00 TABLET BILGILER.qxd

Tablet bilgiler
TA B L E T B ‹ L G ‹ L E R
11.
TABLET B‹LG‹LER 1 (SÖZCÜKTE ANLAM)
Karfl›t anlaml›l›k cümledeki kullan›ma göre de¤iflir.
(Bol paras› var. Gömlek bol geldi.)
Az
1.
2.
3.
12.
Yan anlam, sözcü¤ün temel anlamla ba¤›n› kaybetmeden kazand›¤› ikinci anlamd›r. Yan anlamdaki sözcükler temel anlamla olan akrabal›k iliflkilerini sürdürür.
Hatta kimi zaman temel anlamla yan anlam aras›nda
“flekilsel ve ifllevsel” bir iliflki kurabiliriz.
Karfl›t durumlardan söz etmek için karfl›t anlaml› sözcükleri kullanmam›z gerekmez. Burada anlamsal karfl›tl›k aran›r. (Yirmi y›ll›k evliler; ama hâlâ iki yabanc› gibiler. Ben burada zorluklarla bo¤uflay›m; sen elini s›cak sudan so¤uk suya sokma.)
13.
Yaz›l›fllar› ayn› olmas›na ra¤men aralar›nda uzaktan
yak›ndan hiçbir anlam iliflkisi bulunmayan sözcüklerin
iliflkisi sestefllik (eflseslilik) iliflkisidir. Ben istemedim
onu. Yana¤›ndaki ben ona yak›fl›yor.)
14.
Bir sözcü¤ün gerçek anlam›yla (temel + yan anlam)
mecaz anlam› aras›ndaki iliflki sestefllik iliflkisi de¤ildir;
çünkü sözcük mecaz anlamda olsa bile onun ç›k›fl yeri
temel anlamd›r ve aralar›nda uzak bile olsa bir anlamsal iliflki kurulabilir.
Saçlar› k›rlaflt›. Barda¤› k›rd›. Kalbimi k›rd›.
1
2
3
‹kinci ve üçüncü sözcükler aras›ndaki iliflki gerçek mecaz iliflkisidir. Aralar›nda sestefllik yoktur; ancak birinciyle ikinci sözcük; birinciyle üçüncü sözcük aras›nda sadece “k, ›, r” ses iliflkisi kurulabilir; anlamsal iliflki de¤il.)
15.
Hâlâ , hâlâ; kar , kâr; yâr – yar; âfl›k – afl›k gibi sözcükler aras›ndaki iliflki sestefllik iliflkisi de¤ildir; çünkü sesleri ayn› de¤ildir. (a ve â sesleri ayn› de¤erde de¤ildir.)
16.
Bir varl›k veya nesnenin say›labilir, ölçülebilir özelliklerini ifade eden sözcükler nicelik anlaml›; bir varl›k veya
nesnenin say›lamayan ölçülemeyen, o varl›k veya
nesnenin kendisine has özelliklerini ifade eden sözcükler nitelik anlaml›d›r.
17.
Bir sözcü¤ün nicelik anlaml› olabilmesi için rakamla
ifade edilmesi gerekmez.
(Çaya az fleker koy.
Çaya iki fleker koy.)
nicelik
nicelik
Mecaz anlam sözcü¤ün temel anlam›na en uzak anlam›d›r.
Üç gündür çenemi açam›yorum.
i T.A
Bu¤day› ambara döktük.
T.A
Çiviyi kerpetenin çenesine s›k›flt›r. Onun için gözyafl› döktüm.
Y.A
Çenesinden d›flar› kaçt›k.
M.A
4.
5.
Y.A
Yorgunluktan dökülüyorum.
M.A
‹nsan organ adlar›n›n ve insana ait giysi bölüm adlar›n›n do¤adaki kullan›mlar›nda mecaz anlam de¤il, yan
anlam vard›r; çünkü bu sözcüklerin temel anlamla olan
iliflkileri hâlâ belirgindir. Aralar›nda “flekilsel veya ifllevsel” iliflki kurulabilir. (kap›n›n kolu, da¤›n bafl›, bo¤az›n
iki yakas›, tepenin etekleri...)
Bir cümlede herhangi bir sözcü¤ün yerine kullanabildi¤imiz di¤er sözcük onun o cümledeki efl anlaml›s›d›r.
(A¤›r bir iflte çal›fl›yor. Duvara dayand›.)
zor,güç
yasland›
6.
Bir cümlede herhangi bir sözcü¤ün eflanlaml›s› baflka
bir cümlede bu sözcü¤ün eflanlaml›s› olmayabilir.
7.
Eflanlaml› sözcüklerin bir arada kullan›lmas› anlat›m
bozuklu¤u do¤urur. (Göreve yeniden bir daha atand›.)
8.
Cümlenin anlam›na uygun kullan›lmayan sözcük anlat›m bozuklu¤u do¤urur. (Köye yeni yap›lan köprü
depremde düflmüfl.)
y›k›lm›fl
9.
Yanl›fl yerde kullan›lan sözcük anlat›m bozuklu¤u do¤urur. (Burada a¤r›s›z kulak delinir.)
10.
dar
Sözcü¤ün temel anlam› hepimizin akl›na gelen ilk anlamd›r. Sözlükte birinci maddede yer al›r.
Bir eylemin olumsuzu onun karfl›t anlaml›s› de¤ildir.
(Gelmek eyleminin karfl›t anlaml›s› gelmemek de¤il,
gitmektir.)
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
(Boyu benden uzun. Boyu san›r›m 1.85 cm.)
nicelik
nicelik
18.
Nitelik anlaml› sözcükler nas›l sorusuna yan›t verir. Ancak nas›l sorusuna yan›t veren ayn› sözcü¤ün duruma
göre nicelik anlaml› olabilece¤i unutulmamal›d›r.
(Odada a¤›r bir koku var. Ben ondan a¤›r›m.)
nitelik
nicelik
1
Tablet bilgiler
19.
“Bir” sözcü¤ü belgisiz s›fat ve belgisiz zamir olarak kullan›l›rsa nicelik anlaml› de¤ildir.
(Buralarda biri dolafl›yordu.
21.
22.
23.
nicelik
Ayn› özelli¤i tafl›yan varl›k veya nesneleri topluca ça¤r›flt›ran anlam kapsam› genifl sözcükler genel anlaml›d›r. Ayn› özelli¤i tafl›yan varl›k veya nesnelerin sadece
birini düflündüren sözcükler özel anlaml›d›r.
(A¤aç kapsam› genifl bir sözcük; kavak a¤ac›n›, mefle
a¤ac›n› ça¤r›flt›r›r. Sanat genel anlaml›, fliir özel anlaml›d›r.)
Kavramlar genelden özele veya özelden genele do¤ru
s›ralanabilir.
(Canl› → hayvan → köpek → çoban köpe¤i)
Anlat›mlar genelden özele, özelden genele do¤ru oluflturulabilir. (Edebi sanatlardan kinaye ve mecaz›
mürsel ödev olarak verildi. [genelden
özele])
Genel anlaml› bir sözcü¤ün anlam s›n›r›n› daraltarak
kullanmaya dar anlamda kullan›m denir.
(fiiiri severim. Bu fliiri sevdim. fiiirin çok etkiliydi.
genel anlam
dar anlam
Teflbihin unsurlar›ndan benzetme yönü at›l›r, geriye
kalan üç ö¤e kullan›l›rsa k›salt›lm›fl benzetme oluflur.
(Hasan tilki gibidir.)
5.
Benzetmenin unsurlar›ndan edat at›l›r geriye kalan üç
ö¤e kullan›l›rsa pekifltirilmifl benzetme oluflur. (Hasan
tilki kurnazl›¤›ndad›r.)
6.
Benzetmenin temel unsurlar›ndan sadece benzeyen
ve kendisine bir fley benzetilen kullan›l›rsa yal›n benzetme oluflur. (Hasan tilkidir.)
7.
Benzetmeden söz edebilmek için en az iki unsurun
kullan›lmas› gerekir. (Benzeyen + k.benzetilen)
8.
‹stiareden söz edebilmek için flu koflullar›n oluflmas›
gerekir: 1) Sözcük mutlaka mecazi anlamda kullan›lm›fl olmal›d›r. Örne¤in da¤›n bafl› tamlamas›nda istiareden (e¤reltileme) söz edemeyiz; çünkü bafl sözcü¤ü yan anlamdad›r. 2) Mutlaka benzetme amac› güdülmelidir. 3) Ya sadece k.benzetilen ya da sadece benzeyen kullan›lmal›d›r.
9.
Sadece k.benzetilen kullan›l›r benzeyenin ad› an›lmazsa “aç›k istiare” olur. (Aslan›m gel buraya, örne¤inde
k.benzetilen
karfl›m›zdakini aslana benzetmifliz; ancak aslan Ahmet
gel buraya, deseydik istiare oluflmazd›; çünkü hem benzeyen hem k.benzetilen bir arada kullan›lm›fl olurdu.)
