyan Avşa, şimdi yapılacak ek tesis ile istenirse çevredeki tüm adaların içme suyunu karşılayabilir" dedi. Veli&Sümeyra YILMAZ 18 Veli&Sümeyra YILMAZ 19 Veli&Sümeyra YILMAZ 20 Veli&Sümeyra YILMAZ 21 DÜNYA OKYANUS VE DENİZLER HARİTASI Veli&Sümeyra YILMAZ 22 Denizler ve okyanuslar tuzlu olduklarından içme ve sulama suyu olarak kullanılmaya uygun değildir. Ancak besin ve enerji sağlamasının yanı sıra milyonlarca bitki ve hayvanın da yaşam alanıdır. Ayrıca yağış oluşumu üzerindeki etkileri bakımından karadaki canlılar için önemli bir yaşam kaynağıdır. Veli&Sümeyra YILMAZ 23 Veli&Sümeyra YILMAZ 24 Karalar üzerinde çeşitli nedenlerle oluşan çukurlarda birikmiş su kütlelerine GÖL adı verilir. Dünya'nın en büyük gölü Asya kıtasında Hazar Gölü ve en derin gölü de yine bu kıtadaki Baykal Gölü'dür(1637m). Veli&Sümeyra YILMAZ 25 Göller yağışlarla, akarsularla, eriyen buzullarla ve yeraltı sularıyla beslenirler. Göllerin suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Bu farklılığın nedenleri; - İklim koşulları Beslenme kaynakları Gölün bulunduğu arazinin yapısı Gölün büyüklüğü ve derinliği Gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasıdır. Veli&Sümeyra YILMAZ 26 Eğer bir göle buharlaşma yoluyla kaybettiğinden daha fazla su gelirse göl suları yükselir. Gölün fazla suları bir dere halinde dışarı akmaya başlar. Buna gideğen ya da göl ayağı adı verilir. Sularını bir gideğen aracılığıyla dışarıya gönderebilen göllerin suları tatlı, gönderemeyen göllerin ise tuzlu, acı ya da sodalı’dır. Veli&Sümeyra YILMAZ 27 1- Tektonik A- Doğal Göller 2- Volkanik 3- Karstik Oluşumlarına Göre Göller 4-Buzul B- Yapay Göller (Barajlar) Veli&Sümeyra YILMAZ 5- Karma yapılı göller 6- Set Gölleri 28 Yeryüzünde çeşitli iç ve dış kuvvetler tarafından oluşturulmuş çanakların, sularla dolması sonucu meydana gelmiş göllerdir. Doğal göller oluşumuna göre beş gruba ayrılır. Veli&Sümeyra YILMAZ 29 Yerkabuğu hareketleri sırasında oluşan senklinal alanları ile ve kırılma sonucu çöken graben sahalarına suların dolması sonucu oluşan göllerdir. Doğu Afrika'daki Tanganika ve Nyasa gölleri, Sibirya'da Baykal Gölü, Ürdün - İsrail sınırındaki Lut Gölü, bu türden oluşmuş göllere birer örnektir. Veli&Sümeyra YILMAZ 30 Veli&Sümeyra YILMAZ 31 Volkanik patlamalarla oluşmuş krater, kaldera ya da maarların suyla dolması sonucunda oluşurlar. Volkan konisinin zirvesindeki küçük çukurda oluşan göle krater, volkan konisinin ikinci kez patlaması sonucu açılan geniş çukurda oluşan göle kaldera, volkanik gaz patlamaları sonucu açılan çukurlarda oluşan göllere ise maar gölleri adı verilir. Dünya'da Japonya, Endonezya, İtalya ve Türkiye gibi volkanik faaliyetlerin yaşandığı ülkelerde bu tür göller görülür. Veli&Sümeyra YILMAZ 32 Veli&Sümeyra YILMAZ 33 Meke Gölü(Konya), Acıgöl(Nevşehir), Nemrut Gölü(Bitlis), Gölcükgölü(Isparta), Aygır Gölü(Kars) Nemrut Krater Gölü Veli&Sümeyra YILMAZ 34 Kalker, jips kaya tuzu gibi eriyebilen kayaçların bulunduğu karstik bölgelerde obruk, dolin gibi erime sonucu oluşan çukurların tabanında suların birikmesi sonucu oluşurlar. Bu göllerin çapları genelde 200 – 300 metreyi derinlikleri 100-150 metreyi bulabilir. Dünyada; Yunanistan -Makedonya sınırındaki Presba Gölü, Arnavutluk -Makedonya arasındaki Ohri Gölü ile ArnavutlukKaradağ arasındaki İşkodra Gölü Veli&Sümeyra YILMAZ 35 Salda