10.
Toplumdaki lefl kargalar› rahat vermiyor.
k.benzetilen – aç›k istiare
fieytan spor yorumculu¤u yap›yor.
k.benzetilen – aç›k istiare
Bu örnekleri lefl kargas› insanlar; fieytan R›dvan diye
kursayd›k aç›k istiare oluflmayacakt›; çünkü hem benzeyen hem kendisine benzetilen ayn› anda kullan›ld›¤›
için benzetme olacakt›.
11.
Kapal› istiarede benzeyenin ad› geçer; k.benzetilenin
ad› an›lmaz; ancak biz cümledeki ipucundan k.benzetileni anlayabiliriz.
12.
Hayat
Ek derse bir ö¤renci geldi.)
Nic.anlam.yok
20.
4.
dar anlam
24.
Genellemeler yap›labilir. (Yafll›lar huysuz olur.
bütün yafll›lar
Karadenizliler h›rç›nd›r.)
bütün Karadenizliler
25.
Bilim, sanat, edebiyat ekonomi gibi alanlar›n özel ve
belirli bir kavram› karfl›layan sözcükleri terim anlaml›d›r.
(Eylemler kolay konudur. Hücreyi çok güzel anlatt›.
dilbilgisi
biyoloji
Repo oranlar› artt›.
Ekonomi
TABLET B‹LG‹LER 2
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
(SÖZCÜ⁄ÜN MECAZ ANLAM KAZANMA YOLLARI)
1.
2.
3.
‹ki fleyden nitelikçe güçsüz olan› daha güçlüye yaklaflt›rmakt›r teflbih. (benzetme)
Teflbihin benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme
yönü, benzetme edat› olmak üzere dört unsuru vard›r.
Bir teflbihe dört unsurun tümü kullan›l›rsa tam teflbih
olur.
(Hasan
tilki
gibi
kurnazd›r.)
benzeyen
2
k.benzetilen
edat
Yön
ak›yor.
su
ipucu
k.benzetilen
13.
Sevdam söndü. (Kapal› istiare)
atefl k.benze- ipucu
tilen
Kapal› istiareyi çözebilmek için onu tam teflbihe çevirmek iflimizi kolaylaflt›r›r. Çocuk bu aflk yüzünden soldu. (Çocuk aflk yüzünden çiçek gibi soldu.) Çocuk
benzeyen; solma özelli¤iyle çiçe¤e benzetilmifl. Çiçe¤in ad› geçmiyor ama biz solmak ipucundan bunu anl›yoruz.
Tablet bilgiler
14.
15.
Her kiflilefltirmede mutlaka kapal› istiare vard›r.
16.
Kiflilefltirilen varl›klar bir fleyler söylerse intak oluflur.
(konuflturma)
17.
‹ntak sanat›n›n oluflmas› için sadece “f›s›ldafl›yorlar,
konufluyorlar” denmesi yetmez. Bu örneklerde kiflilefltirme oluflur. ‹ntak oluflabilmesi için bunlar›n bir söz
söylemesi gerekir. (A¤açlar f›s›ldafl›yorlar, örne¤inde
kiflilefltirme vard›r. Tilki kargaya, “Bugün nas›ls›n?” dedi. Bu cümlede hem kiflilefltirme hem intak vard›r.
18.
Her intak sanat›nda kiflilefltirme vard›r; ama her kiflilefltirmede intak yoktur.
19.
Bir sözün benzetme amac› güdülmeden kullan›lmas›d›r
mecaz – › mürsel (ad aktarmas›)
20.
Mecaz – › mürselin oluflmas› için flu iki koflul gereklidir:
1) Sözcük mutlaka mecazi anlamda kullan›lm›fl olmal›d›r. 2) Kesinlikle benzetme amac› olmamal›d›r. Kuzum hasta m›s›n? örne¤inde mecaz› mürselden söz
etmemiz mümkün de¤ildir; çünkü karfl›m›zdakini kuzuya benzetmifliz.
21.
22.
26.
‹nsan d›fl›ndaki varl›klar insan gibi düflündürülmek istendi¤inde bunlara insan›n özellikleri aktar›l›r; böylelikle kiflilefltirmeler oluflur. (Hayvanlar sohbet ediyor. Çiçekler akflam uykusuna yatm›fl.)
Mecaz› mürsel; parça– bütün, iç–d›fl; yer–insan
sanatç›–eser gibi iliflkilerle kurulur.
(Uçak Ankara’ya indi. Çaydanl›k kayn›yor.)
havaalan›
‹çi
Edip Canserver’i okudum. Çankaya yasay› onaylad›.)
yap›tlar›n›
cumhurbaflkanl›¤›
Soyut, alg›lanmas› güç düflünce, duygu ve durumlar›n
somut kavramlar arac›l›¤›yla anlat›lmas›d›r somutlaflt›rma.
23.
Teflbihle somutlaflt›rma yap›labilir (Mutluluk bir çiçektir.
Hayat ipi kopmufl bir uçurtmad›r.)
24.
Somut nesneleri veya bunlar›n özellikleri soyut bir durumu anlatmak için kullan›larak somutlaflt›rma yap›labilir. (Sözlerinle beni k›rd›n. Yaflam beni piflirdi.)
25.
Soyut kavramlar somut nesnelerin özellikleriyle bir
arada kullan›larak somutlaflt›rma yap›labilir. (Gururum
yaraland›. ‹çimdeki sevda söndü.)
P
O
L
A
T
Deyimlerle somutlaflt›rma yap›labilir. Deyimlerle somutlaflt›rmadan amaç zihnimizde bir görüntü yaratmakt›r.
SOYUT OLAY, OLGU
DEY‹MLE
DURUM
SOMUTLAfiTIRMA
Çok fedakârl›k yapmak
Saç›n› süpürge etmek
Çok cimri olmak
Cebinde akrep olmak
Olanaks›z bir ifli yapmaya
çal›flmak
‹¤neyle kuyu kazmak
27.
“K‹NAYE” bir sözün hem gerçek hem mecaz anlama
gelebilecek biçimde kullan›lmas›d›r.
28.
Kinayenin gerçek anlama gelebilecek biçimde kullan›lmas› demek onun biraz da somut olarak düflünebilmesi demektir. Bir sözün gerçek anlamda düflünülebilmesine engel bir durum varsa orada kinaye yoktur.
29.
Onun herkese kap›s› aç›kt›r, örne¤inde kap›n›n aç›kl›¤› gerçek anlamda düflünülebilir; ancak bunun bir de
“misafirperlik” gibi bir anlam› da vard›r. ‹letilmek istenen anlam da budur. Bizi görünce yüzü k›zard›, örne¤inde “yüzü k›zarmak” sözü kinayelidir; çünkü bir insan›n gerçek anlamda da yüzünün k›zard›¤›na flahit olabiliriz. Burda iletilmek istenen anlam “utanmak” anlam›d›r.
30.
Onun gözünden düfltük, örne¤inde “gözünden düflmek” sözü kinayeli olamaz; çünkü birinin baflkas›n›n
gözünden düfltü¤ünü gerçek anlamda alg›lamam›z
mümkün de¤ildir. Bu sözün mecazi anlam›n›n olmas›
ise onu kinaye örne¤i yapmaya yetmez.
31.
Bir sözü tam karfl›t anlam›n› kastedecek biçimde kullanmaya “tariz” denir.
(Öylesine çal›flkan ki ortay› befl y›lda bitirdi.)
tembel
32.
Soru “kinayeli söyleyifl” diye sorulursa tariz arar›z.
33.
Tek bir sözcükle anlat›lacak bir kavram›n birden çok
sözcükle anlat›lmas›d›r DOLAYLAMA.
(Kömür → Kara elmas; aslan → ormanlar kral›; voleybolcular → filenin sultanlar›; basketbolcular → potan›n perileri; kar → beyaz örtü, beyaz fekâket)
34.
Bir durumu gerçek ölçüsünün d›fl›na ç›kararak anlatmakt›r abartmak. (Mübala¤a) “Tafl› s›ksa suyunu ç›kar›r.” “i¤ne atsan yere düflmez.” “Onun için da¤lar› delerim.” örnekleri abartmad›r.
‹
N
A
L
3
Tablet bilgiler
35.
karfl›t anlaml›
sözcüklerle
biri anlaml›
di¤eri anlams›z
sözcüklerle
‹kilemelerin aras›na virgül, k›sa çizgi konmaz.
37.
‹kilemelerin görevi sorulursa zarf m› s›fat m› buna
bakmal›y›z.
(Tatl› tatl› sözler etti.
Tatl› tatl› konufltuk.)
s›fat
zarf
38.
Deyimlerde anlat›m bozuklu¤unu do¤uran nedenler:
a)
Söz diziminin bozulmas›:
K›l ald›rm›yor burnundan. (Burnundan k›l ald›rmaz.)
b)
Sözcüklerin eflanlaml›lar›yla veya yak›n anlaml›lar›yla
de¤ifltirilmesi : Piflmifl afla su katmak
c)
Cümlenin anlam›na uygun olmamas›:
Mutluluktan eteklerim tutufltu. (Eteklerim zil çal›yor.)
eklemek
40.
1.
Deyim ve atasözünü oluflturan sözcüklerle iletilmek istenen düflünce aras›nda direkt anlamsal iliflki
kurabiliyorsak gerçek anlaml› atasözleri ve deyimler
söz konusudur; kuram›yorsak mecaz anlaml›l›k söz
konusudur:
Ço¤u gitti az› kald›. (gerçek)
Pabucu dama at›ld›. (mecaz)
Kullan›lan ek sözcü¤e “çok, fazla” anlamlar› de¤il de
“-e yak›n” anlam› kat›yorsa orda “pekifltirme” yoktur.
Güzelce k›z (pekifltirme yok.)
Derince kuyu (Pekifltirme yok.)
S›k›ca sar›l (Pekifltirme var.)
çok s›k›
ORGAN A D L A R I N I N ‹ N S A N L A ‹ L G ‹ L ‹ Ö Z E L L ‹ K L E R‹N DO⁄AYA A K TARILMASI
masan›n baca¤›
makinenin kolu
da¤›n bafl›
da¤›n ete¤i
yak›n anlaml›
sözcüklerle
36.
39.
A K TA R M A L A R
‹kilemenin yap›l›fl yolu veya anlamsal kuruluflu sorulmuflsa, biri anlaml› di¤eri anlams›z; karfl›t anlaml› sözcüklerle oluflmas›; efl ya da yak›n anlaml› sözcüklerin
bir araya gelmesiyle oluflmas› gibi yollar aran›r.
eften püften ,
efl dost .....)
(‹yi kötü,
h›rç›n deniz
nefleli kufllar
keyifsiz dalgalar
Not : Organ adlar›n›n do¤adaki kullan›mlar›nda aktarma var;
fakat istiare yoktur.
2.
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
DO⁄ADAN ‹NSANA A K TARIM
A) Hayvan, bitki, maden adlar›n›n insan için
kullan›lmas›:
– tilki, koç, aslan, h›yar, armut, p›rlanta, demir...
B) Do¤adaki nesnelerin niteliklerinin insana aktar›lmas›:
– çi¤, piflkin, saf, y›rt›k, yap›flkan, çökmek, y›k›lmak,
göçmek...
Not : Bu sözcükler insan›n bir özelli¤ini anlatmak için de¤il
de do¤adaki nesnenin kendi özelli¤ini anlatmak için
kullan›lm›flsa aktarma yoktur :
olgun kavun / olgun insan
çi¤ insan / çi¤ börek
3.
DUYULAR ARASI A K TARIM
Belli bir duyuya ait bir sözcü¤ün baflka bir duyuya ait
sözcükle kullan›lmas›d›r.
SICAK
ACI
SO⁄UK
TATLI
KESK‹N
EfiK‹
SERT
RENK
YUMUfiAK
GÜZEL
YANIK
Not 1: Bu sözcükler kendi duyu alanlar›nda kullan›lm›flsa
aktarma yoktur:
Sert yatakta yatar. Sert konufltu. Keskin bak›fllar› etkiledi.
yok
var
Keskin b›ça¤› ver. Çi¤köfte çok ac›. Ac› bir 盤l›k geldi. Ekfli
salatay› sever. Surat›n yine ekflimifl. Sesinin rengi beni
etkiledi. Kaza¤›n rengi güzel. Yumuflak bir konuflma tarz›
var. Yast›k yumuflak.
Not 2: Sert ve yumuflak sözcükleri insan›n karakter özelli¤ini anlatmak için kullan›lm›flsa orada duyular aras› aktarma
yoktur; do¤adan insana aktarma vard›r. Sert bir müdürdü.
(duyular aras› de¤il do¤adan insana aktarma)
4
Tablet bilgiler
11.
Tan›m› bulmak için “Bu nedir?” “Bu fley nedir?” sorusunu sormam›z yeterlidir. Tan›m nesnel olabilece¤i gibi
öznel de olabilir. (Aflk iki kiflilik bir savaflt›r, cümlesinde
öznel bir tan›m yap›lm›flt›r.)
12.
Nesnel yarg›lar kifliden kifliye de¤iflmeyen yarg›lard›r.
Öznel yarg›lar ise kifliden kifliye göre de¤iflir. (Ankara
Türkiye’nin en güzel kentidir, cümlesi öznel yarg›l› bir
cümledir. Ankara Türkiye’nin baflkentidir, cümlesi
nesnel yarg›l› bir cümledir.)
13.
Afla¤›daki cümlelerin hangisi kan›tlanabilirlik aç›s›ndan
farkl›d›r?” denmiflse cümlenin nesnel mi öznel mi oldu¤una bakmal›y›z.
14.
De¤erlendirme cümlelerinde bir yap›t, bir sanatç›yla ilgili olumlu ya da olumsuz yarg›lar vard›r. (Elefltiri
olumlu da olumsuz da olabilir.)
15.
Bir yap›ttan ya da yazardan sadece söz edilmesi de¤erlendirme de¤ildir. (Enis batur’un son kitab›n› okudum, cümlesinde de¤erlendirme yap›lmam›flt›r. Enis
Batur’un anlafl›lmaz dili beni yordu, cümlesinde ise de¤erlendirme yap›lm›flt›r.)
16.
Do¤rudan anlat›ml› cümlelerde kiflilerin sözleri anlamsal ve biçimsel bir de¤iflikli¤e u¤rat›lmadan aynen aktar›l›r.
(Baflbakan: “Büyükan›t olay›yla ilgimiz yok.” dedi. Baflarmak için inanmal›s›n›z, diyor. Amcam flöyle derdi:
“Zorda olana merhamet edin.”
17.
Dolayl› anlat›mda kiflilerin cümleleri anlamsal de¤ifliklikle de¤il, biçimsel de¤ifliklikle aktar›l›r. Kiflilerin cümlelerinin yüklemleri daha çok eylemsilerle ifade edilir:
S›n›f›m› çok seviyorum, diyor.
do¤rudan
S›n›f›n› çok sevdi¤ini söylüyor.
TABLET B‹LG‹LER 3
CÜMLEDE ANLAM
1.
2.
Üslup bir yaz›da bir yaz›nsal yarat›da sözcüklerin özelli¤i, sözcüklerin kullan›m›yla ilgili incelikler, dil ve anlat›m özelliklerinin tümüdür.
Konu (içerik, öz) cümleleriyle üslup cümlelerini kar›flt›rmayal›m. Yaflar Kemal, romanlar›nda Toros insan›n›
anlat›r, cümlesinde sözü edilen konudur. Yaflar Kemal’in sözcükleri konusundaki titizli¤i, kahramanlar›
onlar›n diliyle konuflturmas› göze çarpar, cümlesinde
sözü edilen üsluptur.
3.
Bir yazar için, “Yaz›lar›nda ne’yi nas›l’dan daha çok
önemser.” denmiflse bu onun konuyu üsluptan daha
fazla önemsedi¤ini gösterir.
4.
Varsay›m cümleleriyle olas›l›k cümlelerini iyi ay›rt edelim. Varsay›mda bir olay ya da bir durumu bir an için
kabul etmek anlam› vard›r. Diyelim ki, tut ki, farz et ki,
düflün ki gibi sözcükler kullan›l›r. (Tut ki buradan gittim,
ne yapars›n?)
5.
Olas›l›k cümlelerinde eylemin gerçekleflip gerçekleflmeyece¤i belli de¤ildir. (Belki seni aram›flt›r. Galiba bize küstü. Bugün ya¤mur ya¤abilir.)
6.
–e bilmek yeterlilik eylemi olas›l›k anlam› da katabilir
cümleye katmayabilir de:
Beni arayabilir. Bir oturuflta iki tabak yiyebiliyor.
olas›l›k
kesinlik
7.
Eflitli¤in söz konusu olabilmesi için sadece “paylaflt›lar, bölüfltüler” denmesi yetmez.
(Paray› bölüfltüler. Paray› yar› yar›ya bölüfltüler.
eflitlik belli de¤il
eflitlik belli
8.
“Aslan pay›” eflitsizli¤i, “kardefl pay›” eflitli¤i vurgular.
9.
Gerçekleflmemifl beklenti sorular›nda do¤ru yan›t›n d›fl›ndaki baflka bir fl›kka, yine beklenti anlam›n›n oldu¤u ancak beklentinin gerçekleflip gerçekleflmedi¤inin
belli olmad›¤› cümleler çeldirici olarak yaz›labilir.