Gölü, Karagöl Gölü, Kızören Gölü Timraş gölü, Akgöl Gölü, Avlan Gölü Suğla Gölü, Söğüt Gölü, Obruk Gölü Burdur Veli&Sümeyra YILMAZ 36 Kanada, Finlandiya, İzlanda, Norveç, Danimarka, Rusya ve Şili gibi ülkelerde çok sayıda buzul aşındırması sonucu oluşmuş göl bulunmaktadır. Hatta Finlandiya'ya "binbir göller ülkesi" denmektedir. Veli&Sümeyra YILMAZ 37 Sat, Ağrı, Erciyes, Kaçkar ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde yer yer bu türden göller bulunmaktadır. Aygır Gölü/Trabzon Kilimli Gölü/Uludağ Veli&Sümeyra YILMAZ 38 Bazı göllerin oluşumları birden fazla faktöre bağlı olabilir (Tektonik+Karstik vb). Bu şekilde oluşmuş göllere karma yapılı göller denir. Örnek: Arnavutluk ve Makedonya arasındaki Ohrid Gölü tektonik bir çukurlukta yer almaktadır. Ancak göl çanağının oluşmasında karstik olaylarda etkili olmuştur. Ohrid Gölü/Makedonya Veli&Sümeyra YILMAZ 39 Van Gölü, Beyşehir Gölü, Eğirdir Gölü, Kovada Gölü Kovada Gölü/ISPARTA Veli&Sümeyra YILMAZ 40 Akarsu vadisi veya koy, körfez gibi yerşekillerinin önünün herhangi bir kütle ile kapanması sonucu oluşmuş göllerdir. Set oluşurken kütle hangi yolla meydana gelmişse, göl de o adla anılır. Veli&Sümeyra YILMAZ 41 Heyelan sonucu yamaçlardan inen kütlelerin akarsu vadilerinin önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. Veli&Sümeyra YILMAZ 42 Veli&Sümeyra YILMAZ 43 Veli&Sümeyra YILMAZ 44 Abant Gölü/Bolu Volkan konilerinden çıkan volkanik malzemelerin vadilerin ya da benzer çukurların önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. Veli&Sümeyra YILMAZ 45 Veli&Sümeyra YILMAZ Erçek Gölü/VAN 46 c- Alüvyal Set Gölleri Akarsu vadilerinin alüvyal birikintilerle (genellikle birikinti konileriyle) kapanması sonucu oluşur. Bunlar küçük alanlı, sığ göllerdir. Veli&Sümeyra YILMAZ 47 8 8 UZUN GÖL /MUĞLA Veli&Sümeyra YILMAZ 48 d- Kıyı Set Gölleri (Lagün) Kıyılardaki koyların ve girintilerin ağız kısımlarının dalga biriktirmesiyle oluşan kıyı seti ile kapanması sonucunda meydana gelirler. Bunlara deniz kulağı veya lagün de denir. Veli&Sümeyra YILMAZ 49 Veli&Sümeyra YILMAZ Ölü Deniz/FETHİYE 50 DÜNYA'NIN BAŞLICA EN BÜYÜK GÖLLERİ Veli&Sümeyra YILMAZ 51 DÜNYA'NIN BAŞLICA EN BÜYÜK GÖLLERİ Adı Hazar Superior Victoria Huron Michigan Tanganika Baykal Erie Winnipeg Ontorio Ladoga Balkaş Bulunduğu Yer Asya Kuzey Amerika Doğu Afrika Kuzey Amerika Kuzey Amerika Doğu Afrika Sibirya Kuzey Amerika Kuzey Amerika Kuzey Amerika Doğu Avrupa Asya Veli&Sümeyra YILMAZ Yüzölçümü(km2) 371 000 82 700 69 485 50 800 58 300 35 100 31 500 25 900 24 300 18 800 18 400 17 300 52 TÜRKİYENİN GÖLLERİ Veli&Sümeyra YILMAZ 53 1357- İçme ve Kullanma suyu Enerji üretimi Tuz ve Soda Üretimi İklimi kısmen etkiler Veli&Sümeyra YILMAZ 2- Ulaşım 4- Balıkçılık 6- Su sporları 8-Turizm 54 Elektrik enerjisi elde etmek, sulama yapmak ve içme suyu sağlamak için bazı akarsuların önü bir setle kapatılır. Böylece setin gerisinde biriken sular baraj göllerini oluşturur. Ülkemizde çok sayıda baraj gölü vardır. Veli&Sümeyra YILMAZ 55 Atatürk Barajı/Şanlı Urfa-Adıyaman Veli&Sümeyra YILMAZ 56 AKARSULAR Yeryüzünde belli bir doğal yatak içinde sürekli ya da dönemli akışı bulunan su kütlelerine denir Akarsular; yağmur suları, eriyen kar, buz suları ve yeraltı suları ile beslenir. Akarsular çeşitli özelliklerine göre gruplara ayrılır. AKARSULAR A- Döküldüğü yere