(Onun beni desteklemesini bekliyorum, cümlesinde
beklentinin gerçekleflip gerçekleflmedi¤i henüz belli
de¤il. Onun yan›mda olaca¤›n› düflünüyordum, cümlesinde ise beklentinin gerçekleflmedi¤i çok aç›kt›r.)
10.
Bir yazar›n özgün oldu¤una dair her yarg› be¤eni anlam› tafl›r.
(Alt›ndan imzas› çekilse bile herkes taraf›ndan bu fliirin
ona ait oldu¤u anlafl›labilir.)
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
Eylemsi
18.
Dolayl› anlat›mlar t›rnak içine al›namaz, bu tip cümlelerden önce iki nokta kullan›lamaz. T›rnak içine al›nm›fl
veya öncesinde iki nokta kullan›lm›fl cümleler do¤rudan anlat›ml› cümlelerdir. Dolayl› anlat›m özelli¤i tafl›yan cümlelerin t›rnak içine al›nmas› noktalama yanl›fl›d›r.
19.
“‹çin” edat›yla neden–sonuç cümleleri kurulabilece¤i
gibi, amaç–sonuç cümleleri de kurulabilir. ‹çin edat›n›n
oldu¤u yere “amac›yla” sözcü¤ü ekleyebilirsek cümlede amaç – sonuç anlam› vard›r.
5
Tablet bilgiler
20.
4.
Asl›nda, amaç – sonuç yarg›l› cümlelerde gizli bir neden – sonuç yarg›s› oldu¤unu düflünebiliriz.
21.
Her -sa, -se eki koflul - sonuç yarg›l› cümleler kurmaz.
(Çal›fl›rsan baflar›rs›n, cümlesinde baflarmak sonucu
5.
çal›flma kofluluna ba¤lanm›fl ve bu anlam-sa, -se ile
sa¤lanm›flt›r. Bugün biraz gezsek, cümlesindeki –sa, se eki ise dilek, istek anlam› katm›flt›r cümleye.)
22.
“De¤inilmemifltir, söz edilmemifltir” soru köklerinde paragraf›n cümlelerini uygun yerden e¤ik çizgiyle (/) ay›rmak iflinizi kolaylaflt›rabilir; çünkü bu e¤ik çizgiler aras›nda kalan dört düflünceyi soruyu yazan farkl› sözcüklerle tekrar yazarak de¤inilenler olarak fl›klara geçirir.
Olumsuz soru köklerinin alt› çizili olsa bile “yok, de¤il”
gibi sözcükleri; “-ma, -me; -maz, - mez” gibi ekleri kalemle yuvarlak içine almak fark›ndal›¤›m›z› güçlendirir.
6.
Anlat›m biçimlerinin istendi¤i sorularda “aç›klama, tart›flma, betimleme, öyküleme” aramal›y›z.
7.
Düflünceyi gelifltirme sorular›n›n yan›t› kesinlikle” aç›klama, tart›flma, betimleme, öyküleme” olmaz.
8.
Düflünceyi gelifltirme yollar› sorulmuflsa yan›t, “tan›mlama, tan›k gösterme, örnekleme, karfl›laflt›rma, say›sal verilerden yararlanma, benzerliklerden yararlanma,
iliflki kurma...” yollar›ndan biridir. Birçok soruyu anlat›m
biçimleriyle düflünceyi gelifltirme yollar›n› kar›flt›rd›¤›n›z için yanl›fl yan›tlad›¤›n›z› hat›rl›yorsunuzdur.
Yukar›daki numaral› cümlelerin hangisi kendinden önceki cümlenin gerekçesidir?” gibi sorularda içinde
“çünkü”, “zira” sözcükleri bulunan veya bizim “çünkü”
ba¤lac› getirebilece¤imiz cümleler do¤ru yan›tt›r.
23.
“Çünkü”nün ba¤lad›¤› cümleler hem neden sonuç
cümleleridir hem de aç›klama iliflkisi tafl›yan cümlelerdir. (Bugünlerde sinemaya gidemiyorum; çünkü kitapla
u¤rafl›yorum, cümlesinde çünküden sonraki bölüm birinci bölümün hem aç›klamas› hem nedenidir.)
24.
Karfl›laflt›rma cümlelerinde “benzer” yönler karfl›laflt›r›labilece¤i gibi “benzer olmayan” yönler de karfl›laflt›r›labilir. (Sevgi Buket gibi cömerttir. Halil bana göre daha a¤›r kanl›d›r.)
25.
Karfl›laflt›rmadan söz edebilmek için karfl›laflt›r›lan iki
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
ANLATIM N‹TEL‹KLER‹
1.
AÇIKLIK : Anlat›lan›n kuflkuya belirsizli¤e yer vermeyecek biçimde anlafl›l›r olma özelli¤idir.
2.
DURULUK : Anlat›m›n gereksiz sözlerden, uzatmalardan ar›nd›r›lm›fl olmas›d›r.
3.
YA L I N L I K : Anlat›m›n süsten, gösteriflten, özentiden,
süslü benzetmelerden uzak olmas›d›r. Dolambaçl› yollara sapmadan her fleyi anlatmakt›r.
4.
AKICILIK : Sözcüklerin dile tak›lmadan, kolayca söylenmesi, ilgiyi azaltacak ve da¤›tacak duraksamalar›n
bulunmamas› demektir.
5.
ÖZGÜNLÜK : Anlat›m›n baflkalar›na göre farkl›l›k tafl›mas› baflka yap›tlarla ortak konular› ifllese de yarat›c›s›n›n izini tafl›mas›d›r.
6.
YO⁄UNLUK : Az sözle çok anlam yans›tmakt›r.
7.
ETK‹LEY‹C‹L‹K : Yap›t›n konusu ya da anlat›m›yla
okuru sarsmas›, onu, düflünmeye yöneltmesidir.
8.
BÜTÜNLÜK : Yap›t›n biçim ve içerik yönünden dengeli ve tutarl› olmas›d›r.
fleyin ad›n›n ayn› anda kullan›lmas› gerekmez. (Ö¤retmen s›n›f›n en çal›flkan›n› öne oturttu.)
TABLET B‹LG‹LER 4
(PARAGRAF)
1.
Ana düflünce, yazar›n as›l anlatmak istedi¤i, bize benimsetmek istedi¤i düflüncedir.
2.
Konu, yazar›n sözünü etti¤i, üzerinde durdu¤u olay, olgu, durumdur.
3.
Konu cümleleri ile anadüflünce cümlelerini kar›flt›rmayal›m. Konu cümlelerinde yazar›n benimsetmek istedi¤i düflünce belli de¤ildir. Ana düflünce cümleleri kesin
bir yarg› bildirir. “Kitab›n insan kiflili¤ine katk›lar›” bir
konudan söz eder; çünkü burada yazar›n kitab›n insan
kiflili¤ine katk›s›yla ilgili düflünceleri net de¤ildir. “Kiflili¤inizi sa¤lamlaflt›rmak isterseniz elinizden kitap düflmesin.” cümlesinde ise yazar rengini belli etmifltir; mesaj› nettir.
6
Tablet bilgiler
12.
TABLET B‹LG‹LER 5
(YAPI, B‹Ç‹M B‹LG‹S‹)
1.
Bir sözcü¤ün yap›s› soruldu¤unda o sözcü¤ün basit mi
türemifl mi bileflik mi oldu¤una bak›l›r.
2.
Basit yap›l› sözcük yap›m eki almaz. Bir sözcük sadece çekim eki alm›flsa, bu birden fazla da olabilir, bu
sözcük basit yap›l›d›r. (kalemlerimiz, k⤛tlar...)
3.
Türemifl yap›l› sözcük yap›m eklerinden en az birini alm›flt›r. (gözlükçü, silgiler...)
4.
Bileflik yap›l› sözcük birden fazla sözcü¤ün anlamca
ve biçimce kaynaflmas›ndan oluflur. (canci¤er, han›meli, do¤um evi...)
5.
Bir sözcü¤ün ald›¤› bütün ekler at›ld›ktan sonra geriye
kalan en anlaml› bölüm sözcü¤ün köküdür. (göz- lük –
çü –ler)
6.
Sözcük kökleri ad ve eylem kökleri olmak üzere ikiye
ayr›l›r.(göz –lük – çü , ver – gi – ler)
ad kökü
Yap›m eklerinin addan ad; addan eylem; eylemden ad;
eylemden eylem türetti¤ini anlamak için yap›m eklerini
ezberlememiz gerekmez. Yap›m ekinden sonra –mak
– mek’i getirebiliyorsak yap›m eki eylem türetmifltir.
Yap›m ekinden sonra –mak, –mek’i getiremiyorsak
yap›m eki ad türetmifltir. Neden ad veya eylem türetti¤ini anlamak için her zaman yap›m ekinden bir önceki
bölümün son durumuna bakal›m.
Göz – le(mek) – m(mek) - ci(mek)
ad
kökü
addan
eylem
eylemden
ad
addan
ad
13.
Çat› ekleri (-il, in – ifl; -r, -t, -t›r) ve eylemsi ekleri (ad
eylem, s›fat eylem, ba¤ fiil) yap›m ekidir.
14.
Bir ekin ifllevi veya görevi sorulursa yap›m eki mi çekim eki mi buna bakar›z. Söz konusu ek bütün fl›klarda yap›m ekiyse bu sefer yap›m eklerinin çeflidine bakar›z.
★
Bir sözcü¤ün türü soruldu¤unda sözcü¤ün ad m› s›fat
m› zarf m›... oldu¤una bakar›z. Sözcü¤ün türünü
cümle belirler.
So¤uk insanlardan hofllanmam. Aram›zda so¤ukluk var.
s›fat
ad
Bana so¤uk davrand›.
zarf
P
O
L
A
T
SÖZCÜK TÜRLER‹
eylem kökü
7.
“Afla¤›dakilerin hangisinde sözcü¤ün kökü di¤erlerinden farkl›d›r?” denmiflse kök ad kökü mü eylem kökü
mü buna bakmal›y›z.
8.
Ortak kök hem ad hem eylem olarak kullan›labilen ve
aralar›nda mutlaka anlam iliflkisi bulunan köklerdir.
9.
Sestefl kökler yaz›l›fllar› ayn› oldu¤u halde aralar›nda
hiçbir biçimde anlam iliflkisi olmayan köklerdir.
‹
N
A
L
TABLET B‹LG‹LER 6
Dün onunla bar›flt›m.
Bar›fl herkese gerekli.
Dal k›r›l›nca korktu.
Dalmay› iyi bilir.
10.
11.
(ADLAR)
ortak kök
1.
sestefl kök
Yap›m ekleri sözcü¤ün anlam›n›, kimi zaman anlamla
beraber türünü de de¤ifltirebilen eklerdir.
K›r –g›n örne¤inde “-g›n” “yap›m eki” eylemden ad türetmifl, sözcü¤ün anlam›n› de¤ifltirdi¤i gibi eylemden
ad türetti¤i için türünü de de¤ifltirmifltir. Göz – cü örne¤inde ise – cü yap›m eki sözcük kökünden farkl› anlamda bir baflka sözcük türetmifl; ancak tür de¤iflmemifltir. Göz add›r, gözcü sözcü¤ü de add›r.
Yap›m eki alm›fl her sözcük gövdedir. Sözcük hem yap›m hem çekim eki alm›flsa çekim ekleri at›ld›ktan sonra geriye kalan bölüm gövdedir. (Sev – gi – li –ler –im)
Gövde
Her tamlama tamlayan ve tamlanan olarak iki unsurdan
oluflur. Bunlar›n yeri de¤iflmemiflse ilk sözcük tamlayan,
ikinci sözcük tamlanand›r. (Tolga’n›n baflar›s›)
Tamlayan Tamlanan
2.
Tamlayan –›n (–in –un –ün) tamlayan ekini; tamlanan
iyelik eki de dedi¤imiz –› (–i –u –ü) tamlanan eki al›r:
(Denizin
güzelli¤i)
tamlayan
eki
3.
tamlanan
eki
Tamlayan ünlüyle bitmiflse araya “n” kaynaflt›rma hangi girer. (Sevda’n›n notlar›)
Çekim eki
7
Tablet bilgiler
4.
Tamlayan “su ve ne” sözcükleri oldu¤unda kaynaflt›rma harfi “y” olur. (Suyun fl›r›lt›s›)
5.
Belirtili ad tamlamas›nda tamlayan da tamlanan da ek
al›r (Beril’in h›rs›)
6.
S›fat belirtili tamlamada tamlayanla tamlanan›n aras›na girebilir.
(S›n›f›n
ÇALIfiKAN ö¤rencisi) Bu örnekte s›fat,
tamlayan
s›fat
tamlanan
tamlanan› etkiler bir baflka deyiflle tamlanan›n s›fat›
olur.
7.
S›fat belirtili tamlaman›n bafl›na gelebilir; bu durumda
tamlayan› etkiler (kararl› ö¤rencinin tavr›)
s›fat tamlayan
8.
“Afla¤›dakilerin hangisinde s›fat tamlanan›n s›fat›d›r?”
“Afla¤›dakilerin hangisinde s›fat tamlanan› etkilemifltir?” denmiflse tamlayanla tamlanan aras›na s›fat girmifl ad tamlamas› aranmal›d›r. (7. örnek)
14.
S›fat belirtisiz tamlaman›n sadece bafl›na gelebilir. Belirtisiz tamlaman›n bafl›na gelen s›fat belirtilide oldu¤u
gibi tamlayan› de¤il bütün tamlamay› etkiler; bir baflka
deyiflle bütün tamlaman›n s›fat› olur.
(TAZE köy yumurtas›. Bu örnekte taze olan köy de¤il
SIFAT
köy yumurtas›d›r.)
15.
Zincirleme ad tamlamas›n›n tamlayan veya tamlanan
bölümlerinden en az biri de tek bafl›na baflka bir ad
tamlamas›d›r.
(Sinema sanat›n›n / gücü;
tamlayan b.siz tamlama
Baklavan›n / fleker oran›;
Tamlanan b. siz tamlama
U¤ur’un annesinin
/ alt›n kolyesi
tamlayan b.siz tamlama
9.
“Afla¤›dakilerin hangisinde s›fat tamlayan› etkilemifltir?” veya “Afla¤›dakilerin hangisinde s›fat tamlayan›n
s›fat›d›r?” denmiflse bafl›na s›fat alm›fl ad tamlamas›
örne¤i aranmal›d›r. (8. maddedeki örnek)
10.
Tamlayanla tamlanan yer de¤ifltirebilir
(Kolu k›r›lm›fl kap›n›n)
tamlanan
tamlayan
11.
Tamlayan veya tamlanan birden fazla olabilir.
Tamlayan birden fazlaysa tamlanan ortak kullan›lm›flt›r?
(Sevginin,
neflenin
1. tamlayan
2. tamlayan
16.
Adlarda küçültme –c›k, -cik; -cak, -cek; -c›¤›m, - ci¤im;
–ca¤›z, - ce¤iz ekleriyle yap›l›r.
17.
–c›k –cik eki d›fl›ndaki ekler daha çok cümleye “sevgi,
flefkat, ac›ma” anlamlar› katmak için kullan›l›r.
‹
N
A
L
18.
“Afla¤›dakilerin hangisinde –c›k, -cik eki ad› küçültme
anlam›yla kullan›lmam›flt›r? denmiflse –c›k –cik ekinin
küçültme anlam›ndan s›yr›l›p kal›c› adlar türetti¤i örnekler aranabilir: beyincik, bademcik, gelincik..
19.
–cak –cek eki sal›ncak, oyuncak gibi örneklerde küçültme anlam›ndan s›yr›lm›fl kal›c› adlar türetmifltir.
20.
“Afla¤›dakilerin hangisinde –c›k –cik ekini alm›fl küçültme anlaml› sözcü¤ün türü farkl›d›r?” dendi¤inde do¤ru
yan›ttaki sözcük küçültme s›fat› olabilir.
(minicik çocuk, tepecik, adac›k)
Küçültme
Küçültme
s›fat›
ad›
21.
Ad durum ekleri –i (belirtme eki), -e (yönelme veya
yaklaflma) – de (bulunma, kalma) –den (Ç›kma, ayr›lma) ekleridir.
22.
Belirtisiz ad tamlamalar› s›fat gibi kullan›labilir.
sanat düflman› müdür.
gücü)
(‹nanc›n
sonucu
getirisi)
tamlayan
1. tamlanan
2. tamlanan
12.
Belirtisiz tamlamada tamlayan ek almaz tamlanan
tamlanan ekini –›(–i–u,–ü) al›r. (‹stanbul yolu)
13.
Belirtili ad tamlamas›n› saptamak için tamlanana “neyin, kimin, nerenin” sorular›n›; belirtisiz ad tamlamas›n› ö¤renmek için tamlanana ne? sorusu sorulabilir.
8
P
O
L
A
T
tamlanan
Tamlanan birden fazlaysa tamlayan ortak kullan›lm›fl
demektir.
tamlanan tak›s›z tam.
b.siz tamlama
burda s›fat görevinde
Tablet bilgiler
SIFATLAR
1.
S›fatlar adlar› niteler veya belirtir.
2.
Niteleme s›fatlar› tamlanana sorulan “nas›l?” sorusuna
yan›t verir:
Sar› saç , iyi insan
nas›l? nas›l?
Niteleme s›fat tamlamas›yla tak›s›z ad tamlamas›n›
kar›flt›r›yorsak tamlayanla tamlanan›n aras›na – den
ekini veya gibi edat›n› getirelim. Tamlama bunu kabul
ediyorsa tak›s›zd›r.
(Mavi göz,
demir kap›)
3.
nit. s›f. tam
5.