Göre Akarsular B- Rejimlerine Göre Veli&Sümeyra YILMAZ C- Beslenme Kaynaklarına Göre 57 A- Döküldüğü Yere Göre Akarsular Akarsuların bütün kollarıyla beraber sularını topladığı alana havza denir. Birbirine komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir. Veli&Sümeyra YILMAZ 58 Bir akarsu sularını denizlere, okyanuslara ulaştırabiliyorsa açık havza, sularını denizlere, okyanuslara ulaştıramıyorsa kapalı havza özelliği gösterir. Akarsuların açık ya da kapalı havza özelliği göstermesi daha çok akarsuyun bulunduğu yerin iklim özelliklerine ve yerşekilleri özelliklerine bağlıdır. Genellikle Dönenceler çevreleri ve etrafı dağlarla çevrili büyük karaların iç kesimleri kapalı havza durumundadır. Veli&Sümeyra YILMAZ 59 B- Rejimlerine Göre Akarsular Akım(Debi) : Akarsuyun herhangi bir kesitinden geçen su miktarına denir. (m3/sn) Dünyada en yüksek debisi olan akarsu AMAZON’dur. (Ülkemizde FIRAT) Uzunluğu en fazla olan akarsu ise NİL NEHRİ’dir. Veli&Sümeyra YILMAZ 60 DEBİYİ(AKIM) ETKİLEYEN FAKTÖRLER Havzaya düşen yağış miktarı, Yağış türü (kar veya yağmur) Havzanın genişliği, Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği, Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesi olur. Havzadaki dağların kar ve buzları, Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü: Akarsu yatağı çevresinde sık ve gür orman örtüsü var ise yağışlardan hemen sonra akım yükselmesi olmaz Yer altı suları ve kaynakları: Akarsu bol sulu kaynaklarla besleniyorsa akımı sürekli yüksek olur. Veli&Sümeyra YILMAZ 61 Akarsuların akım miktarında yıl içerisinde meydana gelen değişikliklere “REJİM" denir. Akarsuyun yıl içinde aylık ya da mevsimlik, su seviyesi çok belirgin bir şekilde değişiyorsa rejimi düzensiz, seviyesinde belirgin bir değişme olmuyorsa rejimi düzenlidir. Düzensiz akarsu rejimi Veli&Sümeyra YILMAZ 62 Yağışın yıl içinde düzenli olarak düştüğü iklim bölgelerindeki Amazon ve Kongo gibi nehirlerin rejimi düzenli, yağışın yılın belli bir döneminde düştüğü, kurak dönemlerin bulunduğu iklim bölgelerindeki İndus ve Ganj gibi nehirlerin rejimleri düzensizdir. AMAZON NEHRİ HAVZASI KONGO NEHRİ Veli&Sümeyra YILMAZ 63 AKARSU REJİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür): Yağış rejimi ile akarsu rejimi benzerlik gösteriyorsa, akarsuyun beslenmesinde daha çok yağmur suları etkili olmuştur. Yağış türü ( Kar veya yağmur): Akarsuda akım yükselmeleri daha çok sıcaklığın arttığı dönemde gerçekleşiyorsa, kar erimeleri etkilidir. Sıcaklık şartları Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler. Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur. Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar Veli&Sümeyra YILMAZ 64 Aşağıdaki akım grafiği verilen akarsulardan hangileri düzenli hangileri düzensizdir? Nedenleri ile tartışınız? Veli&Sümeyra YILMAZ 65 C- Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsuların beslenme kaynakları, rejimlerinin farklı olmasında önemli bir etkendir. Beslenme kaynaklarına göre akarsuların rejim tipleri şu şekildedir; Yağmur Suları İle Beslenen Akarsular, Kar Ve Buz Erimeleri İle Beslenen Akarsular, Kaynak Suları İle Beslenen Akarsular, Kaynağını Gölden Alan Akarsular Sel Suları İle Beslenen Akarsular. Karma Rejimli Akarsular Veli&Sümeyra YILMAZ 66 Çok uzun yol alan ve farklı iklim bölgelerinden geçen akarsular birden