‹lgi zamiri –ki ile s›fat yapan –ki ve ba¤laç olan ki’yi
kar›flt›rmayal›m.
‹lgi zamiri –ki neyinki, kiminki, nereninki sorular›na
yan›t verir; sözcü¤e bitiflik yaz›l›r; s›fat yapan –ki ise ne
zamanki, neredeki, kimdeki gibi sorulara yan›t verir:
Bizimki geldi. Yar›nki ifli bitirdim.
‹lgi zamiri
S›fat yapan ki
S›n›ftaki ö¤renciler gelmedi.
S›fat yapan –ki
tak›s›z tamlama
(ZARFLAR)
4.
Kimi niteleme s›fatlar› zarf olarak da kullan›labilir.
(Güzel k›zlar, Güzel konufluyor.)
s›fat
zarf
5.
Belirtme s›fatlar› soruluyorsa, iflaret, soru, say›, s›fatlar› veya belgisiz s›fat aramal›y›z.
6.
Sadece niteleme s›fatlar› ve say› s›fatlar› adlaflm›fl s›fat olarak kullan›labilir. Zamirler adlaflm›fl s›fat olamaz.
7.
Niteleme s›fat› –l›k –lik yap›m eki alm›flsa adlaflm›fl s›fat olmaz, tamamen ad olur.
Yoksul insanlar, Yoksullar zor durumda.
nit. s›fat›
adlaflm›fl
s›fat
Yoksulluk art›yor.
ad
1.
2.
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
Zarflar eylemleri veya eylemsileri etkiler.
Zaman zarf› olan sözcükler kullan›ld›¤› cümlede ne
zaman sorusuna yan›t vermiyorsa hem sözcük türü
olarak hem cümlenin ö¤esi olarak de¤iflikli¤e
u¤ram›flt›r.
Sabah› bekliyorum.)
(Sabah geliyor.
tür: zarf
ö¤e: z.tümleci
3.
‹leri, geri, içeri, d›flar› afla¤›, yukar› sözcükleri ad
durum eklerini (-i, -p,-de,-den) ald›¤›nda sözcük türü
olarak art›k zarf de¤il, ad olur.
git
ileriye git
‹leri
tür:Zarf
4.
S›fatlar mutlaka addan önce gelir. Addan sonra gelen
bir s›fat s›fat özelli¤ini yitirir.
Çal›flkan ö¤renci
Ö¤rencinin çal›flkan›
S›fat
ad
2.
Yer yön zarflar› ve zaman zarflar› ad tamlamas›nda
tamlayan veya tamlanan oldu¤undan ad olur.
(Afla¤›n›n tad› yok.)
6.
Çok sözcü¤ünün görevleri:
1. Ad› etkilerse s›fat olur. (Çok param var.)
2. Eylemi etkilerse zarf olur. (Çok yürüdü.)
3. Çekim eki al›rsa zamirdir. (Ço¤unu bitirdim.)
4. Baflka bir zarf› etkilerse zarft›r. (Çok kararl› davrand›.)
5. Niteleme s›fat tamlamas›n›n bafl›na geldi¤inde
sadece çok sözcü¤ünün görevi sorulursa çok
sözcü¤ü zarf; önündeki s›fatla birlikte görevi
sorulursa s›fatt›r:
Çok baflar›l› ö¤renci, çok baflar›l› ö¤renci
zarf
s›fat
Ad olmad›klar› halde ad›n yerine kullan›labilen sözcükler zamirdir.
Zamirler ad tamlamalar›nda tamlayan veya tamlanan
olabilir.
(Onun sevgisi, ö¤rencilerin baz›lar›)
tamlayan
tamlanan
3.
Kendi sözcü¤ü de kifli zamiridir. Özneyle kullan›ld›¤›nda özneyi pekifltirir. (Oraya sen kendin git)
4.
“Bir” sözcü¤ü as›l say› s›fat›, belgisiz s›fat, belgisiz zamir olabilir.
d.t.
5.
(ZAM‹RLER)
1.
tür:ad
“‹leri, geri, içeri, d›flar›, afla¤›, yukar›” sözcükleri ad
durum eklerini almam›fllarsa cümlenin zarf tümleci
olur.
Afla¤›ya in
Afla¤› in.
zarf tümleci
8.
tür:ad
ö¤e:nesne
Not : Yukar›daki görev da¤›l›m› böyle sözcü¤ü için de geçerlidir.
6.
Afla¤›dakilerin hangisinde yüklemi durum yönünden
etkileyen bir sözcük kullan›lm›flt›r?” denmiflse durum
zarf› (eyleme sorulan nas›l sorusuna yan›t veren
sözcük) aranmal›d›r.
9
Tablet bilgiler
(EYLEMLER)
TABLET B‹LG‹LER 7
(Edat, ba¤laç)
1.
Haber kip ekleri : –di, –mifl, –yor, –acak, –r (bilinen
geçmifl, duyulan geçmifl, flimdiki zaman, gelecek za-
1.
2.
‹le’nin yerine “ve” kullanabiliyorsak ile ba¤laçt›r. (Senle
ben ruh ikiziyiz.)
3.
-ile’yi tafl›yan sözcük yükleme sorulan nas›l sorusuna
yan›t veriyorsa zarf tümlecidir. (S›n›fa sevinçle girdi.)
4.
Yaln›z sözcü¤ü sadece anlam›yla kullan›l›rsa edat;
ama fakat›n yerine kullan›l›rsa ba¤laç; eylemin
eylemsinin anlam›n› s›n›rlarsa zarf; ad› etkilerse s›fat;
-l›k, -lik yap›m eki al›rsa ad; çekim eki al›rsa adlaflm›fl
s›fat olur.
(Bunu yaln›zca sen bilirsin. Yaln›z insan zordad›r.
edat
s›fat
Oraya yaln›z gittim. Oraya gelirim; yaln›z o gelmeyezarf
ba¤laç
cek
Yaln›zl›k çok zor. Yaln›zlar hayat› nas›l geçirir?
ad
adlaflm›fl s›fat
5.
Ancak sözcü¤ü sadece anlam›yla kullan›l›rsa edat;
ama, fakat›n yerine kullan›l›rsa ba¤laç; olsa olsa, en
erken, en fazla anlamlar›yla kullan›l›rsa zarf olur.
Bu konuyu ancak o çözer. Arar›m; ancak o da inat
edat
ba¤laç
etmeyecek. Bu kazak ancak on milyon eder. Ancak
s›n›rlama zarf›
zarf
yedide orda olurum.
6.
7.
-e kadar, -e karfl›, - den beri, - e do¤ru edatlar›n›n
öbekleflti¤i sözcükler ne zaman sorusuna yan›t
veriyorsa cümlenin zarf tümleci olur.
2.
Yemek art›¤›n› ziyan etme
ad
Tek sözcü¤ü dilek anlaml› zarf olabilir; as›l say› s›fat›
olabilir. Eyleme sorulan nas›l sorusuna yan›t veriyorsa
durum zarf› olur. Çekim eki al›rsa say› ad› olur. ‹kileme
biçiminde kullan›l›rsa durum zarf olur.
Dilek kipleri : –sa, –se; –a, –e, –mal›, –meli (dilek–flart,
istek kipi, gereklilik kipi; emir kipinin eki yok)
3.
“Afla¤›dakilerin hangisinde eylemle söylenifl ayn› anda
gerçekleflmektedir?” denmiflse flimdiki zaman kipi (–yor)
aramal›y›z.
4.
“Afla¤›dakilerin hangisinde eylem söyleniflten sonra
gerçekleflmifltir?” denmiflse gelecek zaman kipi
(–acak, –ecek) aranmal›d›r.
5.
“Afla¤›dakilerin hangisinde dilek anlam› vard›r?” denmiflse do¤ru yan›ttaki eylem “–sa, –se” eki de” –a, –e”
eki de alm›fl olabilir; ancak “Afla¤›dakilerin hangisinde
P
O
L
A
T
‹
N
A
L
dilek flart kipi vard›r?” denmiflse –sa, –se eki alm›fl eylem; “Afla¤›dakilerin hangisinde istek kipi vard›r?” denmiflse –a, –e eki alm›fl eylem aranmal›d›r.
(Her iki –sa, –se eki istek
Bugün gezelim. Bugün gezsek.
istek kipi
dilek flart kipi
anlam› tafl›yor.)
6.
Basit yap›yla basit zaman› kar›flt›rmayal›m. Basit yap›l› eylem yap›m eki almam›fl eylemdir.
(geliyorum, koflacaks›n...)
7.
Basit zamanl› eylem haber veya dilek kiplerinden birini al›r. (sevdi, atm›fls›n...)
8.
Bileflik zamanl› eylem birinci kipten sonra –di, –mifl,
–sa eklerinde birini al›r.
Art›k sözcü¤ü bundan sonra bundan böyle anlam›yla
zarft›r; ad› etkilerse s›fatt›r; çekim eki alm›flsa (kimi
zaman almadan) add›r.
Art›k burdan gidelim. Art›k suyu dök
zarf
s›fat
8.
man, genifl zaman)
“ile”, “ne ile? kim ile?” sorusuna yan›t veriyorsa edatt›r.
‹le’yi alm›fl sözcük yükleme sorulan ile kim ile ? sorusuna
yan›t veriyorsa edat tümlecidir. (Uçakla gidiyor.)
9.
kofl–(u) yor–du,
ver – ir – mifl
flimdiki zaman hik.
genifl zaman›n riv.
–mez+di, –mez+se, – mez+mifl kal›plar› bileflik zaman› ifade eder:
10.
otur – maz – d›,
gitmezmifl
otur – ur – du
git – er – mifl
–t›r, –tir eki basit zamanl› eylemleri bileflik zamanl›
yapmaz; genellikle –d›, –di hikaye ekiyle kar›flt›r›l›r.
(Tek, gelsin baflka iste¤im yok. Tek tek gelin.
dilek zarf›
dur. zarf›
Evde tek kal›r. Bunun tekini görmedim. Tek arkadafl›m
dur. zarf›
say› ad›
s›fat
yok.
11.
(gelecektir,
gelecekti)
basit zaman
bil. zaman
Tezlik eyleminin kullan›ld›¤› cümleye “hemen, çabucak”
sözcüklerini; yaklaflma eyleminin kullan›ld›¤› cümleye
“az kals›n” sözcü¤ünü eklemek anlat›m bozuklu¤u do¤ururur. (Hemen ç›k›verelim. Az kals›n öleyaz›yordu.)
10
Tablet bilgiler
12.
Bugün çok yorgunum. (ad cümlesi – ekeylem)
B‹LEfi‹K YAPILI EYLEMLER
Bugün yürüyorum. (eylem cümlesi – flah›s eki)
Sen bizden h›rsl›s›n. (ad cümlesi – ekeylem)
etmek, olmak, eylemek
Kurall›
Anlamca
k›lmak, buyurmak
bileflik eylemler
kaynaflm›fl
yard›mc› eylemleriyle
1) Yeterlilik : –ebilmek
eylemler
oluflanlar.
2) Tezlik
Sen iyi çal›fl›yorsun. (eylem cümlesi – flah›s eki)
Not 4 : -d›r, -dir ekeylemi ad cümlelerinin yükleminde de
: –ivermek
3) Sürerlik
eylem cümlesinin yükleminde de bulunsa ekeylemdir:
: –edurmak,
–ekalmak,
‹nanm›yorum ki flimdi çal›fl›yordur.
–egelmek
ekeylem
4) Yaklaflma : –eyazmak
13.
Annesiyle oldu¤u için huzurludur.
ekeylem
Bir kipin baflka bir kipin anlam›yla kullan›lmas›na ey-
15.
lemde kip kaymas› diyoruz.
EYLEMDE ÇATI
(Ayfle içerde uyuyor.)
Özne –yüklem iliflkisi
kendi anlam›yla kullan›lm›fl.
1) Etken çat› :
eki yok.
Ayfle yar›n geliyor. (gelecek anlam›nda)
sorular›na yan›t verir nesne
b) Gerçek özne var.
kip kaymas›
14.
Nesne – yüklem iliflkisi
1) Geçiflli eylem : Neyi, kimi
a) –›l, –in, –ifl çat›
EKEYLEM‹N ZAMANLARI
–di
–mifl
–sa
Ek eylemin genifl
(Ek eylemin (Ek eylemin (Ek eylemin (flimdiki) zaman›
hikayesi)
rivayeti)
flart›)
–im
–iz
–sin
–siniz
–dir
–dirler
Not 1 : Bir sözcükteki –di, –mifl, –sa eklerini, “–di,–imifl,–ise”
biçimindeki okuyabiliyorsak bu ekler ekeylemdir:
P
O
L
A
T
2) Edilgen çat› :
eklerinden biri var.
b) Sözde özne var.
3. Dönüflü çat› :
a) –il veya –in çat›
eklerinden biri var.
b) Gerçek özne var.
c) Özne yapt›¤› iflten yine
‹
N
A
L
kendisi etkilenir.
4. ‹fltefl çat›
a) –›fl –ifl çat› eki var.
b) Eylem ya karfl›l›kl›
ya da birlikte yap›l›r
15.
Burda mutluydu. (mutlu idi) Ordan ayrılıyormufl? (ayrılıyor imifl)
ekeylem
kabul eder.
2) Geçiflsiz eylem : Nesne alamaz.
a) –il veya –in çat›
Sözde özne sadece edilgen çat›l› eylemlerde bulunur.
Cümlenin yüklemine sorulan ne, kim sorular›na yan›t
ekeylem
verir.
Sabah kofltu.
-di’li geçmifl
zaman
Ordan ayr›lm›fl.
-mifl’li geçmifl
zaman
16.
t›l› eylem geçiflli; sözde özne yoksa geçiflsizdir.
Oraya gitmesin hastaysa. (hasta ise) Bugün gezsek
ekeylem
(Cam k›r›ld›.
s.özne K›r›lan ne?
geçiflli
dilek –kip eki
Not 2 : –di –mifl, –sa ekeylemlerinin iki ifllevi vard›r:
1.
Basit zamanl› eylemleri bileflik zamanl› yapmak
2.
Ad soylu sözcükleri cümlenin yüklemi yapmak
Bizden daha çok çal›fl›yordu. (Basit zaman› bileflik za-
Edilgen çat›l› cümlede sözde özne varsa o edilgen ça-
17.
Burada yürünmez.)
yürünen ne?
geçiflsiz
–r, –t, –t›r eki tafl›mayan eylemde oldurganl›k, ettirgenlik aranmaz.
18.
Oldurgan eylem nesne alamazken –r, –t, –t›r
eklerinden biriyle nesne alabilir hale gelmifl eylemdir.
manl› yapm›fl.)
(Uyumak, uyutmak)
Çal›flt›¤› yerde huzurluydu. (Ad soylu sözcü¤ü cümlenin yüklemi yapm›fl.)
19.
Ettirgen eylem nesne alabilirken –r–t–t›r ekleri alarak
Uyar›: Afla¤›dakilerin hangisinde ekeylemin ifllevi farkl›d›r?”
geçifllilik derecesi art›r›lm›fl eylemdir. Ettirgen eylem-
dendi¤inde bu notu hat›rlayal›m.
lerde eylem baflkana yapt›r›l›r. (k›rmak, k›rd›rmak)
Not 3 : “–im, –sin, –iz –siniz” ekleri, ad cümlelerinin yüklemindeyse ekeylemin genifl zaman ekleridir; eylem cümlelerinin yüklemindeyse flah›s ekidir.
20.
Eylemlerden çeflitli eklerin yard›m›yla türetilip ad, s›fat,
zarf olarak kullan›lan sözcükler eylemsidir.
11
Tablet bilgiler
5.
EYLEMS‹LER
adeylemler
(isimfiil)
s›fat fiiller
(Ortaçlar)
– ma (–me)
– mak, (–mek)
– ›fl (–ifl)
– an (–en)
– as›l (esi)
– maz (mez)
– d›k (dik)
– acak(–ecek)
– m›fl (–mifl)
Ba¤›leylemler
(Zarf fiil veya ulaç)
– ip (–ip)
– ›nca (–ince)
– d›kça (–dikçe)
– d›¤›ndan (–di¤inde)
– madan (–meden)
– maks›z›n (–meksizin)
– r, –mez
– e, –e (a, –a)
– eli (–al›)
– erek arak)
– cas›na, (–cesine)
– maks›z›n, –meksizin
Bir ö¤enin aç›klay›c›s› iki virgül veya iki k›sa çizgi aras›nda verilebilir; bu tür ö¤elere aç›klamal› ö¤e diyoruz:
Karadeniz’e, O yeflil cennete, gidiyorum.
dolayl› tümleç aç›klayac›s›yla verilmifl.
Ozan ve Veysel, okumak için d›flardan gelen ö¤rencilerim,
Özne aç›klay›c›s›yla verilmifl.
çok efendiler.
6.
Ba¤laç, seslenme sözcükleri cümle d›fl› unsurdur. (Hanc›! Biz flimdi gidiyoruz. Hanc› herhangi bir ö¤e de¤il.)
7.
‹çeri, d›flar›, ileri, geri, afla¤›, yukar› gibi sözcükler ad›n
durum (hal) eklerini (–i, –e, – de, –den) almam›fllarsa
cümlenin zarf tümleci olur. Bu sözcükler –s›, –si ekiyle
okunabiliyorsa zarf de¤il, isimdir.
(D›flar› gitti. D›flar›ya gitti.)
TABLET B‹LG‹LER 8
(CÜMLE B‹LG‹S‹)
Z. tümleci
1.