fazla kaynakla beslenmektedir. Bu tür akarsulara karma rejimli akarsular denir. Örn: Fırat, Kızılırmak, Nil, Missisipi Veli&Sümeyra YILMAZ 67 DÜNYA AKARSULARHARİTASI Veli&Sümeyra YILMAZ 68 YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR Yeraltı suları, yağışlarla yeryüzüne düşen yağmur ve kar sularının yerin altına sızıp geçirimsiz tabakalar üzerinde birikmesi sonucu oluşur. Yeraltı sularının beslenmesini etkileyen en önemli faktör yağış miktarıdır. Yağışlarla yeryüzüne inen suların yerin altına sızmasını ise; Arazinin eğimi, Arazinin geçirimlilik durumu, Bitki örtüsü ve Buharlaşma koşulları belirler. Veli&Sümeyra YILMAZ 70 Kumtaşı, çakıltaşı, kalker (kireçtaşı), volkanik tüfler, alüvyonlar geçirimli zeminleri oluşturur. Bu nedenle alüvyal ovalar ve karstik yöreler yeraltı suyu bakımından zengin alanlardır. Kil, marn, şist, granit gibi taşlar geçirimsiz tabakaları oluştururlar. Bazı materyallerin geçirimlilik dereceleri 71 Veli&Sümeyra YILMAZ AKİFER: İçinde yeraltı suyu bulunduran tabakaya "akifer" denir. Akifer içinde biriken sular çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkarak kaynakları oluşturur. Veli&Sümeyra YILMAZ 72 KAYNAKLAR Artezyen Karstik Yamaç (Voklüz) (Vadi) Veli&Sümeyra YILMAZ Fay Gayzer (Kaynaç) 73 ARTEZYEN KAYNAK Çanaklaşmış arazilerde iki geçirimsiz tabaka arasında bulunan geçirimli tabakalardaki yeraltı suları sondajla açılan kuyudan basınçlı bir şekilde fışkırır. Bunlara artezyen kaynağı denir. Veli&Sümeyra YILMAZ 74 KARSTİK(VOKLÜZ) KAYNAK Karstik sahalarda kalker tabakaları arasındaki erime boşluklarını doldurmuş olan yer altı sularının yüzeye çıktığı kaynaktır. Bol miktarda KİREÇ içeren bu kaynakların suları genellikle sürekli değildir. Yağışlarla beslendikleri için karstik kaynakların suları soğuktur. DÜDEN Ülkemizde en fazla AKDENİZ BÖLGESİ’nde rastlanır. Örn: Düden, Manavgat, Kurşunlu şelaleleri. Veli&Sümeyra YILMAZ 75 YAMAÇ(VADİ) KAYNAK Dağ ve vadi yamaçlarındaki geçirimli tabakadan yer yüzüne Yamaççıkan Kaynakkaynaklardır. Yeraltına sızan suların bulunduğu tabakanın, bir vadi tarafından kesilmesi sonucu oluşur. Genellikle vadi yamaçlarında görülür Yazları buharlaşmanın fazla olduğu yerlerde kuruyabilirler. Veli&Sümeyra YILMAZ 76 FAY KAYNAĞI HAMAMBOĞAZI başta Ege Ülkemizde Bölgesinde olmak üzere çok sayıda Yer altına çeşitli şekillerde sızan sular derine indikçe fay kaynağı vardır. ısınarak Bu süreçte buharlaşan su Emet, kütlesi ( Banaz,buharlaşır. Sandıklı, Simav, Sarayköy, Germencik, Alaşehir, Buldan, Edremit, Gönen, yüksekKarahayıt, basınçla fay hatları boyunca yer Kurşunlu, yüzüne Kızılcahamam….) ulaşır. Fay kaynaklarının suları genelde sıcak olup mineral oranı bakımından zengindirler. Kaynaktan çıkan su miktarında fazla bir değişim görülmez. Kaplıcalardan; Suları sıcak olup, su Enerji sıcaklığı kaynağın (jeotermal) derinliği ile ilişkilidir. Konutların Kaplıca ve ılıcalar ile ısıtılması bu sulardan enerji elde Sağlık edilen jeotermal enerji Turizmi santralleri fay Seracılık kaynaklarının üzerine Şeklinde 77 kurulmuştur. faydalanılır. Veli&Sümeyra YILMAZ GAYZER(KAYNAÇ) KAYNAKLAR Volkanik alanlarda yeraltındaki sıcak suyun belli aralıklarla su veya buhar şeklinde fışkırmasıyla oluşan kaynaklardır. Yeni Zelanda, İzlanda, ABD, Japonya gibi ülkelerde yaygındır. Veli&Sümeyra YILMAZ 78 VELİ & SÜMEYRA YILMAZ KAVS 79