Kurall› cümlelerde yüklem sonda bulunur. Vurgulan-
8.
mak istenen ö¤e yükleme yaklaflt›r›l›r.
ÖGELER
ÖZNE
BEL‹RT‹L‹ BEL‹RT‹S‹Z
ZARF
EDAT
Kim?
NESNE
NESNE
TÜMLEC‹
TÜMLEÇ
Ne
Neyi?
Ne?
Nas›l?
Ne ile?
Ne kadar?
Kim ile?
Kimi?
Ne zaman?
2.
3.
4.
B. siz nesne ve özne “ne?” sorusuna yan›t verdiklerinden kar›flt›r›l›r. Bunu kar›flt›rmamak için flu özellikleri
unatmayal›m:
a) Edilgen çat›l› cümlelerde ne sorusuna yan›t veren
ö¤e sözde öznedir. (Haber ulaflt›r›ld›. Ulaflt›r›lan ne?
Haber)
s.özne
b) Cümlemiz etken çat›l›ysa (çat› eklerinden –il–in, –ifl’i
almayan çat›) ne sorusuna yan›t veren bir ö¤e varsa
bu öznedir.
(Bugün hava açt›. Açan ne? hava)
özne
c) Cümlemiz etken çat›l›ysa ne sorusuna yan›t veren iki
ö¤e varsa birinci ne sorusuna yan›t veren özne; ikinci ne sorusuna yan›t veren ö¤e nesnedir.)
(Günefl zararl› ›fl›nlar yay›yor. Yayan ne? Günefl. Günefl
özne
ne yay›yor, zararl› ›fl›nlar)
özne
Ad cümlelerinde ne sorusuna yan›t veren ö¤e öznedir.
(S›n›f havas›zd›. Havas›z olan ne? S›n›f)
özne
Virgül veya noktal› virgülle birbirinden ayr›lan s›ral› cümlelerde birinci cümlenin herhangi bir ö¤esi di¤er cümlenin
de ö¤esi olabilir. Bu tür ö¤eye “ortak ö¤e” diyoruz.
(Aziz dün buraya gelmifl, onu sormufl.)
ortak özne
(Seni çok seviyorum hâlâ özlüyorum.
Ortak nesne
(O güzel insanlara k›yamam, kötülük yapamam.)
ortak dolayl› tümleç
12
P
O
L
A
T
D. tümleç
Ad›n –e, –de, –den durum (hal) eklerini alan sözcük
veya söz öbekleri neye nereye, kime, nede, nerede,
kimden sorular›na yan›t veriyorsa dolayl› tümleç olur.
Ne zaman, nas›l sorular›na yan›t veriyorsa zarf tümleci olur.
(Bize içten davran›r. ‹çerden ses geliyor.)
Z.T.
D.T.
(May›sta buraya gelecek
‹
N
A
L
Kitapta yanl›fl yok)
Z.T.
D.T.
(Sabaha burda olur. Eve girdi.)
Z.T
D.T
9.
Gizli özne, gerçek özne de sözde özne de olabilir. (Bizi aram›fl, cümlesinde arayan “o” eylemi yapand›r ve
gerçek öznedir. S›n›ftan at›lm›fl, cümlesinde at›lan “o”
eylemi bizzat yapan de¤il eylemden etkilenendir ve
sözde öznedir.
10.
Soru cümleleri de¤iflik ö¤eleri buldurmay› amaçlayabilir. Sorulara verilen cevaplar hangi ö¤eyi oluflturuyorsa
soru cümlesi onu buldurmaya yöneliktir.
– Bu soruyu kim cevaplayacak?
– Alican (cevapland›racak) → soru özneyi buldurmayan yönelik
– Eve ne zaman geldi?
– Az önce (geldi) → soru zarf tümlecini buldurmaya
yönelik
11.
“mi” edat›yla oluflturulan soru cümlelerinde “mi” hangi
ögeden sonra geliyorsa, soru o ö¤eyi buldurmaya yöneliktir.
Yusuf mu arabay› getirdi? (soru özneyi buldurmaya
özne
yönelik)
Yusuf arabay› m› getirdi (Soru nesneyi bulundurmaya yönelik) nesne
Tablet bilgiler
12.
★
“Afla¤›dakilerin hangisinde soru eylemi yapana yöneliktir?” denmiflse özneye bakaca¤›z.
yüklemleri tekil olur:
“Afla¤›dakilerin hangisinde soru eylemden etkileneni
‹ki kafadar kofltu. (D) ‹ki kafadar kofltular. (Y)
buldurmaya yöneliktir?” denmiflse nesneye bakaca¤›z.
13.
Say› s›fatlar› ve topluluk adlar›ndan oluflan öznelerin
Meclis bir türlü çal›flm›yor. (D) Meclis bir türlü çal›flm›-
Kimse hiç kimse gibi sözcükler olumsuz eylemlerin öz-
yorlar. (Y)
nesi olarak kullan›lmam›flsa anlat›m bozuklu¤u do¤ar.
Herkes sözcü¤ü de ancak olumlu çekimli eylemlerin
★
öznesi olur.
‹nsanlardan oluflan özne ço¤ul eki ald›¤›nda yüklem
tekil de ço¤ul da olabilir.
Beni herkes seviyor, üzmüyor (hiç kimse üzmüyor olaÖ¤renciler sevinçle gitti. (D) Ö¤renciler sevinçle gitti-
cak)
ler. (D)
ÖZNE YÜKLEM UYGUNLU⁄U
1.
Tekillilik ço¤ulluk bak›m›ndan uygunluk
★
Organ adlar› özne oldu¤unda ço¤ul eki alsa bile yük-
B)
K‹fi‹ BAKIMINDAN UYGUNLUK
K‹fi‹ BAKIMINDAN UYGUNLUK
lem tekil olur:
ÖZNE
Kulaklar›m duymuyor. (D)
Kulaklar›m duymuyorlar. (Y)
★
Özne insan d›fl›ndaki canl› veya cans›z varl›k ad›ysa
ço¤ul eki alm›fl bile olsa yüklem tekil olur;
A¤açlar budand›. (D) A¤açlar budand›lar. (Y)
Kediler miyavl›yor. (D) Kediler miyavl›yorlar. (Y)
Uyar› : ‹nsan kiflili¤i kazand›r›lan hayvanlar, bitkiler... ço¤ul
özne ald›klar›nda yüklem tekil de olabilir ço¤ul da:
Bulutlar gülüyorlar. (D)
P
O
L
A
T
YÜKLEM
1. ve 2. kifli ise
1. ço¤ul kifli olur.
1. ve 3. kifli ise
1. ço¤ul kifli olur.
1. 2. ve 3. kifli ise
1. ço¤ul kifli olur.
2. ve 3. kifli ise
2. ço¤ul kifli olur.
Ben, Süleyman, Ali gidece¤im. (gidece¤iz)
(Y)
‹
N
A
L
(D)
Bu akflam sen ve R›za gideceksin. (gideceksiniz)
(Y)
(D)
CÜMLE TÜRLER‹
Bulutlar gülüyor (D)
Ö¤elerinin dizilifline Yüklemine göre
★
Eylem adlar› ço¤ul özne ald›¤›nda yüklem tekil olur:
Konuflmalar duyulmuyor. (D)
Anlam›na göre Yap›s›na göre
göre
1) Eylem cümlesi 1) Olumlu
1) Basit yap›l›
1) Kurall›
2) Ad cümle
2) Olumsuz
2) Bileflik yap›l›
3) Soru
3) S›ral› yap›l›
2) Devrik
4) Ba¤l› yap›l›
Konuflmalar duyulmuyorlar. (Y)
★
Zaman adlar› ço¤ul özne olud¤unda yüklem tekil olur:
Dakikalar ilerlemiyor. (D)
Dakikalar ilerlemiyorlar. (Y)
Not 2 : Arasözlü (iki virgül veya iki k›sa çizgi aras›ndaki bölüm) cümle fleklindeyse herhangi bir ö¤enin aç›klay›c›s› de¤ildir; sözcük veya söz öbe¤i fleklindeyse herhangi bir ö¤e-
★
Soyut kavramlar›n ço¤ul özne oldu¤u cümlelerde yük-
nin aç›klay›c›s›d›r.
lem tekil olur:
Geçen yaz, sen de an›msayacaks›n, orda onunla tart›flt›m.
Düflünceler zorla kabul ettirilemez. (D)
cümle fleklinde
Sanem’i, can›m arkadafl›m›, çok özledim.
Düflünceler zorla kabul ettirilemezler (Y)
★
söz öbe¤i nesnenin aç›klay›c›s›
Nicelik bildiren belgisiz zamirlerin özne oldu¤u cümlelerde yüklem tekil olur.
Hiçbiri beni aramad›. (D) Hiçbiri beni aramad›lar. (Y)
Bugün kimse gelmedi. (D) Bugün kimse gelmediler. (Y)
13